docyükselen güç çin`in ortadoğu politikası - Dunyabulteni
download 
Şikayet Transkript
yükselen güç çin`in ortadoğu politikası - Dunyabulteni
> DÜBAM DUNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI YÜKSELEN GÜÇ ÇİN’İN ORTADOĞU POLİTİKASI > 2016 MAYIS DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI DÜBAM YÜKSELEN GÜÇ ÇİN’İN ORTADOĞU POLİTİKASI Genel Yayın Yönetmeni Erhan Erken Yayın Koordinatörü Hazinadar Hasan Hız DÜBAM Yayınları Küresel İletişim Merkezi Barbaros Bulvarı, Balmumcu / Beşiktaş Tel: (0212) 274 80 21 – 274 80 22 www.dunyabulteni.net/dubam > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 4 < İÇİNDEKİLER Kadir Temiz Çin Dış Politikası’nda Değişim Sancıları ve Ortadoğu.........................9 I-wei Jennifer Chang Çin’in İpek Yolu Vizyonunda Ortadoğu...............................................17 Xinhui Jiang Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler .....................................23 Yiyi Chen Çin, İsrail-Filistin Arasındaki Çatışmaya Müdahele Edecek Mi?........29 Degang Sun Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti............................38 Kyle Haddad Fonda Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı...............................................49 Jeffrey S. Payne Çin’in İran Bahsi..................................................................................58 Imad Mansur Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı................................................67 Xumng Qian 5 > 2016 MAYIS Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları...............................................74 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 6 < SUNUŞ Dünyanın ikinci büyük ekonomisi Çin’in devlet başkanı Xi Jinping, 2016 yılının Ocak ayında Ortadoğu’ya 10 gün süren kapsamlı bir ziyaret gerçekleştirdi. Xi’nin Suudi Arabistan, Mısır ve İran ziyaretleri, sadece enerji piyasalarıyla ilgili değil, büyük yatırımlar, askeri anlaşmalar ve siyasi işbirlikleri açısından da çok büyük önem taşıyordu. Soğuk Savaş sonrası Ortadoğu bölgesindeki siyasi sorunlara ve savaşlara dahil olmayan Çin’in yeni dönemde bölgesel siyasete müdahil olup olmayacağı ve yeni politikalar üretip üretmeyeceği sorusu da bu ziyaretin sonunda önem kazandı. Bugüne kadar yumuşak güç, enerji işbirlikleri ve pragmatik dış politikayı öne çıkaran Çin’in, gelecekte bölgede nasıl bir pozisyon alacağı merak konusu. Yayınlanan bazı raporlara göre, Çin’in bölgedeki varlığı, sadece ekonomik işbirliğinden ibaret; bazı raporlarda ise özellikle Suriye konusunda net tavır alması, Çin’in gelecekte Ortadoğu’da alacağı role dair önemli emare oluşturuyor. Elinizdeki bu dosya, Soğuk Savaş dönemi sonrası Çin’in Ortadoğu’daki politikalarını, Körfez ile İran arasındaki ilişkilerini, enerji stratejilerini ve Ortadoğu’daki askeri mevcudiyetini ele alan makalelerden oluşuyor. Bu çalışmayı benzerlerinden ayıran özellik, Çin’in Ortadoğu politikalarını spesifik konularda ele alması ve Çin’in pragmatik politikalarını yansıtan makalelerden oluşuyor olmasıdır. 7 > 2016 MAYIS Çok yönlü düşünmeye kapı aralaması bakımından Dünya Bülteni okurlarının dikkatine sunuyoruz. Çin Dış Politikası’nda Değişim Sancıları ve Ortadoğu Kadir Temiz Çin’in dış politikası dikkatle incelendiğinde gerek bölgesel gerekse de küresel sorunlarda bu gerilim alanlarına bağlı olarak çelişkili tavırlar rahatlıkla gözlemlenebilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Açılım politikalarından sonra Çin’in hem sosyal ve kültürel hem de siyasal ve ekonomik olarak iki uçlu bir reform sürecinden geçtiği söylenebilir. Bu iki uçlu spektrumu genel anlamda Çin siyaseti olarak tanımladığımızda Çin’in yeni dış politika söylemini de bu spektrum çerçevesinde değerlendirebiliriz. 1949-78 arası dönemde yaşanan gerilimli süreç Deng Xiaoping’in geleneksel Çin siyasetinin yatıştırıcı lider tipolojisine uygun olarak ortaya çıkması ile yeni bir döneme girdi. Bu yeni dönemde bir uçta eski sol (old left) bulunurken diğer uçta liberal veya yeni sol (new left) diye tabir edilen düşünceler Çin siyasetinin temel belirleyicileri oldu. Aynı zamanda spektrumun iki ucunu oluşturan bu düşünceler Çin’in küresel ilişki ağlarını da belirleyici bir güce sahip. Bu çerçevede Çin’in resmi söylemi daha çok liberal ve yeni sol düşünce akımlarıyla oluşurken, diğer yandan gerek iç politikada gerekse de dış politikada ortaya çıkan sorunlara karşı verilen tepkinin dozajını ise eski sol belirliyor. Uluslararası İlişkiler literatüründe bir yandan “barışçıl büyüme” diğer yandan 8 Çin Dış Politikası’nda Değişim Sancıları ve Ortadoğu < “alternatif hegemon” tartışmalarının altında yatan ana sebep iç politikadaki bu tartışmalardır. Reel politikanın zorlayıcılığı Çin’i bu iki gerilim alanlarından birine yaslanmaya zorluyor. Çin’in dış politikası dikkatle incelendiğinde gerek bölgesel gerekse de küresel sorunlarda bu gerilim alanlarına bağlı olarak çelişkili tavırlar rahatlıkla gözlemlenebilir. Örneğin, Tayvan sorununda bir yandan ekonomik veya kültürel bağlar göz önüne alınarak ılımlı bir söylem oluşturulmaya çalışılırken, diğer yandan Güney Çin Denizi güvenliği ve ABD etkisi göz önüne alınarak şahin politikalara geri dönülebiliyor. Japonya ile ilişkilerde de benzer bir çelişki söz konusu. Bir yandan medyada ve sosyal eğitim mekanizmalarında Japonya bir nefret unsuruyken, diğer yandan Japon sermayesi veya Asya güvenliği söz konusu olduğunda ilişkilerbirden yumuşayabiliyor. Bu çelişkili tavrın ana sebebi olarak yukarıda bahsedilen Çin siyasetinin belirleyici iki ucu arasındaki gerilimin en çarpıcı ve belki de en problemli yönü küresel sorunlarda ortaya çıkıyor. Son günlerde Çin’in Türkiye ile bazı askeri alanlarda gerçekleştirdiği görüşmeler ve ikili ilişkiler de bu çerçeveden değerlendirilebilir. 9 > 2016 MAYIS Çin’in Ortadoğu politikasında da yukarıda anlatılan bölgesel savrulmalara benzer savrulmalar yaşanıyor. Çin’in Ortadoğu ile geliştirmeye çalıştığı siyaset Çin Dış Politikası’nda Değişim Sancıları ve Ortadoğu üç etki alanında değerlendirilebilir. Bu etki alanlarından ikisi tarihsel bir ilişkiye dayanırken son etki alanı yeni oluşmaya başlayan ve Çin-ABD ilişkileri ile beraber düşünülmesi gereken bir alandır. İlk olarak Çin Ortadoğu’da ekonomik çıkar politikası gütmektedir. Özellikle körfez ülkelerinin başını çektiği bu etki alanındaki grup Yemen ve Suudi Arabistan’ın da rahatlıkla eklenebileceği bir ilişki ağının içindedir. Bu etki alanıyla Çin’in ne ideolojik ne de ekonomik bir sorunu vardır. Enerji aktarımı sağlandığı müddetçe ne Çin için ne de bu ülkeler için ortada bir sorun yoktur. Çin siyaset spektrumunda liberal ve yeni sol düşünce akımlarının bu dış politika ilişkisini sonuna kadar desteklediği söylenebilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI İkinci etki alanı Çin’in ideolojik anlamda önemli gördüğü ve Ortadoğu siyasi tarihi içinde zaman zaman kırılmalar yaşasa da İran devriminden sonra net bir şekilde ortaya çıkan İran-Irak-Suriye-Lübnan hattı ile oluşan etki alanıdır. Temelde ABD ve İsrail karşıtlığına dayanan bazen bu ülkeler içindeki siyasi, sosyal ve ekonomik krizlerden etkilenen bu hat Çin için oldukça önemlidir. Aslında soğuk savaş döneminde SSCB’nin etki alanı olarak ta tanımlanabilecek bu hat soğuk savaş sonrası Çin için oldukça verimli bir alan olarak ortaya çıkmıştır. Son zamanlarda İran ve Suriye sorunlarında BM vetosu da dahil bir çok seçeneği ortaya koyan Çin’de bu alan eski sol veya geleneksel söylemin belirleyici olduğu bir alandır. Üçüncü etki alanı Ortadoğu’nun merkezine çevreden gelen farklı baskı unsurları olarak Türkiye-Mısır-İsrail etki alanıdır. Her üç ülke de yukarıdaki tasniflere giremeyecek kadar farklı özellikleri olan ülkelerdir. Çin’in İsrail ve Mısır ile Ortadoğu siyaseti üzerine tarihsel ilişkileri olduğu bilinmektedir. Ancak aynı şeyi Türkiye için söylemek mümkün değil. Türkiye’nin son on yıldır hem bölgede hem de küresel anlamda öne çıkan bir ülke olması ister istemez Türkiye’yi 10 Çin Dış Politikası’nda Değişim Sancıları ve Ortadoğu < de Ortadoğu’daki güç mücadelesinin önemli bir parçası haline getirdi. Bu süreç son zamanlarda Çinliler tarafından yakından takip ediliyor. Ancak, diğer yandan bu çevresel etki alanı yazının başında bahsedilen Çin’in çelişkili tavırlarını da ortaya çıkartıyor. 11 > 2016 MAYIS Çin’in ilk iki etki alanına uyguladığı politikaları bu üçüncü etki alanına uygulaması imkansız. Tam da burada Çin’in alternatif bir dış politika ihtiyacı ortaya çıkıyor. Bu zamana kadar küresel sisteme entegrasyon ihtiyacı dolayısıyla birinci etki alanını küresel sisteme itirazlarından dolayı da ikinci etki alanını bir bakıma kullanan Çin için yeni dönem yeni ilişki ağlarını da ortaya çıkarabilir. Hem “Arap Baharı”nın evirileceği yön hem de üçüncü etki alanındaki ülkelerin tavırları etkileyici bir güce sahiptir. Bu sebeple Çin’in rakamsal ekonomik üstünlüklerinin dünyanın neresinde olursa olsun çok kırılgan bir temelde ilerlediğini hesaba katmadan Çin hakkında yapılacak negatif veya pozitif analizlerin geçerliliği yok denecek kadar azdır. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 12 < Çin’in İpek Yolu Vizyonunda Ortadoğu I-wei Jennifer Chang Çin Başkanı Xi Jinping 2013’te ilan ettiği İpek Yolu Ekonomi Kuşağı (Bir Kuşak, Bir Yol) ve 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu teşebbüsleri Çin’in gelecek on yılki stratejik önceliklerini anlamada kapsamlı bir çerçeve sundu. Kara ve deniz odaklı İpek Yolları Asya ile Avrupa’yı Ortadoğu ve Orta Asya üzerinden bir dizi kıtalararası demiryolları, boru hatları, limanlar, havaalanları ve diğer altyapı projeleri aracılığıyla birbirine bağlayacak. Gayrisafi yurt içi hasılası çift haneli rakamlara ulaştıktan yıllar sonra Çin ekonomisi 2014’te yavaşlayıp yüzde 7.4’e geriledi ve çimento, çelik ve alüminyum endüstrilerinde hacim fazlalığıyla karşılaştı. Ekonomik büyümeye yeni itici bir güç olarak addedilen İpek Yolu ise Çin’in bu fazlalığı Asya ve Afrika’daki gelişmekte olan ülkelere ihraç etmesini mümkün kılacak. 13 > 2016 MAYIS Başkan Xi’nin yabancı ülkeleri yeni İpek Yolu’na katılmalarını teşvik eden mesajı Suudi Arabistan, İran, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Türkiye, Cezayir ve Mısır liderleriyle yapılan görüşmelerde de gündeme getirildi. Bu makale İpek Yolu projesinin Çin’in Ortadoğu ülkeleriyle olan ilişkilerinde bir değişiklikten ziyade devamlılığı yansıttığını iddia etmektedir. Çin Ortadoğu ülkeleriyle olan ticaret ve yatırım ilişkilerine odaklanmaya devam ediyor. Bunu yaparken, İran’ın nükleer meselesinde yürütülen uluslararası müzakereler hariç, bölge ülkelerinin siyasetine karışmaktan da kaçınıyor. ÇİN’İN İPEK YOLU ÇERÇEVESİNDE ORTADOĞU > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Yeni İpek Yolu sistemi Çin’in Ortadoğu ülkeleriyle sağlamlaştırmak istediği ekonomik ilişkilerinde bir sürekliliği temsil ediyor. Çin’in İpek Yolu planlarında muhtemelen geniş bir yer tutacak olan Ortadoğu ülkeleri halihazırda Çin’in bölgedeki en büyük ticaret partnerleri: Suudi Arabistan, BAE ve İran. Ayrıca projeyle birlikte, 2000’de 1.44 milyar dolardan 2013’te 22 milyar dolara yükselen ve halihazırda hızlı şekilde büyümesini sürdüren Çin-Türkiye ticaret ilişkilerinin gelişmesini de hedeflenecek. Çin’in bölgedeki en büyük partneri Suudi Arabistan’la olan ticareti 2013’te 72 milyar dolara ulaştı. Çin ile BAE arasındaki iki yönlü ticaret ise 2013’te 40 milyar dolardan 46 milyar dolara yükseldi. İthal ettiği yüksek miktarda petrol yüzünden Arabistan’la arasında dış ticaret açığı olsa da, BAE’ye yapılan ihracat bu ülkeden yapılan ithalatı geçti. Bu, Çin mallarının Arap dünyası ve ötesine ulaşmasında BAE’nin stratejik bir durak olduğunu gösteriyor. Değerli bir pazar olarak Ortadoğu Avrupa ve Afrika’ya kritik bir köprü rolü de üstleniyor ve bu durum, Çinli bir akademisyenin de işaret ettiği üzere, Avrupa Birliği pazarına giriş anlamına geliyor ki Çin’in İpek Yolu stratejisiyle arayışında olduğu asıl ödül bu. Çin’in İran’la olan ticari ilişkileri uluslararası kamuoyundaki tartışmalı nükle14 Çin’in İpek Yolu Vizyonunda Ortadoğu < er programına rağmen gelişti. Çin-İran ticareti 2012’de 36.5 milyar dolardan 2013’te 39 milyar dolara çıktı. İran-Çin Ticaret Konseyi başkan yardımcısının tahminine göre 2015’in sonuna kadar karşılık ticaret 44 milyar dolara ulaşmış olacak ki bu Çin’in İran’dan yaptığı petrol, petrokimya ürünleri ile madenler, sıkıştırılmış doğalgaz ve endüstriyel ürün alımının payını gösteriyor. İran medyasına göre Tahran ve Pekin yönetimleri 2016’ya kadar ticaret hacmini 60 milyar dolara ve sonraki on yıl içinde de 200 milyar dolara çıkartmayı umuyor. Çin’in ekonomik yavaşlamasına rağmen bölgeden yaptığı enerji ithalatı yükseklerde seyrediyor. Arabistan ve İran Çin’in başlıca ham petrol sağlayıcısı, Çin de bu iki ülkenin en büyük petrol müşterisi. Çin’in Arabistan’dan yaptığı ham petrol ithalatı 2014’te günlük 993 bin 320 varil olarak, 2013’teki düzeyinden yüzde 7.9 düşük gerçekleşti. Çin’in İran’dan yaptığı ham petrol ithalatı ise 2014’te günlük varil cinsinden 549 bin 250 ortalamayla 2013’e göre yüzde 30 artışla gerçekleşti. 2015’te ise Çin’in İran’dan ham petrol alımı günlük varil cinsinden Ocak’ta 469 bin Şubat’ta ise 532 bin varil olarak gerçekleşti. Enerji ticareti Çin’in Arabistan ve İran’la olan ekonomik ilişkilerini canlı tutarken Çin’in yavaşlayan ekonomisine asıl can veren sermaye-yoğun sektörler için yeni pazarlar bulması: mesela inşaat. The Heritage Foundation’a göre 2014’ün ilk yarısında Arabistan’ın enerji sektörüne 6.8, metal sektörüne 5.2 ve ulaşım sektörüne de 1.9 milyar dolar yatırım yaptı. Körfezdeki Arap Krallıkları Arap Baharı’nın ardından sağlam kalan politik yapılarıyla bölgedeki Çin yatırımları için nispeten cazip yerler olmaya devam ediyor. 15 > 2016 MAYIS 2014’ün ilk yarısında, 17.2 milyar dolarla İran Çin’den en yüksek miktarda yatırım alan ikinci ülke oldu. Bunun 11.6 milyarı enerji sektörüne, 3 milyarı > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI metal sektörüne ve 2.1 milyarı da ulaşıma sarfedildi. Çin’in bilhassa İran enerji sektörüne yaptığı yatırım Suudi enerji sektörüne yapılandan daha yüksek. Bu kısmen Suudilerin yabancı yatırımcıları petrol sanayisine yatırım yapmalarını kısıtlamasından, kısmen de ülkenin zenginliği göz önüne alındığında dış kaynaklı finansmana pek ihtiyacı olmamasından kaynaklanıyor. Diğer taraftan İran ise rafineri kapasitesini genişletmek için petrol ve doğalgaz sektörünü yabancı yatırımlara açmakta daha hevesli. İran’daki birkaç petrokimya projesine finanse eden Çin, iddialara göre Sabalan, Lurdigân, Buşehr ve Mescid-i Süleyman’daki petrokimya projeleri için 13 milyar dolar temin etti. Çin devletinin kontrolündeki firmalar da Kum şehrindeki havaray ve havaalanı metrosu projelerine olan ilgilerini ifade ettiler. The Heritage Foundation’a göre, Suudi Arabistan ve İran’dan sonra 2014’ün ilk yarısında Çin’den en çok yatırım alan ülkeler sırasıyla Cezayir (15.4 milyar dolar), BAE (9.5 milyar dolar), Türkiye (9.1 milyar dolar) ve Mısır (8.4 milyar dolar) oldu. Çinli bir şirket Türkiye’ye değeri 20 milyar doları bulan nükleer santrali inşa etme önerisinde bulunurken yine Çinli bir devlet bankası Türkiye Devlet Demiryolları’na yüksek hızlı tren demiryolu hattının yenileme ve inşası için 770 milyon dolar kredi sağladı. Çin ayrıca Sincan’daki Uygurlularla etnik, dil ve tarihi bağları Türkiye’yi bu bölgeye yatırım yapması ve Urumçi’de bir Türk-Çin sanayi bölgesinin gelişimi için davet etti. Diğer örneklere bakacak olursak Çin, Mısır’da Yeni Süveyş Kanalı’nın 16 Çin’in İpek Yolu Vizyonunda Ortadoğu < inşaatında yer aldı. Ama Suriye ve Libya’daki petrol yatırımları siyasi istikrarsızlık ve devam eden çatışmalar nedeniyle kesintiye uğradı. DAHA GİRİŞKEN BİR ORTADOĞU POLİTİKASI MI? Hükümetin İpek Yolu vizyonundan cesaretle Çin şirketleri Ortadoğu ülkelerinde ticari ilişkilerini büyütmeyi hedeflerken, Çinli siyasilerin bölgedeki meselelere siyaseten dahil olma yönünde bir politika üretip üretmeyecekleri sorusu hala cevap bekliyor. Şimdiye dek İpek Yolu stratejisi Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi üyesi olmanın getirdiği sorumlulukların ötesinde, Çin’in, bölgedeki siyasi ve güvenlik sorunlarına yönelik aktivizmine dair somut politikalar ortaya çıkarmadı. İki yıl önce başkan olduktan sonra Xi herhangi bir Ortadoğu veya Kuzey Afrika ülkesini ziyaret etmedi. Onun yerine yardımcısı Li Yuanchao ve daha alt düzey yetkilileri bölgeye gönderdi veya konuk hükümet yetkilileriyle Çin’de bir araya geldi. (Ancak bir medyada çıkan bir habere göre 2015’in sonlarına doğru Suudi Arabistan’ı ziyaret edebilir.) Xi’nin bölgedeki bu yokluğu, bu yılın başlarında Mısır, Ürdün, İsrail ve Filistin’i ziyaret eden Japon rakibi Başbakan Şinzo Abe ile tam bir tezat teşkil ediyor. 17 > 2016 MAYIS Çin’in Ortadoğu diplomasisinde asıl belirleyicinin enerji olduğunu önemle vurgulayan raporların aksine, Çin bölgede doğrudan stratejik olarak politik, askeri ve ekonomik çıkarların eksikliğini yaşıyor. Bir istisna Çin’in Uygurları hedef alan terör operasyonlarına karşı cılız bir ses çıkaran Türkiye. Ortadoğu’da siyasi istikrardan ve krizlerin çözümünden yana olmasına rağmen Çin bölgedeki ihtilaflara dahil olma arayışına da girmedi. Mesela devam eden Suriye İç Savaşı veya Nisan 2014’te kesilen İsrail-Filistin barış görüşmeleri gibi. Pekin’in bu sorunlara müdahil olmaktaki isteksizliği Çin’in bölgede doğrudan stratejik çıkarlarının olmayışından ve yine bölgede gerçekleşmesi muhtemel bir değişikliğe yapabileceği sınırlı katkısının farkında olmasında kaynaklanıyor. Örneğin Çin’in Ortadoğu özel temsilcisi İsrail-Filistin barış görüşmelerinde direkt bir politik rol değil de bir bilgi toplama ve danışma rolü oynuyor. 2011 Libya ayaklanmasında 35,000 Çinlinin ülkeden uçaklarla tahliye edilmesinde de gördüğümüz gibi, Çin daha ziyade Ortadoğu’daki Çin vatandaşları ve onların mal varlığını himaye etmekle daha alakadar görünüyor. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Fakat Ortadoğu’daki siyasi anlaşmazlıklara uzak duran duruşları bir yana, Çinli liderler İran’ın nükleer programının geleceğiyle ilgili müzakerelere şiddetle bel bağlamış durumdalar. 2 Nisan 2015 tarihinde P5+1 ülkeleri -Amerika, İngiltere, Fransa, Almanya, Rusya ve Çin- ve İran, ana hatları belirlenmiş kapsamlı ortak bir planın Haziran sonuna kadar müzakere edileceğini duyurdular. Eğer 30 Haziran’a kadar kritik teknik sorunların çözüleceği son bir anlaşmada mutabık kalınırsa, Pekin bunun diplomatik bir zafer olduğunu iddia edecek ki böylece Amerika ve diğer büyük güçlerle ile ilişkilerini güçlendireceğini söylemeye gerek bile yok. İran’a uygulanan yaptırımların Çin’in ülkedeki yatırımlarına zarar verdiği için varılacak nükleer anlaşmadan Çin ticari olarak da faydalanacaktır. İpek Yolu perspektifinden ötürü Çin İran’la daha çok ticaret yapmak 18 Çin’in İpek Yolu Vizyonunda Ortadoğu < isterken uluslararası siyasi ve ekonomik zorlamalara da maruz kalmak istemiyor. Çin’in eski İran büyükelçisi Hua Liming Çin ve İran’ın İpek Yolu için tarihi önemi olduğunu ve bu kadim yolun eski günlerdeki ihtişamını bu iki ülkenin canlandıracağını söyledi. SONUÇ Ortadoğu’nun Çin’in İpek Yolu teşebbüssündeki esas rolü, ‘Çin’in endüstriyel hacmindeki fazlalığa hizmet edecek yeni pazarlar ve fırsatlar sunacak olmasıdır. Çin ile Ortadoğu ülkeleri -bilhassa Körfez ülkeleri, İran ve Türkiyearasındaki ikili ticaretin Çin’in bölgeye yaptığı altyapı yatırımlarıyla birlikte artması bekleniyor. İpek Yolu projeleri ekonomi odaklı ve Çin’in bölgedeki siyasi ve asayiş sorunlarındaki faaliyetleri için bir artış gerektirmiyor. Öyle ki İpek Yolu girişimi Çin’in bölgedeki temel stratejik hesaplarında bir değişikliğe yol açmadığı gibi bölgesel sorunlara yönelik politika değişiklikleri ortaya çıkartmadı. Şimdiye kadar Pekin bölgesel sorunlara BMGK’ndeki koltuğundan kalkmadan ve P5+1-İran müzakereleriyle etki etmeye devam ediyor. Çinli siyasiler Ortadoğu’yu Çin’in stratejik çıkarları doğrultusunda görmeye başlamadıkları müddetçe, İpek Yolu stratejisi Ortadoğu’da hep olduğu gibi ticarete yönelik olmaya devam edecek. Kaynak: Middle East Institute 19 > 2016 MAYIS Dünya Bülteni için çeviren: Mustafa Doğan > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 20 < Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler Xinhui Jiang Çin 2011’den beri Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde Rusya Federasyonuyla hareket edip Suriye hakkındaki önergeleri veto etmesi sert eleştirilere yol açıyor. Yine böyle bir vetodan hemen sonra dönemin ABD BM büyükelçisi Susan Rice “Birleşik Devletler olarak bu Konsey’deki birkaç üye ülkenin buradaki yegane amacımızı yerine getirmemizi engellemesinden sıkıldık.” Bu ağır eleştiriye karşılık Çin’in BM geçici temsilcisi Li Baodong veto kararını “BM Tüzüğü’nün uluslararası ilişkileri, egemenlik hakkını, bağımsızlığı, bölgedeki ülkelerin birliğini ve toprak bütünlüğünü esas alan prensip ve normlarına ciddi biçimde sahip çıkmalıyız.” şeklinde savundu. 21 > 2016 MAYIS Çin son 30 yıldır uluslararası ilişkilerinde ülkelerin egemenlik hakkına riayet eden pozisyonuna sadık kaldı. Yani Çin’in Suriye’de takındığı tavır yeni değil. Hakeza öne sürdükleri gerekçeler de... The Diplomat Dergisi’ndeki makalesinde yazan Adrien Morin “Çin, prensipleri ve gelenekleri ile uyumlu olarak Suriye krizinde tutarlı bir dış politika izledi. Bunlar “Bir Arada Yaşamanın Beş Prensibi” (the Five Principles of Peaceful Coexistence) adı verilen antlaşmada açıkça belirtiliyor. Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler Ancak bu nokta yanlış anlaşılmaya müsait. Her ne kadar Çin hala müdahale etmeme ilkesine bağlı kalsa da, daha önce görülmemiş derecede gösterdiği atılganlık ve “Ortadoğu ülkeleriyle dostane ve işbirliğine dönük ilişkiler gütme” duruşundan taviz vermesi bu krizde kendini çoktan belli etti. Muhammed Olimat’a göre “Çin Arap Dünyası’nda bir Batı müdahalesine hep karşı oldu ama bu, son bir yılda olduğu kadar şiddetli bir karşıtlık da değildi.” > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin 4 Şubat 2012 tarihinde Fas tarafından masaya getirilen S/2012/77 sayılı BMGK önergesini Rusya ile hareket edip veto etti. Önerge Konsey’den geçseydi, Suriye’de kötüleşen durumla ilgili endişeleri bildirecek, ülkedeki insan hakları ihlallerini ve her nereden gelirse gelsin şiddeti kınayıp Suriye hükümetinden Arap Ligi ülkelerinin önerdiği planı gecikmeden hayata geçirmesini talep edecekti. Sadece 24 saat sonra, Demokratik Değişim için Ulusal Koordinasyon Komitesi’nden bir heyet Çin Dışişleri Bakanlığı’nın daveti üzerine Afrika ve Batı Asya’dan sorumlu bakan yardımcısı Zhai Jun ile görüşmek için Pekin’i ziyaret etti. Çin bundan kısa bir süre sonra da Suriye, Mısır, Suudi Arabistan, Katar, İran, Ürdün, İsrail ve Filistin’e askeri operasyona alternatif seçenekler hakkında fikir alışverişinde bulunmak üzere üst düzey heyetler gönderdi. Bu diplomatik çabalara ilaveten Çin savaş gemilerini Akdeniz’e gönderip Suriye’deki Rus donanmasıyla beraber boy gösterme konusunda da kararlı gözüktü. Bu 22 Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler < adımlarla Çin geleneksel duruşuyla bağlarını koparıyor ki bu yeni duruş bölgedeki ülkelerin içişlerine bulaşmaktan kaçınan bir niteliğe sahip olduğu şeklinde de tanımlanıyor. Öyleyse bu değişimi kafamızda nasıl canlandırabiliriz? Degang Sun ve Yahia Zoubir gibi akademisyenler “adem-i müdahaleden yapıcı müdahaleye doğru” bir değişiklik şeklinde tanımlıyorlar. Wudan Üniversitesi’nden Chengqiu Wu değişikliği “koruma sorumluluğu” normunun tatbik edilmesine yönünde bir aşama olarak yorumluyor. Diğerleri, mesela Michael Swaine ise bu değişime “kendinden emin, yeni bir Çin”in doğuşuna ait bir unsur şeklinde yaklaşıyor. Diğer taraftan, eğer Çin son yıllarda tutumunu gerçekten de temelden değiştirdiyse ve böylece “kendinden emin yeni bir Çin” olduysa, 2003 Irak Savaşı gibi hadiselerde takındığı düşük profilli rolü ne açıklıyor ? Yine ek olarak, müdahalesizlik düsturunu kararlı biçimde bertaraf etme politikasını ne açıklıyor ? Ve Çin hakikaten uluslararası bir düstur olarak “koruma sorumluluğu”nu aşama aşama gündemine aldıysa, öyleyse neden masum Suriyeli sivilleri korunması için güç kullanımı yetkisi veren tasarıyı veto etti. 23 > 2016 MAYIS Bu değişimi ve Çin’in adem-i müdahale prensibiyle olan ilişkisini anlayabilmek için Çin’in son on yıl sırasında ve öncesinde dahil olduğu bölgesel krizleri mukayese etmeye değer. Son yıllarda Çin Ortadoğu’da başlıca üç krizle karşı karşıya kaldı: 2003 Irak Savaşı, 2011 Libya Krizi ve 2012 Suriye İç Savaşı. On yıl önce Çin’in Ortadoğu’ya olan ve petrolün şekillendirdiği yaklaşımı taoguang yanghui yani hiçbir şey yapmamak olarak niteleniyordu. Son on yıldır ise Çin’in “dinyaya daha çok katkıda bulunmak” hedefiyle yönlendirilen yeni diplomatik stratejisi tedricen biçimlendi. Fakat bu tutum da çok tutarlı değil. Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler Kasım 2002’den Kasım 2003’e kadar Irak Savaşı boyunca Güvenlik Konseyi’nden yedi önerge geçti. Bunların özellikle ikisi (S/2002/1441 and S/2003/1511) müdahalesizlik prensibiyle alakalıydı. Çin tüm önergelere lehte oy verirken Çin temsilcileri toplantılar boyunca S/2003/1511 sayılı teklifin güç kullanımını öngören kısmını tam olarak desteklemediğini belirtti. Çin’in o dönemki geçici BM temsilcisi Wang Guangya’nın bu hususu konuşmasında “bu önergelerin lehine oy vermemiz içerikleriyle tamamen mutabık olduğumuz anlamına gelmiyor.” şeklinde vurgulamıştı. Ve Çin çatışmaya müdahil olmakta isteksiz olduğu için pasif kaldı. Çinli yetkililer defalarca politik bir çözümün ve barışçıl bir uzlaşmanın yürürlüğe girmesi çağrısında bulundu ama hiçbir zaman ABD öncülüğündeki askeri işgale ciddi olarak karşı gelmediler. Yitzhak Schichor’un söylediği gibi: “Çin bir taraftan olarak anlaşmazlıkların barışçıl şekilde çözümüne dair sözde destek verirken, barışçıl bir uzlaşma için parmağını pek oynatmadı ve ABD liderliğindeki koalisyonun işgaline BM çerçevesinde kalarak veya kalmaksızın rıza gösterdi.“ > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Suriye örneğinde ise durum farklıydı. Krizle ilgili Kasım 2011’den Eylül 2013’e kadar yedi BMGK önergesi masaya getirildi. Çin bunların üçü aleyhinde rey verdi. Lehte oy verdikleri 2042, 2043, 2059 ve 2118 sayılı kararlar oldu. 2042 ve 2043 sayılı olanlar dönemin BM Özel Elçisi Kofi Annan’ın Altı Maddelik Barış Planı’nın uygulanması ve ateşkesi denetleyecek gözlemcilerin görevlendirilmesiyle alakalıydı. Bu iki kararla ilgili dikkat edilmesi gereken, ne güç kullanımı yetkisine veya tehdidine dair bir dile yer verilmesi ne de yaptırımların 24 Çin’in Ortadoğu Politikasındaki Değişiklikler < uygulanması. Annan’ın planı daha ziyade “Suriyelilerin öncülüğünde kurulacak kucaklayıcı, politik bir dönemin” başlamasının gerekliliğini vurguluyordu. Bu spesifik farklılık Çin’in müdahalesizlik ilkesine dair pozisyonunu yansıtıyordu. Pekin penceresinden ise müdahalesizlik ilkesine bağlılık hareketsiz kalmakla aynı anlama gelmiyor. Birleşmiş Milletler’in karar almasına engel olmak demek de değil. BM Tüzüğü’nün 2.7. maddesinde tanımladığı üzere, müdahalesizlik prensibi 7. Bölümde tanımlanmış olan yaptırım tedbirlerinin tatbikine zarar vermeyecek ve Güvenlik Konseyi’ne “barışa yönelik tehdidi, barışın ihlali veya saldırı fiilini” tespit etme ile uluslararası barışın ve güvenliğin korunması veya tamir edilmesi için hangi tedbirlerin alınacağına karar verme yetkisini verecek. 25 > 2016 MAYIS Irak ve Suriye meselelerindeki dahlinden de çıkarılabileceği gibi Çin müdahilliği meşru kaldığı ve ilgili BM maddelerinde şartlarla uyuştuğu sürece sorumluluk üstlenmeye istekli. Dolayısıyla Çin’in Irak’ta güç kullanımıyla ilgili teklife lehte oy vermesi müdahalesizlik prensibinden bir sapma teşkil etmedi. Suriye örneğinde, yaptırımların uygulanmasını öngören üç tasarıyı veto etmiş olarak Çin yine de krizin çözümü için sorumluluk alma hususunda çok aktif ve istekli oldu. 1990’larla kıyaslandığında Çin Ortadoğu’da daha faal bir rol oynamaya başladı. Lakin manzara tartışmasız da değil. Irak ve Suriye örneklerini karşılaştırarak bu daha aktif Çin modelinde de farklılıklar olduğunu görebiliyoruz. Bu farklılıklar yüzünden Çin’in müdahalesizlik prensibini terk ettiğini ve “koruma sorumluluğu” düsturunu benimsediği sonucuna da varamıyoruz. Fakat Çin’in “norm belirleme projesi” (norm-building project) ve müdahalesizlik prensibine dair konumunun kademe kademe değişiyor. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Ortadoğu’nun Çin için stratejik ve ekonomik etkisinin arttığını göz ardı etmek ve Çin’in diplomasi modelinin ideal politik olduğunu öne sürmek gittikçe zorlaşıyor. Çin’in kendi tarzını oluşturduğunu, koruma sorumluluğu anlayışını ve bölgedeki somut çıkarlarını dengelediğini söylemek daha makul olacaktır. Açık olarak bu adaptasyon Çin’in Ortadoğu’ya yönelik tavrında olumlu değişikliklere yol açtı. Mesela son krizlerdeki girişkenliği, 2002’de daimi bir Ortadoğu temsilcisini tayin etmesi ve 2003’te Çin- Körfez Arap Ülkeleri İş Birliği Konseyi Forumu ile 2004’te Çin-Arap Forumu’nun teşekkülü gibi. Bu adaptasyon modeline bakıp yakın gelecekte Çin’in kendi etkisini planlama peşine düşeceği ve Ortadoğu ile daha meşgul olabileceği söylenebilir. Ancak Ortadoğu’nun Çin için arz ettiği ekonomik ve stratejik önem ortadayken Pekin’in Ortadoğu politikasında veya BM üzerinden bölgesel krizlere yaklaşımında esaslı bir değişiklik beklemek gerçekçi değil. Bunun yerine öngörülebilir gelecekte Çin’in ulusal çıkarlarını ve norm faktörlerini dengelemeye devam edeceği beklentisinde olabiliriz. Kaynak: Middle East Institute Dünya Bülteni için çeviren: Mustafa Doğan 26 < Çin, İsrail-Filistin Arasındaki Çatışmaya Müdahele Edecek mi? Yiyi Chen Temmuz 1954’de Çin, Hindistan ve Myanmar liderleri Barış İçinde Bir Arada Yaşamanın Beş İlkesi’nin uluslararası ilişkileri yönetmenin temeli olduğunu ileri süren ortak bir bildirim yayınladırlar. Bu ilkeler, egemenlik ve bölgesel entegrasyon için ortak saygı, ortak saldırmazlık, iç işlerine karışmama, eşitlik ve ortak çıkar ve barış içinde bir arada yaşamayı temel alıyordu. O zamandan beri Çin, diğer ülkelerin iç işlerine karışmama ilkesine sıkı sıkıya bağlı kaldı ve geçtiğimiz yıllarda Pekin Suriye iç savaşına hiçbir şekilde müdahale etmedi. 27 > 2016 MAYIS Fakat mekik diplomasisinde Çin’in Sudan ve Güney Sudan’daki çatışmalara yaklaştığını söylemek doğru değil. Orada, Çin’in devlet tarafından (Çin Ulusal Petrol Şirketi başta olmak üzere) Sudan’ın petrol bölgelerinde ve 2011’de ba- Çin, İsrail-Filistin Arasındaki Çatışmaya Müdahele Edecek Mi? ğımsızlığını kazanmasından beri Güney Sudan’ın petrol altyapısında çok uzun bir zamandır güçlü yatırımlar yapmaktadır. Çin artık sadece Sudan’da değil, Afrika’nın birçok bölgesinde ve daha küçük ölçüde dünyanın diğer bölgelerinde iç işlerine karışmama politikasını “taşları hissederek suları geçmek” (Çin’de yeni bir problem için pragmatik bir yaklaşım anlamına gelecek bir deyim) tarzında bir değişime uğratmıştır. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin’in mantığı basit değil, amaç yatırımları korumak. Aslında Çin’in müdahale etmeye karar verdiği tüm bölgelerde, eğer yerel çatışmalar ya da siyasi çalkantılar artarsa, Çin’in belirli ekonomik çıkarları potansiyel olarak zarara maruz kalabilir. 2009 yılında Çin Afrika’nın en büyük ticaret partneri olarak Birleşik Devletleri geçti ve Çin dünyadaki doğrudan yabancı yatırımın üçüncü büyük kaynağı haline geldi. Böylece Çin hem siyasi aktivitelerini hem de uluslararası ticaretini açık bir şekilde arttırdı. Bu nedenle, bu mantığa göre Çin’in kaderinde İsrail ve Filistin arasında yaşanan çatışmalara da müdahale etmek var. Nihayetinde Çin kayda değer büyüklüklerdeki İsrail şirketlerini ele geçirdi. Hem Çin hem de İsrail şirketleri, risk sermayesi ve Pekin’in Zhongguancun’ını (halk arasında Çin’in Silikon Vadisi olarak bilinmektedir) ve İsrail’in Silikon Vadisini kapsayacak şekilde yapılan özel sermaye anlaşmaları ile, birbirleriyle ortak olmanın avantajını yaşadı. 28 Çin, İsrail-Filistin Arasındaki Çatışmaya Müdahele Edecek Mi? < Çin’in Filistinlilere yönelik ekonomik dahiliyeti Pekin’in Filistin Kurtuluş Örgütü’nin “eski dostu” rolüne bürünecek kadar önemli ve kapsamlı değil. Filistin için yapılan göstermelik destek hem Arap devletlerinden şikayetler gelmesine neden oldu, hem de Çin’in gelişmekte olan ülkelerde adalet savunucusu olma yönündeki zaten zor kazanmış olduğu uluslar arası imajına zarar veriyor. Her Kasım ayında Pekin “Uluslararası Filistin Halkıyla Dayanışma Günü” adı altında bir anma düzenliyor. Devlet Başkanı Xi Jinping, 2014 anmasında bir tebrik mektubu gönderdi ve Çin’in Filistin’e yönelik artan ilgisini göstermiş oldu. Tabii bu durum tüm Arap ülkelerinin ilgisini çekti. Bunun yanı sıra, Çin kendi Müslüman azınlıkları ile gerilimin giderilmesi konusunda, Filistin meselesi ile ilgili destekleyici bir tutum içerisinde olmayı düşünüyor. Bu, Pekin’in Yeni İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın önemli bir unsuru. Ortadoğu sadece Çin’in zorunlu fosil yakıt kaynağı olarak değil, aynı zamanda Çin’de üretilen metalar ve ürünler için geniş bir pazar olarak da hizmet ediyor. Çin enerji kaynaklarını çeşitlendirmeye çalıyor. Ve bundan dolayı Orta Doğu’daki üreticilere olan bağımlılığını azaltmış olması sebebiyle, bu çabaların alçak gönüllü bir başarı örneği olduğu kanıtlanmış oldu. Hakeza Rusya, Çin için ne güvenilir müttefik ne de ekonomik bir alternatif. Bu arada boru hattı yoluyla Rus petrolünü Çin’e taşımasının maliyetine dayanarak yargılanıyor. 29 > 2016 MAYIS Pekin ayrıca, Afrika ülkelerindeki istikrarı sürdürmeye çalışmanın yüksek maliyetini de artık öğrendi. Bu sebeple, alternatifleriyle kıyasladığımızda, Ortadoğu’da hâlihazırda bir garantör ile (Birleşik Devletler) işbirliği içinde çalışmak kötü bir seçenek değil. “Asalak” olarak çağrılmak oldukça rahatsız edici. Ama tabiki her halükarda, araba kullanmak isteyen birinin önce bisiklet sürmeyi öğrenmesi gerekir. Yani, eğer Çin’in dünyadaki sorunlu bölgelerde- ki istikrara nasıl katkı yapabileceğini öğrenmesini isterse, Amerika Birleşik Devletleri’nin varlığını kabul edebilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin’i İsrail-Filistin arasındaki çatışmayı çözme konusunda daha katılımcı olması için motive etmek de, Birleşik Devletler ile ilişkilerinde dengeyi sağlama arzusunda yatıyor. Çin ve Birleşik Devletler arasında artan gerilimler – Doğu Asya’daki bölgesel çekişmeleri idare etmek için – Çin bazen Birleşik Devletlerin kendi bahçesindeki kırılganlığın Orta Doğu ya da Güney Amerika’da olup olmadığını test etmeye çalışıyordu. Orta Doğu’da hiçbir şey İsrail-Filistin çatışması kadar kaynakları tüketmemiş ve Birleşik Devletler için kronik bir acıya neden olmamıştır. Her başarılı ABD yönetimi iki taraf arasındaki ilişkileri güçlendirmeyi amaçlayan yeni girişimlere başvurmuş ama tüm çabalar İsrail’i daha da güçlendirirken Filistin’ini zayıflatıp daha da parçalamıştır. Çin, İsrail-Filistin meselesini çözmeye çalıştığı halde potansiyel riskler dolayısıyla çözüme göre hareket geçemiyor. Pekin ABD’nin liderliğini ve sahipliğini Çin sürekli erteliyor. Bunun temel sebebi de Ortadoğu konusunda Çin’in herhangi bir politikasının olmaması. Bu yüzden İsrail-Filistin meselesinin çözümünü belirleyecek bir uzman grubu mevcut değil ve Çin halihazırda bu sorunları çözmek için yanlız başına. Çin’in bu çatışmaya sürekli olarak ABD’nin aracılık etmesine yönelik kısır döngü yazgıyı kıracak bir yol bulma30 Çin, İsrail-Filistin Arasındaki Çatışmaya Müdahele Edecek Mi? < sı gerektiğini anlaması gerekiyor. Neyse ki, ABD çabasını içinden çıkılması zor bir hale getiren birçok faktör, Çin’de neredeyse hiç bulunmuyor. Çin’de geniş bir Yahudi popülasyonu yok, ve siyasi sistemi baskı lobiciliğinden ve parti içi ve partiler arası siyaset karışıklıklarından neredeyse tamamen uzak. Dahası, Çin sadece İsrail’le değil, aynı zamanda İsrail’in İran, Suriye ve Türkiye gibi tüm düşmanları ile de sıcak bir ilişki içerisinde. Arap ülkelerine gelince, onların duruşu, yüzeyden görünenden daha karmaşık olabilir. Çin’in desteklediği “kapsamlı” bir Arap Barış Girişimi olsa bile, İsrail’in birçok Batı Şeria bölgesinde birçok yerleşim inşa etmesi ve 2002 yılından sonra birçok Filistinlinin katledilmesi sebebiyle bu süreç miadını doldurmuş durumda. Bunun yanında, Orta Doğu’daki siyasi dengeler son beş yılda kayda değer biçimde değişti. Hem İsrailli hem Filistinliler hesaplarını değiştirdi ve artık ikisi için de müzakere masasına oturmak eskisinden daha zor. Bölgede başta Arap ülkeleri ve Müslüman mezhepleri artan iç gerilimler çatışmaların daha da karmaşıklığına sebep oluyor. Yine de uzun ve karmaşık bir tarihe sahip olan, kültürel çözümler getirme hususunda daha duyarlı olan Çin, ABD’ye göre daha donanımlı gözükmekte. Ve Çin, Orta Doğu’daki tüm ülkelerle ortak bir çalışma yürüterek daha fazla baskı kullanabilir. Mevcut diğer ülkeler bölgede uzun dönem barış sağlama konusundaki çabalardan elini eteğini çekecek gibi gözükmekte. Zira bu devletler Çin’in barışa ihtiyacı olduğunu düşünmekten ziyade, kendilerinin bir barışa ihtiyacının olduğunu öngörecek. Aslında bu durum ABD’nin imrendiği bir pozisyon olacak. 31 > 2016 MAYIS Çin’in tamamen hazır olup olmadığını, eğer İsrail ve Filistin arasındaki çatışmaya “müdahale” ettiğinde göreceğiz. Belki de son yıllarda Çin’in birçok girişiminde olduğu gibi, yeni bir politikanın uygulama sürecinde, önce bu politikayı öğrenmek daha iyidir. Şimdilik Çin, Washington’ın Pekin’i barış sürecine tamamen dâhil olmaya davet edeceği gün için hazırlanırken, çatışmanın çözümü konusunda güçlü diplomatik açıklamalar yapmayı da bırakmayacak gibi duruyor. Kaynak: Middle East Institute > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Dünya Bülteni için çeviren: Mustafa Doğan 32 < Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti Degang Sun 33 > 2016 MAYIS Gücündeki büyük artışın bir sonucu olarak bugün Çin’in iki sınırı var. Bunlardan biri, egemen topraklarını çevreleyen doğal sınırlar; diğeri de yurt dışındaki çıkarlarının oluşturduğu suni sınır. Özellikle Orta Doğu olmak üzere yurt dışına “yumuşak” (soft) askeri varlık yerleştirerek Çin, bir yandan uluslararası topluma kamu malları temin eder ve çok taraflı ilişkilere zarar gelmesi riskini asgariye indirirken ticari menfaatlerini de koruyabiliyor. SERT VE ASKERİ YUMUŞAK ASKERİ YAKLAŞIMLAR Dış askeri güçlerin uluslararası toplum için, vazifelendirilen topraklara ya da diğer ülkelerin topraklarına yerleştirilmesi, kabulü ve ilerlemesi genelde ya “sert” (hard) ya da “yumuşak” (soft) askeri stratejilere göre yapılır. Sert yaklaşımın birkaç önemli unsuru vardır. Birincisi, diğer ülkelerin sınırları içinde yarı-daimi askeri üsler kurulur ve yabancı güç, bu ülkelerde özel askeri faaliyetlerde bulunma hakkını saklı tutar. İkincisi, yabancı ülke, bazı hak ve imtiyazlar elde ederek bu üsleri serbestçe kullanma hakkına sahiptir. Üçüncüsü, bu üsler genelde savaş, komuta, keşif ve istihbarat toplama operasyonları gibi askeri çabalara destekte kullanılır. Askeri üsler, ev sahibi ülkenin genel olarak caydırıcılık kabiliyetini artırırken aynı zamanda büyük ekonomik maliyetlerle birlikte ev sahibi ülkeyle yabancı ülke arasında sürtüşmelere de yol açabilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Yumuşak askeri yaklaşım, yurt dışına askeri tatbikatlar için geçici olarak silahlı kuvvetler gönderilmesiyle barış gücü askerleri, eğitmenler ve danışmanlar sevk edilmesini de içerebilir. Yine bu yaklaşım, yurt dışına mühimmat depoları, ortak istihbarat tesisleri, hava sahası gözetim tesisleri, deprem gözetleme istasyonları, teknik servisler, bakım üsleri ve askeri eğitim kurumları inşa edilmesini de ihtiva edebilir. Daha yumuşak bir askeri mevcudiyet, bir askeri üs gibi daha kalıcı bir mevcudiyetten temelde birkaç şekilde ayrıdır. Birincisi, askeri üsler “devlet içinde devlet” ya da “özel askeri bölge” anlamına gelmediği için yabancı ülke, bulunulan ülkenin kanunları dışında olmak gibi bir imtiyaza sahip değildir. İkincisi, yabancı ülke ev sahibi ülkeyle olan askeri düzenlemelerini kurumsallaştırmaya 34 Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti < çalışmaz. Üçüncüsü, yabancı askeri kuvvetler özellikle insani yardım operasyonları, arama-kurtarma faaliyetleri, insanları koruma, tahliye etme ve onlara refakat etme çalışmaları, barışı koruma ve ihtilafları önleme faaliyetleri sırasında olmak üzere hem askeri hem de sivil görevler icra ederler. Bunlar “sert gücün yumuşak kullanımı” kategorisine girer. Dördüncüsü, yurt dışındaki askeri faaliyetlerde yumuşak yaklaşım, görevle alakalıdır ve geçici mahiyettedir. Bu da daha fazla esneklik ve daha az ekonomik maliyet getirir. Bu yaklaşım, meseleleri kısa vadeli görevlerle halletmeye çalışır. Yayın aletleri, optik fiber kablo terminalleri, muhabere vasıtaları, uydu navigasyon yer istasyonları da yumuşak askeri mevcudiyetin önemli parçalarıdır. ÇİN’İN YENİ YUMUŞAK YAKLAŞIMLARI Çin diplomatik ilkeleri, “nüfuz alanı” düşüncesine karşı olsa da bu ilkeler Çin çıkarları tehlikeye girdiğinde geçici olarak asker konuşlandırılmasını men etmez. Son yıllarda, Çin donanmasının barış ve kalkınma sancağı altında askeri olmayan fonksiyonları yaygınlaştı. Donanma diplomasisi, korsanlıkla mücadele, afet yardım ve okyanusta kurtarma faaliyetlerinin hepsi, donanmanın Çin’le Tayland, Myanmar, Kamboçya, Pakistan, Maldivler, Sudan, Seyşeller, Suudi Arabistan ve diğer ülkeler arasında askeri münasebetler de arttı. Bunlar, 35 > 2016 MAYIS önemli fonksiyonlarından oldu. Hint Okyanusu’nun batısı ve Basra Körfezi’nde daha fazla askeri iş birliği tesis edilmesinin de temelini teşkil etti. Ayrıca Çin, 2008’de Somali sularına Çin donanmasından unsurlar gönderdiğinden bu yana askeri diplomasi çabaları kapsamında korsanlara karşı ortak tatbikatlara ve komşu ülke ve bölgelere donanma ziyaretlerine başladı. Çin ayrıca Cibuti, Umman, Suudi Arabistan ve Sudan’da geçici teknik servis istasyonları tesis etti. Bu etkileşimler, Çin’in yurt dışındaki askeri mevcudiyetini geliştirmesi için ideal bir ortam oluşturdu. Çin’in yurt dışındaki yumuşak askeri mevcudiyetinin daha da yaygınlaşması, Çinli göçmen işçilerin güvenliği ve Çin’in yurt dışındaki ticari yatırım ve çıkarlarının korunması için gereklidir. Böyle bir yaygınlaşma, Pekin’in uluslararası hudutlara saygı duyma ve başka ülkelerin iç işlerine karışmama prensibine olan güçlü sadakati sebebiyle siyasi olarak mümkündür. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin’in yurt dışında yumuşak askeri varlığının yaygınlaşması teknik açıdan da mümkündür. Çin, ordusundaki modernleşmenin hızlanmasıyla şimdi gücünü yurt dışında da gösterebiliyor. Çin’in ilk uçak gemisi Liaoning da bu konuda özellikle önemlidir. Bu gemi, ordunun Güney Çin Denizi, batı Pasifik ve Hint Okyanusu’na ulaşmasını sağladı. Gemi aynı zamanda geçici olarak yurt içindeki üslerle yurt dışındaki istasyonlar arasında seyreden Çin kuvvetlerine teknik destek de veriyor. ÇİN’İN ORTADOĞU’DAKİ YUMUŞAK ASKERİ MEVCUDİYETİ Amerika Birleşik Devletleri halihazırda altı Körfez İşbirliği Konseyi ülkesiyle Türkiye, Cibuti ve Afganistan’da askeri üsler kurmuş durumdadır ve buralarda yaklaşık 50.000 personeli bulunmaktadır. Onun askeri nüfuzu ise emsalsizdir. 36 Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti < İngiltere ve Fransa da Kıbrıs, BAE ve Cibuti’de askeri üsler kurdu ve oralara 3.000 personel yerleştirdi. Bunların askeri varlığı Amerika Birleşik Devletleri’nin ardından ikinci sırada geliyor. Rusya ve Japonya da Suriye ve Cibuti’ye 200 personel yerleştirerek üçüncü sırayı oluşturdu. Bunların her birinin bir üssü var. Çin, Hindistan ve Güney Kore ise bunların aksine Somali açıklarındaki sular ve bölgede filo konvoyu ve barış gücüne sahip olmalarına rağmen Orta Doğu’da askeri üs kurmadı. Bilim adamları, Batı’nın Orta Doğu’daki stratejik pozisyonunu inceledikleri zaman buna jeopolitik bakış açısıyla başlamaları gerekir. Batı’nın milli menfaat tanımı, genelde milli güvenlik tehditleri hakkındaki endişelerle ilgilidir (örneğin terörizm, kitle imha silahlarının yayılması ve diğer büyük güçlerin Orta Doğu’da siyasi ve askeri hakimiyet kurmaya çalışma ihtimali). Genelde geleneksel kuvvetler, ekonomik, ticari ve enerjiyle ilgili çıkarlarını korumaktansa askeri denge ve bölgedeki nispi durumlarıyla daha ilgilidirler. Bu çıkarlar onlar için ikinci sırada gelir. 37 > 2016 MAYIS Çin, Hindistan ve Güney Kore ise tam tersine, özellikle fazla nüfus ve kıt kaynaklardan kaynaklanan iç problemleriyle ilgilenmeyi öncelikli hedefleri yaptılar. Bu yüzden bu ülkeler, uluslararası alanda “yumuşak kontrol” denilen iktisadi rekabete odaklanırlar. Bu jeoekonomik stratejinin uygulanması, büyük ölçüde Çin hükümetinin yurt dışındaki yatırımlarını artırma ve enerjiyle ticaret konularında iş birliği tesis etme kabiliyetine bağlıdır. Çin, halkının refahını yük- seltip ülke ekonomisini geliştirerek istikrarını sürdürmeye ve dünya ekonomik düzenini yeniden şekillendirmeye çalışıyor. Soğuk Savaş sonrasında Çin’in yurt dışındaki ticaret bağlantıları hiç doğrudan tehdit altına girmedi. Çin’in deniz gücü batı Pasifik’te meydan okumayla karşı karşıya olsa da bu durum Çin’in barışçı bir şekilde yükselmesine mani olmadı. Jeoekonomik strateji, Çin diplomasisinin köşe taşı olmaya devam etti. 2013’te Devlet Başkanı Şi Cinping, 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu projesini başlattı. Bu, Doğu ile Batı’yı birbirine bağlayan tarihi İpek Yolu ticaret hattı boyunca denizcilik altyapısı (özellikle limanlar) geliştirilmesinde Çin’i iş birliği yapmaya çağıran bir girişimdir. Başkan Şi, Çin-Arap Ülkeleri İşbirliği Forumu’nun Haziran 2014’te bakanlar düzeyinde yapılan altıncı konferansındaki önemli konuşmasında, kendisinin “1+2+3 stratejisini” anlattı. Bu kapsamlı strateji, enerji, ticaret ve yatırım alanlarıyla yeni üç sektörde (nükleer güç, havacılık teknolojisi ve yeni enerji kaynakları) Çin-Arap iktisadi bağlarının artırılmasını amaçlıyor. Hem 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu girişimi hem de 1+2+3 stratejisi, öncelikle jeopolitik değil jeoekonomik mülahazalarla gündeme getirildi. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Yumuşak bir askeri varlık tasarlamak ve lojistik destek yerleri tesis etmek, halihazırda Çin askeri diplomasisinin önemli parçalarıdır. Çin’in yurt dışındaki askeri varlıkları başlıca üç şekilde gerçekleşti. Aden Körfezi’ndeki Çin koruma filoları. Çin, 2009’dan 2015’e kadar Aden Körfezi ve Somali sularına deniz kuvvetlerinden 19 koruma filosu gönderdi. Bunların ziyaret ettiği ülkeler arasında Cibuti, Kenya, Umman, Suudi Arabistan ve Pakistan da var. 38 Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti < Çin donanmasının Orta Doğu’daki teknik servis istasyonları. İstasyonlar üç kategoriye ayrılabilir. Bunlardan biri Cibuti, Aden, Cidde ve Salalah’taki limanlarda olduğu gibi genelde gemilere yakıt ve malzeme ikmali yapılan yerlerdir. Diğer kategori, Seyşeller’deki gibi, ikmal gemilerinin rıhtıma yanaşması ve sabit kanatlı keşif uçaklarının kalkıp inmeleri için tahsis edilen yerlerdir. Bu istasyonlar kısa süreli anlaşmalara dayalıdır. Üçüncü tip istasyonlar da Pakistan’daki gibi silahların şarj edildiği ve büyük gemilerin tamir edildiği merkezlerdir ki bunlar uzun vadeli anlaşmalara bağlıdır. Çin’in Orta Doğu’daki barış gücü kuvvetleri. Bu kuvvetler 1.152 personelden oluşuyor: 1) Birleşmiş Milletler Ateşkes Denetim Teşkilatı (2 gözlemci); 2) Birleşmiş Milletler Lübnan Geçici Kuvveti (343 asker); 3) Birleşmiş Milletler Güney Sudan Cumhuriyeti Misyonu (444 asker, 18 polis ve 12 askeri gözlemci); 4) Birleşmiş Milletler-Afrika Birliği Darfur Hibrit Operasyonu (321 asker) ve 5) Birleşmiş Milletler Batı Sahra Referandum Misyonu (12 askeri gözlemci). ÇİN’İN ORTADOĞU’DAKİ YUMUŞAK GÜCÜNÜN GELECEĞİ 39 > 2016 MAYIS Birincisi Çin, ordusunu jeoekonomik stratejisine hizmet için kullanmaya devam edecek. Ülke, Orta Doğu’yla ticari ve ekonomik münasebetlerini kuvvetlendirecek, bunu yurt dışındaki menfaatlerinin nispeten yoğun olduğu bölgelerde bulunan yumuşak askeri varlığıyla tamamlayacak. Suudi Arabistan’da halen Çinliler tarafından finanse edilen 70 girişimde 16 bin Çinli işçi istihdam ediliyor. Dubai’de Çin-Orta Doğu Yatırım ve Ticaret Teşvik Merkezi, 150 binmetrekarelik bir alanı kapsıyor. Dubai’de 3.000 Çin girişimi ve temsilcilik ofisi ve toplam 200.000 Çinli göçmen var. Bu durum onu en büyük Çinli göçmen topluluğu yapıyor. Çin, Orta Doğu’daki ekonomik çıkarlarını koruma ve geliştirmeye devam ederek zenginliğini artıracak ve küresel gücün tedrici ve barışçı bir şekilde transferini başaracaktır. İkincisi, Aden Körfezi ve Somali sularındaki Çin filoları, doğal afet ya da acil kurtarma ya da tahliye gerektiren diğer durumlarda “köprübaşı” rolü oynayacaktır. Çin, Güney Çin Denizi’nden Basra Körfezi’ne kadar 5.000 kilometrelik alanda yatırım projelerine ve güvenli deniz ticareti ulaşım hattına sahiptir. Çin’i Orta Doğu’ya bağlayan ticaret güzergahı bizzat Çin için önemli olduğu gibi, Orta Doğu aynı zamanda Avrupa ve Afrika’nın ticari olarak Çin’e bağlanmasında “ara bölge” durumundadır. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Üçüncüsü, Çin’in Orta Doğu’daki yumuşak varlığı, yurt dışına asker yerleştirme, hegemonya ve güç siyasetini reddeden geleneksel Çin diplomatik prensiplerini takip etmeye devam edecektir. 21. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ve Japonya “geleneksel merkez bölge” kurdular, Çin, Hindistan ve Brezilya ise “yeni merkez bölge” oluşturdu. Bu iki merkez bölge, yüksek düzeyde küreselleşme ve insani gelişmeye sahip. Orta Doğu, Orta Asya ve Afrika ise tam tersine marjinalleşmiş durumda. Bu fakir bölgeler, fakirlik, kronik hastalıklar, topluluklar arası ihtilaflar ve diğer meselelerle mücadelelerinde merkez bölgelere doğrudan ya da dolaylı tehdit teşkil edebilirler ve bu yüzden küresel yönetim için önemli bölgelerdirler. Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa, Orta Doğu’da jeopolitik çıkarlarını korumak için öncelikle askeri üslere bel bağlarlar. 40 Çin’in Ortadoğu’daki Yumuşak Askeri Mevcudiyeti < Çin, Hindistan ve Güney Kore ise jeoekonomik çıkarlarını korumak için geçici askeri münasebetlere bel bağlıyor. Batı ve Avrupa güçleri bu yüzden stratejik iş birliği fırsatları sağlayarak bölgede tamamlayıcı güç yapıları oluşturdu. Bölgede yumuşak askeri varlığın artması, sadece Çin’in kendi menfaatlerini korumasını sağlamakla kalmayacak aynı zamanda onun bölgesel yönetime katılmasını ve büyük güç ilişkileri için yeni bir model geliştirmesini de temin edecektir. Kaynak: Middle East Institute 41 > 2016 MAYIS Dünya Bülteni için çeviren: Mehmet Şeyhoğlu Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı Kyle Haddad Fonda > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin-Arap ilişkilerini araştıran tarihçiler, genelde siyaset bilimciler, ekonomistler ve Çin’in bölgede giderek artan rolü konusunda en çok yorumda bulunan insanbilimcilerle anlamlı bir diyalog içine girmezler. Giderek artan zenginliği ve yurt dışında siyasi ve iktisadi gücünü sergileme konusundaki emsalsiz kabiliyetiyle bugünün Çin’i ilk bakışta Mao Zedong’un komünist hükümetinin gelişmiş ülkeler dünyasında diğer ülkelere ilk kez el uzattığı 1950’lerin Çin’iyle çok az benzerlik taşıyor gibi görülebilir. Yine de Çin’in Arap alemiyle ilişkileri konusunda süreklilik arz eden birkaç husus bulunabilir. Birincisi Çin, dış politikasının temelinin 1950’lerde açıkladığı egemen ülkelerin iç işlerine karışmama taahhüdüne dayandığında ısrar ediyor. İkincisi Çin’in, kendi topluluklarında otoriter bir nizam kurma konusunda Çin örneğini kullanmak isteyen Arap siyasetçiler ve aydınları için eskiden beri özel bir anlamı oldu. Son olarak da Çin hükümeti, diğer Müslüman ülkelerle ilişkilerinde aracılık etmeleri için yaklaşık bir asırdır Çinli Müslümanlara bel bağlıyor. Ancak Çin-Arap ilişkilerinin bu eski özelliklerinin anlaşılmasıyla yorumcular Çin’in Arap alemiyle 21. yüzyıldaki ilişkilerinin karmaşıklığını tam olarak takdir edebilir. EGEMENLİĞİN DEĞİŞMEYEN ANLAMI Çinli yetkililer, Çin’in Orta Doğu’ya yönelik tavrını belirleyen ilkeleri listele42 Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı < meleri istenirse, değişmez şekilde Çin’in diğer ülkelerin iç işlerine karışmama politikasından bahsetmekle başlarlar. Çinli liderler, bu ilkeden o kadar çok bahsederler ki, bu artık bir klişe olarak görülebilir ama yine de bu, Çin’in dış politikasını belirlemede ayrılmaz bir parçadır. Çinli yetkililer açık bir şekilde, Orta Doğu’daki siyaset yapıcılarının, Çin’in ellerini iç işlerinden uzak tutmasıyla Amerika Birleşik Devletleri’nin (ve diğer Batı ülkelerinin) müdahaleci yaklaşımları arasındaki zıt tutumun farkında olacaklarını ümit etseler de sadece kendi iç dinleyicilerine hitap etmeye odaklanmış durumdalar. Çin hükümeti, 1949’dan beri Çin milli kimliğinin bir parçası olması bakımından milli egemenliğe saygı prensibine vurgu yaptı. Çinli liderler, Arap ülkeleriyle ilk görüşmeleri yaptıklarında, iç işlerine karışmama taahhütlerini Orta Doğu politikalarına da kattılar. Çin Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Zhou Enlai, 1955’te Endonezya’nın Bandung bölgesinde yapılan Asya-Afrika Konferansı davetini kabul ettiğinde, Çin’in komünist devrim için çalıştığına dair korkuları ortadan kaldırmak, Asya ve Afrika ülkelerindeki hükümetlerin endişelerini gidermeye gayret etmek zorunda kalmıştı. Zhou, bu etkileyici taarruzuna, Bandung’daki Çin heyetinin her bir ferdine konferans sırasında komünizmden bahsetmekten kaçınmaları talimatı vererek başlamıştı. Arap gazeteciler, Zhou’nun Bandung’da uzlaşmacı bir tavır sergilediğinden bahsettiler ve 1955’ten 1956’ya kadar Çin hakkında daha önceki eleştirilerini önemli ölçüde yumuşattılar. 43 > 2016 MAYIS Mısır, Mayıs 1956’da Çin’deki komünist hükümeti tanıyan ilk Arap ülkesi olduğu zaman ülkede devlete ait El Ahram gazetesi, Mısır’ın desteğinin kazanılmasındaki sebeplerden birinin Çin’in “tarafsızlık” konusundaki kararlılığı olduğunu bildirdi. Bu yüzden, mevcut hükümetlere saygılı olunacağına dair taahhüt, Çin’in Orta Doğu’da yeni müttefikler bulabilmesi için oldukça başarılı Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı olan formülün bir parçası oldu. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Pekin bu stratejiyi takip etmeye son ayaklanmalar sırasında bile devam etti. Çin hükümeti, 2011’de tüm Arap aleminde otoriter rejimlere karşı halk protestoları patlak verdiğinde de ismen görev başında hangi hükümet varsa onu destekleme politikasına başvurdu. Çin, Suriye ve Libya’da halk desteği olmayan rejimlere karşı iç savaş çıktığı zaman, isyancı grupları bu iki ülkenin meşru liderleri olarak tanıyan Batı ülkelerine katılmayı reddetti. Ülke, Mart 2011’de zor durumdaki Libya lideri Muammer Kaddafi’yi kınayan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararında çekimser kalsa da Çinli yetkililer daha sonra milli egemenliklerin korunması konusundaki taahhütlerinde daha atılgan olmaya karar verdiler. Çin, 2011 ve 2012’de Suriye konusunda bir dizi Güvenlik Konseyi kararında Beşşar Esad’ın vahşi rejiminin cezalandırılmasını isteyen Amerikan destekli teklifleri veto etmede Rusya’ya katıldı. Bu vetolar, 44 Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı < Çin’in müdahaleci olmama ideolojisini kullanırken Amerika Birleşik Devletleri’ne meydan okuma arzusunu gösteriyordu. Çin’in Orta Doğu özel temsilcisi Wu Sike, Aralık 2013’teki konuşmasında, vetoların Çin’in “ayağa kalktığını ve Batı ülkeleriyle denk bir şekilde konuşmaya başladığını” gösterdiğini bildirdi. Çinli liderler, müdahaleci olmama konusundaki eski stratejilerini bir meydan okuma eylemi haline getirerek uzlaşmacı bir politikayı küresel ilgileri için kendisini hissettiren bir teşebbüse dönüştürdüler. Ama Çin’in Orta Doğu’daki ihtilaflara karışmaktaki gönülsüzlüğü son birkaç yıldır bazı Arap yetkililerin sinirlerini bozdu. Çin’in uluslararası profili yükselince Arap liderler Pekin’den daha somut destek beklemeye başladılar. Pekin’deki çoğu Arap diplomat, onlara göre Çin’in Suriye’de çıkardığı engellemelerle Pekin’in Suriye’de ihtilaf sebebiyle yerlerinden olan Suriyelilere önemli insani destekte bulunmayı reddetmesinden hayal kırıklığına kapıldılar. Esad rejimi uluslararası toplumun eylemsizliğinden faydalanmaya devam ettikçe Çin’in iç ihtilaflarda taraf tutmaktan kaçınma teşebbüsü çoğu kişi tarafından rejime örtülü bir destek olarak yorumlanacaktır. Bu hayal kırıklıklarının günün birinde birikip şanını kurtarmak için Çin’i Orta Doğu’da daha aktif bir rol almak zorunda bırakıp bırakmayacağının beklenip görülmesi gerekiyor. Şimdilik böyle bir durum pek muhtemel görünmüyor. Çin hükümeti için ellerini uzak tutma politikasının bölgede yeniden değerlendirilmesi, 60 seneden fazla bir zamandır titizlikle inşa ettiği kimliğinin reddi olur. ÇİN’İN ANLAMI 45 > 2016 MAYIS Çin hükümeti, Orta Doğu’daki iç meselelere doğrudan müdahalede bulunmaktan kaçınmış olsa da hep bölgede lider bir rol oynamak istedi. Çin liderleri, 1950’lerden başlayarak Çin’in yönetim ideolojisinin, benzer bir yol takip etmeleri için Üçüncü Dünya ülkelerine ilham vereceği fikrini işlediler. O zamandan beri, Çin’in tecrübesinin ihraç edilebileceği düşüncesi birkaç farklı şekilde gerçekleşti. 1950’lerin sonlarında Çin hükümeti, diğer ülkelere başarılı bir “devrimi” nasıl yapabileceklerini göstermeye çalıştı. Bugün ise tam tersine, Çin’in ideolojik cazibesi, istikrar ve kalkınma konusunda geliştirdiği otoriter formüle olan inancından geliyor. Bununla birlikte, değişmeyen şey, Çin Komünist Partisi’nin (ÇKP) düzen için reçete sunduğu görüşüdür. Arap yorumcular, hep onlara göre Çin hükümetinin vatandaşlarını ortak bir milli görev altında toplayabilme kabiliyetine hayranlık duydular. Çin’deki düzenle ilgili bu klişe, Çin’in Arap siyasi şuurunda yer edinmesini sağladı. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin hükümeti, 1949’dan sonraki 20 senede nadiren başkalarını Marxist ideolojiye çevirmeye çalıştı. Onlar daha çok Çin’in taklit edilmeye değer olduğuna dair genel bir hissiyat oluşturmaya çalıştılar. Mao’nun tezlerinden sadece birkaç tanesi Orta Doğu’da cazibe kazandı. Mao ve diğer liderler, 1958 ve 1959’da ülkeyi ziyaret eden Cezayir Milli Kurtuluş Cephesi heyetlerine sömürge karşıtı bir gerilla harbinin nasıl yapılabileceği hususunda dersler verdiler. Tabii bu tür olaylar normalden sapmaydı. Çin hükümeti, daha sonra bunun yerine ülkeyi ziyaret eden yetkililere yönelik titizlikle planlanmış propaganda turlarına bel bağladı. Bununla ÇKP’nin ülkede tam bir düzen sağladığı ve Çin toplumunu birleştirdiği hissi oluşturulmaya çalışıldı. Arap ziyaretçiler, bu teşebbüse büyük bir hevesle karşılık verdiler. Bunların Çin hakkında yayımladıkları raporlar, Çin’in otoriterliğinin faydalarını yansıtan hikayelerle doluydu: Tek bir gecede tamamlanan dev inşaat projeleri, haşeratın kontrol altına alınması için kırsal kesimde yapılan geniş çaplı müca46 Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı < deleler ve milyonlarca kişinin katıldığı tam bir nizam içindeki dev toplantılar… Çin hükümeti bugün, derin ekonomik ve sosyal dönüşümü konusundaki başarılı yönetiminin, en etkili cazibe noktası olduğu görüşündedir. Çinli yetkililer, Arap dinleyicilere hitap ettiklerinde sadece ülkenin iktisadi gelişmesi üzerine odaklanmama eğilimindedirler, Bunlar daha ziyade Çin’in 1949’dan bu yana tam bir milli uyanış geçirdiği görüşüne vurgu yaparlar. Çin’in yükselişini bu milliyetçi perspektifle değerlendirmekle bunlar, 1950’lerden beri Arap ziyaretçileri büyüleyen üzerinde birleşilmiş milli görev fikrine yeniden başvururlar Çin’in Mısır büyükelçisi Song Aiguo, El Ahram’da Nisan 2013’te yayımlanan “Çin rüyası” başlıklı makalede, zamanla test edilmiş bu formülü mükemmel bir şekilde tasvir etti. 47 > 2016 MAYIS O, makalesine alçakgönüllülükle Çinlilerin “mutlu, güzel ve barışçı bir hayat” sürmek istediğini ifade ederek başladı ve akabinde onların, hükümetlerinin ekonomik gelişmeyle “milli bir rönesans” gerçekleştirmeyi başaracağından emin olduklarını duyurdu. Song daha sonra, aynı hayali Mısır’da da gerçekleştirmek için kendisi ve diğer Çinli liderlerin Mısır halkıyla birlikte çalışacakları sözünü verdi. Çinli yetkililer, “Çin rüyasının” gerçekte tam olarak ne anlama geldiği hususunda hiç açık değilken, diğer ülkelerin kendi rüyalarını gerçekleştirmelerine nasıl yardımcı olmayı planladıkları da ayrı bir mevzudur ama yine de bu durum, mesajlarının tesirini hafifletecek gibi görünmüyor. Aslında Çin’in otoriter kalkınma modeli, Batı tarzı liberal demokrasiye bir alternatif bulmak isteyen Arapları derinden etkiliyor. Büyük çaplı fakirlik ve siyasi istikrarda aksamalarla malul bir bölgenin sakinlerinin, Çin’in bu iki problemin her ikisine de çözüm olabileceği iddiasına bu kadar alaka duymalarının sebebi kolayca anlaşılabilir. Gerçekten son birkaç kamuoyu araştırması, hem Orta Doğu hem de ötesinde “sosyal düzen teminatına” desteğin giderek arttığını gösterdi. Siyasi duruşları Çinli liderlerden oldukça farklı olan teşkilatlar bile Çin’in kalkınma modeline hayranlıklarını ifade ettiler. Bu durum en iyi, Mısır’daki Müslüman Kardeşler teşkilatının Eylül 2011’de, kendisine bağlı Hürriyet ve Adalet Partisi’nin “Çin’in tecrübesinin taklit edilmeye değer” olduğunu düşündüğü açıklamasında görülür. Böyle bir açıklama, sadece Çin’in artan gelişmesine değil, aynı zamanda büyümeyle birlikte gelişen sosyal yapısına da gönderme yapıyor. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI İSLAM’IN ROLÜ Belki de Çin-Arap ilişkilerinde süreklilik arz eden en mühim şey, Çinli Müslümanların oynadığı önemli roldür. Bunlar Tang Hanedanı sırasında ilk Müslüman toplulukların tesisinden bu yana kendi memleketleriyle Arap dindaşları arasında aracı olarak davrandılar. Çin hükümeti, 20. asırda Arap rejimleriyle görüşmelerinde hep Müslüman vatandaşlarına güvendi. Çin’de çok miktarda Müslüman azınlık bulunması, Çin’in meşrulaşmasına yardım etti. 48 Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı < Çin hükümeti aynı zamanda diğer Müslüman ülkelerle olan yakın ilişkilerini, kendi Müslüman nüfusu üzerinde meşruiyetini pekiştirmek için de kullandı. Çin’de ateist olduğunu itiraf eden hükümet, İslam’ı tartışmaktan kaçınmak bir yana Müslümanlara karşı yüce gönüllü olmak istediğini ifade ederek yurt içinde ve dışında itibar kazanmaya çalıştı. Müslümanlar 1949 öncesinden bu yana Çin’le Müslüman Orta Doğu arasında köprü görevi yaptı. 1930’ların sonlarında Chiang Kai-shek’in milliyetçi hükümeti, Japonya’ya karşı savaş konusunda Arap Müslümanlara propaganda yapmaları talimatıyla hac için Mekke’ye iki Müslüman heyet gönderdi. Komünist hükümet, Çin İslam Derneği gözetiminde hacı adayları göndererek Orta Doğu’ya uzun turlar düzenleme suretiyle bu hac diplomasisi stratejisini 1955 ve 1956’da da tekrarladı. Bu heyetlerin liderleri, Çin’in henüz resmen temsil edilmediği ülkelerde önemli diplomatik fonksiyonlar gördüler. 49 > 2016 MAYIS İleriye Doğru Büyük Sıçrama’nın başladığı 1958’de Çin hükümeti, Arap Müslümanlarla ortak paydalar tesis etmek için dini kullanmaya son verdi. Ama Çin’in 1980’lerde liberalleşmesiyle İslam diplomasisi hızla geri geldi. Çinli siyasetçiler, her sene hac yapan 13 binden fazla Çinli Müslüman’ı Pekin’in Orta Doğu’daki çıkarlarını yaymak üzere kültür elçileri olarak görmeye başladı. İnsanbilimci Dru Gladney, Çin hükümetinin Orta Doğu’da ilişkileri geliştirmek için “İslam kartını” kullanmasında 1950’lerle son 10 yıllar arasında paralellikler olduğunu bildirdi. Çin hükümeti, bir yandan Çin’i Orta Doğu’da savunmak üzere Müslümanları istihdam ederken diğer yandan da Arap ülkeleriyle gelişen ilişkilerini Çin’deki Müslümanları cezp etmek için kullanıyordu. ÇKP, 1950’lerin ortalarında halen gücünü Çin çapında pekiştirmeye çalışıyordu. Özellikle de devletin ücra kesimleriyle etnik azınlıklar arasında… Bu yüzden, Çinli liderler, politikalarından genelde dünya çapında Müslümanların, özelde de Çinli Müslümanların faydalandığını belirterek kendilerini İslam’ın ateşli savunucuları olarak tasvir etmeye özen gösterdiler. Bu çabalar, Arap Müslüman yetkililerin, Çin hükümetinin kendi Müslüman nüfusuna muamelesini tasdik etmesiyle önemli destek kazandı. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin’i ziyaret eden ilk Mısır kabine mensubu olan Dini Vakıflar Bakanı Ahmed Hasan El Bakuri, bu vazifeyi Mayıs 1955’te açıkça “Çinli Müslüman kardeşlerinin” ÇKP idaresi altında “barış içinde” bir hayat sürdürdüklerini ifade ederek yaptı. Çin hükümeti, benzer bir zaferi, Mart 1957’de sıradan Mısırlılardan oluşan kalabalıkların ülkeyi ziyaret eden Çinli Müslüman heyeti karşılamak için sokaklara dökülüp “Çok yaşa Mao Zedong!” nidaları attığı bildirilince elde etti. Çin’in 1950’lerin ortalarında Orta Doğu ülkeleriyle bağ kurma çabalarında en büyük başarılarından birinin de giderek artan sayıda Arap liderin, Çin’in iç politikalarına destek vereceklerine dair söz vermeleri olduğu ifade ediliyor. Bu mantık, 21. asırda Çin’in Orta Doğu politikasına yeniden hükmediyor. Pekin, huzursuz Şincan eyaletinde karışıklık ihtimalinden derin endişe duyduğu için dışarıdaki Müslümanların Çin devletini meşrulaştırmasına yeniden bel 50 Çin-Arap İlişkilerinde Süreklilik Arayışı < bağlıyor. Temmuz 2009’da Şincan’ın başkenti Urumçi’deki ayaklanma, Çin’i baskıcı politikaları için dışarıdan tasdik aramak zorunda bıraktı. Kuvvetli İslami referanslara sahip iki otoriter ülkenin liderleri hemen devreye girdi. Pakistan Devlet Başkanı Asıf Ali Zerdari, ülkesinin “Çin’deki Müslümanların can ve mallarının tam olarak korunması ve bunların serbestçe ibadet etme hakkı da dahil tüm haklarına tam olarak riayet edilmesini takdir ettiğini” bildirdi. Suudi Arabistan dışişleri bakanının baş danışmanı da doğrudan Çin’de ayaklanan Müslümanlara hitap etti ve onlara “İster Çin’de ister başka bir ülkede olsun iyi bir Müslüman, iyi bir vatandaş olmalıdır” diye ders verdi. Bu tür ifadeler Çin hükümeti için son derece kıymetlidir. Hükümet, bu ifadeleri sadece yeni yeni tomurcuklanmaya başlayan isyan olaylarını sekteye uğratmak için değil, aynı zamanda kendisini küresel İslam topluluğunun kabul edilen bir parçası olarak göstermek için de kullanıyor. EKONOMİNİN ÖTESİNE BAKMAK Çin’in ekonomik bir güç olarak ortaya çıkışını göz önüne alan çoğu analist, Çin’in 1993’te net petrol ithalcisi ülke olmasını, Orta Doğu’da petrol ihraç eden ülkelerle ilişkilerinde dönüm noktası olarak değerlendirir. 51 > 2016 MAYIS Bu mantığa göre, Çin’in petrol dahil hammadde ithalatına olan bağımlılığının artması Çin hükümetini kendisinin Orta Doğu kaynaklarına ulaşmasını sağlayacak politikalar benimsemek zorunda bıraktı. Realite ise, Çin Arap ülkeleriyle olan ekonomik bağlara şiddetle ihtiyaç duysa da onun bu ülkelere yönelik dış politikasında, çoğu bilim adamının zannettiği kadar büyük değişiklik olmadığıdır. 1950’lerde Zhou tarafından tesis edilen ve her ülkenin egemenliğine saygı duyulmasını öngören Orta Doğu politikası, ticari ilişkilerdeki gelişmelerle tam olarak uyumludur. Çin’in Orta Doğu’daki ekonomik çıkarları onun eskiden beri devam eden siyasi pozisyonuyla çatışıncaya kadar, Çinli liderlerin Çin-Arap ilişkilerinin geliştiği paradigmadan mali kazanç uğruna taviz verip vermeyeceklerini bilmek mümkün değildir. Kaynak: Middle East Institute > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Dünya Bülteni için çeviren: Arif Kaya 52 < Çin’in İran Bahsi Jeffrey S. Payne 53 > 2016 MAYIS Çin Ortadoğu’daki ayak izini derinleştiriyor. Çin, “Batı Asya” dediği bir stratejik vizyon ile donatılmış ve Körfez enerji yataklarına susamış, bölgedeki çatışmalarla kapana kısılmadan varlığını artırmayı umut ediyor. Oysa çatışmayı önlemek için Pekin’in İran ile daha sağlam bir ilişki tesis etmesi tercihinin sorunlu olduğu ispat edilebilir. Çin’in hiçbir köklü ilişkisinin olmadığı bir bölgede ortaklara ihtiyacı var. İran, Çin’in hırsları için Ortadoğu’da benzersiz bir platform sunuyor ve Pekin, Tahran ile yakın ilişkiler kurmasının fayda maliyetlerinden dolayı istekli konumda. Bu analiz Çin’in İran ile ilişkilerine ilişkin hesaplamaları inceliyor ve derinleşen ikili ilişkilerin, Çin’in Ortadoğu stratejisi için İran merkeziliğini ortaya koyuyor. Çin’in İran Bahsi ÇİN’İN BATI UĞRAŞI Çin’in giderek artan ekonomik başarısı ile sanayi kollarının enerji için artan miktarlarda yakıta ihtiyaç duyması, yabancı kaynaklara bağımlılığa yol açmıştır. Çin arz kaynaklarını çeşitlendirerek bu bağımlılık ile ilişkili riskleri azaltmaya çabalıyor. Çinli bankalar ile birlikte Çin’in devlet firmaları olan Sinopec ve Sinochem, uzun süreli enerji kaynaklarını güvence altına almak için Afrika’da, Latin Amerika’da ve başka yerlerde uzun süreli ortaklıklar kurdular. Çin’in özellikle güvenlik ve askeri alandaki yöneticileri enerji ithalatını emniyete alma noktasında sürekli bir endişe taşıdılar. Çünkü esas olarak bu malzemelerin çoğu Çin limanlarına deniz yoluyla taşınmaktadır ki, gemilerin geçtiği Malakka Boğazı çatışma zamanlarında muhalifler tarafından ablukaya alınarak “boğma noktası” olabilir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 1990’lardan beri Çin, deniz taşımacılığı üzerindeki yoğunluğu hafifletmek için alternatif yollara yatırım yapmıştır. 1997 yılında başlatılan Kazakistan-Çin petrol boru hattı, 2009 yılında faaliyete geçti. Aynı yıl Çin-Türkmenistan doğal gaz boru hattı tamamlandı. 2014 yılında, Myanmar’dan geçen bir doğalgaz boru hattı da faaliyete geçti. Arzın çeşitlendirilmesinin ötesinde, bu boru hatları ve Güneydoğu ve Orta Asya’da gerçekleştirilen altyapı projeleri, Doğu Hint Okyanusu’nda deniz yolunda meydana gelebilecek bir negatif durum karşısında ortaya çıkabilecek enerji kaynağı kesintilerine karşı korumayı hedefliyor. Oysa daha iyi oluşmuş bir strateji -Ortadoğu’yu kapsayan belirgin olarak batıya dönük bir yönü olan- 2012 yılında Cumhurbaşkanı Xi Jinping’in iktidara katılımı ile ortaya çıktı. Pekin Üniversitesi’nde, Çin’in önde gelen stratejik düşünürlerinden biri olan Wang Jisi, Asya’ya büyük bir çıkarma çağrısında bulununca, böyle bir stratejinin ilk belrtileri o sene kamuya mal oldu. Bu çağrı Çin’in içinde ve dışında cesur bir çağrı olarak bir çerçeveye oturmaya başladı. Ayrıca Asya, ABD’yi yeniden dengelemek için bir sayaç olarak görev yaparken 54 Çin’in İran Bahsi < Çin’in güvenliğini artırmak için bir araç oldu. Wang tarafından yazılmış ilk yazı, Çin devleti tarafından başlanacak faaliyetlerin bir habercisi oldu: Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (SCO) küçük bölgesel örgüt olmaktan çıkarılarak geliştirilmesi; ekonomik, güvenlik, Avrasya ile ortaklık kurma ve siyasi sorunların çözümü için ticaretin geliştirilmesi üzerinde duruldu. Rusya ile uzun bir süredir gecikmiş olan doğalgaz anlaşması imzalanması ve Asya Altyapı Yatırım Bankası’nın (AIIB) kurularak yeni üye (Hindistan, Pakistan ve İran) kabulü yoluyla SCO’nun genişlemesi yönünde adımlar atıldı. Bu girişimler, Avrasya’ya doğru yeni bir stratejik yönelim modellerinden birinin oluşturulacağını gösteriyor. KUŞAKLARDA VE YOLLARDA Batı’da Çin’in hamlelerinin çoğu Rusya ile ilişkileri ilerletme ve Orta ve Güney Asya ülkeleri ile ortaklıklar geliştirmeye odaklanmıştır. Çin’in batı atağı ve Çin-Ortadoğu ilişkileri arasında açık bir bağlantı gösteren çok fazla kanıt yoktu. Ancak bu durum, Çin’in, Asya kıtasının ulus devletlerini birbirine bağlamak amacıyla geliştirdiği “Tek Kuşak Tek Yol” (OBOR) girişimi ile kısmen değişmeye başladı. 55 > 2016 MAYIS Cumhurbaşkanı Xi, OBOR’dan ilk olarak Eylül 2013’te yaptığı bir Kazakistan gezisinde bahsetti ancak Çin devlet stratejisi hakkında daha fazla açıklığın sağlandığı 28 Mart 2015 tarihine kadar bu hedef gerçekleşmedi. OBOR, Çin’e Güneydoğu, Güney, Orta ve Batı Asya’daki ekonomileri bağlamak için kara ve deniz yollarını kullanmak için önerilen bir ağa olarak tanımlanabilir. İtalya Venedik’te, eski İpek Yolu’nun tarihi batı ucunda sona eren OBOR, Ortadoğu için özel bir odak içeren ilk Çinli stratejik kavramdır. Çin’in İran Bahsi > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin tarafından önerilen deniz İpek Yolu, Çin’in güneyindeki Güneydoğu Asya Boğazlarından geçer ve oradan Avrupa’ya gider ama ilk önce Körfez’in içine sapmaz. Kara İpek yolu Avrupa’ya varmadan önce Çin’in batı sınırından geçer, Orta Asya üzerinden Ortadoğu’ya uğrar. Pekin tarafından yapılan iki yol ve resmi açıklamalarla çeşitli haritalar, yol boyunca sadece bir durak olarak Körfez’e uğrar. Ama yanlış olmasın: OBOR’un, Çin’in Körfez’deki konumunu artırmasında kısmen payı vardır. Çin çeşitli araştırmalar yaptı ve sipariş enerji elde etmek ve pazara erişmek için birçok ülke ile ilişkilerini kötüye kullandı ama bir bölge var ki, o bölgede önemli büyüme potansiyelini korudu. O bölge de Körfez’de yer alan İran idi. Fakat Çin’in İran’daki ayak izi, Pekin’in tercih ettiğinden çok daha sığ bir durumda . Bu sebepten OBOR’un bu alanını genişletmesi ve derinleştirmesi gerektiği öngörülmektedir. Çin İran’dan büyük miktarlarda gaz, petrol ve mineral satın almakla ilgileniyor. İran bu kaynakların bol yataklarına sahip olmasına rağmen kendi enerji, 56 Çin’in İran Bahsi < metal ve madencilik sektörlerinin modernizasyonu şu an itibariyle geciktirmiş durumda. Petrol sektöründe büyük ölçüde çıkarma, işleme, arıtma ve sevkiyata yardımcı olan bilgisayarı ve mekanize edilmiş sistemler, verimlilik standartlarının bir kısmını karşılamakta yeterli başarıya sahip değil.. Doğal gaz sektöründe olduğu gibi, İran’ın önemli gaz sahaları atıl durumda. İran’ın umut verici metal ve mineral sektörü de şu an için ileri teknolojiden yoksun ve verimsiz. Emin olmak adına, İran kaynaklarına erişmek isteyen Çin’in arzusu, ekonomik diplomasinin önemli bir unsurudur. Ancak İran’ın jeostratejik konumu Pekin için önemli bir sorun. Bütün Ortadoğu ve Körfez Bölgesi Çin için çok önemlidir. Ancak GCC (Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi) ve Batılı güçler arasında uzun zamandır devam eden ilişki,( özellikle Amerika Birleşik Devletleri ile olan boyutuyla), bir tedarikçi tüketici ilişkisinin dar kapsamı dışında daha yakın ilişkiler geliştirmeyi Çin için zorlaştırıyor 57 > 2016 MAYIS İran ise 30 yıldan fazla zamandır Batı tarafından en fazla izole edilmiş Körfez devletidir. Ayrıca, karayolu üzerindeki İpek Yolu, İran olmadan etkin bir şekilde batısı ve doğusu ile entegre biçimde bağlanamıyor. Orta Asya Cumhuriyetleri deniz ticaretine erişmek için bir mekanizma olarak İran’ı kullanmak istiyor ve daha büyük bir Orta Doğu karayolu ile İpek Yolu’na bağlanacak ise, en verimli yol İran’dan geçecektir. Son olarak Çin’in Afrika’daki çıkarları doğrultusunda Körfez, Çin’in kıtaya ticaret, yatırım ve kalkınması için bir köprü vazifesi olmaktadır. Çin’in İran Bahsi Orta Doğu’yu kalkındırmak için Çinli yatırımcı ve gurbetçi Çinli işçilerin varlığı ile Çin’in bölgeye milli gücünü yönlendirebilmesi noktasında daha fazla talep var. Korsanlıkla mücadele operasyonları yürütmek için Aden Körfezi’nde kurulan Halk Kurtuluş Ordusu Deniz Kuvvetleri (PLAN) tarafından gösterildiği gibi Çin, kendi kıyılarında bu amacına ulaşabilir. Nihayetinde Çin operasyonel dostlukları baz alarak kendi menfaatlerini güvence altına almak için bölgesel stratejik ortaklık geliştirmek zorunda kalacaktır. Büyük bölgesel güçler (Mısır, Türkiye, Suudi Arabistan, İsrail ve İran) arasında İran, Çin için tek gerçekçi seçenektir. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Yakın ikili ilişkiler geliştirmek artık kolay olamayacaktır. Sonuçta Çin’in ve İran’ın stratejik hırsları, siyasi kültürler, ekonomik yapı ve yetenekleri farklıdır. Bununla birlikte, Çin düşünce kuruluşları ve üniversiteler, iletişimi daha da kolaylaştırmak amacıyla İranlı akademisyenler, diplomatlar ve askeri yetkilileriyle düzenli ikili ve çok taraflı bir dizi uygulama ortaya koydular. Bu etkileşimlerin amacı daha yakın bir hükümetler arası ilişki ortaya çıkarabilmektir. Karşılıklı taahhütler sonuçları itibariyle önemli bir mesafe alıyor gibi görünüyor. Çin-İran ilişkilerinde bugün gelinen nokta , düzenli yapılan üst düzey toplantılar ile güçlü bir seviyeye ulaşmış durumda Çin OBOR’u bir askeri strateji olarak tasavvur etmemekte. Zaten Pekin’in güvenlik ortağı olarak İran’ı kullanmak gibi herhangi bir planının olduğu gözükmüyor. Ancak Çin’in ikili ilişkileri, diğer herhangi bir bölgesel devletle daha fazla seçenek sağlayabilecek bir şekilde gelişmiş durumda da değil. İran’ın nükleer programının durumu bu ilişkinin daha da gelişmesi için tek önemli engel olarak ortada duruyor. P5 + 1 HESAPLAMALARI 58 Çin’in İran Bahsi < Nükleer müzakerelerde küresel ilginin çoğu İran ve Amerika Birleşik Devletleri’ne yönelik olarak odaklanmış durumda. Bunda haklılık payı da yok değil . Müzakerelere katılan yedi ülkeden, Amerika Birleşik Devletleri nükleer silah edinme konusunda İran’a muhalefet açısından en yüksek ses çıkaran ülke durumunda. Aynı şekilde, İran da ulusal çıkarlarının gelişmesi noktasında en büyük engel olarak ABD’yi görüyor. Görüşmelerde Çin’in katılımı ile son nükleer anlaşmaya varılamadığı takdirde bu noktada dikkat çekici bir durum ortaya çıkacaktı. Çin’in bu müzakereler ve görüşmelerde oynadığı rol daha yakından incelenmeyi hak ediyor. Görüşmeler süresince Çin heyeti sessizce uzlaşma yönünde her iki tarafı da zorladı. Çin müzakere ekibi, aynı zamanda Rus ve İran hedeflerine kabaca uyumlu olurken, BM çerçevesine de zarar vermemeye çalıştı. Görüşmelerde pozisyon alırken, yaptırımları kaldırma hızına ilişkin İran konumunun yumuşatılmasına yardımcı oldu. Bir nükleer anlaşma üretmek için çabalayan Çin’in yatırım için birincil hedefi OBOR’un başarılı bir şekilde uygulanması önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Böyle bir anlaşmanın neticesinde yaptırımların kaldırılması mümkün olmazsa, bu Obor’un engellenmesi manasına gelecekti bu da başarı sayılmazdı. Zaten Çin’in arzusu da İran’ın zengin doğal kaynaklarına erişebilmekti. MALİYETLERİ TARTIŞMAK 59 > 2016 MAYIS Çin, İran’da potansiyel olarak bölgede artarak güçlenen güvenli bir ortak bulmuş durumda. Son nükleer anlaşmaya varılır ve yaptırımlar kaldırılır ise, Pekin’in yeni ekonomi fırsatlarını takip etmesi ve daha fazla enerji çıkarlarını koruması mümkün olacaktır. Ancak İran ile kapsamlı bir anlaşma ve kalıcı strateji her ne kadar Pekin’in ilkeli politikaları çerçevesinde olsa da, Körfez’deki Arap ortaklarının itirazlarına sebep olacak ve bu durum da İran-Çin ilişkilerini zorlaştıracaktır. İşte bunun için Suriye’deki çatışmalar ve Arap devletlerinin re- Çin’in İran Bahsi > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI aksiyonları Çin’in pozisyonu konusunda açıklayıcı bir durum sergiliyor. Suriye iç savaşı, Çin’in bu güne kadar sürdürdüğü geleneksel ideolojik tutumu doğrultusunda değerlendirilmelidir. Zira, Pekin Suriye’deki çatışmalarda ulusal çıkarlarına hayati bir tehlike görmemektedir. Bu yüzden Çin’in resmi açıklamaları Suriye’yi istikrara döndürmek için Esad rejimi ile muhalefet arasında siyasi bir çözümü öngörüyordu. Suriye konusunda bu tutum ise oldukça tartışmalıydı. Zaten Pekin’in yaklaşımları Arap devletleri tarafından sürekli izlemeye tabi tutuldu Çin-İran ilişkilerinin kapsamlı hale gelmesinin bir takım sonuçları olabilir. Özellikle bölgede İran’ın politikaları, Körfez ülkeleri tarafından dikkatli bir şekilde izlenmektedir. Çinli bir bakış açısıyla değerlendirildiğinde, bölgede köklü ekonomik ilişkiler geliştirilmesi istikrarı güçlendirmeye yönelik bir adım olarak görülebilir; fakat mevcut şartlarda bu çok pragmatik bir perspektif olarak gö60 < rülmelidir. Zira Çin-İran ilişkilerinin yoğunlaşması Körfez ülkelerinin hırçınlığını arttıracaktır. SONUÇ Pekin’in Ortadoğu’da bir ortağa ihtiyacı var ve birçok belirti İran’ın tercih edilen aday olduğuna işaret etmektedir. Çin’in enerji gereksinimleri ve küresel ticaretin içinde olma isteği Çin’i özellikle Ortadoğu yönüne çekmişti. Xi yönetiminin “Tek Kuşak Tek Yol” girişiminin ortaya çıkması, Avrasya’nın hepsini kapsamakla birlikte, Çin’in Ortadoğu’ya yaklaşımlarını aşikar eden bir strateji ortaya koymuştur. Basit bir ifadeyle, Çin, daha spesifik olarak Körfez’ e ve Ortadoğu’ya gücünü ve projelerini taşıyor. Çin’in uygulamaya çalıştığı stratejinin kapsamı ve ölçeği, hem Çin’in Ortadoğu ülkeleri ile ilişkileri çerçevesinde, hem de Çin-İran ilişkileri açısından dikkatle izlenmelidir. Kaynak: Middle East Institute 61 > 2016 MAYIS Dünya Bülteni için çeviren: Cumhur İlter Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Imad Mansur “Stratejik Ortaklık” terimi, Çin ile ilişkilerin uzun vadede önemli ve değerli olduğunu ifade etmek için, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi çevresinde gitgide daha fazla kullanılmaya başlandı. 14 Mart 2014’te Pekin’e ziyaretinde yaptığı konuşmada, Suudi Arabistan’ın veliaht prensi Salman, “Çin ile ilişkilerimizin geniş boyutlarda stratejik ortaklığa dönüştüğüne şahit oluyoruz, bu her iki ülkenin de çıkarına hizmet edecek” dedi. Tüm Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerini ilgilendiren bu konuda, Suudi Arabistan’ın pozisyonu, Katar emirinin 2014’te Çin’e yaptığı ziyaretinde tekrar edilmiş ve özellikle terörle mücadele konusu tartışmaya açılmıştır. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi müzakere ve stratejik diyalog genel sekreter yardımcısı da Körfez’de Çin ile bir “stratejik diyalog” geliştirme konusunda büyüyen bir ilginin olduğunu vurguladı. 62 Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı < Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin Çin’in bölgedeki stratejik rolünü gitgide daha çok tanımasına rağmen, “stratejik ortaklık” ya da “stratejik diyalogun tam olarak ne anlama geldiği henüz net değil. Bu makale neden Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi üye devletleri içindeki yetkililerin, bir yandan Çin ile ilişkilerini güçlendirmeye ihtiyaç duyarken, diğer yandan Çin’i geçerli bir stratejik askeri ortak olarak kabul etme konusunda tereddüt yaşadığını tartışacak. BAĞIMSIZ ASKERİ KAPASİTENİN KORUNMASI Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi liderlerinin perspektifinden, Çin ile yapılacak bir ortaklığın en önemli askeri avantajı, Pekin’in, ABD’nin şu anda satmaya isteksiz olduğu silahları sağlayabilme isteği göstermesi. Birleşik Devletlerin mevcut bölgesel karışıklığa yönelik isteksiz tepkileri, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi ülkelerini bağımsız kapasitelerini arttırmaya yönelik bir arayışa itti. Bu durumda Çin tamamen bir “stratejik ortak” olmasa da, buna yönelik önemli bir tedarikçi olabilir. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin ekonomik bağımsızlığın artmasına dayanan bu görüşüne göre, Çin daha çok sayıda ve daha güçlü silahları sağlama konusunda daha istekli olabilir. Çin’in silah satmasının, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerinin tedarikçi ağlarını genişletmeye yönelik daha geniş stratejileri ile birbirini tuttuğunu da unutmamak gerekir. 63 > 2016 MAYIS Yine de, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi liderleri, Birleşik Devletler ile kalıcı ilişkileri yoluyla, böyle düzenlemelerin faydalarını değerlendirmeye devam ediyor. Bu büyük ölçüde yaşanan tarihsel ivmeden kaynaklanıyor. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri askeri donanımlarının, eğitimlerinin, Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı istihbarat sistemlerinin ve savaş sistemlerinin çoğunu ABD hükümetinden ya da Amerikan işletmelerinden elde etti. Buna ek olarak, Birleşik Devletler ve ittifakları Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin Irak ve Suriye’deki bölgesel çatışmaları kapsayan kaygılarına ve El-Kaide ve bileşenleri tarafından sergilenen bölgesel tehdide ortak oluyor. Üstelik belirli silahları doğrudan Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ne satma konusundaki isteksizliğine rağmen, Birleşik Devletler üstü kapalı olarak Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin bu silahları Çin’den satın almasını onayladı. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Birleşik Devletler’in, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri başka yerlerden silah almasını kabul ederken, bu ülkelere konvansiyonel silah sistemlerini satması arasındaki bu denge, bir taraftan ABD himayesini arttırırken, diğer taraftan Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin ABD çatısı altında daha fazla fayda elde etmesini sağlıyor. Birleşik Devletlerin onaylamadığı bir şekilde Çin’den askeri donanım elde etmek, oldukça hassas bir diplomatik oyun ortaya çıkartacaktır. Bu oyunda Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi, kazanacağından daha çok kaybedecektir. KÖRFEZ’İN KORUNMASI VE İRAN’LA ZITLAŞMA Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerinin siyasi anlaşmazlıklarına rağmen, İran’ın kontrol altına alınması ve hatta gerektiğinde zıtlaşması gereken başlıca tehditlerden biri olmaya devam ettiği konusunda aynı fikirdeler. Birleşik Devletler de tarihsel olarak benzer bir görüşe sahip. Fakat İran 64 Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı < ve Birleşik Devletler arasında son zamanlarda biraz rahatlayan gerilimler ve süregelen bağlantıları, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ni ikilemde bıraktı. Amerika’nın Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin katı tutumuna yönelik desteği, İran’la karşılaştırılınca, ABD-İran nükleer müzakereleri başarılı olursa azalacak gibi görünüyor. Yine de, Çin İran karşısında güçlü bir ortak olamayabilir. Çin’in müdahale etmemeye ve ulusal egemenliğe saygıya yönelik dış politika çerçevesi, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin ilgisini çekti. Çin, Arap özgürleşmesini her zaman destekledi, Arap-İsrail çatışmasında her zaman Filistinlerin yanında oldu ve Arap-İsrail barış anlaşmalarını takip ederek, 1992’ye kadar İsrail’le diplomatik ilişkiler kurmayı bekledi. Günümüzde ise, Birleşik Devletler ve ittifakları Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin Bahreyn’e yaptığı müdahaleyi eleştirdiğinde, Çin bu konuda sessiz kalmayı sürdürdü. Böylece Çin, iç güvenliğe yönelik tehditler bağlamında, Birleşik Devletler’den daha anlayışlı bir ortak olabileceğinin sinyalini vermiş oldu. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde Libya’ya yönelik müdahale konusunda Çin’in çekimser oy kullanması da benzer şekilde yorumlanabilir. Yine de, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin Çin’in tarafsızlığını algılayışı, 2012 yılında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin Suriye ile ilgili teklifinin reddedilmesinden sonra zayıflamaya başladı. Çin hükümeti bu oyu “çekimser” olarak sundu, ama Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin perspektifine göre Çin’in çekimserliği, Rusya ile üstü kapalı bir ittifak içinde olan Suriye ve daha da önemlisi, İran ile ilgili. 65 > 2016 MAYIS İran için Suriye çatışması gibi mühim bir konuda yapılan bu dolaylı destek, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ne Çin’in İran’la güvenlik ve askeri ilişki- Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı lerinin Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi ile kurduğu (veya kurmayı teklif ettiği) bağdan çok daha açık olduğunu hatırlattı. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ne yakın gözlemciler, İran’ın açık bir şekilde, Körfez ülkelerine kıyasla, savaşçı pozisyonunu devam ettirebileceğini inanıyor. Çünkü onlara göre, İranlı liderler Rusya ve Çin tarafından korunduğunu hissediyor. Çin ve İran arasındaki daha yakın bağ kurulma ihtimali Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi için daha büyük bir endişe konusu. Çin-İran bağlarına ilişkin endişeler, Körfez müzakeresi ve deniz güvenliği ile ilgili konular nedeniyle daha da kışkırtılıyor. Deniz güvenliğini güvenceye almak sadece Çin’in sorumluluğunda değil; Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi liderleri, Birleşik Devletler, Avrupa ve Japonya’nın da, ticaret rotalarının güvenliğinin sağlanmasına yardım etme konusunda önemli bir rol oynadıklarını kabul ediyor. Ama Çin’in Körfez ülkeleri ile geniş enerji ticareti içinde olması, bölgedeki yolların güvenliği ile ilgili özel ilgilerinin olduğu anlamına geliyor. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 2025 yılıyla birlikte Çin ticaretinin yüzde 75’i, Asya, Körfez ve Avrupa ekonomileri için uluslararası ticarette en önemli yollardan biri olan Malakka Boğazı’ndan geçecek. Körfez ve Boğaz arasındaki geçişin güvenliğini sağlamak amacıyla Çin, Pakistan’daki Gwadar limanını geliştirmek için yaklaşık olarak 1 milyar dolar harcadı. Çin ayrıca Kızıl Deniz’de korsancılık karşıtı önlemler almaya başladı. Deniz güvenliğine yönelik bu ilgiye rağmen, Çin, Kızıl Deniz’deki, Aden Körfezi’ndeki, Hint Okyanusu’ndaki ve Umman Körfezi’ndeki nakliyatı gözlemleme ve denetlemeden sorumlu olan Birleşik Görev Kuvvetleri’ne katılmaktan, Afrika Boynuzu’ndaki korsancılığı bozmaktan, Körfez’deki deniz güvenliğini sağlama almaktan imtina ediyordu. Çin bunun yerine, korsan karşıtı görevini yürütmek 66 Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı < için (Çin Donanması aynı zamanda mevcut güçlerle işbirliği içinde olduğu halde) Aden Körfezinde kendi deniz kuvvetlerini kurmayı seçti. Buna ek olarak, Çin deniz yolu güvenliğini gözlemlemek ve ortak askeri güç geliştirmek için İran’la işbirliği yaptı. Bununla birlikte, bu adımlar, Çin’i hem tek başına hareket ediyor hem de İran’la işbirliği yapıyor olarak gören Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi liderleri için önemli bir problem teşkil ediyor.. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri bölgesel güvenliği İran merkezli ele alıyor. Bu yüzden, Çin’in İran’la koordineli şekilde çalışması Körfez Arap İşbirliği Konseyi’nin bölgede Çin’i askeri bir ortak olarak kabul etmesini güçleştiriyor. İSRAİL’İ KONTROLDE TUTMAK Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi, Suudi Arabistan’ın öncülüğünde 2002 yılında başarısızlıkla sonuçlanan İsrail/Filistin için bir barış planı önerisi sundu. Hiçbir devlet İsrail’i engelleyemediği ve zorlayamadığı için, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri en önemli amaç olarak İsrail ile denklik kurmayı gördü. Gelişmiş askeri sistemler, sadece İsrail’e yönelik caydırıcı bir rol oynamıyor, aynı zamanda Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerinin diğer sahnelerde daha büyük bir manevra gücü elde etmesini sağlıyor. Tarih boyunca İsrail’le olan ilişkilerine baktığımızda, yine de, Birleşik Devletler’in Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerini silahlandırması, dengelerin İsrail’in avantajına doğru yönelmesine engel olamadı.. 67 > 2016 MAYIS Bu yüzden Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi askeri becerisini inşa etmesine yardım edecek farklı yerler aramaya devam etti. Fakat Çin’in Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerine İsrail’le askeri denklik elde etmek için yardım edeceği konusunda hiçbir gösterge mevcut değil. Washington’un sık sık tartışma konusu olan balistik füzeleri Suudi Arabistan’a satmayı 2007’de “CIA teknik uzmanlarının nükleer savaş başlığı elde etmek için dizayn edilmediklerini onaylaması şartıyla” kabul ettiği söylentilerini de unutmamak gerek. Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı Çin’in Körfez hidrokarbonuna olan büyük güvenine rağmen, İsrail’le olan ilişkilerine zarar vermeyi göze alması imkansız görülüyor. Bu ilişki tarımdan askeri ilişkilere kadar birçok sektöre yayılmış durumda. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi ve Çin arasında stratejik bir askeri ortaklık kurulması İsrail’le ortaklık kurma amacını gerçekleştirmediği için, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi liderlerinin yardımına başvurulmuyor ve bu kesinlikle ABD himayesini kaybetme riskiyle aynı değerde değil. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI GÜNCEL CAYDIRICILIKLAR Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi ve ABD ilişkilerinin tarihsel ivmesi, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerini Çin ile askeri bir ortaklık geliştirme konusunda tereddütte bırakıyor. ABD, küresel güvenlik angajmanlarını azaltma planlarına paralel olarak Körfez’deki askeri mevcudiyetini azalttığı için, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin ABD’ye olan güveni de azaldı. Bu Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin dış politikasını küresel olarak (Çin de dahil olmak üzere) daha seçici ve kendinden emin bir hale getirdi. Bu senaryo da “özel” bir Çin- Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi ilişkisi için fırsatları arttırdı. Ama yine de bugün Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin güvenlik çerçevesi NATO’nun bir uzantısı ve bu da Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerinin Çin’le kurulabilecek bir ortaklığa yönelik isteksizliğini arttırıyor. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletlerinin güvenlik kaygıları büyük çoğunlukla bölgesel ve stratejik ortak seçimleri, böyle bir partnerin bölgesel faaliyet alanlarında temin edilebilmesi hakkında düşündüklerini yansıtıyor. So68 Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı < mut politika sonuçlarında, Çin, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ni ilgilendiren bölgesel güvenlik meselelerinde Birleşik Devletlerle aynı hizaya koyuldu (iki ülkenin de tabii ki kendi politikaları için farklı sebepleri vardı). Örneğin, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri, İran’ı sınırlamayı öncelik sırasında daha öne koyduğu halde, Birleşik Devletler ve Çin, İran ile gerginliği yatıştırmaya çalışıyor. Dahası, Çin İsrail’le diplomatik bağlar kurma- dan önce bekliyorken, şimdi ise sağlam bir ortaklıkları var. Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’nin İsrail’le denklik kurmayı başarmasına izin veren bir silah anlaşması konusunda anlaşmaya vardıklarına dair ikna edici bir kanıt yok. Bu sebeple Birleşik Devletler de, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi de dahil olmak üzere, Arap devletlerinin İsrail ile denklik kurabilmeyi başarmaya yönelik girişimlerine karşı koyuyor. 69 > 2016 MAYIS Çin’in, İsrail ile yaşanan çatışmadaki Arap yanlısı duruşunun Soğuk Savaş döneminde özel bir yeri vardı ama günümüzdeki durumda, Arap yanlısı olmak Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı yerine daha kurnazca yaklaşıyor. İran’la olan ilişkileri de benzer bir akılcı tutumda ilerliyor. Bunun sonucu olarak, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi devletleri ABD’nin sağlayacağından daha çok askeri destek beklerken, günümüz koşulları altında Çin’le kurulacak bir ortaklığın çok daha farklı sonuçlara yol açıp açmayacağı ise çok da net değil. Kaynak: Middle East Institute > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Dünya Bülteni için çeviren: Cansu Gürkan 70 < Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları Xumng Qian “Tek Kuşak Tek Yol” Stratejisi’nin doğuşu –Kuşak ve Yol İnisiyatifi olarak da biliniyor- 2013 yılının ikinci yarısında peş peşe meydana gelen üç kayda değer kamusal olayla izlenebilmektedir. 7 Eylül’de Kazakistan’ın Nazarbayev Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada, Çin Cumhurbaşkanı Xi Jinping İpek Yolu Ekonomik Köprüsü’nün inşasını önerdi. 3 Ekim’de Endonezya parlamentosuna hitaben yaptığı konuşmada ise Çin ve Güneydoğu Asya ülkeleri Denizcilik İpek Yolu’nu yeniden canlandırmak için birlikte çalışmayı önerdi. 24-25 Ekim’de, Pekin’de Çin Komünist Partisi (ÇKP) tarafından düzenlenen “çevre diplomasisi” konulu bir çalışma forumda Xi, Çin’in onların yararlanacağı şekilde komşularıyla dostane ve karşılıklı yarar ilişkileri kurmaya kararlı olduğunu vurguladı. Bu şekilde, başkan kavramsal bölgesel kalkınmaya “Çin rüyası” kavramını bağladı. Bu konferans, Çin’in “İpek Yolu stratejisinin” resmi bir doğumu olmuştu. 71 > 2016 MAYIS Bir yıl sonra, strateji şekil almaya başladı. Ekim 2014 yılında Pekin birçok ortak ülke ile birlikte, yeni Asya Altyapı Yatırım Bankası’nı (AIIB) oluşturmak için 50 milyar dolar ortaya koydu. Banka, Asya’da altyapı projeleri için kaynaklarını 100 milyar dolara yükseltmeyi hedefliyor. 8 Kasım 2014 tarihinde Xi, Çin’in Asya’da ticaret ve ulaşım bağlantıları geliştirmek için tasarlanmış yeni İpek Yolu Fonu için 40 milyar dolar katkı sağlayacağını söyledi. Asya için 2015 Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları Boao Forumu’nda yaptığı açış konuşmasında ilk kez Xi, İpek Yolu Ekonomik Kuşak ve Denizcilik İpek Yolu’nun derinliği için Çin’in vizyonunu açıklamıştır. Forum süresince, Çin’in Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu (NDRC), dışişleri bakanlığı ve ticaret bakanlığı ile işbirliği içinde, Kuşak ve Yol için bir eylem planı yayınladı. Eylem planına göre Kuşak ve Yol, diğer Avrupa ekonomileriyle bir ucunda Doğu Asya’yı ekonomik ve küresel olarak bağlayarak Asya, Avrupa ve Afrika’ya kadar devam edecek. Yollar, demiryolları, boru hatları ve kara tabanlı altyapı projeleri dahil olmak üzere İpek Yolu Ekonomik Kuşağı marifetiyle; Çin, Orta Asya, Rusya ve Avrupa (özellikle Baltık) arasındaki bağların güçlendirilmesi üzerinde duruluyor. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Çin, bir taraftan Basra Körfezi, Orta Asya ve Batı Asya ile yoluyla Akdeniz’e erişecek ve diğer yandan da Güneydoğu Asya ve Güney Asya üzerinden Hint Okyanusuna ulaşacaktır. Güney Pasifik bölgesine Güney Çin Denizi aracılığıyla, Güney Çin Denizi ve Hint Okyanusu üzerinden Avrupa’ya Çin’in sahilinden ulaşmak düşüncesiyle 21. yüzyıl Denizcilik İpek Yolu projesi iki ayrı yol olarak tasarlanmıştır. Kuşak ve Yol Girişimi Birleşmiş Milletler’in kuruluş şartlarının amaç ve ilkeleri doğrultusunda oluşturulmaktadır. BM’nin Barış içinde birlikte yaşama için öne sürülen beş İlkesini kabul etmektedir.: Egemenlik ve toprak bütünlüğüne karşılıklı saygı, karşılıklı saldırgan olmama, içişlerine karşılıklı olarak müdahale etmeme, eşitliği sağlama, karşılıklı olarak yarar sağlama ve huzurlu şekilde bir arada yaşama. Ayrıca bu girişimin kapsayıcı olması ve piyasa ilkelerini takip etmesi de amaçlanmıştır. 72 < Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları “Tek Kuşak Tek Yol” stratejisi önem verdiği beş önceliğe göre uluslararası işbirliğini vurgulamaktadır: 1. Politikalar arasında koordinasyon 2. İmkanların bağlantılı hale getirilmesi 3. Engelsiz ticaretin sağlanması 4. Finansal entegrasyon (ör: Asya Altyapı Yatırım Bankası, BRICS Yeni Kalkınma Bankası ve İpek Yolu Fonu gibi kurumları aracılığıyla ekonomilerini birbirine bağlamak) 5. Kişisel tahviller (uygulanması için kamu desteği sağlanması) 73 > 2016 MAYIS Arap dünyası ile Çin’in stratejik koordinasyonu, “Tek Kuşak Tek Yol” vizyonunun önemli bir parçası olduğunu ve Çin’in “1 + 2 + 3” olarak bilinen kapsamlı Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları işbirliği stratejisini önermektedir. “Bir”; enerji nakil yollarının güvenliğini sağlamak, karşılıklı yarar, uzun vadeli Çin-Arap enerji ilişkisi kurma, petrol ve doğal gaz üretimi dahil çeşitli konuları kapsayan artan enerji işbirliği ihtiyacı anlamına gelmektedir. “İki” ;altyapı geliştirme, inşaat, ticaret ve yatırımı kolaylaştırmayı içermekte. “Üç”; Çin ve Arap dünyası arasında pratik işbirliğini arttırmak amacıyla nükleer enerji, uzay uyduları, yeni enerji kaynakları ve yüksek teknoloji alanlarında yapılması gereken atılımlar ile ilgilidir. ENERJİ POLİTİKALARI Ortadoğu, dünyanın ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde 60’ını içermektedir. Bu nedenle uluslararası enerji piyasalarında önemli bir rol oynamaktadır. Çin hükümetinin ekonomide reform paketiyle birlikte Çin’in petrol ihtiyacı dramatik bir şekilde artmıştır. Dolayısıyla Çin’in Ortadoğu ülkeleri ile istikrarlı ilişkileri daha da önem kazandı. Bu ilişkilerin temel alt yapısını “Tek Kuşak Tek Yol” stratejisi oluşturmaktadır. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 1993 yılında, pragmatik stratejiler sebebiyle, Çin hükümeti üç büyük enerji şirketini -Çin Ulusal Petrol Şirketi, Sinopec Grubu ve Çin Ulusal Off-shore Petrol Şirketi- yurtdışına gönderdi. Bu gurupları özellikle Ortadoğu bölgesinde, petrol, güvenli malzeme ve yatırım, arama, sondaj, rafineriler ve gaz boru hatlarının inşaatına teşvik etti. 1990 yılından 2000 yılına kadar, Ortadoğu petrolü Çin’in petrol ithalatının yüzde 45-50’lik bir kısmını oluşturdu. 2011 yılında, Çin, Orta Doğu’dan 130 milyon ton petrol ithal etti ve bu hacim 2013 yılında 146 milyon 540 bin tona ulaşarak artan bir seyir gösterdi. Çizelgelerin aksine Ortadoğu ve Kuzey Afrika için, Çin’in petrol ihracat pazarı olma durumunun önemi azalmamakta, bilakis 74 Çin-Körfez İşbirliği ve Askeri Ortaklığı < artarak devam etmektedir. Çin’in Ortadoğu’da artan enerji bağımlılığına karşın, Pekin enerji politikalarında çeşitli düzenlemeler yapıyor. Ülkenin Batı kesiminde enerji üretimi, enerji tüketim yapısı ve enerji tasarrufu en öncelikli konu haline geldi. Artan ihtiyaç doğrultusunda bir ulusal enerji rezerv sistemi inşa edildi. Çin, petrol ve gaz ithalatı ve bunların ulaşım yollarının çeşitlendirilmesini sağlamak için Orta Asya-Sibirya, Endonezya-Avustralya, Afrika ve Latin Amerika’da dünya çapında büyük enerji projeleri çerçevesinde onlarca yatırım yaptı. Bu tür önlemlere rağmen, göstergelere bakıldığında, Çin’in Ortadoğu petrolüne bağımlılığı yüksek düzeyde devam ediyor. AYAKLANMA ÇAĞINDA ÇİN’İN ORTADOĞU POLİTİKALARI Çin’in Ortadoğu’daki enerji politikası birçok sorunla karşı karşıyadır. Birincisi, Yemen’deki kargaşa, Suriye’deki iç savaş ve de uzun yıllardır süregelen İsrail-Filistin çatışması nedeniyle Çin’in Ortadoğu’daki yatırımları ve ortaklıkları risk altındadır. Bir diğeriyse terör örgütlerinin petrol tankerlerine ve ulaşım kanallara saldırmak için her yolu denemesi. Mesela DAEŞ, Doğu-Batı bağlantılarıyla Çin’in çabalarını istikrarsızlaştırmak için sadece bir tehdit oluşturmuyor. Aynı zamanda Sincan bölgesini hilafetinin bir parçası ilan etmiş durumda. Irak’ta DAEŞ oluşturduğu tehditler ile Irak’taki birçok Çinli işletmeyi işlerini askıya almaya veya kapatmaya zorlamıştır. Sonuç olarak, Çin bölgede bu örgütlere karşı tavır almıştır. 75 > 2016 MAYIS Üçüncüsü, sivil-ekonomik faktörler ve özellikle bazı ülkelerde yolsuzluk so- Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları runları, Çinli yatırımcıların çıkarlarına zararlı olabilmektedir. Dördüncüsü, nükleer anlaşmazlık nedeniyle İran’a uygulanan ABD öncülüğündeki yaptırımlar ile bölgedeki Çinli enerji politikasının kısıtlı bir durum içine sürüklenmesi. İran ‘a yaptırımların sıkılaştırılmasından önce, Suudi Arabistan ve Rusya’dan sonra Çin ham petrolün üçüncü büyük alıcısı olmuştu. Yaptırımların uygulanması dolayısıyla Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa ile güçlü diplomatik ilişkileri korumak için, Çin İran’dan ithalatını azalttı. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Son olarak, yoğunlaşan Suudi-İran rekabetinden dolayı, şüphesiz ki bölgedeki enerji ilişkilerini korumak ve daha da geliştirmek için Çin’in çabaları daha da karmaşık hale gelmiş durumdadır Bununla birlikte, Çin ve Ortadoğu arasındaki enerji işbirliği sağlam bir temele dayanmaktadır. Çin büyük bir enerji tüketicisi olduğundan enerji için talep yükselmeye devam ediyor. Orta Doğulu tedarikçiler ise bir bütün olarak Çin ve Asya’daki kendi pazar paylarını genişletmekte istekliydiler. Ayrıca Çin Ortadoğu enerji piyasasında yatırımı ve doğalgaz ile petrol ithalatı yapmak için 3.7 trilyon dolar döviz rezervlerine sahip. 76 Çin’in Ortadoğu’daki Enerji Politikaları < Çin kendisini özellikle petrokimya sektöründe, bölgedeki kamu ve özel sektörler için cazip bir pozisyona getirdi. Zaten halihazırdaki Çinli enerji şirketleri, Ortadoğu’daki enerji geliştirme projelerine katılmak için yeterli uzmanlığa sahip durumdalar. Genel olarak Çin, Çin-Ortadoğu enerji işbirliği için sağlam bir temel strateji oluşturdu. Bu yüzden de İsrail ve İran dahil olmak üzere tüm Ortadoğu ülkeleri ile iyi siyasi ilişkiler geliştirmeyi başarmıştır. SONUÇ Çin “Tek Kuşak Tek Yol” stratejisiyle, Ortadoğu enerji politikasını geliştirirken, bölgedeki Arap devletleriyle de iyi ilişkiler kurmak istiyor. Zaten Ortadoğu’nun enerji kaynaklarına bağımlılığı önlemek için, Çin diğer yurtdışı enerji kaynaklarını ve ulaşım kanallarını geliştirmeye ve çeşitlendirmeye devam ediyor. Ortadoğu’da yaşanan sıkıntılardan dolayı enerji ithalatındaki zorluklara ve risklere rağmen Çin bölge ülkeleri ile güçlü ilişkiler kuruyor. Önümüzdeki yıllarda bu ilişkiler ve bilhassa ekonomik bağlar şüphesiz ki daha da gelişecektir. Kaynak: Middle East Institute 77 > 2016 MAYIS Dünya Bülteni için çeviren: Cumhur İlter > DÜBAM DUNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI YÜKSELEN GÜÇ ÇİN’İN ORTADOĞU POLİTİKASI > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI > 2016 MAYIS DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 78 DÜBAM Yayınları Küresel İletişim Merkezi Barbaros Bulvarı, Balmumcu / Beşiktaş Tel: (0212) 274 80 21 – 274 80 22 www.dunyabulteni.net/dubam
