Kültür - Sanat

Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Kültür - Sanat
İNKALAR VE GİZEMLİ DÜĞÜMLERİ “QUİPUSLAR”
Özcan Kılıç
[email protected]
İnka İmparatorluğu (Qechua dilinde Tahuantinsuyu), Kolomb öncesi Güney Amerika’daki üç büyük imparatorluktan biridir. İnka İmparatorluğu’nun başkenti Peru’daki Cuzco kentiydi. Başlangıçlarından yıkılışlarına
kadar geniş bir coğrafyada hüküm süren İnkalar Kolombiya’dan Arjantin’in ve Şili’nin kuzeyine, diğer yandan Ekvador, Peru ve Bolivya’yı da içine alan bir imparatorluk kurmuşlardır. (İmparatorluk şekline M.S.1000’li
yıllarda dönüşmüştür.)
İmparatorluğunun ortaya çıkışı ile ilgili mitler
Tiahuanaco- bugünkü Bolivya sınırları içinde kalan kent- İnkaların ortaya
çıkış yeri olarak belirtilmektedir.1 Bazı kaynaklara göre de İnkaların ortaya
çıktığı yer olarak ilk İspanyol kronikçilerine göre,
İnka etnisi “paqarina”sı Cuzco’nun otuz kilometre kadar güneyindeki Paquariqtampu Mağarasıydı. Bu mağaradan dört
kardeş çıkmıştı bir zamanlar: Ayar Kachı, Ayar Uchu, Ayar
Awka ve Ayar Manko ya da Manqo Kapaq. Babaları, anaları, toprakları, malları olmayan bu ilk insanlara Tampukiro,
Pallata ve Hayskiro arasında uzun süre dolaşıp durdular. En
büyükleri Ayar Kachi Hayskisro’dan geri döner ve mağarasına girer, orada “waka”ya (yerel tanrıya) dönüşü. Küçükleri
uzun yürüyüşlere devam eder ve Huatanay Vadisi’ne bakan
Wanakawri Dağı’nın zirvesine ulaşırlar. Orada Ayar Uchu taş kesilir, Manko Kapaq ise gezgin
yaşamına son vereceği yeri belirlemek amacıyla çeşitli yönlere doğru altın sopalar atar. Sopa
Ayar Kachi’nin taş kesilmesinden önce sahiplendiği Wanaypata topraklarına saplanır. Yalnız
başına kalan Manko Kapaq Wanaybat’a yerleşir ve Cuzco sitesini kurar orada. Kız kardeşi ve
eşi Mama Oqllo’nun yardımıyla, çevredeki barbar halkları uygarlaştırmak amacıyla onları
otoritesi altında birleştirir. İnkalar Manko Kapaq’ı her zaman kabilelerinin atası, imparatorluklarının kurucusu ve bütün imparatorluğu uygarlaştıran kahraman olarak göreceklerdir.2
İnkaların ortaya çıkışı ile ilgili daha çok kabul edilen görüş Henri Favre’nin belirttiği gibidir.
İnkaların hükümdarlık yapan 13 imparatoru bulunmaktadır.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Manco Capac
Sinchi Roca
Lloque Yupanki
Mayta Capac
Capac Yupanqui
İnca Roca
Yahuar Huacac
Sayı 39 - Ekim 2015
8. Viracocha İnca
9. Pachacuti İnca Yupanqui(1438-71)
10.Topa İnca Yupanqui(1471-93)
11.Huayna Capac(1493-1525)
12.Huascar(1525-32)
13.Atahualpa(1532-33 3)
85
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Kültür - Sanat
4
İnka İmparatorluğu 4 ana bölgeye ayrılmıştı.
Bu bölgeler
1.Chincasuyu,
2. Cuntinsuyu,
3.Collasuyu
4. Antisuyu
İnka İmparatorluğu, idari olarak bünyesinde teokrasi, monarşi, sosyalizmi ve komünizmi barındırmaktadır.5 Bu yönetim biçimleri girift olarak yönetim mekanizmasında bulunmaktadır. İnka medeniyeti Cuzco’da bulunan, çok iyi organize olmuş bir hükümete sahipti. İmparator Cuzco’da yaşar ve “İnca”, en üst mutlak hükümdar olarak nitelendirilirdi.
İnka toprakları yani Tawantinsuyu, idari yönden 4 ana bölgeye ayrılmıştı. Bunlar Chincasuyu, Cuntinsuyu, Collasuyu,
Antisuyu idi. İmparatora yönetim işlerinde yardımcı olan ve dört üyeden oluşan bir konsey vardı; imparator önemli kararlar vermeden önce onlara danışırdı. Apu adı verilen bu konseyin temsilcileri 4 ana bölgeyi temsil ediyordu.6
Apu’ların altında eyalet yöneticileri tukriquqlar bulunmaktaydı. Tukriquqların altında ise düğümlenmiş sicimlerin yardımıyla devlet depolarına giriş çıkışları kendi eyaletindeki halkın nüfusunu kayıt eden kipukamayoqlar bulunmaktaydı.
7
Apu, tukriquq ve kipukamayoq görevleri uzun süre imparatorluk soyundan gelenlere ve hükümdarın çevresinden
ayrılmayan Cuzco ayllu’larından gelenlere verilmişti. Ayllu ise bu idari yapı içerindeki en küçük idari birimdir ve geniş
bir aileyi ya da bir klanı temsil eder.
8
Tabloda kurakalar olarak belirtilen kesim ise ayllular ile tukriquqlar arasındaki bağlantıyı sağlarlardı. Kurakalar soylu
kimselerdi. Ayllular arasındaki iletişimi sağlarlar ve aylluların organize iş yapmalarını sağlarlardı. İmparatorun gücünü
tanrıdan aldığına inanılırdı. Bundan dolayı İnka İmparatorunun tanrı-kral olduğu inancı hâkimdi.
Toplumsal Yapı
İnka toplumu Ayllu diye adlandırılan -ailelerin bir araya gelmelerinden oluşmuş- klanlar halinde yaşarlardı. Ayllu’lar
bir arada yaşarlar ve beraber çalışırlardı. Her Ayllu’nun yol göstericisi ve sorumlusu kuracaları bulunmaktaydı. İnka
toplum yapısında idarecilerin, Sapa İnca ve hanımlarının imparatorluk üzerinde soylarından ve görevlerinden ötürü
sınırsız yetkileri vardı. Onların ardından dört suyu yöneticisi apular ve bölgesel komutanlar gelirdi. Bundan sonraki
kısımda tapınak görevlileri, mimarlar ve orta sınıf idareciler ve askeri generaller bulunmaktaydı. Bu şekilde toplumsal
yapı yetki ve soya göre kademeli olarak aşağıya doğru inmekteydi. İnkalarda kast sistemine yakın sınıfsal geçişlerin çok
zor olduğu bir sosyal yapı mevcuttu. İş gücü toplumsal yapının temel taşlarından biriydi. Paranın kullanılmıyor olması
ekonomik ilişkilerde takas usulünü ortaya çıkardı. İşgücünün dayanışma ve yardımlaşma ile güçlendirilmesi İnkaların
“sosyalist” olabileceklerini gösterse de bu düşünce kısmen doğru olabilir. Çünkü sosyalizmin temelinde “birinin diğerinden üstünlüğü” söz konusu değildir. Ayrıca İnka toplumsal yapısını ayakta tutan dinamiklerden biride dindir. İnka
toplum yaşantısını dinden soyutlamak mümkün gözükmemektedir. Çünkü amaçları hiyerarşik olarak sıralanmaktaydı.
Önce tanrıları için daha sonra imparatorları için ve en sonunda kendisi için çalışılıyorlardı.9 İnka toplumunun en küçük
yapısı ve toplumun temeli olan Aylluların toplum içerisindeki rolleri oldukça fazlaydı.
86
Sayı 39 - Ekim 2015
z
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Kültür - Sanat
Ayllular bir topluluğa, feodal devlete anlaşma yoluyla bağlı değillerdir. İzole bir hayat sürerler.10
11
İnkalarda da ekonomi tarıma dayalıdır. Kıtasal bazda düşünüldüğünde büyük baş hayvanların olmamasından dolayı
tarım tamamen insan gücüne dayanıyordu. Erkek egemenliğine dayanan İnka toplumunda kadınlar ev işlerini görürken, erkekler tarlalarda çalışırlar. İnkalar toplumu çok sayıda kırsal-tarımsal küçük topluluklar halinde yaşıyorlardı.
Tarım alanları daha çok dağların üst kısımlarında bulunurdu. Tarım alanlarına kiswar adı verilirdi.12 Her Ayllu’nun kendini geçindirecek bir arazisi vardı. Bundan fazlası verilmiyordu. Yukarıda İnkaların sosyal yapısı içerisinde değindiğimiz
sınıf farklılıkları tarımda da kendisini açık bir şekilde gösteriyordu. En geniş topraklar imparatorluğa aitti. Bu toprakları
kullanımı ise halka aitti. Her sene belirli dönemlerde kullanım hakkı verilen arazi, üzerinde yaşayan halkların nüfusuna
bakılarak yeniden dağıtım yapılırdı.13 Ölüm-doğum oranı ilişkisi baz alınarak toprak verilir ya da toprağa el konulurdu. Erkekler tarım işçiliğinin yanında bütün yıl boyunca kamu hizmetinde görev almak zorundadırlar. Bundan dolayı
hizmet-hakediş durumu parayla ölçülmezdi. Bu sisteme Mita adı verilmektedir. Erkekler ayrıca orduda bir asker gibi,
maden ocaklarında, köprü ve yol yapımında işçi gibi çalıştırılmışlardır. Bazı dönemlerde de soyluların her çeşit işlerine
koşuşturmuşlardır. İnsanlar o kadar çok çalıştırılıyordu ki isyan edecek vakit bulamıyorlardı.14
Gizemli Düğümler “Quipuslar”
İnka İmparatorluğu gayet iyi yapılanmasına ve bürokratik bir yapı göstermesine karşın, bilindiği kadarıyla, anladığımız
anlamda bir yazı sistemleri yoktu. Buna karşılık yazının yerini alan bir sistemleri vardı. Quipu ya da khipu quechua
dilinde « düğüm » ve « hesap » anlamına gelmekte olup, bir kayıt ve hesap sistemidir. Quipu, doğal sayıların çeşitli
renklerdeki sicimler üzerine düğüm silsileleri oluşturma yoluyla temsil edildiği işaretler bütünü, yani bir tür kodlama
sistemiydi. Yazıya sahip olmayan devlet yönetimi nüfus sayımını, istatistikleri, ambarlardaki stokların durumunu, hayvan sayısını, farklı halklarca ödenen vergileri, devlet depolarına malların giriş çıkışını bu yöntemle kaydedilmekteydi.
Fakat Quipu’nun “anahtar”ı olan gizli bilgiyi yalnızca Quipucamayoc adı verilen yöneticiler bilmekteydi.
Sayı 39 - Ekim 2015
87
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Kültür - Sanat
Birincil ve ikincil kaynaklar çerçevesinde tamamen yazının yerine kullanıldığını
söylemek güçtür. Quipu bir İnka icadı değildir, And Dağları bölgesinde İnkalar’dan
önce de kullanılmaktadır. Örneğin 4500 yıl önce var olmuş Caral uygarlığının quipu
sistemini kullandığını çeşitli kaynaklar vasıtasıyla bilebiliyoruz.
Arkeologların verdiği bilgilere göre İnkalar “quipu”yu (lama ya da alpaka hayvanlarının tüyünden yapılan hasır iplerden) imal etmişlerdir. Bu gelenek, onların bugün
Kolombiya’nın güneyi olan yerden Şili’nin kuzeyine kadar olan bölgede o döneme kadar edindikleri bilgiyi depolamalarını sağladı. Bir kaynağa göre yalnızca 750
civarında kadar “quipu”nun günümüze gelebildiği düşünülüyor. Bunun en büyük
sebebi ise İspanyol istilacıların bu iplerin dini ritüellerde kullanıldığını gerekçe göstererek tahrip etmesi olarak düşünülmektedir.
(Quipucamayoc)
Khipu esas gövdeyi oluşturan kalın bir ana iplik ve ondan çıkan ince iplikçiklerden oluşurdu. Bu ince iplikçiklerden de
ikincil başka iplikçikler çıkardı. Bu ince iplerin üzerilerinde değişik sayılarda ve şekillerde düğümler bulunurdu. Ayrıca
kalın ana iplik, değişik biçimlerde örülmüş ve değişik renklerde olan ipliklerden meydana gelirdi. Bazı durumlarda ana
ipliğin üst kısmında, diğer ince iplerin tersi yönde uzanan üst iplikler de bulunabilirdi.
1997 yılında bir tekstil uzmanı olan William J. Conklin bir görüş ortaya
atarak quipuların daha karmaşık bir yapıya sahip olduklarına dair ipuçlarına ulaştı. Kendisi sicimlerin son derece karmaşık eyrilme, dokunma
ve boyanma biçimlerine dikkat
çekti, sicimlerin her birinin farklı
yapı ve boya kodu taşıdığını söyleyerek “bilginin %90’ının, daha
düğümler başlanmadan sicime
yüklendiği” görüşünü öne sürdü.
Bununla birlikte örneğin ipin pamuktan ya da yünden yapılması seçimi, ipin dönüş ve örülme
yönü, düğümün esas ipe eklenme yönü, düğümün kendisinin düğümlenme
yönü vs. bu şekilde toplam 6 tane ikili seçim yapılabilir. Bu sadece sayılardan
ibaret olmadığı fikrini güçlendirmektedir. Bu şekilde değişik kombinasyonlar
şeklinde oluşturulduğunda Sümer ve Mısır’daki yazılardan çok daha fazla bilgi
ve veri birimlerinin olduğu açık bir şekilde görülmektedir.
İnkaların khipu denilen düğümlü sicim demetleri, yalnızca bir hafıza yardımcısı
ya da hesap makinesi değil, aynı zamanda üç boyutlu bir yazı dili olduğu görüşünü savunan bilim insanlarının sayısı oldukça fazladır. Bunun yanı sıra quipuların bilgisayar mantığının temeli olan ikili tercihler sistemi olduğu görüşünü
savunanlar da bulunmaktadır.2005 yılında Gary Urton ve Carrie Brezine quipuları incelemiş ve bu doğrultuda çalışmalarını sürdürmüştür. Gary Urton’ın bu
konuda “Signs of the Inca Kipu” isimli bir kitabı bile bulunmaktadır.
88
Sayı 39 - Ekim 2015
z
Günümüzde bu düğümleri okuyabilen kimse kalmadığı için buradaki
bilgi birimlerinin tam olarak ne anlama geldiklerini bilemiyoruz. Zamanımıza ulaşan Khipu’ların sayısının kısıtlı olduğu da düşünüldüğünde,
belki de bu yazının çözümünün gerçekleşmesi uzun yıllar alacaktır.
Son Not
Bu konuyla ilgili kesin bilgiler ancak İnka medeniyetine dair bilgilerin kesinlik kazanmasıyla mümkün olacaktır. (http://
dergi.aktiffelsefe.org/index.php?option=com_content&view=article&id=35:yakn-tarihin-sakl-medeniyeti-nka&catid=6:makaleler&Itemid=5
1
2
Henri Favre, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007 s, 16
3
J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru,Mexico, 1969, s.113
4
http://www.gps.caltech.edu/~clay/PeruTrip/Talks/Inca_empire_Ader.pdf
5
J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru,Mexico, 1969, s.169
6
Henrı Favre, İnkalar, Dost Kitapevi, Ankara, 2007,s,68
7
A.e., 69
8
http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html
9
J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969, s.137
10
a.e., s 166
11
http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html
12
Henri Favre, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007 s, 34
13
J. Alden Mason, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969, s.169
14
a.e.s., 172
Kaynakça
FAVRE ,Henri, İnkalar, Çev: İsmail Yerguz, Dost Kitapevi , Ankara, 2007
MASON ,J. Alden, Las Antiguas culturas del Peru, Mexico, 1969
OWUSU, Heike, İnka, Maya ve Azteklerde Semboller, İlya İzmir Yayınevi, İzmir, 2004
https://ucuiyagi.wordpress.com/2010/12/10/inka-khipu/http://www.gps.caltech.edu/~clay/PeruTrip/Talks/Inca_empire_Ader.pdf
http://www.historiacultural.com/2010/03/quipus-contabilidad-imperio-inca.html
http://ngm.nationalgeographic.com/2011/04/inca-empire/map/Inca_MainMap3_sg.jpg
http://www.klepsidra.net/tawantinsuyu.html
http://www.wikipedi.com
http://wiki.sumaqperu.com/es/El_Quipu
Sayı 39 - Ekim 2015
89
Kadriye Zaim Kütüphanesi Yansı Dergisi
Kültür - Sanat