STANBUL – B R SLAM EHR

isreNeul,: eiR isr,Avt snnni
Halil iwetctN
ein
iiVINN
Qeu.
:
ibrah,im KALIN
FAALiynri oLARAK FETIH
Mtisltimanlartn 624'te Filistin'de Bizans'a karqt gergekleqtirdikleri ilk askeri eylemin bizzat Hz. Peygamber tarafrndan dtizenlendiii soylenir'. Bu olaydan yalnrzca yirmi altr yol sonra, bir
islAm ordusu istanbul kaprlarma ulagtr, Batrh bir gdzle bakildlfrnda isl6m gtiglerinin bir bakrma SasAni iran'tntn Grek impara- '
torlu$una kargr siirdurdtifiii kadim mi.icadeleye katrlmrq oldu$u
dtiqiiniilebilir. Lakin istanbul'un fethinin onlara Allah tarafmdan takdir edildiSi inancr, mrislrimanlar arastnda Hz. Peygamber
zamawndan beri mevcuttu, Osmanhlar bu inanct kendi mallart
gibi benimsediler. Mtisliimanlar Bizans'ln bagkentine, 1453'teki nihAi fethinden evvel toplam on iki sefer d0zenlediler'.
istanbul, isldm yayrhmrna karqt direniqin bir sembolii olarak
o kadar giicltiydi.i ki, ,;ehrin mtisli.imanlar tarafrndan fethedildi['ini haber veren kimi sahih, kimi mevzu ve kimisi cle efshne tiiriinden bir dizi ehddis zuhur etti.
Osmanhlar bu ehddis'den birini hattrlatacak ve her uygun
frrsatta zikredecektir : <istanbul bir giin mutlaka fethedilecektir.
Onu fetheden kumandan ne iyi bir kumandan ve o ordu ne iyi
bir ordudur.r* Osmanhlar (istanbul'da), Emeviler donemindeki
t Bkz. Ebu Bekir Muhamrned b. Ahmed el-Vdstti, Fedd,ilu'l-BeEti'l-Makdis
(ed. Isaac Wasson, Ihe Magnes Press, Kudiis, 1979) 52-3; E. Sivan, (<Le caractdre sacre de Jerusalem dans I'Islarn aux XII-XIII. siecles, Studia Islami,ca
xxvrr (1967) 149-82.
2 M. Conard, Les Expedi:tions des Arabes centre Constan,tinople
I'histoire e't dans les legendes, Journal Asi,atique (1926), 6L-1.2L.
3 Evliya Qelebi, Seyahu.tnd,me (istanbul 7314/t896) cilt L
dans
244
ISTANBUL: BiR isr,au
HALIL INA.r,crr<
-
IBRAHIM KALIN
istanbul muhasaralanna katrlmrg ve qehit dtiqmtig pek gok sahabinin mezarLnrn bulundufunu ileri surdiiler. Fethi mtiteakip, oDlar igin, qehrin en miibarek yeri haline gelen bir mezar yaptrrdtlar''. Osmanh geleneffinde, fiilen qehid diiqen sahabenin saylsl
kutsal bir sayr olan yetmiqe kadar yiikselmigtir.
Bu sahabe igerisinde en f.azla tazim goren Hz. Peygamber'in
sancaktan Ebu Eyytip el-EnsArln, Osmanh 'islAmbol'unun koruyucu velisi haline geldi. Ebu Eyyiib,tin hakikaten H:z. Peygamber'in ashabrndan biri oldu$u ve 668 istanbut kuqatmasrna katrItp oldtifri tarihen sabittir". IL Mehmed, muhtemelen kendisini
tum islAm Alemindeki gazd'nrn sancaktarr ildn ettifiinden Ebu
Eyytib'i.i qehrin koruyucrr velisi segti'.
Fatih Sultan Mehmed fethin, Allah'rn bir mficizesi olacafrna
inanryordu. Unlii iqrAki fitozof sthreverdi'nin bir takipgisi olan
Stifi $eyh Ak-$emsetdin, kuqatma srrasrnda Sultan'rn ve ordusunun niirgfd'i oldu. Genq Sultan rniirqid'den, fethin tarihiyli ilgili
ilahi takdiri ofrenrnesi iqin inzivl,ya (istihflreye) gekilmesini istedi. Fetih, milrEicl'in verdigi tarihte gergekleqmedi; iistelik hristiyanlar o gtin bir deniz galibiyeti elde ettiler. geyhin bu olaydan
sonra Sultana vazdr$r mektup, Saray arqivinde bulunmaktadrr*.
Seyh bri mektubunda, duasrnrn kabul olunmadr$r ve Sultan'rn akitnr ve ordusu rizerindeki otoritesini yitirdi$i yolundaki qiyialardan bahseder. Baqarisrzhfr, osmanh ordusundaki askerlerin goSunun gerqek birer mi.istlir-nan olmamaslna, yflni islama zorla sokulmuq olmalanna yorar'. Fakat <ite yandan pratik bir insan olarak suitan'a, bu yijzklg,artrcr durumdan mesul kumandanlarr acr4 Bkz. Suheyl tjnver, ilim ue Sanut Bakr,nr,urd,an. Fatih Deuri (Belediye
Ya.yrnlan, istanrbul, 1948). I. 108-11.
5 Paul Wittek, <Ayvansaray, un sanctuaire prive de son heros>>, Anntraire tl,e I'Irt'stitut d"e Philolctgie ct d,'Histoire Orientales et Slaues (Brussels, 1951)
505-26.
6 ..Ebu Eyyiib Halid b" Ziyad ,b. I(uleyb el-NeccAri el-EnsAri (E. LeuiProvengal) 'E12, I, 108-9.
7 Feridun Ahmed, Miinqed.tii,'s-seldtin (rstanbul, 1274/Lg5g), L 236, Bkz.
A. AteQ, 'l'atih Sultan Mehmed Tarafrndan Gtinderilen Mektuplar ve Bunlara
Dair Gelen Cevablar'', Tarih Dergisi (is,tanbul, 1gb2) IV-?, 16.
8 Bkz. H. inalcrk, Fqtih, Deuri Uzerinde Tetkikler ue Vesikalar (T,T.K.
Ankara, 1954 ) 217-18.
SEHRi
:
bir miktar Kur'an
okuyup uyuduffunu ve ardtndan Allah'tn kendisine zdf.et miijdesini verdi$ini soyler. $eyh'in" gesta et uita'stndan, son taarruzda
(beyaz ctibbeli ve mucizelerin Peygamberi Hrztr'rn onderliffindeki)
velilerin, Sultan'tn ordusuna galibiyet igin yardrm ettifini o[reniyoruz. Ak $eyh fethin, Hrzrr ve Kutb-r Atem dedifi Fakih Ahmed sayesinde gergeklegtigini soyler'".
masrzca cezalandlrmasrnt tavsiye eder. Nihayet
Ak $eyh'in, fetih gergeklegene kadar meydana gelen oiayiar
tizerindeki rol ve etkisi, halkrn tasavvurunda daha da abartrit bir
hdl aldr. Halk arasrnda dontip doiaqan EvliyA, Qelebi'den mervi rivAyetlere gore Ak Seyh, fethin son muhasaradan qok once ve Fatih, hentiz Sultan deffilken gergekleqeceiini haber vermiql'. Seyh,
kendi clerviq baqhfirnr Mehmecl'in baqtna gegirerek, istanbul'un
r\llah'rn izniyle Mehmed tarafrndan fethedilece['ini onceden haber
verir. Ak $eyh ttim bu rivAyetlerde hep Sultan'dan bir kag adtm
ondedir. Evliya, kuqatma srrasrnda, Seyhler ve ulemA da dahil tiq
bin adamrnrn askerleri savaqa teqvik ettifini ve mAruf qeyhlerin, qehrin btiyrik kaprlanna yonelik saldtnlara bizzat katildt-
fmr soyler.
Halk araslndaki bazt rivAyetlere gore" islflm d.tinyasrnrn btiytik qeyhleri de islAmrn bu bi.iyiik giiniinde isldm ordusuyla birtikte savaqmaya geldiler. Sultan geyhlere, fetihten sonra ganimetin yansrnl verece$ini, her biri igin bir tekke yaptiraca$tnt ve daha
pek qok hayrrda bulunacafrm vAd etti. EvliyA", mA,nevi agtdan gaqkrna donmi.iq bir grup Grek rahibinin, islAm ordusuna katrlmak
iqin surlarr terketti$ini soyler. Bu donem halk menktbelerinin ge-
9 llendktb-t. Ak $entseddi.n, Seyyld Hiiseyin Enisi; Tiirkiye ve Avrupa'daki elyazmasr niishalar igin bkz. Mustafa ,Fayda, Ak $emseildtn, doktora tezi,
Ankara Universitesi, itaniyat Fakiiltesi. Ben Burada Nuruos,maniye Kiitiiphanesi'ndeki (no. 2175) niishayr kullandrm.
10 Bkz. H. inalcrk, 'An Analysis of the Ott'o,rnan Ba,ba Vildyetn6"mesi',
1g86'da Berheley, California Universitesi'ndeki 'isldnr'da Veliler ve Velilik Senlpozyumunda' okunan teblii; tebli$ sempozyu,m metinleri igerisinde yayttrlanacahtu'.
11 Evliya
Qelebi, Seyuh,alnanrc
94,97, 105: ayrlca fethin Ak $eyh'in rna-
nevi giiciine a.tfedildi$'i tr':rtih Vakfi'yye'4sine 29/32 baktntz, not
12 Evliya Qelebi,
13 ibid. r.11.
Seyaltatnd.nte, 97.
16.
HALIL INALCIK
246
-
1STANBUL: BiR iSleU SEHRI
ieReHiM KALIN
nel bir temasidrr bu : Allah sonunda hristiyan rahiplerini <nihai
hakikate> -ydni islAma- vAsri etti. Tiim bu hikAyelerin anlamr, o
donemdeki mtisltiman halkrn qehrin, mtisliiman velilerin mA,nevi
gticiiyle fethediiecefine inanmrq oldufudur. Suitanrn bu inancr
paylaqrp paylaqmadr['rnr bilmiyoruz. Fakat kendisinin, bu karizmatik mukaddes kigilerin hayrr dualarrnr almasr gerektiiine inandr$r gok agrk".
Sultan'rn, fethedilen gehri yeniden inqa etme kararr, miisluman kitleler arasrndaki dini coqkunluia da tevAfuk etmekteydi.
Tarikatlar, istanbul'un islAmi aqrdan yeniden kurulmasrnda hakikaten onemli bir rol oynadrlarti.
$eyh Ak $emseddin Sultan tarafrndan, Eyytib El-EnsAri'nin
mezh,rrntn yerini tesbit etmekle vazifelendiriidi. geyhin yeri tesbiti
en az fetih kadar mucizevi ve cjnemli idi. olay, inAyet-i itihinin hAld
mtisltimanlarla birlikte oldufunu teyid etmekteydi. Mehmed burada bir kabir, bir cAmi ve bir tekke yaptrrdr',,.
Halig civartndaki qehir duvarlarrnrn otesinde krsa siirede bir
kiiqtik kasaba halini alan Eyytib'tin kabri, istanbul'un en kutsal
yeri haline geldi. Daha sonra yuzlerce miimin her gtin geqitli hediyelerle burayr ziyaret edecek ve velinin yardrmrnr isteyecektir.
Aynt zamanda birer btiyrik mezarhk olan meqhur dervig tekkeleri,
kabrin etrafrna toplandrlar. Her sultanrn, ctilfisunu mtiteakip
menkrbede anlatrlan yoldan geqerek kabri ziyaret etmesi gaydn-r
dikkattir". Burada o gi.iniin en onde gelen geyh'i, sultan'a mukaddes gazd, kihcrnr kuqatrrdr. Boylece varhfr sadece istanbul'u mtisItimanlar nezdinde mukaddes bir yer haline getirmiyor, aynr zamanda sultan'rn miisltmanlar i.izerindeki idaresini dini aqrdan
tasdik etmiq oluyordu,
247
Bu arada her Osmanh gehrinin kendine has bir ueli'si bulun'
du$unu ve genellikle qehrin drgrnda, bir tepenin Osttine inqA olunan veli kabirlerinin, islA,m tasavvuf gelene$i iie islirn oncesi bir
da$ ktilttinti (inancrnr) birleqtirdifiini belirtelim',. Burada qehirler kigi kabul edilir ve qehrin ismini muhtevi bir evrddu ezkAr
okunurdu.
COSTANTINOPLE'iSLAMBOL' HALINN CTT,IYON
Mehmed'in fetihten sonra yaptrfir ilk iq, istanbul'u bir isldm
qehri haline getirmek oldu. Fatih camiigp aib uakfiye'nin mukaddimesinde goyle denir'o : r<Sultan Mehmed Konstantiniyge'yi Allah'rn
yardrmryla fethetti. Orasr bir putlar qehri idi... Sultan qehrin gtizel stislemeli kiliselerini medrese ve cAmi haline getirdi.r Camiye
qevrilen altr ve medreseye qevrilen bir kilise vardt, Asrl ilginci,
Aya-Marina manastrrr, Baba Haydari derviglerine verildi". $ehrin
en giizel yerleri ya askeriyeye, ya da tarikatlar da dahil olmak tizere ilmiyyeye mensup kiqilere tahsis edildi.
Sultan fethin ikinci gtinti St. Sophia (Ayasofya) kiiesesine gitti, kitiseyi cAmiye gevirdi ve orada, qehrin bir islAm qehri oluqunu
temsilen ilk duasrnr etti. Aynca gehre, mtisltimanlartn yiizytllarclrr btiyiik Konstantin iiehrini ( Konstuntiniyyetu'L-Itilbrd,) bir IsIAm qehri haline getirme arzusunu yansttan ,,islArn-bol,r admt
verdi". Halk genellikle Osmanh oncesi Tiirk ismi istanbul'u kullanmakla birlikte, yeni isim ozellikle ulemA arastnda muhafaza
edildi. EvlivA Qelebi'nin anlattrSrna gore" fetihten sonraki ilk Cu18
Osmanh kasa:balarrnrn drqrnda
bir
tepe t-izerine yaptlan dervig tekkeleri
iqiir blrz. Semavi Eyice 'Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler', istanbul
Uni,uersitesi
Mecmuast, XYII (1962-3), 23, 29., tr'. Hasluck, Christianity
ctnil, Islam Ilnder the Sultans (ed. Mangaret, M. Hasluck, Oxford, 1929) I, 324-5.
G. E. von Grunebaum 'The Sacred Charecter of Islarnic Cities', A. Bedevi, ed.,
n[elanges Taha Hiiseyin (I(ahire, 1962\ 25-37.
iktisut Fakiiltesi
t4 H. inalcrk,'Analysis...' (10 nolu di,pno,t).
15 iniA. ff. Mehmecl iralkrn grivenini kazanmrg
kalen,cleri derviglerini sevuriyordu, fa'kat halk ve orduyla birlikte onlann poptileritesini kabul etrnigti.
16 wiltek, 'Ayvansaray...' (yu'kanda dlpnot 5). Kiilliyenin uukfiyyesi igin
bk. Fntih Mehmed II Vaklilleleri (Yakfilar Umum Miicliirliigti, Ankara,
1988)
285-327.
17 l(tltgkrtganttra tret'asinri igin
Saray Tegkilatt (T.T.I<. Ankar,a,
19 tr'atih'in Evliya Qelebi'de,ki uakfiygesi, Seyu,hatnCtme (bk. not 11) 30-31.
20 Osmanhlann yaptr$r sitjz konustr istanbul araqtrr:masr, L455 tarihlidir.
istanbul Baquekalet .4r.!r,ot'nde .muhafaza" edilen ara,gttrma, yaylna hazrrlannral<itadtr.
i.
IJ.
'l .l<2.
194b) 189-200"
Uzunqarqrlr, Osrrcrtlt Devletittitt
27 Bk. H. inalcrk, istanbul, Elz, IV,
22 Evliya Qelebi. Seyahatnartte, 1-11.
224.
2{E
HALII, INALCIK
-
IBRAHIM KALIN
ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI
ma gtinti krluran narnazda qoyle denilmiqtir: <Mtiezzinler yantk
bir sesle inn'Allahe, ue meld,iketehil'" dyetini okumaya baqladtklarrnda, Aqk $emseddin, Sultan'r kolundan tutarak btiytik bir saygryla mimbere getirdi. Orada qok derin ve muteessir bir ses ile
t<Hamd, Alemlerin Rabbi olan Allah'adrrr dedi; cAmide haztr bulunan gaziler de seving gozyaglanna bo$uldular.l
islAm inancr ve haik tasavvuru, Konstantinapol'in istdmbol'a
qevrilmesinde btittinleqti. Osmanhlat nazarrnda qehir, ashabrn mukaddes ka,hntrlarrnr ihtivA ettifiinden beri zdten bir mtisli,iman
qehriyoi. Isldm gelene$inde miisiumaniarrn cflmi yaptp, ibadet et-
tikleri herhangi bir yer, islAm toprafr kabul edilmekteydi. Kili-
Ayi Sofya, miisliimanlarrn CenAb-t Hakk'tn en
nihf,yetinde gerqek dine ihsan edece$ine inandrklart eserler olarak
gortihiyordu. Menkrbeye gore" Ebu Eyytib el-EnsAri de qehadetinden cince namazlarini burada lulmaktaydr. Ayrrca mtisltman
bir devlete boyun eien gayr-r miislimlere ait bir bolge yahut qehir,
lesmi aqrdan islAm topraklarrnin bir pargasr kabul edilirken, buralann islAmileqtirilrnesi daimi bir umut olarak kalmaktaydr.
Mehmed, qehre Greklerin, Ermenilerin ve Yahudilerin de yerleqmesine izin vermekle birlikte, -isldnr iqin fethedilen biiytik qehirlere sistematik oiarak uygulanan bir siyaset izleyerek- 'islAmbol'un
rnushiman bir Eogunluga sahip olmasrnr garanti edecek trirden
olgiiler ihdas etti'?5.
seler ve cizellikle
Osmanhla"r Ddza,trncla,
bir hristiyan gehrini fethettikten
son-
ra
yaprlabilecel< en sembolik iq, l<iliseleri cflmiye qevirmek idi.
Ezdn okunan minAreler, islAm qehrinin aqikAr bir semboli.i ve en
belirgin vechesi haline geldi. Osmanhlar fetih tanrmlamalarrnda
buna, hep islflm'rn zafer sembolii olarak atrfta bulundular.
23 KLtr'an, 2: 30-34.
2I Evliya Qelel.li, Seyah,atndme, I. 76.
25 H. inalcrl< 'istanbul' (not 21 1, 238. H. inalcri<, 'Otlornan Methods of
Conquesl', Stu,d,ia Islannicu II (195,1 ),122-9. Balhanlar igin bk. Structure sockile
et detelcTtytentent czr,lturel des uilles su,d-est elrropeennes et adriatlques (Buchaiinrest 1975); N. Todorov, L& uille bulkaniqu,e aur XV-XIX siecles, dduelopytetnent socioecotront,ityu,e et tlettogrrti'pltklue (Bucha"rest, 1980; ve istanbu,l ri
l(.t !il,netio'tl ctrltures bcrlkani,tlues, metliterreneeililes, s/o,ues et orientules.' Actes
du colleclue organise par AIESEEI, Bucharest, 1977.
249
Mtisliiman bir niifusa sahip her qehir yahut kasaba, bir Cuma Camiine y6ni bir mescid'e sahip olmak zorundaydr ve Cumalarr burada toplanmak, dini bir vecibe idi. Kanuni Sultan Si.ileyman, Krzrlbaqlarl bastlrabitmek igin bu veclbeyi, koylere kadar
yaygmlaqtrrmrqtrr'''.
Ndhiye'lerin merkezinde bulunan btiytik cAmi, sAdece dini deaynr zamanda gehir hayatrnrn difer vechelerini de yansttan
bir merkez idi. CAmiyle birlikte inqA edilen medrese'nin dtgtnda,
halkrn e$itimi igin (ders-i am) cAmiye dtizenli dersler konuldu:
isldmrn ted,risi, isldm gelenefiinde en defierli dini faaliyetlerden
biri kabul edilmekteydi. Namaz igin, ozpllikle Cuma gtinleri, bagqehrin btiytik cdmiine gitmek Sultan '(ve aynr zamanda mtisliiman tebd iqin) dini bir veclbe idi. Sultan burada halk ile konuSur ve suistimaller neticesinde ortaya grkan yazth ve sozlu qikAyetleri (nk'd) kabul ederdi. Merdsim, Sultanrn, halktntn stkrnttlarrna gcisterdiffi yakrnhk ve alakayr temsil etmekte ve bu tavrr,
islArn devtet gelenefinde yclneticinin en onemli fonksiyonu sayllmakta idi. Sultanrn, tebAnrn en zayfi olarak yaqlt bir kadtntn elinden bir rik'd'yr kabul edigini resmeden minyattirlerde, ideal yonetici olarak bir Sultan tasviri gizilmiqtir. Cuma namazlnda, diinemin en onde gelen geyhi tarafrndan okunan hutbe, dini olmaktan
ote bir fonksiyonu haiz idi. Cenfi,at, Itutbe'de dile getiriien Sultan'la ilgili ovgtilere karqrhk vermek durumundaydt ve bu merasim islAm toplumunda Sultanrn h6kimiyetinin halk tarafrndan
kabultinti ifade ediyordu. Hakikaten, Sultanrn isminin Cuma hutbelerinde zikredilmesi ve kendi adrna para bastrrrlmasr, herhangi
bir ydneticinin islAm beldelerindeki ba$rmsrzh$rnr gosteren iki
mecbfiri sembol idi.
[il,
Ote yandan mahkemeler de cimilerde bulunmaktaydr. BunBi.iyi.ik Qarqr civarrnda, qehrin
ana caddesi uzerinde bulunan Vezir-i Azam Mahmud Paga Camiinin avlusundaki mahkeme idi.
lar igerisinde en kalabahk olanr,
26 Osmanlr I(anunnameleri (Kuttttttnd,me-i, Cetlid ue lVIu,teber,/, Milli 1'etebbular Mectnuasr, I. 338.
HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN
250
'
I
slcrmbol' du m.ekd,ntn
ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI
ni bildifiimiz
tanzinil
islAmrn cltinya gortiqti, isldmrn
t41
euir ve yasaklartntn
l<endi
biittinlrifii
igerisincle gozetilecegi bir yer olarak hazrclanan qehrin
fiziki ve sosyal goriintimtinu belirlemiqtir".
islAmrn yayilmasrndaki en temel amag, bir bolgenin siyasi
kontroltinti ele geqirmek ve buraya islAm hakimiyetinin qiarlarrnr
hakim krlmak icli. isidm iddresine boytin eimiq gayr-r mtislimlerin oturdufu bir bolge, halkr islAma girmiq oisun veya olmasin,
DcLrilbisld.m'vt bir parqasr kabul edilirdi. Bir qehrin gUq kullanilarak ahnmasr halinde, islAm ftkht, burada yaqayanlarln esir altnmasrna ve binalarrn, islAm devletinin mi.ilkiyetine gegmesine cevaz veriyorclu. Bu hdciise 29 Mayrs 1453'te istanbul'da gerqekleqti, otuzbinin uzerinde insan esir ahndt ve qehirden uzakiaqttrtl=
clt". Osmanltlarda, bir ev yapmak isteyen kigi, kullandrit arsa karqrh['rnda devlet hazinesine kira odemek zorundadrr. Devletin toprak miilkiyetine iligkin bu prensibi, qehrin Osmanltlar taraftndan
yeniden inqAsrnda gok onemli bir iqleve sahip olmuqtur. Sultan,
sanayi, qargr, askeri kqla ve depolartn yerlerinin beiirlenmesiyle
ilgili oiarak kendi diiqilncelerinin tatbikinde serbesttir. Tipik bir
islArn-Osmanh qehrinin ihdasrnda ve tnekAninrn tanziminde htirdtir.
Qogu zaman isiAm qehrinin plansrz bir bigimde, kenditi$inden meydana geldifi ve niifusunun yalnrzca <qekilsiz bir yr$rnl
olclufu ileri si.iriilmtqtiir". Temelde islilm geleneiini takip etti$i27 Bl<2. G. E. von Grunebaum,Islam: Essnys in th.e Nature ancl, Growth
of u Cttlttr,ra.L Tratlitioir. (Rou,tledge and I{e,gan Paul, London, 1955) 142; EI-MAvelili, Tesltilti'n-Nozclr..., ed. Ridvan es-Seyyid (Beyrut, 1987) 209-213.
28 H. inalcrl<, 'istanrbul' (n. 2L), 224-5.
29 M. E. Bonine, 'The Mor,phogenesis of Iranian Cities', Artnals ol the
.tlssosciatio,n, .of American Geogruythers txTx/2 (1979),208-24; Ira Lapidus, Musllnt Cities in the Later Micldle Ages (Harvard University Press 1967), ijzellikle
3. bdltim,'The Urban Society've sf. 185-91; M.E.Bonine,'From Urtrk to Casablanca, Perspectives in the Urban Experience ,of the Middle East', Journal ol
(lrbatt '[[i:;tort1, 1IIt2, 1.1 1-80. Ottlqa$' Avt'trpastntn itritiyazlt ,qehir ve toprlulttl<ll.rr'ryltr,kry,rr"lrttt',tli'ylpirn ^seltir tirliltqiler'i, islilnr tar'ihinde isktnri <]ene]rilecek ltir qelril diizenlernesi oln-radr$rnt ve islAtn gehillelincle baSunstz ya da ,6zeri<
lonclriar yani zanaathirr dernel<lerinin bulunmadr$rnr sciylemektedirlet"; bkz. A.
Osmanli pratipi, bu kanaate meydan okumaktadtr.
istanbul'un $ehir yapisr, Osmanhlann istanbul'dan once kurduklarr yahut yeniden tanzim ettikleri difer qehirlerde olduiu gibi,
Sultanrn kontrolundeki geleneksel bir tanzim (organizasyon) biqimine bagh kalmrqttr"'.
H. Mourani ve S. M. Stern edittirli.igiinde yayrnlanan Th.e Islatnic City (Oxford,
1970); C. Brown, ed., From llladina to ll[etropolis (Darwin, Princeton, 1973);
R. B. Serjeant, ed., The Islarriic City (Paris, 1980); H. A. Miskimin ve A' L.
Udovitch,'A Tale of Two Cities', The Meclieucrl City (editijrler; D. Herlihy ve
A. L. Udovitch, Yale Unlversity Press, New Haren, London, 1977)'de (sf. 1'1-1'te) $u ifade var: 'Miisliiman fatihler... ortagag-Ortadoiusundaki gehir rre l<asabalarr tanrrnlarken <islAmi>> srfatrnrn kullanirnrnr en aztndan ktsmi olarak
haklr giisteren pekgok gehir rnga ettiler. Bkz. ijzellihle, (Jrbanisnt irr isla'nt
(Tokyo, 1989,5 cilt); aynca bu ma,kalenin sonundaki E,k f ve II'ye bkz. Bo5
alanlalrn dtizenlenmesiyle ilgili olarak 'Levelsof Space Awareness in the Traditional Islarnic City', l?yisfics xiiv (1976), 354-66'ya ba]xnttz.
30 Bkz. M. inalcrk 'istanbul' (dipnot 27\,226-48. Osman Nuri Ergin, Osrrranlr gehirciliffi kon'usunda bir iinciidiir, n[ecelle-i tJmur-t, Belerliyye (ist., 1922),
C. I, itlem, T[irkiye'de $ehircilijin Tarihi inkiqult (ist., 1936). Anadolu'daki
Tiill< qehrrciligi hakkrnda bkz. !-aruk Stimer, Eski Tiirklerite $ehircilik (ist.,
1984); IJSur Tanyeli, Anadolu T[ink Kentinde Fiziksel Yaptnm Evrim Siirec'i
(11-15 yy) (ist., 198?); Tuncer Bay,kara, Konycr, (Ankara, 1985); Tarih iqbda
Anl:,ara (Serrriner notlan, Ankara, 1984); Emel Esin, The Genesis of the Turkish Mosqrre and Madrasa Complex', Pt'oceeclings of the Twenty-Seuenty Internationsl Congress ol Orientalists (Napoli, 1967); (Annali dell'Isttiuto orientale
cli Napoli, 1972), XXII, 1.15-23. Osnianh gehircili$i igin mahkeine kayrtlartyla
iigili 5rs;'11-llar esastrr: hkz, Tiirkologischer Atrreiger; Cengiz Orhonlrt, Osntctnh,
imparatorluju'nda $eh"ircLlik ue [Jlaqun, Ttirk Turih,inde rte Kiiltiiriinde Tokat,
Symposinnr, 2-6 Temmuz 1986 (Ankara, 1987). Osmanhlarrn gehii'lerle ilgili cltigtinceleriyle ilgili olarak temel binalar ve komplekslerin planlannr da gdstelen,
onaltrncr yizyila ail rinemli bir kaynak Nasuhtt's-Siloht, (Matrakct), Beyau,r,
Menaeil-i Sefer-i lralkeyn-i St+ltan Siileyman IIan, ed. M. G. Yurdaydrn. (Tiirk
Tarih l(urunru, Ankara, 1967 ) ; ilhan Te,keli, 'Ou institutionalized External Relations of Cities in the Ottornan Elnpire: A Settlernent Models Approach', Etu,des Balkanirlues (Sofia, 1972),II, 49-72; Z. Vesela-PRenosilova, 'Quelques r"er-nilrques sur I'evolution de l'organisation urbaine en Empire ottoman', Arclilc
Orienttrltti (Prague, 197.1), 200-224, O. t. Barkan, 'Ttirkiye $ehirlelinin Te5ekl<iil ve inki5af Tarihi Bakrmrndan imarei Siteterinin Kuruluq ve igleyig Tarztna
ait Aragtrrmalar' iktisat Fttkiiltesi Mecntuasr (ist., 1963), XXIII, 239-298. Osmanlr vakrflarrnca 'yaratrlan' qehir ijrnekler irlin lrl<2. O. L. Barkan, 'Vaktflar
ve Terrrlil<ler'i: I. islila Dtvit'ler'inin I(olonizatcil Tiirl< Devr'igk:ri, Vttlttllur Dergisi (Anl<artr, II, 355); krg. E. Pauty, 'Vllie spontanees et villes cr6es en Islantl , Attnales cle I'Institut cl'Elutles Orientules IX (1951); I(. Liebe-Ilarlor.t,
252
HALIL INALCIK
-
IBRAHIU XEIrN
Bir isl6m qehrinin herhangi bir plandan yoksun olduiu gortiDini vakrflarrn kuruculan,
qehirdeki dinl ve ticari merkezlerin ana krsrmlannr inqA ederierken, geleneksel bir planr uyguladrlar. Kokeni ne olursa olsun -Hellen, iran veya Orta Asya- bu tip merkezlerin inqAsrnda belli bir
plan tipi tatbik edildi. Ote yand.an qehrin meskfin boigelerinde
herhangi bir planrn bulunmadrfr do$rudur ve bunu, aqaffrda ele
aiaca$rmru bazr islAmi kavramlarla izah etmek miimktindtir.
qi.ini.iu hakikaten terkedilmesi gerekir.
Sultan daha 1453'te, Osmanhlann kusursuz bir qehir iqin zorunlu gcirdti$ii bazr yaprlann inqasrnr emretmigtir'. Bunlar arastnda ozellikle Altrn Kapr Roma gehrini qevreleyen surlarrn igerisinde bir kale, tepe i.izerinde bir saray ve defferli emtia ticaretinin
yaprldrSr merkezi bir bedestdn ile btiytik bir garqr vardl,r,.
Sultanrn giicrini.in sembolii olan sur ve hazine binasr, qehrin
en miistahkem mevki idi ve buradaki krqla iqgat yahut halk ayaklanmasr trininden olaylarda qehri savunacak nihAi giiq durumundaydr.
(Topkapr sarayrnm inqAsrnr miiteakip terkediiecek olan) saray, burayr qehir iqinde mi.intahkem bir qehir haline getiren surlarla gevriliydi. Sultanrn sarayr, Allah'rn kulian iizerindeki tasarrufunun imanttn, yAni sultanin gahsrnda tecelli etti$i yan-kutsal bir yer olarak tazim gormekteydi. Bir hadiste soytendiffi gibi:
,,imam, kendi milleti iqerisincle Allah'rn sadrk vekili, O'nun kullar
rizerindeki himAvesinin delili ve iilkedeki temsilcisidir.l
Beitriige eur sosieulen untl taistscltut'tlichen, Lage Bursas ant, Anlang des 16.
Zahrhunderfs (Hamburg, 1970); S. Faroqhi, Towns and To,wnsmen of Ottoman
Anatoliu: trade, crafts anil food, production i,n, an u,rban setting, 11g0-7i60
(Cambridge U. P. Cam,bridge, 1984); idem, Men ol Modest Sttbstance, House,
. Owners anil Howse Property im Seuenteenth Century A,nkara and Kayseri
(Cambridge U. P. Cambridge, 1987).
31 Bkz. H. Inalcrk, 'istanbui' (ctipnot 2LJ 226-9.
32) Bkz. H. inalcrk,'The Hubof the City: The Bedestan of lstanbul', -hrtentational Jou'ntctl ol I'rvltislt Stu.dfes (Madison, 1980) 311-58; ve,bu yazrnrn
sonrtnclir lrulunarl Flk II.
33 Tttrsun Beg, Tlte llistory <tf L[ehned the Cctttcnwor, ed. H. inalctl< ve
R, Murphey (Bibliotheca rslarnica, Minneapolis and chicago, LgzS), Metin: b2b.
IsTANBUL : BiR IsLAM $EHRI
253
II. Mehmed fetih giinii, istanbul'u baqqehir yaptt['Inl Su stjzleriyle aqrkladt: tr$u andan itibaren istanbul benim taht'tmdlrr)""'
Baqqehre tatugdh yahut d.dru's-sclltanat denmekteydi (saltq,nat siyasi hakimiyet anlamtna getir ve Peygamber halefinin rnanevi-siyasl otoritesi olan hitafet'ten farkhdrr). Boytece ba$$ehtt scLltanat
sahibinin ikdmet ettigi yer sayrlmaktaydr.
ReAya, saray kaprsrnrn ydini Babu's-sd,'ade'nitt dtqtnda yaqar
ve d.olayrsryla saray kaprsr, yoneticinin otoritesini yansltlrdl'rr. Gdk-
leri veya evreni temsilen uzeri altrn bir kubbe ile orttilen tahta
otlrrmuq vaziyetteki bu yapl, sultantn $elkr biiyiik bir merasim
iie kabul ettiffi yerdir. Tahtrn bulundufri yer, devletin yarl kutsal
merkezidir ve tiim imparatorluk bu merkez etraflnda doner.
Osmanltntn, Sultanrn otoritesiyie ilgili teminolojisi, btt kavrama istinat ediyordu. Devlet Bab-t r{ll, qehir de Ddr-t Saadet ldi.
Sultan'rn $ahstna olan yakrnhk elde edilecek otorite ve rnevkilerin
de derecesini belirliyordu; mesela sarayrn ig oflanlarlt' imparatorluiun en yiiksek rnevkilerine nazmet oian kiqilerdi's. Baqqehirdeki
devlet memurlart, her bir srnrf igerisinde en yuksek rtitbeyi tetnsii ediyordu; ornefl'in istanbul kadrst, tmparatorluffun en krdemli
kadrst idi. Hiilasa Osmanhnln sahip oldu['u cliinya gori.iqti, ilahi
takdir ve tasclifie mazhar olmuq iktidar anlay$lyla birlikte, Osmanh imparatorluiu'nun hiyerarqik ve merkezi yaplslnln zuhuruna imkAn tanrdt. Likin basit bir mistik teori deSil bu. Evliyd,
eelebi onyedinci yiizyrhn ortalannda vilAyetlerdeki giivenlik ve
refahrn. Dqr4 Saad,et'e olan uzakhklanna gore belirlendifini soylemekteydi.
Osmanh-isiim qehrinin bu temel 'siyasi' unsurlarrnln dl$rn-
da, bed.estan-gary da dahil olmak i.izere qehrin ana kesirnleti uakfiinr,d,ret sisteminin tahtrnda vi.icud bulmuqtur'
34 H. inalcrk, The Ottoman, Entpire: the Classtcal Age 1300-7600 ter. N'
Itzkowitz ve C. Itnber (A.D. Caratzas: New Rochelle, yeniden basr'm 1989)'
76 ve 89-100.
* Ig Oglanr : Bu tabir Osmanhda saray lrizmetine altntp devletin geEitli
makamlapna namzet olarak yetiqtirilen gengler iqin kullanrlmakta'ydt. Uygulama yrldrgm Beyazrt zamanrnda baqla,mrg ve daha sonra bir kanun ile resrnile€tirilmiqtir.
(Qev.)
35 lbid.,
76-88.
254
HALIL INALCIK
-
bir cAmi yaptrrmak zorundaydr. Kllgiik ijzel camilerin
Vah{-imaret Sistemi
rstanbul ve Bursa gibi biiytik vilayeilerde qehir tek bir mer'kezin deSil, her biri clini yaprlarrn (cami, med.rese, ddriilaceze v.s.)
bir parqast olarak iirqA edilen bir ttalnf tarafrncian desteklenen
farkh mevkilerdeki merkezlerin etrafrnda geligmekteydi. istanbul'da sultan veya vezirler tarafrndan yaptrrrlan bu bip bir merkezin etrafrnda yeni bolge\er (ndhiye) oluqmakta ve her bir nahiye, istanbui kadrsrnrn atadrii kadrnrn selAhiyetinde bulunmak-
taydr. Bir mrisltiman cemaatinin din ve e['itim aianlarrndaki en
tetrrel manevi ihtiyaglarrnr karqrlayan ve hatta ('Cartilaceze imareti
veva mutfaSr sayesinde) su ve yiyecek tedarik eden kulliyeler, za-
manla tam bir ndhiye halini aian birer yerleqim merkezine donuqmekteydi. Mrisltiman istanbul, bu sistem sayesinde xv'nci yizytItn ikinci yarrsrnda, Avrupa'nln en biiyrik qehri oldu.
vcr,ktflctr, qehirde tuccarlara ve esnafa kiraranan dtikkanlar-
dan, krrsal bolgelerde de koylerclen ve tarlarardan gelen paralar
tip kulliyelerin idamesi igin, qehre diizenli ve muazzarn bir para akiqrnrn gergekleqmesini sailamaktaydr. Mesela Fatih'in yaptrrdr$r Fatih krilliyesi yrihk 1.5 milyon akge ya tla otuzbin altrn gelile sahipti ve gelirin taksimatr qciyieydi',,'.
sayesinde, bu
Maaqlar iqin
869.280 akge
DAnilacezenin yiyecek gicleri iqin
46t.4L7 akge
Hastane masraflan igin
?2.000 akqe
Tamirat iqleri iqin
18.522 akge
Qegitii yerierdeki personelin toplam saylsl sBS idi. Her gtin
en az 1i17 kigiye, gunde iki dgiin yemek verilmekteydi.
yeri ve yaptml iqin yerel kadrntn onayr yeterliyken, bu
camiler iqin sultanrn yazit izni gerekmekteydi.
2Zg.
(mescid)
tiir briyiik
bir yeri yahut qarqr tilriinden kaIabahk bir merkezi tercih edilircti -yAni oiqf ya estetik idi ya da
CAmi iqin gehrin miitebariz
fonksiyonel. AsrI yapl, safflam maddeler (qo$uniukla taq ve demir
ve bronz triru metaller) kullanllarak yaprlmak zorundaydt. Biiytil<
cAmi, med.rese, kiitiiphdne, hastane, dArtilaceze, tekke, mektep ve
abdesthaneden miitegekkil bir kiilliyenin ana yapisrydt. Vakftn
ktrrucusu iqin genellikle bir tiirbe yaptrrlhrdr. Sasede sultanlar ve
vezirler bu tiir imaretteri ya da biiyiik kiilliyeleri yaptrrabilmekteydiler. iqte bu yaptlar, istanbul'un yeniden - inqi siirecinde yeni
nihiyelerin teqekktilii igin bir qeqit altyapr hizmeti gordtiler. Fatih Sultan Mehmed 1459'da vezirlerine; surlarla qevrili yerlere btt
tip ktilliyelerin yaprlmasrnr emretti'". Bu kiilliyeler, miiteakip bolgelerin qekirdeii haline geldi.
:
Osmanlt istanbul'unun yaqadrfr yeniden - inqi surecinin, astl
itibariyle islAmdaki uahl ve imaref l<urumlarlna clayanmrg 01du[u soylenebilir. Bu tip ktilliyelerin ingdsr bazen ozel bir bolgenin
iskAntnr takip etmiqtir. Bazr bolgeler, ekonomik gartlarrn bir sonucu olarak ortaya qrktr. Daha ktiqtik boyutlardakr mesci'tler, o topIulufl'un onde gelen simAlart, qofunlukla da tiiccarlar ve zanaaLkdrlar tarafrndan yaptrrrldr. Bir nAhiye de ismini, bolge mescidini yaptrran kiqiden almtqttr.
Aqaffrdaki liste, istanbui mahallelerinin cflmileri yapbrran kiqilere gore doktimiinij ver.mektedir (onyedinci ytizyrhn ortalarr) "
Listede cAmi yaptrranlartn yiizde 65'inin ydnetici stntfa mensup
olduffu gortiliiyor:
caminin yeri ve yaplml konusnnda, hiyerarqik srra one qrkmaktaydr. Herkesin saygr gosterdigi bir kural gereii sultanrnkinden daha biiyrik veya daha ihtiqamh bir cami yaptrrmak yasaktr. ikinci en buyrik cAmi, Baq vezir veya difer vezirler tarafrndan yaptrrrlrrdr. vilAyetlerde ise sancak beyi, iI merkezinde btiviik
36 H. inalcrk, 'istan,bul' (dipnot 2I),
255
ISTANBUL: BiR isLAM SEHRI
IBRAHITTI XAr,rN
37
ibid.
38
ibid.,
231.
HALTL 1NAICTX
-
IBRAHITTT
ISTANBUL: BIR ISLAM $EHRI
XI.ITN
Ulema
46
Tiiccarlar ve bankerler
Ehl-i Zanaat
32
28
Saray ASalan
Beyler
1B
16
Pagalar
L4
Kapr-Kulu erleri
r<Bi.irokratlarr (Ehl-i kalem)
Mimarlar
Di$erleri
t2
Toplam
8
6
39
279
su sistemi, ambar', mezbaha v.s. gibi briytik qehirrerin ihtiyag
gdsterdiEi birimler, cAminin bir parqasr olarak sultan tarafrndan yaptrrrlrrdr. $ehrin su sistemini -su kemerlerinin, arklarrn ve
sebillerin- ingasr, cAmiye ait uahllqrtn bir pargasr gibiydi. onalttncr ytizyrlda intra muros (surlann iqerisindeki) istanbul nrifusunun 250.000'e nlaqrnasryla birlikte, osmanhlar qehrin su sistemini yeni kemerler ekleyerek geligtirdiler ve qehir iginde bir da[rttm sistemi kurdular. Daha iince, tamirat iqlerini ytinitmek iqin
su yolculart adrnda btiyiik bir birim zaten tesis olunmuqtu. gehrin su ihtiyacrnr kargriamayl, ijnemli bir dini gorev addeden Kanuni sultan suleyman, bu sistemi, Mekke, Medine ve Kudtis de
dahil, imparatorluiun tiim biiytik gehirrerine yaydr. Bu qehirler
son donemlere kadar osmanhlarrn kurduf'u bu su sistemine ba['h kaldrlar.
cflmi yahut camiye benzer kompleks dini yaprlar, gehir halkrnrn buluqma yeriydi. Halk buralara sadece dini, ve kazai iqlerini
gcirmek igin degil, aynr zamanda ticaret yapmak, efilenmek ve eqi
dostu giirmek igin de toplanrrdr. Meseld Evliya Qelebi, Beyant cami
etrafmrn di.ikkdlarla ve rraBaglarrn altrnda oturan ve ahgveriq yapan binlerce insanlar qevrili olduiunu sciyler,]e.
Bed,estun ve Kapah Qargr, Aya-Sofya (Hagia Sophia)
257
cimii
uukllna ait yerler olarak yaptrpldr*". I{iralar, caminin ve differ
vakrf tiirii yerlerin idamesi iqin kullanrlacaktr. Boylece uaktf s\stemi sayesinde gehrin geligtirilmesine yonelik her ti.ir qaba, Mtisliiman cemaatinin iyilifii iqin yaprlmrq faaliyetler olal'ak yorumlanmaktaydr.
Eski Bizans loncalannrn yerine kurulan bedestanlar, Lacitle'
re hizmet veren hanlar ve gargtlar (str.k), bir Ttirk-islAm planrna
gore yaprldrnl. Edirne-Kapr'dan Aya-Sofya'ya kadar uzanan ve
Divan-Yolu denen btiytik cadde, Bizans'ta oldufu gibi, qehre Edirne-Kapt'dan giren kervanlartn karqtlandrfr biiyiik pazat ve giimrtik de dahil olmak iizere, onemli ttim kamu binalarrnln yer aldt$r ana devlet yoluydu. Bu ana yol Halig limanrna paraleldi ve
caddeler, kervanlartn ticaret merkezini limana bailamaktaydt.
Liman, Galata ve (Asya'dan gelen kervanlarln son duraffr) Uskiidar arasrndaki tiggen, gehrin iktisidi hayatrntn merkezi hflline
geldi ve hela da oyledir. Buradan Pazar'a LrzanTart yollar, gehrin
biiy{ik pazaryerine deniz yoluyla ulaqtrnlan mallarrn naklini sa[iamaktaydr. Qarqrlartn altyaprsrndan, pazar yerlerinden, depolardan ve diikkdnlardan oluqan bu sistem, Suitan ya da ytiksek rutbeli kiqiler taraftndan dini vakrflara gelir kaynafr sa$lamak igin
oluqturuldu, fakat goriintirdeki amaq dine hizmet idi. Bu diinya,
miisltimanlartn inanctnda, buradan sonraki ebedi hayat ile noktalanan geqici bir duraktan ibarettir.
$ehrin ana i$levleri, dinin resmen kabul edildi[inin veya sarayln, tamamlaytct ktstmlarr ve uzantrlart olarak gori.ilmekteydi.
Zanaatkdrlar uaktl bAnilerinin kurdurdufu garqrlarda oturuldu.
Her bir zanaatkdr, Sultantn saraytna atanan ustanrn kontrohi altrndaydr; ttim kuyumcular kuyumcubagtntn, ttim hekimler hekimbagzntn, tiim terziler terzibagtntn, tiim mimatlat Saray mimarrntn
v.s. Bu baqlann her biri kendi mesleklerindeki kiqilere ruhsat verir
ve tAlimatndmeler yayrnlardr. Fakat hizmetleri sadece sarayla srnrrh defitdi ve islAm cemaatini de kapsamaktaydl. Saraym ve $ehrin ihtiyaglarmdan sorumlu olan memur baqr, gehirerninl idi ve bii10 H. Inalcrk, 'The Hub of the City: The
Bedes,tan o,f Is,tanbul', Stud,ies
in. Ottoman Social' and" Economic History (Variorum Reprints: London, 1985).
39 Sellah.atndnte, L44.
41 Bkz. H. inalcr,k, 'istanbttl',
227.
isl,dm,
Tetkikl'eri Dergisi F, 77
258
HALIL iNALCIK
-
iBRAHi]\{ KALIN
rinci gcirevi, pazar erzAkrndan tamirata kadar saraytn iytiyacr olan
geyleri tedarik etmekti.
$
ehrin
Y
erlegim Bdliimii
Yukanda qehrin yerlegim bolgelerinin herhangi bir planh dilzenlemeden yoksun oldufunu soyledik. Bu durumu islAm dininin
ve kUlttrtinrin bazr temel inang ve kavramlanyla aqrklayabiliriz.
$eriatrn kutsal ilkeleri heldl ve harunt, insanlarrn toplum iqindeki ttim faaliyetlerini kuqatrr, bu durum gehir hayatrnda daha
da belirginclir. istAm hukuku sadece dini, sosyal iligki ve davranrqlarla de$il, aynr zamanda insanlarin iaqesi, iskAnr ve gevreleriyle
ilgili konulan da ihtiva eder.
Gayr-r mrislimler igki ve domuz eti yasafrndan dolayr bu maddeieri Mrislrimanlara kesinlikle satamaz ve drikkAnlannr mtisltiman mahallelerinde agamazlardr. Meyhaneler sadece Haliq'in ote
taraftndaki Galata'da bulunur ve burasr mrishimanlar tarafrndan
bir giinah yeri olarak goriiliirdti.
Bir islAm qehrinin pek qok ozelliffini agrklayan mahrem]ik,
islAm'da dini bir ilkedir. isiAm'rn iki ana kaynaSr Kur'an ve Hadis, konuyla ilgili olarak mufassai bir teori oluqturmastna ragmen, Osmanhnrn mahkeme kayrtlan, teorinin islflm qehrinde fiilen nasrl uygulandr['ina dair geniq bilgiler vermektedir.
Mahremlik, ailevi ve dini hayatr kugattrfir gibi Osmanh -ya
da daha genel bir ifddeyle islAm- qehrinin, isk6,n ve ticaret bolgeleri diye ikiye aynlmasrnr da agrkiamaktadrr. Ticaret bolgesinde
dini kimlik giinlrik havata mridahale etmez; mtislimler ve gayr-l
miislimler birbirine karrqmrqtir; sadece yiyecek maddesi satan diikk6,nlar ayrrdrr. Yerleqim bolgeterinde halk, kurallara ba$hdrr;
kendi dinlerinin ibadetlerini kendi toplumlannda ve ayrt veya
r<cizelr mahallelerinde yerine getirirler. Kural gereii her dini cemaat, yerleqim boigesinde kendine ait ozel bir yere ve mezarh$a
sahiptir. Mahalleler, bir mescid, kilise veya sinagofun etrafrnda
geliqir'. Yunanhlara, Ermenilere veya Yahudilere ait ozel yerler
vardrr.
Mtisliiman mahallelerinin gayr-r mrislimlerinkinden aynlmasrna hususi bir ozen gosterilir. $eriat, gayr-l mtisiimlerin kendi
ISTANBUL: BiR isLAM SEHRI
259
dinlerine alt ibadetlerini, musltimanlarrn duyup gorebilecekleri
yerlerde yapmalannr yasaklar. Bununla biriikte mtisliimanlar kendi ibaretlerini agrktan agrfia yapmak igin ozel bir gayret gostermekteydiler ki, bu da islAmr propaganda etmenin en etkili yoluydu.
islAmrn ozel hayat ve mahremlik konusunda bazl qartlan vardrr. Aile ve ev kutsaldrr; ihldti, kimi zaman devlet otoriteleri tarafrndan iqlenmesine raimen btiyiik bir gunahttr ve mtitecAvize karqr hukuki bir mrieyyidenin uygulanmastnr gerektirebiiir. Evde, kiqinin ailesinin yaqadrir yere harim denir ve burasr dokunulmaz
kabul edilir; geriat yabancrlartn, evin',bu krsmrna girmesini yasaklar*2. islAmrn, haremin kutsalh$ryla ilgili ilkelerini Yrazarr itibara
almad.an, yerel mimarinin ve sokaklartn Osmanh ya da islflm geh-
rine verdif'i ozel bigimleri aqrklayamaylz. Osmanh binalart ve sokak bigimleri, islAm hukukunun kural ve diizenlemelerine srkr stkrya bafltydt'''. Buralartn kontrolii, qehrin kadrsryla birlikte sermimdr (baqmim?n), gehir-emini ve su-yolu na?Lr? gibi memurlara
aitti. ihtilaflar, nizamnAmelere uygun olarak kadr ve son tahlilde qeriat htiktimleri taraftndan hatledilirdi. Kural gerefii gayr-r
mtislimler miisltimanlartn ibAdet yerlerinin yanrn.a inqaat yapamaz ve evlerini dokuz zird'dan (6.82 metre), yAni bir miisltimanln
evinden daha fazla yiikseltemezlerdi. Mamafih bu kural, binalann tistiindeki bu tip tiim <ryiiksekliklerinr yapimrnr kapstyordu.
istanbul mahkeme kayrtlannda, bir komgunun yukandan bakildr$rnda evinin iq ktsmrnrn goriilmemesi iqin yiiksek bir yer yaptrrdr$rna dair pek gok olay anlatiltr.
lWahallelerin meskfin krsrmlart, miisltimanlarln ve diier dini
cemaatlerin kendi ozel hayatlannr kendi bolgelerinde yaqadrklart
alanlardr. Devlet memurlart buralara araslra giderlerdi. Mahalle'nin seqtifi ve kadrnm onayladrf'r lce'thudu ve imd,m, cemaatrn kamu iqlerinden sorumluydu ve vergilerin toplanmasl ve asayigin
42 Bir /radis qtiyle der: 'Her toprafrn (sahibinden
bir
l<rsnri
bag'kastna) yasak olan
vardtr' Bkz. M. Harnidullah, IVuslim Conduct of State (Ke$'mir Bazar,
4. baskr, 1.961). 92.
43 Osmanhnrn, istanbul'daki evlerin yaprmryla ilgili diizenle,meleri igitr
bkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i (Jmrtr't, Belecl,i.ye (istanbul, 1922), 1059'72.
A. Marcus 'Privacy in Eighteenth-Century Aleppo', rJMES, 18 (1986), 165-83.
HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN
260
sag'lanmasr gibi konularda devlet ile topiuluk arasrnda bir aractydt. $ehrin ntifusu dini ve toplumsal agrdan ozerk diye tasnif
edilen gruplardan ibaretti. Devlet, gehrin tamamrnr etkileyen yangln gibi olaylarrn drqrnda yerlegim bolgelerine talimatnAmeler
gdndermeyi higbir vakit uygun bir iq olarak gormemigtir"
Toplumsal ve iktisadi hayata miidahale edilmemesi bir grup
miisliiman hukukqu, ozellikle de imam Ebu Yusuf (o. ?98) taraftndan qiddetle savunulmugtur. Ebu Yusuf. Kitabu'L-Harac'rn alftncr boliimtinde bir kaq hadis zikrederek pazar fiyatlarrnrn insan
aklt tarafindan deSil Allah tarafrndan belirlendifl'ine htikmetti".
Hz. Peygamber miidahaleye, halkrn pazar fiyatlannrn artrqrndan
rahatsrz olmasr halinde cevaz vermiqti. Ebu Yusuf, fiyatlann iniq
ve gtktqrnrn tek sebebinin bolluk veya yokluk olmadrirnr diiqiiniiyordu. Burada birkez daha islAm'rn toplumsal diizenlemeler
karqrsrndaki ana tavnnr goniyoruz. Bu tip durumlarda beqeri mi.idahalenin, ilAhi amaca kargt iqlenmiq bir fiil oldufuna inanrlmaktaydr.
Plansrz mrisltiman mezarhffryia, muntazam bir plana gore
yaprlan hristiyan mezarhffr araslndaki farkr da bu gekilde agrklayabiliriz. Mrishimanlara gore, mezarhk alanrna serpigtirilen mezarlar (kabirler), oliiniin definden sonraki kuk giin igerisinde
mel(tike tarafrndan ziyaret edilip sorguya gekildifi cite dtinya igin
bir gegiq yeriydi. Kabir, ydnetici srnrfrn iiyeleri igin yaprldrfrnda
bile en dindar olanlar, kabrin kubbesinin gd$e do$ru aqrk brrakrlmasinl vasiyet ederlerdi. Mezarhkta her $ey Allah'rn iradesine
birakrlmak durumundavdr.
$EHIR TOPLULUGUNUN BAGIMSIZ BiR
TEMSiLCiSi OLARAK KADI
Her qehir ve kasaba, isldmr ve qeriatr temsil eden bir kadrnrn
idaresi altrnda kurulurdu. istanbul'dan su veya gehir duvarlarry44 Bkz. M. N. Srddrki, 'Muslim Econo'mic Thinking: A Survey of Contemporary Litera,ture', Stnclies in Islamic Ecottomics, ed. Hurqid Ah,med (Glasgow, 1981 ),249,263. Kargr. D, Gimaret, 'Les theologiens musul:mans devant la
hausse des pri>6', .IESHO XXII/3 (1979) 330-7.
istaNeur,: BiR isLAM $EHRr
26t
ia ayrtian rig semt (bildd-r selA,se) Galata, Usktidar ve Haslar
(Eyiip de denir) baffrmsrz kadrlarrn idaresinde ayrl bir kaza yetkisine sahip olmasrna ragmen istanbul intra murcLs, en ytiksek
rtitbeye sahip bir kadrnrn selflhiyetindeydi. Genei bir kural olarak bir kadrnrn kazasr (yetki alanr), qehrin etraftndaki kciy ve
mahallelerin yannlra ndhiyeleri de igermekte; merkez nd,hiye clvardaki yaylalan, koyleri ve iktisAdi aqrdan kasabanrn ijnemli bir
krsmrnr oluqturan ve iAqe temini ve ham madde (pamuk, yun ve
hassaten deri) iqin hayati bir oneme sahip difer toprak parqalarrnr kapsamaktaydr.
Burada bir qehir toplulufiu olarak{rniisliiman qehir aqtsrndan,
kadrnrn ve meclis-i ger"in roli.i iizerinde duracafrm. Kadr, di['er
herhangi bir memur gibi Suitan tarafrndan atanmasrna ra$men
btr atama, islA.rn cemaatinin imsmz olarak Sultan'rn seldLhiyetindeydi. Bu yiizden kadr, kendi ozel kazasrndaki gehir toplulu$unun
baqkanr olarak, tum ternsili yetkilere sahipti. Sultanrn huzuruna
doirudan dofruya qrkabilen kadi, bolgenin askeri ve idari yoneticilerine kryasla ozerkti. Hatta qeriat ve islAm cemaati sijz konusu oldufiunda Sultan'a kargr bile bir qeqit dzerkli$e sahipti. $eriatt
uygulama yetkisi onu ddeta bairmsrz ve ozerk ktlmaktaydt, gtinkii kadrnrn bu alandaki karar ve fiillerine hiq kimse kanqamazdt.
Arasrra dini otoritelerin gortiqii ahnirdr, fakat kadt, htikiimlerinde bunlarla srnrrh defildi. Kadrnin hi.ikmune itiraz edilmesi halinde Bdb-r Ali, kadidan sAdece olayr yeniden de$erlendirmesini
veya bir baqka kadrya havale etmesini isteyebilir veya olay, kadzaslcer'in idaresindeki daha ytiksek bir malrkeme tarafrndan incelenirdi. Kadrnrn qeriatrn uygulayrcrsr olarak kazandt$t ba$tmstz
stati.i, islAm cemaatinin varhfmr, yabancl (13. ytizyrl iran'rnda
Mofollann, 19. ytizyrl Kuzey Afrikasr'nda Avrupahlarm) tahakkrimti altrnda siirdtirebilmesine imkAn sa$lamrq ve kadt bu tip
durumlarda, geriatrn ve dolayrsryla isldm cemaatinin tek ve gerqek temsilcisi olarak briytik bir yetki ve ozerkliie sahip olmuqtur.
Bilindiii iizere islAm toplumunda qeriat, mtisltimanlarrn hayatrnr sadece kigisel meselelerde defil, toplumsal yaqamtn pek qok
alanrnda kugatan ve belirleyen nihai otoritedir. Bu yrizden islAm
topluluklarr kolonyal giiglerin idari meselelerle ilgili kanunlarr
laiklegtirme qabalanna karqr qiddetli bir tepki gostermiqtir ki, on-
262
HALiL iNaICrr
-
IBRAHIM KALIN
dokuzuncu ytizyrlda Kuzey Afrika'da goriilen direniq hareketleri
bunun tipik bir ornefidir. Mamafih Kadr'nln yerel qehir toplulu[u ve siyasi hayattaki ve hatta son derece merkezi bir yapr arzeden Osmanh imparatorlufu'ndaki tiderlik roli.inii fazla abartmamak gerekir. Yerel ulemanrn onderlifindeki qehir eqrafr, kadtntn
mahkemesinde toplanrr ve Sultan'a vergilerin dtiqiirtilmesi veya
zorba bir memurun ihracr gibi konularla ilgili taleblerini iletirlerdi. Kadr genellikle mahzar denilen bir belge hazvlar ve imzalardrni. Ashnda bu tip toplantrlarda kadrnrn divanr, qehir toplulufunun ileri gelenlerini kapsayacak kadar geniqlemekteydi. Bu durum, onsekizinci yiizyrl Osmanh gehirlerinde ortaya qrkan d'yd,n
rejiminde gordiif'tirntiz gibi, eqrafrn kadrnrn arkasrndaki gergek
gtiq olduiu donemlerde de boyleydi.
Uretimin standartlara gore yaprimaslnr ve vurgunculufiun onlenmesini garanti altrna almak da kadmwt hisbe"'yetkisi dahilinde bulunan dini gorevlerinden biriydi.
Hisbe vazifesiyle gorevii olan memur, yAni mzthtesib, gehir
her zaman pazarda, gorevi baqrnda bulunurdu. lVluhtesibin qehir topiulu$unun dtizenini sa$lama iqlevi,
ulema tarafrndan, mtiminlerin <rherkesin iyi bildifi qeyleri (el-ma'ruf ) izlemelerinir ve <rherkesin kotii bildigi qeyleri terketmelerinil
emreden Kur'an ayetlerindenn? qrkarrlmrgtrr. Toplum iqerisinde
iyinin ingasrna ve kcittinun imhAsma matuf tiim ahldki-sosyal fiiller, fakihler tarafrndan bu Kur'ani ilkeye dayandrnlmaktaydr. Bu
yiizden mulftesiblz gorevi, Greko-Romen pazarlarrnda oldufu gibi
basit bir pazar denetleyiciiifini aqryorduns. Kurumsal kokeni ne
olursa olsun, hisbe isl6m'da dini bir vecibedir. Osmanhlarda muhtesib, kadr tarafrndan teklif edilir, Sultanrn verdiffi ve muhtesibin yetki ve sorLrmluluklarrnrn tarife edildi$i bir berat ile atanrrdr.
kadrsrnrn nezAretinde
45 Bzk. H. fnalctl<, '$ikAyet Hakkr: Arz-t Hal ve Arz-r 'Itlahzarlar', The
Journal of Ottoman Studies VII-VIII (1988) 33-5.1.
46 lIisbe J<urallarrnrn Osmanlt imparatorluSu'ndaki tatbiki iqin ,bkz. Osrnan Nuri Ergin, ll[ecelle-,i Umfi,t'-u, Belediye 3O2-470; 'Hisbe' El2, III, 485-90.
,17 Kttr'an 3:10-1. 110. 11.-1.
l8 B. R. ffoster 'Agoranotnos trnd Muhtesil-r', JESHO XIII/Z (19?0), 128*
l--i, iizellikle 141.
ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI
?63
Muhtesib, qehirdeki musliimanlann qeriatin emirlerine uybir hayat yagamalarmdan sorumluydu. $eriattn tantmladrfr toplum ahidkryla ilgiti olaylar da, kadryla birlikte muhtesibin sorumluluk alanrna girmekteydi. f/isbe dini bir
vecibe oldupundan, muhtesibin de frkrh bilgisine sahip dindar bir
kiqi olmasi gerekiyordu. Osmanh sultanlan her btiytik gehre bir
multesib atar ve hisbe nizamnAmeleri ildn ederdi. Bununla birlikte Osmanhlarda muh,tesib, ilk donemlerde (meselA Abbasilerde) oldufu gibi yerleqim bdlgelerinde defil, sadece ticaret alanlartnda gorevli idi. Muhtesibin asrl iqi pazaryerinde hilekArhflr onlemek, hisbe (ihtisdb) kurallanni uygplamak ve agtklanan fiyat
listelerine uyulmasrnr safl'lamaktr. En cinemli gorevlerinden biri,
pazardaki aSrhk ve uzunluk olqrilerinin do$ruluiunu kontrol etmekti. Muhtesibin yetki alanrnrn bu qekilde pazaryeriyle smrrlandrrrlmasr, kiqinin mahreminin dokunulmazh$rnrn en onemli kural kabul edilmig ve ahliki gozetimin mahalle topluluffuna ve
irnamrna brrakrlmrq olmasr gerqefiyte agrklanabilir.
tnalarrndan ve islAmi
$er'i ve Sultani kanunla ilgili her konuda hiikiim verebilme
yetkisine sahip oian kadryla birlikte muhtesip, gehir hayatrnin ve
ozellikle de iktisadi faaliyetlerinin kontrol edilrnesinde hig gi.iphesiz merkezi bv rol oynamrqtrr.
DiSer btiyi.ik qehirlerde olduSu gibi Osmanh istanbul'unda da
gehir-kethu,dast ve qeh-bender, gehrin nezdretini bir olguye kadar idAreleri altrnda bulundurmaktaydrlar. Askeriyye ve
ilmiyyeden sonra olmalarrna ra$men, aydn ve egrd,f arasrnda sa-
iki memur,
yrlirlardr. $ehirketudast ve geh-bender, diier memurlarrn tersine
redgd srnrfrna dahil idiler. $ehir kethudasr loncalari, qeh-bender
tUccarlart temsil eder ve her ikisi de goreve, ilgili kiqilerin teklifi
ve kadrnrn tescili ile baqiardr. Dofrudan, qehirle ilgili meselelerde
onemli bir iqlev gciren bu iki memur, cjzellikle hakemliklerine ba,gvurulan herhangi bir ihtilafta, ilgili kesimlerin scizcrileri olarak
kadrnrn meclisinde qehir niifusunu temsil ederlerdi. Devletin qrkarlarrnrn sciz konusu olmadr$r yerlerde, ne devlet yetkililerine ne
de kadr bunlann segimine karrgrrdr ve kadrnrn tescili bir formaliteden ibaretti; kadr bu tip durumlarda seqimi belgeleyen bir noter
vazifesi gormekteydi. Aynt $ey qehirdeki esnaf loncalarrnrn seqirni iqin de geqerliydi. Mahkeme kayrtlan rizerine yaprlan son ara$-
26.1
HALIL INALCIK
-
IBRAHIM KALIN
trrmalar" neticesinde oprenebildi['imiz qehir hayatrnrn bu genel
yaplsl, Osmanh ya da isidm qehrinde bir geqit qehir iizerklifinin
bulundu$unn soylememize imkdn sailamaktadrr.
$ehirdeki qeqitii <alanlarar bakrldrfrnda, Osmanh qehrinde
gok belirgin olan bir manevi-isldmi boyuttan ya da tralanrdan sozedilebilir. Biz yukarrda bu yonri ele aldrk. Tabi qehirde tanrmr
saray ve baqqehirdeki sabit (hazari) orduyla imparatorluk kurumiarrndan veya uokfilardan veya tacirlerden ve herhangi bir qehirliden bahsetmemize gore defiqen bir <varolugsal alanr da bulunmaktaydr.
ISTANBUL: Bin isLAM
SEHR1
let arasrnda bir aracr olarak deSil, aynr zamanda Eehirle ilgili ttim
meseleleri gozetleyen bir otorite olarak hayati bir iqleve sahiptir.
Kadr, fiiliyatta gogu zaman yerel islfi,m cemaatinin temsilcisi
olarak hareket etmiq ve topluluffun genel qrkarlannl savunma mesuliyetini kendi i.izerine almrgtrr. Osmanh veya islami qehir toplulu$u kadrnrn idaresinde ortak (communal) bir kimlik ve birlife
ulaqmrqtrr.
Dini hayrr kuruluqlannr gelir getirici ticari yaprlaria
besle-
yen uaktl sistemi, tipik bir Osmanh-islAm qehir yaplslnrn oluqturulmasrnda ana iqlevi gormiiqttir.
,.',-
SONUQ
Ozetlersek, Osmanli qehri isldm qeriatr ideaiine dayanan ve
bu ideali yansrtan belidi bir fiziki ve sosyal organizasyona sahipti. $ehrin bir tarafta bedestd,n, ana Qarqr, diikkdnlar ve kervansalaylar ile ticari-srnai bir bolgeye, differ taraftan da yerel cami'u
etraftnda Lanzim edilen ntuhalle topluluklanyla bir yerlegim bolgesine ayrrlmasr tamamen Isldmi kavramlara dayanmaktaydr.
Ticaret bolgesindeki bin6larrn planh bir qekilde yaprlmasrndau sult&n 522" da 5renstrici kesim sorumluydu ve bu diizenleme,
dini kuruluqlara hizmet gayesiyle yaprlmaktaydr. Yerlegim bolgesi, her btri nzahalle cemaati arasrndan seqilen bir imanz veya
lcethtria'ntn idAresinde ozerk bir topluluk olarak drizenlerLert ?n&hallelerden oluqmaktaydr. IWcLll,alle'nin oluqumunda nesil defil,
djn merkezi rolti iistlenmekteydi. Kadr, gerektiiinde cemaatle itgili bir karar vermek igin maltalle imumlarznt veya qehir kethudalarrnr meciisine ga$rnrdr.
Bu tip rizerk birliklerin bir toplamr gibi gciriinmesine raSmen,
sehrin asrl biriiSini saglayan ttim vatandaqlarrn mriqtereken kullandr$'r ticari-srnai merkez ve siyasi ve islAmi-adli kurumlardrr.
Sonuncu unsuru temsil eden l<adr, sadece qehir toplulufuyla dev,,19 l3eni.m llelgeler (lliirh 'I'alih T(ulur.rru, Ankall, cilt X, 1981 ; cilt XI,
1987
) iqelisindeki IJtu'sa nrrrhi<enre l<ayr,tlalryla ilgili yayrnuna bakrnrz.
50 Bkz, E. Wilth, 'Die orientalische Stadt'. Saeculunt 26 (L975), 75-94.
$ehre temel fiziki-topografik ozelliklerini veren uakf-imaret
sistemi, esasen bir dindarhk faaliyetiydi ve qehri, kiqinin tam bir
isldml hayat yagayabilmesini sa$ayacak qekilde diizenlemeyi
amaghyordu. $ehrin en gozde yerlerine yaprlan bu dini kiilliyeler gehre ait nahiyelerin geliqmesine hrz kazandrrdr. Mamafih kazalann kurulmasr ve geliqmesi $ansa brrakrldr.
EK
I: 'isLAM $EHRI'
Bu yazrda islAm inancrnin ve kriltrininiin bir Osmanh qehri
olan istanbul'un topo$rafik ozellikleri ve sosyal yaplsl aqrsrndan
taqrcL$r onemi orjinal kaynaklara dayanarak eie aidrk, Bu hig
qtiphesiz differ belirleyici faktorlerin -co$rafik yapr, Roma-Bizans
gelene['i ve ozellikle tarihi qartlar- drqarda brrakrlmasr anlarnrna
gelmez.
islAm qehrinin planrnda goriilen iq merkeziyle yerleqim brilgesi arasmdaki ayrrmln daha derin sosyo-politik kokleri vardrr.
$ehri dtizenleyen ve btitun toplumu ilehl bir amaq adrna kontrol
etmeye gahqan mutlak giiq sahibi yoneticilerle iktisAdi faaliyetlerle srnrrb red,ya arasrnda gizli bir gekiqme vardr. Gerginlik fiyatiar ve iskAnla ilgili meselelerde griniltirdt; gergekte ise trim sos-
yal ve iktisAdl faaliyetler, salt politik-dini unsurlarrn drgrndaki
faktorler tarafrndan belirlenmekteydi. Yonetici brirokrasisi aqlsrndan, qehirdeki kaqrnrlmaz dernofrafik ve iktisAdi de['igimlerin
sebeb oldupu ihlallere karqr dtizeni sa[1amak igin bitip trikenmez
IIALIL INALCIK _ igREHiM KALIN
ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI
mi.icadeie vardr. Osmanir devletinin problemleri qtlzmek iqin
gosterdigi qaba, Osmanh arqivlerinde kayttltdtr.
gehirlerin ticari krsrmlarinda uygulanmayan bir qey de$ildi. Sadece yerlegim bolgeleri buraiarda oturan mrisli.irnaniann ozel giriqimleriyle geligmekteydi. Fakat aynt modeli pek qok ortagafi Avrupa qehrinde de gdrmekteyiz. TicAret, ve yonetim igin di.izenlentniq planir bir qehir merkezi ve zamanla bu merkez etraftnda geliqen plansrz bir mahalleler yr[r.nr'.
istdmi sosyal kurumlari aqirr derecede idealize eden gortiq iie
-bu tip yaklaqimlar igin Studies'itt Islamic Economics'e (1980)'' bakrlabilir- istAmi ilkelerin belirleyici roliini.i biitflnriyle gormezlikten gelen tavrr -tirnek olarak C. Geertz, Islanz Obseruecl (1968)'e'
baktnrz- arasrnda artrk bir ortayol butryamrz gerekiyor. Kaostan
bagka bir qey olmayan tarihi islAm gehirlerine bakmayr birakrp
cemaat-cdmi ve pazar teorisine veya saray merkezli teorilere dayandtfimrz miiddetge yanhq yorum ve anlayrgiar artinaya devam
bir
Mamafih islAm hukukunun, miisli.imanlartn yanrsrra gayr-i
muslimlere, yAni ztmtnilere de uygulanabiien iktisfldi iliqkilerle
ilgili kanunlann drgrnda, muslumaniarrn dini ve ozel hayatlartnt
kapsayan kurallar vaz etti$i de unutulmamaltdrr. Birinci kategorideki kurallar, farkh dinlere mensup insanlartn birarada bulunup gairqtrfr ticari-srnAi bir aianr, ikinci kategorideki kurallar ise
dini agrdan tecrit edilmig bir yerleqim bolgesini gerektirmekteydi.
Son donemde qrkan yayrnlarda, antropologlar ve tarihqiler,
'islA,m qehrinin' plansrz ozellikleri iizerinde durmaya devam et-
tiler'. Clifford Geertz '(islAmi) qehrin gdrtintimrintin difier qehir
manzaralarr gibi yalnrzca mtitenevvi defil, ayni zamanda parga
parqa ve daSrnrk' oldufunu ileri stirer'. Ira Lapidus 'gegirdikleri
sosyal siireqlerden dolayr islAm qehirlerinin muayyen bir kiilture
ait olmadrirnr' soyler'. Fakat son gtinlerde bazt antropolog ve
co$rafyacrlar, qehir gonintimrine iliqkin iki boyutlu driqtincelerini
iigiincti bir boyutun, yani evrimsel gegmiqin ortaya qtkartlmastyia cleiigtirdiler ve herhangi bir kasaba veya qehir tizerine yapttklan alan qahgmalanna dayanarak genel hiikumler vermenin ne
kadar tehlikeli oldufiunu anladriar: Ornek olarak D. F. Eickelman'ln, bir Fas kasabasiyia ilgili antropolojik bir araqttrmaya dayanarak yaptr$i genellemelere baktntz'.
islAm qehrinin genelde planh bir yaptya sahip oimadr$r, hala
ileri stiriilmektedirn. Gergekte caddelerin birbirlerini kesecek kav,gaklar biqiminde yaptimast, mtisli.irnan yoneticilerin kurdu['u tipik
1 IJMES, cilt 21, IIT, 292.
2 'The Evolu,tion of Musiim Uttban Soctety', Cctvqteratiue Stu,d,ies 'r.n ,Sociology uttd History XV (1978), .18.
3 'Is there an fslamic City?'IJMES V (1974),274-94. Andre Raymond,
Arlfsarr,s et Commercants sn Cabe au, XVIII eme siecle (Instltut Frangais de
Damas, t973-74, il<i cilt) ve The Great Arob Cities tn the 16th-18tlt Century tLn
Irttrodttction (Ner,v York U. P. 1984)'da eski itibartnt yitirmiq oryantalis,t gelenegi izleyerek, isl6,m qeirirlerinin oluqumunu ve evritnini agrklayan bir iigiincti
boyutrr ilei'i siir"rnektedir'.
I M. Itl. llrininc, "l.ht Srrct't:d Direcl.ion and Cit,y Structut'e: A Preliminlry
Ana.lysis 'of fsianric Cities of Morocco', 26 Nisan 1988'de Chicago Universitesi'nde The Geography ancl Environrnent Wor"kshop'a sunulan tebli$.
'zb7
edecektir.
M. Bonine hakh olarak r,OrtadoEu toplumlanndaki qehir yaprslna iliqkin anlayrqrmrzda biiytik boqluklar bulundufunu ve ozel
bilgi eksiklifinin krsmen kaynak yetersizlifinden ileri geldi$iniir
soyliiyors. Bizce bu, Bonine'nin, islAm gehirlerindeki kadr sicillerinin oluqturdufu geniq kiilliyatrn varhirndan haberdal olmadrirnr giisteriyor. Unutulmamahdrr ki, islAmrn sosyal tarihi ve kurumlarr, qeriatrn emirleri ve kadrnln ve milt'ti'nin islA.m qehrinde
oynadrfr rol referans ahnmadan agrklanamaz. $ehir tarihqisi artrk kadr sicillerinin ortaya grkanlmasr ve kullanrmr iie isldmrn
sosyal tarihi ve ozellikle qehir kurumlan ve hayatr tizerine geniq
bir birinci eI kaynafl'a sahiptir. Onbeqinci yuzyrl ortalarrndan yirminci ytzytla kadar ki Osmanh mahkeme kayitlarr, bugrin Tiran'dan Kudtis'e kadar geqitli qehir arqivlerinde dairnrk bir bigimde
bulunan ve sayrsl binlerce cilde ulaqan -saclece istanbul'da gB?0
adet sicil defteri vardtr-n mrtazzam bir kolleksivon olusturmakta5 Cenovahlartn Akdeniz'i doiu krytlarrnda hurdugu kasa'balar igin ,bkz.
M. Balard, La Romanie Genoise (Genoa, 1978), I, 179-354; ve H. inalcrk'Ot,totnan Galata', basktda.
6 Hurgid Ahmed, ed., Studies itt Islantic Economics (Cidde, 1980).
? C. Geertz, Islom Obseruecl (University of Chicago press, 1968), 56-62.
8 M. Bonine, Sacrecl Dilcc,tion irntl City St.nrctrrre (yukarrda 4, nrilrr dipnot),
I
Bl<2.
H. Inalclk, 'The Ruznamce Registers...' Turcica XK (1988), 252.
268
HALIL INALCIK _ IENAHIM KALIN
drr. Bu kaynaffr oryantalistlerin 'basitgi, katr' ofretileri olmadan
(M. Bonine gcire Uruk'tan Kazablanka'ya kadar s. 169) gozmek ve
do$ru bir gekilde yorumlamak, islflm gehri araqttrmalan iqin mi,imktin de$ildir.
Antropologlar ve coirafyactlar'manayt' ancak islflm qehirleri<talan gal6malarl))nclan sonra keqfedecekler. Antropologlar ve co$rafyactlann qoSu zaman gcirmezlikten getdifi baqarrh qahqmalar da yok defil tabi. Burada R. Jennings, A. Marcus, A. Cohen'in qaltqmalartnt zikretmekle
yetinelim".
nin mahkeme kayrtlarr rizerine yapacaklarr
10 Makaleler igin bkz. Tiirkologischer Anzeiger I'XII
(1974-86)'
iStENeUL UNIVENSITNSI NONSIYAT FAKUT-,INSI YAYINLARI
PUBLICATIONS OF THE F'ACULTY OF LETTERS, ISTANBUL UNIVERSITY
isffim TBTKiruunl DERGisi
(REVIEW OF ISLAMIC STUDIES)
Kurucusu
:
Ortl. Prof .Dr.Z.Y. Togan
Mtidi.ir
- Editor
Prof. Dr. Mahmut KAYA
furof.Dr. nihad m.
?lattr6 Sayut
CILD-VOLUMD:IX
EDEBIYAT F-AxU'T,TESI BASIUNVI
iSTANBUL
_ 1995
Q.etin