література фольклор проблеми поетики

КИЇВСЬКИЙ НАЦІОНАЛЬНИЙ УНІВЕРСИТЕТ ІМЕНІ ТАРАСА ШЕВЧЕНКА
ЛІТЕРАТУРА
ФОЛЬКЛОР
ПРОБЛЕМИ ПОЕТИКИ
Випуск 33
Частина 1
(Гагаузька культура)
У збірнику містяться уміщено статті, присвячені вивченню самобутньої
народної культури гагаузів у її еволюції, традиційній специфіці. Пропонуються
праці викладачів, аспірантів з дослідження гагаузької мови та проблем поетики
гагаузької літератури. Збірник наукових праць висвітлює питання українськотурецьких культурних взаємин. Компаративні порівняльні дослідження
проводяться на матеріалі фольклорних репертуарів трьох народів, традиційних
ідей та образної системи.
РЕДАКЦІЙНА
КОЛЕГІЯ
Г.Ф. Семенюк, д-р філол.наук, проф.; О.С. Снитко, д-р
філол. наук, проф.; О.П.Івановська, д-р філол.наук,
проф.;
Л.М. Копаниця,
д-р
філол.
наук,
проф.;
Ю.І. Ковалів, д-р філол. наук, проф.; Л.В. Наумовска,
канд. філол. наук; І.Ю. Насраттиноглу, д-р філол. наук,
проф.); А.Л. Озкан, д-р філол. наук, проф.; Г.Айян д-р
філол. наук, проф.; Ф. Акпинарли, д-р філол. наук;
В.М. Підвойний канд. філол. наук; Ф.І. Арнаут канд.
філол. наук; О. Дермеджі, канд. філол. наук; О. Кулаксіз
Адреса редколегії
01033, Київ-033, б-р Т. Шевченка, 14,
Інститут філології; (38044) 239 33 02, 239 31 69
Рекомендовано
Вченою радою Інституту філології
19.12.09 (протокол № 5)
Зареєстровано
Постановою президії ВАК України
протокол № 1-05/7 від 09.06.99
Засновник
та видавець
Київський національний університет імені Тараса Шевченка,
Видавничо-поліграфічний центр "Київський університет"
Свідоцтво внесено до Державного реєстру
ДК № 1103 від 31.10.02
Відповідальний
за випуск
Ф.І. Арнаут канд. філол. наук
Автори опублікованих матеріалів несуть повну відповідальність за підбір,
точність наведених фактів, цитат, економіко-статистичних даних, власних імен
та інших відомостей. Редколегія залишає за собою право скорочувати та
редагувати подані матеріали. Рукописи та дискети не повертаються.
ВИДАННЯ
ЗДІЙСНЕНЕ
ЗА
ФІНАНСОВОЇ
ПІДТРИМКИ
ТУРЕЦЬКОГО УПРАВЛІННЯ СПІВРОБІТНИЦТВА ТА РОЗВИТКУ
(TIKA) ТА ЗАВДЯКИ СПІЛЬНІЙ РОБОТІ КООРДИНАЦІЙНОГО
ОФІСУ ТІКА В УКРАЇНІ-КРИМУ ТА КИЇВСЬКОГО УНІВЕРСИТЕТУ
ІМЕНІ ТАРАСА ШЕВЧЕНКА
© Київський національний університет імені Тараса Шевченка,
Видавничо-поліграфічний центр "Київський університет", 2009
ЗМІСТ
ФОЛЬКЛОРИСТИКА
Ірфан Юнвер Насраттиноглу
Турецько – українські – гагаузькі культурні стосункі .................................... 9
Лютфі Сезен
Етимологія назв народних календарних свят у турецькій
та гагаузькій культурній традиції ................................................................... 17
Алі Рафет Озкан
Вірування тюрків та гагаузів, пов'язані з вогнем........................................... 23
Федора Арнаут
Функціональна дінаміка обряду у формотворчіх,
організаційніх параметрах гагаузькой ліричной пісні .................................. 37
Діана Нікогло
Відображення специфіки гагаузького фольклору у наукової літератури
другої половини XX–XXI ст. (історіографічний огляд)................................ 47
Сельчук Пекер
Деякі міркування про тваринні мотиви у гагаузьких прислів'ях.................. 63
Деніз Юнвер
Народний танець: регіональна специфіка,
сучасний функціональний аспект ................................................................... 77
Гюллю Каранфіл
Архаїчна лексика гагаузького фольклору ...................................................... 85
Любов Чімпоєш
Образ народного героя в гагаузьких дестанах (жіночі образі) ..................... 89
Зехра Горе
Порівняння "Іскандернаме" Ахмеді з гагаузькою народною
притчею "Олександр Македонський" ............................................................. 96
КУЛЬТУРА. ДЕКОРАТИВНО-УЖИТКОВЕ МИСТЕЦТВО
Мехмед Бююкчанга
Спільні особливості майстрів турецької графіки, що розробляють
фольклорні мотиви ......................................................................................... 111
Сібель Килич
Іконографія, символи, знаки гагаузького народного мистецтва ................ 118
Сонґюл Куру
Традиційний жіночий гагаузький костюм.................................................... 131
МОВА ТА ЛІТЕРАТУРА
Гьонюль Айан
Михайло Чакир – визначна постать гагаузької культури ........................... 143
3
Гусеїн Айан
Відомий гагаузький вчений Михайло Губоглу............................................ 148
Аслан Баїр
Гагаузька література та письменник Микола Бабоглу................................ 152
Сельджан Салик Шахін
Гагаузька культура в оповіданнях Миколи Бабоглу "Саджанці айви"...... 165
Людмила Кара Чобан-Марін
Дмитро Кара Чобан – літератор, кінематограф,
художник гагаузької літератури.................................................................... 169
Марія Кесе
Гагаузька Жанна Д'арк .................................................................................. 179
Надія Курогло
Рідний край у творчості сучасних
гагаузьких поетів (Т.Арнаут, С.Куроглу)..................................................... 187
Метін Октай
Національні цінності, відображені у сучасній гагаузькій поезії ................ 194
Осман Уяник
Гагаузи у романі Мустафи Неджаті Сепетчіоглу "Замок".......................... 201
Марія Капакли
Тема буджаку в творах гагаузьких письменників ....................................... 211
Бондар Ольга
Просвітник гагаузькой мови – протоїєрей Михаіл Чакир........................... 218
Кулаксиз Лариса
Композиційна структура сучасного гагаузького роману
(Д.Танасоглу "Узун керван") ......................................................................... 223
Надія Іоргачева
Виховання національної самосвідомості учнів............................................ 231
Ольга Кулаксиз
Виховання учнів 1-4 класів шляхом вивчення поезії рідною мовою......... 235
Вера Балова
Управління якістю навчального процесу
у навчальних закладах АТО Гагаузії ............................................................ 240
ІСТОРІЯ
Забіт Аджер
Перспективи розвитку українсько-турецько-гагаузьких відносин ............ 250
Неджаті Демір
Літературні пам'ятки Салтукнаме та Огузнаме ........................................... 265
4
М. Мурат Хатіпоглу
Нариси поширення пропагандистських гасел серед гагаузів Греції.......... 280
Іванна Караджа
Минуле та сучасність села Дмитрівка .......................................................... 287
Микола Стоянов
Історія розвітку публічного управління в АТО Гагаузіі ............................. 295
Степан Варбан
Культурні аспекти стратегій сталого розвитку регіонів
гагаузькой автономії у Молдові .................................................................... 305
Анатолій Момрик
Модернізаційні процеси в середовищі гагаузів України
кінця ХХ – початку ХХІ ст. та формування нової ідентичності ................ 314
Марія Кесе
Пам'ятники Гагаузії ....................................................................................... 321
Людміла Сюрьма
Ойконімія і топонімія села Виноградівка (Курчі) Болградського району....... 332
5
İÇİNDEKİLER
FOLKLOR
İrfan Ünver Nasrattınoğlu
Türkiye – Ukrayna – Gagauz kültürel ilişkileri .........................................................9
Lütfi Sezen
Türkiye ve Gagauz Türklerinde halk takvimi uygulamaları....................................17
Ali Rafet Özkan
Türk topluluklarında ve Gagauzlarda ateş ile ilgili inanışlar...................................23
Fedora Arnaut
Gagauz lirik türküleri ölçütlerinde geleneksel fonsyonel gelişim ...........................37
Dıana Nikoglo
XX-XXI asırları arasında bilim edebiyatında
gagauz folklorun yankıları (tarihi yaklaşım) ............................................................47
Selçuk Peker
Hayvan motifli gagauz atasözleri üzerine bazı tespitler ..........................................63
Deniz Ünver
Türk dünyasındaki halk oyunlarına genel bir bakış .................................................77
Güllü Karanfil
Gagauz folklor dilindä arhaizmalar ..........................................................................85
Lübov Çimpoeş
Gagauz destanlarında halk kahramının sembolü (kadın sembolü)..........................89
Zehra Göre
Ahmedî'nin iskender-nâmesi ile gagauz halk anlatısı "Makedonyalı İskender"
hikâyesinin mukayesesi ............................................................................................96
GENEL KÜLTÜR. EL SANATLARI
Mehmet Büyükçanga
Folklor konusunu işleyen Türk grafik sanatçılarının ortak özellikleri ..................111
Sibel Kılıç
Sosyo-kültürel/sanatsal ve ikonografik bağlamda Gagauz Türk
kimliğinin göstergeleri............................................................................................118
Songül Kuru
Gagauz kadın giysilerinin ergonomik kullanım konforu açısından incelenmesi .....131
DİL VE EDEBİYAT
Gönül Ayan
Atatürk'ün hizmetlerinden dolayı ödüllendirdiği büyük Gagauz kimliği Mihail Çakır.. 143
6
Hüseyin Ayan
Dostum rahmetli Mihail Guboğlu /Çadır 1911-İstanbul 12 Mayıs 1989 ..............148
Arslan Bayır
Gagauz edebiyatı ve Nikolay Baboğlu'nun yazdıkları üzerine "Güz çiçekleri"....152
Selcan Sağlık Şahin
Nikolay Baboğlu'nun "Ayva Çiçekleri" hikâyesinde gagauz kültürünün izleri....165
Lüdmila Karaçoban-Marin
D.N. Kara Çoban'ın yaşaması hem yaradıcılık yolu (27.05.1933–8.10.1986)......169
Mariya Köse
Gagauzların Jana D'arkı..........................................................................................179
Nadejda Kuroğlu
Şimdiki gagauz literaturasında S.Kuroglu hem T.Arnaut şairlerin yaratmalarında
vatan temasının işlenmesi .......................................................................................187
Metin Oktay
Çağdaş gagavuz şiirinde ele alınan millî değerler..................................................194
Osman Uyanık
Mustafa Sepetçioğlu' nun "Kilit" adlı romanında Gagauzlar.................................201
Mariya Kapaklı-Mercanka
Bucaan bozkırlı üzü gagauz yaratma yazılarında...................................................211
Olga Bondar
Gagauz dilin duayenlerinden - protoriye Mihail Çakır..........................................218
Larisa Kulaksız
Çağdaş gagauz romanın kompozisyon kuruluşu
(D.Tanasoğlu'nun "Uzun kervan" romanı üzerine)................................................223
Nadejda Yorgaçeva
Ana dilinin formalaşması çocukların milli psikologiyasında ana dilini sevmeleri ....231
Olga Кulaksız
Poêziya yolunnan ana dilinä sevgi terbiye edilmesi üürenicilerä 1-4 klaslarda....235
Vera Balova
Gagauz Yeri'de eğitim sürecin ilerlemesi...............................................................240
TARİH
Zabit Acer
Yakın dönem Türkiye-Ukrayna ilişkilerinin gelişmesi ve Gagauz Türkleri.........250
Necati Demir
Saltık-name ve Oğuz-name'ler ışığında Gagauz Türkleri......................................265
M.Murat Hatipoğlu
Yunanıstan'ın Gagauzlar'a yönelik propaganda faaliyetleri üzerine düşünceler...280
7
İvanna Karaca
Dimitrovka köyün geçmişi ve şimdiki durumu......................................................287
Nikolay Stoyanov
Moldova ve Gagauz Yeri'ndeki açık yönetim sektörünün tarihi gelişimi .............295
Stepan Varban
Bölgelerin gelişmesinde kültür çevrelerin stratejisi...............................................305
Anatoliy Momrık
XX-XXI asırların arasında Ukrayna Gagauzlar'ı arasında çağdaşlaşma süreci.
Yeni bakışların oluşumu .........................................................................................314
Mariya Köse
Gagauz Yeri'n anıtları .............................................................................................321
Lüdmila Sürma
Bolgrad ilçesine bağlı Kurçu (Vinogradovka) köyün
coğrafi ve yer adları üzerine ....................................................................................332
8
ФОЛЬКЛОРИСТИКА
Ірфан Юнвер Насраттиноглу, д-р філол. наук, проф.;
/ (Prof.Dr.) İrfan Ünver Nasrattınoğlu (Туреччина)
ТУРЕЦЬКО – УКРАЇНСЬКІ – ГАГАУЗЬКІ
КУЛЬТУРНІ СТОСУНКІ
TÜRKİYE - UKRAYNA – GAGAUZ KÜLTÜREL İLİŞKİLERİ
Дружба між Туреччиною та Україною, виникає з глибин історії.
Щоб це зрозуміти,варто подивитись на культуру, мистецтво, літератууі і
фольклор Туреччини та України. Наприклад, поетіка народної мови, її тону і
дихання в Україні така ж як і в Туреччині. Як, наприклад в Туреччині походження
народних інструментів таких як саз, джура йде від слова "Копуз", яке вруках
українських майстрів слова стало "Кобзарем". Можна провести паралелі між
стилем, формою та змістом творень поетів та письменників обох країн. Від часів
Деде Коркута по теперішній час серед турецьких поетів, які увійшли в історію та
літературу є Юнус Емре, Караджаоглан Дадалогл, Вейсель Шатироглу та Мурат
Чобаноглу, Україна також має такого великого митця як Тарас Шевченко.
Звичайно, місце Тараса Шевченка в фольклорі і народній літературі України
окреме. Тому дуже відомі місця в Україні були названі його ім'ям. Наприклад,
Національний університет імені Тараса Шевченка. Крім того, в центрі столиці
України Києві між будовами університету знаходиться величезний парк Шевченка
в центрі якого розташовуєть пам'ятник великому поету. Український народ
трептливо відноситься до творчості та самих спогад про поета. Наприклад, біля
Інституту філології Національного університету імені Тараса Шевченка
знаходиться музей Тараса Шевченка, який обов'язково треба відвідати тим, хто
зацікавлений Україною, її народом,її культурою.
Якщо б довелось зробити короткий опис Шевченка можна було б сказати, що
він трохи Юнус Емре, трохи Караджаоглан, і трохи Дадаоглу.. Єдина відмінність
полягає в тому, що Тарас Шевченко не тільки поет, а також вчений, прекрасним
художником і письменник..
Є безсумнівним те,що дружні віносини між Туреччиною та Україною були
розпочаті з 19 століття та продовжені до сьогоднішнього дня.
В даній статті будуть проаналізовані Україно-Турецькі взаємовідносини, які
мають сусідні історичні коріння, на основі яких ми продовжуємо розвиток цих
стосунків на культурному та науковому рівнях. Також в статті важливе місце
займає наукове дослідження культурних та історичних аспектів тюркського
народу, гагаузів, які мешкають на території України.
Ukrayna İle Dostluk
Türkiye ile Ukrayna arasındaki dostluk, tarihin derinliklerden
kaynaklanmaktadır. Bu öylesine yakın bir dostluktur ki; kardeşlik de denilse,
abartılı bir tanımlama olmaz.
Bunun böyle olduğunu anlamak için; Türkiye ve Ukrayna kültürlerine;
sanat, edebiyat ve folklorlarına bakmak yeterli olacaktır.
9
Örneğin; halkın dili, sesi ve nefesi olan halk ozanlığı geleneği, Türkiye'de
olduğu gibi, Ukrayna'da da aynıdır. Saz, bağlama ve cura gibi, Türk halk
müziği enstrümanlarının kökeni olan "Kopuz", Ukrayna halk ozanlarının
elinde "Kobzar" olmuştur. Türk halk ozanlarının, sanatı icra tarzı nasıl ise,
Ukrayna ozanlarında da hemen hemen aynıdır. Keza, ozan deyişlerinin biçim
ve içerikleri de büyük ölçüde paralellik arzetmektedir.
Dede Korkud'dan günümüze kadar; Türk ozanları arasında, büyük izler
bırakmış olan Yunus Emre, Karacaoğlan, Dadaloğlu, Veysel Şatıroğlu ve Murat
Çobanoğlu gibi; Ukrainler'in de Taras Şevçenko gibi, dev ozanları vardır.
Kuşkusuz, Taras Şevçenko'nun Ukrayna folklorunda ve halk edebiyatında
özgün bir yeri bulunmaktadır. Bu nedenle, Ukrayna'daki çok önemli
mekânlara onun adı verilmiştir. Örneğin Ukrayna'nın en büyük üniversitesi
(Millî Taras Şevçenko Üniversitesi) onun adını taşımaktadır. Keza, başkent
Kiev'in, merkezinde, anılan üniversite binalarının ortasındaki parka da onun
adı verilmiş olup; partın ortasında da, Şevçenko'nun, gerçekten görkemli bir
heykeli yer almaktadır.
Ukrain halkı; Şevçenko'yu çok sevmekte ve ona vefa borcunu ödeyebilme
heyecanını sürekli olarak canlı tutmaktadır. Örneğin, anılan üniversitenin
yanıbaşındaki tarihi bir bina da "Taras Şevçenko Müzesi" olarak
düzenlenmiştir. Şevçenko'yu, hatta bütünüyle Ukrayna'yı ve bu güzel ülkenin
insanlarını bütün yönleriyle tanımak için; bu müzenin mutlaka gezilip
görülmesi gereklidir.
Kısaca Şevçenko'yu tanımlamak gerekirse, diyebiliriz ki O; biraz Yunus
Emre, biraz Karacaoğlan, biraz Pir Sultan Abdal ve biraz da Dadaloğlu'dur.
Tek farkla ki, Taras Şevçenko; şairliğinin yanı sıra çok değerli bir bilim
adamı; mükemmel bir ressam ve yazardır.
Türkiye ile Ukrayna arasındaki dostluk ilişkileri 19.Yüzyıldan
başlayarak; bugüne kadar samimi bir şekilde sürdürülmüştür. Moskova
mihraklı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri döneminde, arzu edilen seviyede
ilişkiler kurulamadığı, bir gerçektir. Ancak, Sovyetler Birliği'nin
dağılmasından sonraki süreçte; iki ülke karşılıklı Büyükelçilikler açmak
suretiyle, kaldıkları yerden dostluk ilişkilerini sürdürmüşlerdir.
Bu nedenledir ki, biz Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu olarak, Avrasya
coğrafyasında düzenlediğimiz etkinliklere paralel olarak, Ukrayna'da, büyük ve iz
bırakacak etkinlikler yapmayı düşündük. Bu konuda Ukrayna Gagauzlar Birliği,
Taras Şevçenko Üniversitesi'nin Edebiyat Enstitüsü'ne bağlı Folklor ve Türkoloji
Bölümleri ile de tam bir anlaşma yaptıktan sonra kolları sıvadık.
Önce, Folklor Bölümü bünyesinde faaliyette bulunan "Roksalana" adlı
halk oyunları ve müzik topluluğunu, 2008 ve 2009 yıllarının mayıs ayında
Silifke ve Gaziantep'te düzenlediğimiz folklor festivallerine davet ettik. Bu
topluluk, iki kentimizde de büyük ilgi ve sevgiyle karşılandı. 2008'de
10
Silifke'de, bir de Panel düzenleyerek, Türkiye-Ukrayna ilişkilerini enine
boyuna irdeledik. Bu düzenlemelerde gerek bizim, gerekse Taras Şevçenko
Üniversitesi'nin ilgili birimlerinin motive edilmesi, Ukrayna Gagauzlar
Birliği tarafından sağlandı.
Nihayet, 25-29 Haziran 2009 Tarihlerinde Ukrayna'nın başkenti Kiev'de
"Türkiye-Ukrayna İlişkileri ve VII.Uluslararası Gagauz Kültürü
Sempozyumu"nu gerçekleştirdik.
Neden Gagauz Kültürü Sempozyumu?
Biz Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu olarak daha önce 6 kez, "Uluslar
arası Gagauz Kültürü Sempozyumu" düzenledik. İlk sempozyum
Moldova'nın başkenti Komrat'ta, Komrat Devlet Üniversitesi ile birlikte;
ikinci sempozyum, Edirne'de Trakya Üniversitesi ile birlikte; üçüncü
sempozyum yine Komrat'ta ve yine Devlet Üniversitesi ile birlikte; dördüncü
sempozyum Tekirdağ kentimizde, Valilik ile birlikte; beşinci sempozyum
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin Gazimağusa kentinde ve Doğu Akdeniz
Üniversitesi ile birlikte; altıncı sempozyum ise, Moldova'nın başkenti
Kişinev'de, Moldova İlimler Akademisi ile birlikte gerçekleştirildi.
Yedinci sempozyumun, Kiev'de yapılmasının, muhakkak ki, anlamı ve
önemi vardır. Anlamlıdır çünkü, Ukrayna hükümetinin, ülkedeki azınlıklara,
geniş hak ve özgürlükler tanımış olması, kanıtlanacaktı. Önemlidir çünkü
Ukrayna'da, bu ülkenin sadık vatandaşları olarak yaşamakta olan (yaklaşık)
55 bin Gagauz; kendi kültürlerini ortaya koyun bildiriler sunacaklar; ayrıca
kendileri için başkalarının yaptıkları çalışmalardan haberdar olacaklardı.
Nitekim Moldova ve Ukrayna Gagauzları ile birlikte Ukrayna, Türkiye ve
başka ülkelerden gelen bilim adamları ve uzmanlar, çok değişik konuları
içeren bildirileriyle, Gagauz sanatı, kültürü, folklorunu irdelemişlerdir.
İki seksiyon halinde yapılan sempozyum çalışmalarında sunulan bildiriler, iki
ayrı ciltte toplandı. Birinci ciltte, Gagauz Kültürü, sanatı, tarihi ile ilgili bildiriler
yer alırken; sair konulardaki bildiriler de ikinci ciltte yer aldı.
Bildiriler Taras Şevçenko Üniversitesi'nin ilgili birimleri tarafından
değerlendirildikten sonra ciltlere dahil edildiler. Bir başka deyişle bildirilerin,
bilimsel çalışmalara katkıda bulunacakları, onaylanmış oldu.
Böylesine önemli bir etkinliğin, dünya coğrafyasında önemli bir yeri olan
Ukrayna'nın başkenti Kiev'de; üstelik, ülkenin en büyük bilim kuruluşu olan
Taras Şevçenko salonlarında yapılmasında, önemli katkıları olan Rektör
Sayın Prof.Dr. Leonid Guberskiy'e, Edebiyat Enstitüsü Müdürü Sayın
Prof.Dr.Grigoriy Semenük'a; Folklor Bölümü Başkanı Sayın Prof. Dr. Olena
İvanovska'ya Türkoloji Bölümü Başkanı Sayın Doç. Dr.Volodimır
Pıdvoynı'ya şükranlarımızı sunmak isteriz. En büyük teşekkürümüz ise,
Gagauzlar Birliği Yönetim Kurulu'na ve Birliğin çok değerli Başkanı
Doç. Dr.Tudora Arnaut'adır. Zira, O'nun olağanüstü çabaları ve katkısı
olmasaydı; bu önemli etkinliğin yapılabilmesi de mümkün olmazdı.
11
Türk İşbirliği Kalkınma İdaresi (TİKA)'nin gerek sempozyum
çalışmaları, gerekse kitapların basılması aşamasındaki katkıları; ayrıca
T.C.Kiev Büyükelçiliği Kültür Müşaviri Sayın Ahmet Çanga'nın özverili
katkıları hususunda da minnet ve şükran duygularımızı kaydetmek isteriz.
Anılan bilimsel etkinlikte sunulan bildirilerin, Türkoloji'ye ve TürkiyeUkrayna ilişkilerine katkılarda bulunmasını içtenlikle temenni ederiz.
Gagauzlar Hakkında Düşünceler
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği(SSCB)'nin dağılıp, 15 yeni
cumhuriyetin ilanından sonra, çok sayıdaki etnik topluluk, bağımsızlık ya da
özerklik arayışlarına girişti. 15 cumhuriyetten birisi olan Moldova
(Moldavya), bağımsızlığını ilan edip, dünya coğrafyasındaki yerini alırken,
bu ülkenin toprakları içerisindeki Bucak Bölgesi'nde yaşayan Gagauzlar da
"Gagauz Yeri Özerk Bölgesi"ni kurdular. Bölge Başkanı ve Halk Topluşu
(Meclisi)'nu seçip, çalışmaya başladılar.
Gagauz Yeri Özerk Bölgesi'nin kurulmasından sonra, coğrafyanın o
bölgesinde, Türk dilli bir halkın yaşamakta olduğunu öğrenen insanların
sayıları büyük ölçüde arttı. O arada Türkiye Cumhuriyeti(T.C.)'nin tüm resmi
ve özel kuruluşları, Gagauz Türkleri'yle ilgilenmeye başladılar. Öncelikle, acil
ihtiyaçlar temin edildi. Gerek Dünyadaki prestiji ve gerekse her alandaki
yüksek potansiyeli ile T.C. Moldova Hükümeti ile Gagauz Yönetimi arasında,
arabuluculuk yaparak, Moldova ve Gagauz halklarının biribirlerine düşmanlık
beslemelerini önledi. Böylelikle Ukrayna, Romanya, Bulgaristan ve Moldova
arasındaki Gagauziye'de "Gagauz Yeri Özerk Bölgesi" adıyla minik, ama
anlamı ve önemi çok büyük, özerk bir Türk Devleti kurulmuş oldu.
Biz, 1980 yılından başlayarak, dağılan SSCB'nin pek çok bölgesine gittik.
Moldova ve Gagauz Yeri'ne ilk gidişimiz ise 1988 yılında oldu. Edindiğimiz
izlenim o idi ki, bütün SSCB içerisinde en geri kalmış olan iki yer,
Karakalpakistan ve Gagauziye'dir. Türk dilli halkların yaşadıkları bu iki
ülkenin öylesine geri bırakılmış olmasının nedenini anlamak güç değildir! Bu
durumu bilen T.C., Gagauz Yeri Özerk Bölgesi'nin kalkınıp, gelişmesi için
çok yönlü desteklerde bulundu. Yapılan ilk işlerden birisi, bölgenin içme
suyuna kavuşturulmuş olmasıdır. Gagauz dilinin geliştirilmesi için
gerekenler yapılırken; bölge için radyo ve televizyon istasyonları kuruldu.
Başkent Komrat'taki Devlet Üniversitesi'nin, Gagauz Üniversitesi haline
dönüşmesi için çabalar harcandı; bu üniversite, Türkiye'deki üniversitelerle
eş değerde tutularak bütün ihtiyaçları karşılandı. Gagauz dilinde gazete, dergi
ve kitaplar yayımlanması, sağlandı.
Öte yandan, Gagauziye'de demokrasinin yerleşmesi konusunda da
Türkiye'nin çabaları oldu. Dört yılda bir yapılan seçimlerde başkanlığa
Stepan Topal, Georgi Tabunşçik (2 kez), Dimitri Kroytor ve Mihail
Formuzal seçildiler.
12
Gagauzlar'ın Kökeni
Kimileri, Gagauzlar'ın Oğuz boylarına mensup Türkler, kimileri Selçuklu
Sultanı II.İzzettin Keykavus ile birlikte Bizans'a sığınıp, hristiyan dinine
geçen Türk askerleri; kimileri ise kuzeyden gelip Dobruca'ya yerleşen
Kuman-Kıpçaklar olduklarını yazmışlardır. Hatta Karakalpak Türkleri'nin
ahfadı olduğu görüşünde olanlar da vardır.
Bizim kanaatimiz odur ki; Gagauzlar'ın menşei konusunda öne sürülen
görüşlerin hepsi de doğrudur. Zira Gagauzlar, çeşitli yollardan Dobruca'ya gelip
yerleşmiş olan Oğuzlar'la Kıpçaklar'ın karışımıyla oluşan hristiyan Türkler'dir.
Sağlıklı bir Gagauz Tarihi yazabilmek için gerekli belgeler, henüz ortaya
çıkarılmış değildir. Bu nedenle biz burada, Gagauz Tarihi üzerinde
durmayacağız. Ama köken konusunda öne sürülen gayri ciddi iddiaların da
mutlaka cevaplandırılması gerektiğine inanıyoruz... Bulgarlar, Gagauzlar'ın
Bulgar olduklarını, Osmanlı Devleti'nin, kendilerini Türkleştirmeye çalıştığını ve
dillerini bu yüzden kaybetmiş olduklarını söylemektedir. Komünist Bulgaristan
yönetimi bilinen asimilasyon harekatına Gagauzlar'dan başlamış ve bu Türk
topluluğunun hepsinin milliyetlerini Bulgar olarak kaydetmiştir. Sonra
Pomaklar'la Türkler'in isimleri değiştirilerek Bulgar'laştırılmaya çalışılmıştır.
Daha sonra olup bitenler bilinmektedir. Ancak şu kadarını söylemeliyiz ki;
dünya Todor Jivkov ve Bulgaristan'ı yöneten tüm komünistlerin başına yıkılmış,
hepsi de tarih sahnesinden silinip gitmişlerdir...Bulgarlar, bugün de Gagauzlar'la
ilgili çalışmaları sürdürmekte ve bu Türk topluluğunun Bulgar olduklarını
ispatlamaya çalışmaktadır. Gagauzların Bulgar olduğunu iddia eden Bulgarlar'ın,
çelişkili davranışları da dikkat çekicidir. Mesela, Bucak Bölgesi'nde Gagauz Yeri
Özerk Bölgesi kurulurken, Moldova'nın Basarabya'daki kent ve köylerinde halk
oylaması yapılarak, Gagauz Yeri Özerk Bölgesi sınırları içerisinde yer almak
isteyip istemedikleri sorulduğunda, başta Taraklı kenti olmak üzere, kimi Bulgar
köyleri, Özerk Bölge sınırları içerisinde yer almak istemediler. Gerçekten,
Gagauzlar'la aynı soydan olduklarına inanmış olsalardı, tüm Bulgar kent ve
köyleri Gagauziye sınırları içerisinde yer alıp, Gagauz Yeri Özerk Bölgesi
sınırlarının ve nüfusunun daha geniş olmasını sağlamış olurlardı. Gagauziye'de
düzenlenen kimi toplantılarda biz, bu konuya dikkat çekerek, şunu söyledik:
"Bulgarlar, Osmanlı Devleti'nin Gagauzlar'a baskı yaparak dillerini
değiştirdiğini söylüyor ve yazıyorlar! Aynı Bulgarlar Pomak Türkleri'ne de,
Osmanlı geldiğinde sizin dininizi değiştirdi dediler! Osmanlı öyle acayip bir
Devlet midir ki, kimi topluluğun dilini, kimi topluluğun da dinini değiştirsin?
Öyle olsaydı bugün Pomaklar Türkçe konuşur; Gagauzlar da çoktan müslüman
olurlardı..."Bunu anlatırken, Makedonya'dan da örnek vererek, Makedonya'nın
Arnavutluk sınırına yakın bölgesindeki Vevçani ve Labunişta köylerine
değindim. Biribirine çok yakın olan bu iki köyden Labunişta halkı müslüman
olup, Torbeş; öteki köydekiler ise ortodoks Makedon'dur. Mesela, Osmanlı
13
Devleti Labunişta halkını zorla müslüman yapmış olsaydı, yanıbaşındaki
Vevçani halkını da Müslümanlaştırmaz mı idi?... Dolayısiyle 600 yıldan fazla
hüküm süren Osmanlı Devleti, hiçbir ulusun diline ve inancına müdahalede
bulunmamıştır. Bu gerçekler göz önüne alındığında, Bulgarlar'ın, Gagauzlar'la
ilgili çabalarının yersiz ve temelsiz olduğu anlaşılmaktadır.
Yunan kilisesi, Gagauz kilisesi ile temas kurarak, Özerk Gagauz Yeri'ne
yaklaşmıştır. Heyetler halinde karşılıklı ziyaretlerde bulunulmuş, ortodoks
din kardeşliği esprisi ile, Gagauzlar'la sempatik ilişkiler kurulmuştur. Son
zamanlarda Yunanistan'da, Gagauzlar'ın "Türkleştirilmiş Yunanlı" oldukları
biçiminde yayınlar yapılmaktadır. Yunanistan'ın neden böyle yaptığını
anlamak güç değildir. Bugün Yunanistan'da çok sayıda Karamanlı, Gagauz
ve başka Türk toplulukları yaşamaktadır. Bütün bu Türk toplulukların,
Türklük bilinciyle ve topluca hareket etmeleri, bu ülkeyi yönetenleri rahatsız
etmektedir! Bir gün bütün bu topluluklar, Avrupa Birliği ilkelerine göre hak
iddiasında bulunurlarsa, Yunanistan Hükümetinin güç durumda kalacağı
muhakkaktır. Ama onlar da tarihin akışını ters çeviremeyeceklerdir.
Romanya'daki Gagauzlar, hemen hemen bütünüyle asimile olmuşlardır.
Kimi korkudan, kimi isteyerek Romenleşen bu insanlar arasında,
Gagauzlar'ın milli ve ruhani lideri Mihail Çakır'ın torunu olan
Prof.Dr.Nikolay Çakır da vardır. Gagauzlar'la ilgili 4 ciltlik kitap yayımlayan
Anatol Makriş ve Romanya'nın renkli simalarından Eugen Enea Karagavur
bile özgeçmişlerinde Gagauz olduklarını yazmıyorlar! Müteveffa Türkolog
Prof.Dr. Mihail Guboğlu ise daima Gagauz olarak yaşadı ve öyle öldü.
Bir başka Prof.Dr.Mihail Guboğlu ise halen Moskova'da yaşamakta ve
öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Müteveffa Guboğlu'nun amcazadesi olan
bu Guboğlu, adeta Gagauz sözünü telaffuz etmekten dahi korkan bir adam
durumundadır! Rusya'nın her yanında yaşayan Gagauzlar da maalesef
asimilasyondan nasiplerini almışlardır.
Ukrayna'daki demokrasi ve özgürlük ortamı içerisinde Gagauzlar
örgütlenmişlerdir. Önce Odesa ve Bolgrad kentlerinde Dr.İlya Karakaş ve
Dr.Petr Volkov gibi kişiler tarafından örgütlenen Gagauzlar; daha sonra
başkent Kiev'de Doç.Dr.Tudora Arnaut, Vasili Kelioğlu, Afanasi Molla ve
Volodimir Dimçev'in önderliğiyle "Ukrayna Gagauzlar Birliği"ni kurdular.
Başkanlığını önce Vasili Kelioğlu'nun sonra Tudora Arnaut'un yaptığı bu
Birlik; peşpeşe son derece önemli faaliyetlerde bulunmuş; yayımorganı
çıkardığı gibi; bir de internet sitesi açmıştır. Tudora Arnaut'un, hükümet
nezdinde yaptığı girişimler sonucu; Latin alfabesinde ve ana dilinde öğrenim
yapabilmelerine olanak sağlanmıştır.
Gagauz Sözünün Doğrusu ve Anlamı
Sözünü ettiğimiz Türk topluluğunun yaygın adı "Gagauz"dur. İki sessiz
harfin yanyana geldiği bir sözün Türkçe olamayacağı bilimsel gerçeğinden
14
hareketle, dil uzmanları bu sözü "Gagavuz" biçiminde yazmaktadır. Şimdi,
çeşitli söyleyiş ve yorumlara göz atalım:
"Gagauz", "gaga" ve "uz" sözcüklerinden meydana gelmektedir. "Gaga"
kimi Türk lehçelerinde, özellikle Azerbaycan Türkçesi'nde bir saygı ifadesi
olarak kullanılır; amca ve ağabeylere böyle hitap edilir. "Uz" ise, "Oğuz"
sözcüğünün kısaltılarak söylenen bir biçimidir. Böylelikle "Gaga+Uz" sözü
"Saygın Oğuz" anlamını içermektedir.
"Gagoğuz" biçiminde söylenip yazılmasını isteyenlerin tezi ise şöyledir:
Sözün aslı "Hak+Oğuz"dur. Yani hakiki-gerçek Oğuz... Rusça'da "h" harfi,
yerini "g"ye bırakmaktadır. Nitekim Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar
Aliyev'in adı, Rusça yazılırken "Geydar Aliyev" e dönüşmektedir. Dolayısiyle
Hak Oğuz sözü, zamanla "Gag+Oğuz" a dönüşmüş ve öyle kalmıştır.
Gagauzlara, önceleri Göktürkler'den mülhem, "Gök+Oğuz" deniliyordu.
Zamanla bu söz "Gagauz"a dönüşmüştür. Bir ara, Dışişleri Bakanlığımız
Gagauz Yeri'ne Gökoğuz Yeri diyor ve resmi yazışmalarda da bu terimi
kullanıyordu. Bir Gagauzya seyahatinde, Başkan Dimitri Kroytor'un
masasında, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer tarafından gönderilen bir
kutlama mesajında da, "Gökoğuz Yeri" deyimi kullanılmıştı! Oysa tarihte
Gökoğuz diye bir Türk topluluğu yoktu ve herhalde, "Göktürk" devletinden
mülhem, böyle bir deyim uydurulmuştu!...
Daha çok kuşlar için kullanılan "gaga", aynı zamanda düz, doğru,
dosdoğru anlamlarını da içermektedir. Bu anlamdan hareketle
değerlendirilirse "Gaga+Uz" doğru, dosdoğru Oğuz demek oluyor.
Türkmen Türkçesinde çok kullanılan bir "kaka" sözü vardır. "ata,
kahraman, yiğit" anlamlarını da içeren bu sözün yanına bir de "uz" eklenirse,
"Kaka+Uz" yani, uzların atası, yiğit, kahraman Oğuz biçiminde
yorumlanabilir. Acaba Kakauz, zamanla Gagauz'a mı dönüştü?...Pekin'de
yaşayan Uygur Rukiye Haci da Çin kaynaklarında yaptığı bir araştırmada,
"Kakauz" sözcüğüne rastladığını seyledi.
Selçuklu Sultanı II.İzzettin Keykavus'un adından kaynaklanan bir söz
müdür, Gagauz sözü?...Keykavus, zamanla Gagauz'a mı dönüşmüştür?...
Ahıska, Posof ve Yukarı Kür Vadisinde yaşayan bir "Gagavan" topluluğu
vardır. Trakya'da "dikbaşlı" insanlar için kullanılan "gagavan" sözüyle anılan ve
16.Yüzyılda müslüman olan bu insanlarla, Gagauzlar arasında bir bağ var mıdır?
Gagauz sözünün etimolojisi, anlamı ve kökeniyle ilgili başka görüşler de
olabilir. Ama artık bütün bu yorumları değerlendirerek bir sonuca ulaşmanın
ve herkesin aynı yorum doğrultusunda yazıp söylemesinin zamanı gelmiştir.
Ancak, belgeye dayalı kesin bir hükme varıncaya kadar, tüm Gagauzlar'ın
kullanmakta oldukları "Gagauz" sözcüğünün aslına dokunulmadan
kullanılması gerekir.
15
Alfabe ve Gramer
SSCB'nin dağılma sürecine girmesiyle birlikte Moldova, 27 Ağustos 1991
tarihinde bağımsızlığını ilan etti. Hemen sonra ilan edilen Bağımsız Gagauz
Cumhuriyeti, Moldova Cumhuriyeti ile çekişmekten, milli sorunlara eğilmeye
fırsat bulamadı. 13 Ocak 1995 tarihinde toplanan Moldova Parlamentosu'nun,
"Gagauz Yeri Özerk Bölgesi" nin kurulmasıyla ilgili yasayı kabul etmesinden
sonra, Gagauz dili konusunda önemli çalışmalar başlatıldı. Bu süreçte, kiril
harflerinden latin harflerine geçilecek; bu harflere uygun bir alfabe oluşturulacak
ve gramer hazırlanacaktı. Türkiye Türkçesi'ne çok yakın bir dille konuşan
Gagauzlar için, bütün bunlar hazırdı. Esasen, Gagauz Türkçesini de pek
bilmeyen l70 bin Gagauz için, Türkiye'de kullanılan alfabe ve gramer yeterliydi.
Fakat ikisi de öteki dünyaya göç etmiş olan Dionis Tanasoğlu ile Gavril
Gaydarcı'nın, kendi kafalarına göre hazırladıkları grameri kabul ettirme ısrarı,
ana dilde eğitim 2-3 gecikerek başlayabildi. O da o tarihte hükümetin yetkili
makamında oturan İvan Kostantoğlu'nun, "yeter artık" deyip, aceleyle hazırlattığı
grameri uygulamaya koymasıyla mümkün olabildi.
Bugün maalesef, Ukrayna Gagauzları Kiril, Yunanistan Gagauzları
Yunan; Moldova Gagauzları ise lâtin alfabesi ve grameriyle öğrenim
görmekte, böylelikle bir avuç Gagauz arasında bile, bu konuda bir birliktelik
bulunmamaktadır.
Din Konusu
Basarabya'da Çadır kentinde doğan, fakat hayatının büyük kısmını
Romanya'da geçirdikten sonra Türkiye'de ölen ve Bükreş'e defnedilen
Prof.Dr.Mihail Guboğlu ile, Türkiye'de ve Romanya'da sık sık buluşurduk.
Bu buluşmalardan birisinde, Bükreş'in merkezindeki Çeşmeci Parkı'nda
dolaşırken bana şunları söylediğini hatırlıyorum: "Dostum, benim babam
hristiyandı, ben hristiyan doğdum, senin baban müslümandı, sen
müslüman doğdun. Ama ikimiz de Türküz. Elhamdülillah Türküz. İnanç
sistemlerimizdeki küçük farklılıklar, bizi, biribirimizden ayırmamalıdır..."
Guboğlu'nun evindeki çalışma odasının duvarları, Türk-İslam eserlerinin
fotoğrafları ve posterleriyle doluydu. Bunlar arasında İstanbul'daki Sultan
Ahmet Camii ile Mekke ve Medine'deki islam abideleri de vardı. O islamı
da, inandığı hristiyanlık kadar biliyordu.
Sonuç Olarak;
Gerçekleştirdiğimiz sempozyum hem Gagauzlar'ın kültürel yaşamına
katkıda bulunmayı; hem de Türkiye için son derece samimi bir dost ülke olan
Ukrayna ile ilişkilerimiz daha sağlıklı ve sürekli gelişerek devamını
sağlamayı amaçlamış ve sonuçlandırılmıştır.
Bu amaca yönelik çalışmalarımız bundan sonra da devam edecektir.
16
Лютфі Сезен, канд. філол. наук / Doç.Dr. Lütfi Sezen (Туреччина)
ЕТИМОЛОГІЯ НАЗВ НАРОДНИХ КАЛЕНДАРНИХ СВЯТ
У ТУРЕЦЬКІЙ ТА ГАГАУЗЬКІЙ КУЛЬТУРНІЙ ТРАДИЦІЇ
TÜRKİYE VE GAGAUZ TÜRKLERİNDE HALK
TAKVİMİ UYGULAMALARI
Споконвіку люди створювали різні системи хронології, які відповідали їхнім
уявленням про сезони, місяці, тижні, дні. Проте остаточно не відомо, де, коли і
ким були створені найстаріші календарі. Тюрки, ізраїльтяни, римляни, китайці та
єгиптяни користувалися календарями, створеними відповідно до їхніх власних
уявлень. Майже всі вони брали за основу рух небесних тіл – сонця та місяця.
У Туреччині люди поділяли рік на два сезони відповідно до руху планет сонячної
системи. Перший мав назву "Rûz-ı Hızır". Він розпочинався 6 травня і тривав до
вечора 7 листопада. Його загальна тривалість складала 186 днів. Другий – "Rûz-ı
Kasım" – розпочинався з 8 листопада і тривав до вечора 5 травня. Тривалість другого
сезону була коротшою від першого на один тиждень і нараховувала 179 днів.
Відповідно до стародавніх календарів гагаузи вважали 13-14 січня початком
року і виділяли дві пори року: зиму та літо. З 26 жовтня - День Св. Димитрія
розпочинався зимовий період. З 6 травня – дня Св. Георгія, або "Едерлєз", –
розпочинався літній період.
В обох тюркських народів назви, які надавалися місяцям, передавали не лише
певні природні різноманітні явища, але й особливості, притаманні сільському
господарству. Крім того, у гагаузьких назвах місяців відображалися і певні
релігійні уявлення.
Власне сам календар, який вміщує фольклор тюркського народу, по праву
можна назвати народним скарбом.
Він сповнений легенд та міфів, перейнятий переживаннями та прикрашений
майстерною рукою поетів. У всіх місцях проживання тюркських народів – від
Балкан до Анатолії, з Кавказу до самого серця Азії – існували власні календарі.
Takvimler zamanı, yıllara, aylara, haftalara ve günlere bölerek hesap eden
cetvellerdir. Takvimlerin tarihle ilgili birimlerle büyük ilişkisi vardır.
İnsanlar çok eski çağlarda bile mevsimleri, ayları, haftaları, günleri
hesaplamak için kendilerine göre çeşitli takvimler yapmışlardır. En eski
takvimi nerede, ne zaman kimlerin kullandığı kesin olarak bilinmiyor.
Türkler'in, İsrailoğulları'nın, Romalılar'ın, Çinliler'in, Mısırlılar'ın kendilerine
göre takvimleri vardı. Hemen hemen hepsinde güneş ve ay gibi gökyüzü
cisimlerinin hareketleri esas alınmıştı.
Eski Türk Takvimi, 12 Hayvanlı Takvim olarak bilinir. İslamiyet'ten
önce, Türkler arasında kullanılan güneş yılı esasına dayanan bir takvimdir.
12 yıllık daimi bir devirden ibaret olan ve 60 yılda bir devir yapan bu
takvimde, yıllar sayıyla değil, hayvan isimleriyle anılırdı. Takvimdeki
hayvan isimleri sırasıyla şunlardı: 1.Sıçgan(sıçan), 2. Ud(sığır), 3.
Bars(pars), 4. Tavışgan(tavşan), 5. Lu(ejder), 6. Yılan, 7. Yond(at), 8.
17
Koy(koyun), 9. Biçin(maymun), 10 Tağuk(tavuk), 11. İt(köpek), 12.
Tonguz(domuz).1 Kimi kaynaklarda bu takvimlerde yer alan hayvan
adlarının yazılışları ve türleri bazı ayrımlar göstermektedir.
Bu 12'li düzen içerisinde; saatler, günler, aylar ve hatta seneler
hesaplanırdı. Bundan dolayı Türkler'de 12 sayısı, çok önemli bir birimdi.
12'nin bölümleri bütün toplum hayatını idare etmiştir.
Türkler' de ikinci bir önemli sayı da dörttür. Bu da önemini, dört mevsim
veya dört yönden alırdı. Tabii olarak 12 ay 4 mevsime ayrılmıştı. Bu
bölümden ortaya çıkan 3 rakamı bir mevsimin sembolüdür. Mevsimlerin 3 ay
olması bundandır.
12 hayvanlı Türk takviminde hayvanlar, bir dairenin etrafında eşit
aralıklarla dizilmişlerdi. Bu eşit aralıklar; 12 saati, 12 ayı ve seneler devresini
gösterirdi. Bu aralıklar aynı zamanda dünyanın ve uzayın yönlerini de
göstermekte idi. Böylece zaman ve mekan anlayışı birleşmiş oluyordu.2
Türkiye'de "halk güneş sisteminden hareketle seneyi iki mevsime
ayırmıştır. Rûz-ı Hızır denilen birinci mevsim 6 Mayıs'tan başlayıp 7 Kasım
akşamına kadar devam eder. Toplam 186 gündür. Rûz-ı Kasım denilen ikinci
mevsim 8 Kasım'dan başlayıp 5 Mayıs akşamına kadar devam eder. Bu, Rûzı Hızır'dan bir hafta daha kısadır. 179 gün olarak hesap edilir. Rûz-ı Kasım'ın
kırkına gelince soğuk dönem başlar ve bazı hayvanlar kış uykusuna yatarlar.
Bu döneme Arapça kırk manasına gelen erbain denir. (18 Aralık). Sonra elli
manasına gelen hamsin dönemi başlar(12 Şubat). Elli günlük bu dönem de
oldukça soğuktur. Rûz-ı Kasım'ın yüzüncü gününde leylek gelir(22 Şubat).
Leylek için "yüzde indi ovaya, yüz elli de yuvaya" diye bir söz vardır.
Leyleğin geliş tarihi milâdî 22 Şubat'a rastlamaktadır."3
Türkiye'nin Doğu Anadolu bölgesinde uzun bir kış geçiren halk, Rumî
Şubat başından itibaren baharı beklemeye başlar. Söz konusu ayın yöredeki
özel adı Cücüktür. Şubat ayının içinde cemreler düşer. Cemre ateş parçası
demektir. İlk olarak 7 Şubat(22 Şubat)'ta havaya düşünce hava ısınmaya
başlar, 14 Şubat(27Şubat)'ta suya, 21 Şubat(5-6 Mart) tarihinde de toprağa
düşer. Bu günlerde güneşli havalarda, topraktan buhar çıktığı görülür.
Rumî Şubat ayının son dört günü ile Mart ayının ilk üç gününü içine alan
haftaya 26 Şubat- 4 Mart(11-17 Mart) Berd-el-acûz denir. Bazı yörelerde bu,
berdelacûz veya berdelegüz olarak da isimlendirilmektedir. Arapça'da berd
soğuk, acûz ise kocakarı demektir. Bundan dolayı, bu tarihte görülen
soğuklara ülkemizde, Kocakarı Soğukları denilmektedir.
Gagauzlar'a göre ilkbahar 9 Mart'ta gelir. Mart'ın dokuzu ; "kırk kaşık,
kırk Ayos" olarak da anılır. Bu gün ne yapılırsa kırk kez yapılır. Gagauzlar 9
Mart'ta kırk değişik iş yapmayı gelenek haline getirmişlerdir. Âdet olduğu
1
Yeni Türk Ansiklopedisi, cilt:10,İstanbul, 1985.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, cilt: 1 Ankara, 1993, ss. 291-293.
3
Yard. Doç. Dr. Lütfi Sezen, Erzurum Şehir Folkloru, Erzurum, 1994, s. 156.
2
18
üzere çiftçiler tarlaya gidip kırk buğday tanesi, kırk ocak patates ekerler.
Geçmişlerine hayır yapılması amacı ile 8'e benzeyen kırk adet ekmek pişirip
bunları ikişer ikişer yoksullara dağıtırlar. Ekmek dağıtırken şu tekerlemeyi
söylerler: "Mart'ın dokuzu, vurdu topuzu"
Uğur ve bereket getirmesi amacı ile 1 Mart'ta çocukların kol ve yakalarına,
kadınların baş örtüsüne, kuzuların boynuna, meyve ağaçlarına ve evlerin
kapılarına bağlanan "martacık" denilen birbirine sarılmış kırmızı ve beyaz yün
iplikler 22 Mart'a kadar muhafaza edilir. Bu iplik şeritleri bazı bölgelerde
turnalar gelinceye kadar saklanır. Söz konusu göçmen kuşlar gelmeye
başlayınca, bu şeritler ya ağaç dallarına asılır ya da taşların altına konur. Birkaç
gün geçtikten sonra taşların altına bakılır, taşın altında karınca varsa kuzuların,
yer solucanı varsa tayların, böcekler varsa, buzağıların çok olacağına inanılır.
11 Mart Ay Todur gününde ise, at koşuları düzenlenir. Bu koşularda
birinci gelen kız veya erkek binicilere ödüller verildiği gibi, atların boynuna
peşkirler bağlanır. At koşularından sonra mutlaka yağmur yağacağına
inanılır. Yağmur yağınca kızlar, saçlarının gür çıkması amacı ile atların
tırnaklarında birikmiş olan suları yıkanacakları ı suya katarlar.
Çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşan toplumların takvimleri, mevsimlerin ve
her mevsim içindeki bölümlerin, yıl içindeki hava şartlarına bağlı düzeni
içinde olur. Bu çevrelerde halk takvimi, güneş takviminden pek farklı
değildir. Ancak ayların adlarında ve bölümlerinde, türlü etkenlerden gelme
çeşitlemeler görülür. Türkiye ve Gagauz Türk çevrelerinde 12 aya verilen
farklı isimler şöyledir:
Aylar
0cak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Türkiye
Zemheri
Cücük (Gücük)
Tohum
Abrel
Ayların Gelini
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Koç Katımı
Karakış
Gagauzlar
Büyük Ay
Küçük (Gücük) Ay
Babu Marta
Çiçek Ayı
Ederlez
Kirez Ayı
11Orak Ayı
Lobut (Dayak Ayı), Harman Ayı, Deli Ayı.
Ceviz Ayı
Canavar Ayı
Kasım Ayı
Kırım Ayı
Eski takvime göre Gagauzlar, 13-14 Ocak tarihini yılbaşı kabul ederler,
yılı kış ve yaz olarak ikiye bölerler. 26 Ekimde Ay Dimitri (kış günleri), 6
Mayıs'ta Georgi veya Ederlez (yaz günleri) başlar.4 İlkbahar martta başlar, 14
Stepan Kuroğlu, "Gagauzlarda İlk Yaz Bayramı", Nevruz ve Renkler, (Haz. Prof.Dr.Sadık TuralElmas Kılıç), Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ank., 1996, s. 262.
19
9 mart tarihleri arasında çalışılmaz, bu tarihler arasında çalışanların başına
uğursuzluk geleceğine inanılır.
Geçmişte Gagauzlar mevcut ekonomik düzenlerine bağlı olarak çeşitli
bayramlar kutlarlardı. "Kırk türlü tane ek, kırk türlü iş yap", 9 Mart'ta adet
ekmeği ve yemeği yapılır, ayrıca mart ayında " Saban İzi Bayramı"
kutlanırdı.5 11 Mart Todur gününde at yarışları yapılır, genç kızlar, saçlarının
güzel olması için nal izlerinde biriken suyla yıkarlar.6 1 Mayıs'ta Pipuruda
Bayramı kutlanır, Bu bayramda genç kızlar, Şu tekerlemeyi söyler:
Ver Allah'ım yağmur
Tarlalara çamur
Teknelere hamur
Fırınlara kolaç
Sergenlerde somun7
Ederlez(Hıdrellez) gününde ise"Allahlık" kurbanı kesilir. Georgi adını
taşıyanlar ise kuzu kurban ederler. Ancak kurban edilen hayvanın kanı ve
kemiği mutlaka gömülür.8
Her iki Türk çevrelerinde aylara verilen isimlerde tabiatta görülen
değişiklikle birlikte tarım ekonomisinin etkili olduğu görülmektedir. Ayrıca,
Gagauz Türklerinin yaşadığı çevrelerde dini etkinlikler de ayların
isimlendirilmesine yansımaktadır.
Türkiye'de bazı ayların isimlerinde bir farklılık yoktur. "Yörede, Rumî
Mart ayının 10. (23 Mart) gününe "ezel bahar" 17. (30 Mart) gününe ise;
"haftahamal" denilmektedir. Haftahamal'da ilkbaharın ilk yağmurları
beklenir. "Köylerde yağmur yağması için eski bir süpürgenin ortasından
geçirilen çubuk parçasının uçlarından tutan iki çocuk:
Teknede hamur
Tarlada çamur
Ver Allah'ım ver
Bir sulu yağmur
Tekerlemesini söyleyerek kapı kapı dolaşıp yumurta, yağ, bulgur vb.
yiyecekler toplarlar. Haftahamal'ın diğer bir özelliği de o yıl fazla yağış
olmasını isteyen hanımların evlerin damlarını çizmeleridir."9
Türkiye'de, önemli soğuklardan biri de Nisan ayında görülür. Erzurum ve
civarında Camışkıran adıyla bilinen bu soğuk Rumî 5, milâdî 18 Nisan
tarihine rastlamaktadır. Bu soğuklar için yöre halkı: "Kork abrelin beşinden,
camışı ayırır eşinden" atasözünü dilinden düşürmez.
5
a.g.e., s. 265.
a.g.e., s. 265.
7
a.g.e., s. 266.
8
a.g.e., s.267.
9
Prof. Dr. Sıtkı Aras, Erzurum Dolaylarında Ziraî Folklor, Sayı: 67, İstanbul, 1985, ss. 3-5.
6
20
Kışın bittiğini ve yazın başladığını haber veren en önemli ay mayıs ayıdır.
Mayıs ayının 5. ve 6. günlerine rastlayan Rûz-ı Hızır'ın "Hıdrellez" adıyla
"Bahar Bayramı" olarak kutlanması, mayıs ayına özel bir önem
kazandırmaktadır. Bundan dolayı mayıs ayına "ayların gelini" denmiştir.
Hıdrellez, Türk halk kültürünün bayram olarak benimsediği önemli
günlerden biridir. Kaynağını Ora Asya'dan alır ve Türklerin doğa sevgisini
ortaya koyar. Türkler, XI. Asır sonları ile XII. Asır başlarında Anadolu'ya
geldiklerinde kutlaya geldikleri şenlikleri beraberlerinde getirmişlerdir. Bu
törenlerden biri olan Hıdrellez, asırlar içerisinde giderek zenginleşmiş, Türk'ün
ruhuna sinmiş,ve benliğinde yer etmiştir. Bu bakımdan Hıdrellez gerek
Anadolu'da gerek Anadolu dışında yaşayan Türkler arasında özel bir gün niteliği
taşımaktadır. Kışın bittiğini ve yazın başladığını haber veren bir bayramdır.
İslâmiyet öncesi dönemlerde, "Türkler arasında yapılan bahar ve yaz
âyinlerinde, çok önemli bir fonksiyona sahip olan su kültü, etkisini 'Hıdrellez
Günü' pratiklerinde de göstermiştir. Hızır'ın yeşillik ve temiz yerleri sevdiği
düşüncesiyle, Hıdrellez günü daima yeşillik ve sulak yerlerde toplanılır.
Bütün Türk coğrafyasındaki inanç ve uygulamaları bakıldığında, Hıdrellez'in
kıştan yaza geçiş ritüeli olarak yaşadığı görülmektedir."10
Gagauzlar'ın en fazla önem verdikleri yortulardan birisi Hıdrellez'dir. 23
Nisan "Gorgi-Hıdrellez" günü olarak kutlanılmaktadır. Hıdrellez günü,
dünyanın dirilmesi, tabiatın yeniden canlanması olarak kabul edilmektedir
Hıdrellezle İlgili Bazı Uygulama ve İnanmalar
Gagauz Türk çevreleri ve Türkiye'de, yaşamakta olan Hıdrellez
pratiklerinden (uygulamalarından) bazılarını veriyoruz: (Bunlardan Gagauz
çevresinden derlenenlerin karşısına 'G', Türkiye'den derlenenlerin karşısına
'T' harfi konmuştur.)
- Hıdrellez öncesi evler sıvanır, eşyaları ile birlikte bütün ev
temizlenir(G,T).
- 5 mayıs'ı 6 mayıs'a bağlayın gecenin sabahında akarsudan nur aka, bu
suda yıkananların o yılı sağlıklı geçireceklerine inanılır(T).
- Hıdrellez'den bir gün önce kapalı bir kova ile hiç kimseyle konuşmadan
yakındaki çeşmeden su almaya gidilir ve etrafa bakınmadan geri dönülür(G.)
- Evlenmek isteyen delikanlı, özel surette yapılmış tuzlu çöreği 5 Mayıs
akşamı yiyerek gece uykusuna yatarsa, rüyasında evleneceği kızı görü(T).
- Hıdrellez günü kiliseden alınan mumlar evde yakılırsa, o yıl uğurlu
geçer(G).
- Kısmetinin açılmasını isteyen genç kız veya delikanlı Hıdrellez günü sabah
namazından sonra kıbleye bakan yedi çeşmeden su içerse o yıl evlenir (T).
- Hıdrellez günü, fakir olanların dışında herkes kurban keser(G).
- Hıdrellez günü isteyenler kurban keser(T).
10
Prof. Dr. Umay Günay, "Ritüel ve Hıdrellez", Millî Kültür, Sayı: 72, Mayıs 1990, s.12.
21
- At yarışları düzenlenir, çeşitli oyunlar oynanır, törenler düzenlenir(G,T).
- Cadıların bu gün ortaya çıkıp ineklerin sütünü bereketsiz etmemeleri
için,avlulara darı serpilir. Cadılar darıyı temizlemekle uğraşacaklarından,
kötülük yapmaya fırsat bulamazlar(G)
- Yağ ve ayran yapılan yayıklar(çalkanlar), Hıdrellez günü yeşil dal ve
yapraklarla süslenirse, o yıl yayıkta yapılan mahsul bereketli olur. (T)
Diğer uygulama ve İnanmalar:
Halk takvimi içinde tabiat olayları önemli bir yer tutar. Yağmur ve dolu
ile ilgili inanmalar bunların başında gelir. Bunlardan tespit edebildiklerimizi
sunuyoruz:
Güneşli havada yağmur yağarsa , kurt doğuruyor demektir.(T)
Zararlı yağmuru kesmek için çamurdan yoğrularak yapılan kurbağa,
kıbleye bakan bir duvarın deliğine konursa, yağmur kesilir. (T)
12 Temmuz (Petrov Bayramı) günü balık yenmez. Fasulye, patates,
domates, salata yenir. Et yenmez. Sütlü yenmez, peynir, yumurta yenilmez. (G)
Çamurdan fare yapılıp ateş yanında kurutulursa, yağmur kesilir.(T)
Ay doğarken donuk görünürse, yağmur yağar.(T)
Uzunca bir iplik üzerine, kırk kelin adı söylenerek düğüm vurulursa,
yağmur kesilir.(T)
İlk düşen dolu tanelerinden birisini, anasının ilk çocuğu olan biri alıp
koynuna koyarsa, dolu kesilir.(T)
Pek sıcak aylarda yağmur yağsın diye çamurdan "Germanço" adı verilen
çocuk maketi yapılır, süslenir, çiçekler konulur sonra çocuklar bir bahçede, bir
derenin yanında, cenaze töreni düzenlenir. Yağmur yağsın diye dualar edilir,
tıpkı bir cenaze gibi ağıtlar yakılarak suya atılır. Çocuklar bir ağızdan:
Germanço, germanço getir bize bir kara bulut
Yağmurcuk getir
Olsun bereket
Sağlık olsun , diye yalvarırlar. (G)
Hetirceğin11 üzerine tuz serpilerek kapının önüne atılırsa, dolu kesilir.(T)
Miras olarak intikal eden bir bakır kab dışarıya konulursa, dolu
kesilir.(T)
Pazartesi günü ölü defnedilmez. Evden para verilmez. Avludan bir şey
verilmez, verirsen hepsi gider. Çamaşır yıkanmaz. Yıkanırsa yıkayanın
başına kötü şeyler gelebilir. Pazartesi etli yenmez.(G)
Saç ayağına tuz dökülüp dışarı atılırsa dolu kesilir.(T)
Ezan okunursa dolu kesilir.(T)
Zemheride(Ocak ayında), Havalar sıcak olursa, o yıl kıtlık olacak
demektir.(TG)
Tarlaya ilk tohum atıldığı zaman iki rekat namaz kılınırsa, ürün bol olur.(T)
11
Hetircek: Yemek pişirilirken tandırın üzerine konulan demir.
22
Kar çok yağar ve erimezse, kardan bir kadın yapılarak tabut üzerine
konur. Yedi dul kadın bir araya gelerek kardan yapılan bu kadını ılık su ile
yıkar ve olduğu yere gömerlerse, karlar erimeye başlar.(T)
SONUÇ
Halk takvimi Türk folkloru yönünden başlı başına bir hazinedir. İnançlar,
efsaneler, ümitlerle dolu, şiirlerle süslüdür. Türklerin yaşadığı her yerde halk
takvimi uygulamaları vardır. Bu çizgi Balkanlar'dan Anadolu'ya,
Kafkasya'dan Asya içlerine kadar uzanmaktadır. Halk takvimi ile ilgili olarak
Türkiye ve Gagauz Türkleri arasında görülen ortak uygulamalar da bu
halkanın bir zinciridir.
Kaynakça: ARAS, Sıtkı, "Erzurum Dolaylarında Ziraî Folklor", Türk Folkloru,
İstanbul, 1985. ss 3-5. BORATAV, P. Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul, 1973,
ss. 160-168. DİNÇ, Abdulkerim, Gagauz Halk Takvimi, (Basıma Hazır Kitap),
Erzurum, 2009. ENGİNER, Gürbüz, Uşak Halk Takvimi, Halk Meteorolojisi, Ankara,
1984, ss. 18–22. FORUM.ARBUZ.COM/SHOWTHREAD.PHP?T=24387 - 149K (http:
// forum.arbuz.com). GÜNAY, Umay, "Ritüel ve Hıdrellez", Milli Kültür, Sayı: 72,
Mayıs 1990, s.12. GÜNGÖR, Harun ve Diğerleri, Gagauz Türkleri(Tarih-Folklor ve
Halk Edebiyatı), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 2002. KIRZIOĞLU, Fahreddin, "Kars
İlinde Yerli Halk Deyimleri Üzerine" , Folklor postası, Sayı:9, Ankara, 1945. "Romanya
ve Gagauz Türk Edebiyatı", Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Sayı : 12,
Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1999. KUROĞLU Stepan, "Gagauzlarda İlk Yaz
Bayramı", Nevruz ve Renkler, (Haz. Prof.Dr.Sadık Tural-Elmas Kılıç), Atatürk Kültür
Merkezi Yay., Ank., 1996. NABİ Yaşar, Balkanlar ve Türklük I,II, Cumhuriyet
Gazetesi Yayınları, Gün Haber Ajansı Basın Yayıncılık A.Ş., İstanbul, 1999. SEZEN,
Lütfi, Erzurum Şehir Folkloru, Er-Vak Yayını, Erzurum, 1994, ss. 156-157. "İlk Yaz
Bayramı Nevruz - Hıdrellez", İlkyaz Bayramı Nevruz Bildirileri, Atatürk Üniversitesi,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 12, Erzurum 1999. "Halk Takvimi",
Aziziye Dergisi, Sayı: 7, İstanbul 1997.
Алі Рафет Озкан, д-р філол. наук, проф.
/Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Туреччина)
ВІРУВАННЯ ТЮРКІВ ТА ГАГАУЗІВ, ПОВ'ЯЗАНІ З ВОГНЕМ
TÜRK TOPLULUKLARINDA
VE GAGAUZLARDA ATEŞ İLE İLGİLİ İNANIŞLAR
В монголо-тюркському середовищі вогонь завжди вважався священним. У
стародавніх тюркських віруваннях вогонь посідав важливе місце. Це пояснюється
семантикою вогню як символу надії. Вогонь для тюрків – це чистота і святість.
Для алтайців та якутів слово "вогонь" (ot) священне – це чистота, душа. Тюрки –
мешканці Алтаю вважають його святим, адже бог Ульген (Ülgen) подарував його
людям. Однак для алтайців та якутів священним вважається вогонь, видобутий за
допомогою кременя власноручно. Саме такий вогонь (eyi aut) вони називали
"священним". А звичайний вогонь (nutça aut) отримав назву "руський". На
північному Алтаї молодята в шлюбну ніч самостійно запалюють вогонь і
23
залишаються біля нього протягом трьох днів і трьох ночей. В багатьох районах
Анатолії ця традиція існує і досі. Наприклад, в Ерзурумі молодята не виходять з
кімнати упродовж трьох днів після весілля.
З давніх-давен для турків вогонь – це чистота. Той, хто має сумніви, що зможе
розвести вогонь, повинен спершу психологічно налаштуватися на позитив. Відомо, що
якути перед тим, як іти на полювання, наближалися до вогню і обкурювали одяг та
зброю. Жінки від народження училися дбати про зброю та одяг, отже вони завжди
повинні вміти підримувати вогонь, відповідно їхні помисли повинні бути світлими.
У зв'язку з певним географічним розташуванням тюркським народам завжди
доводилось захищати вогонь. Непевним у своїх помислах необхідно було пройти
через очисні випробування вогнем. Еквівалентом таких обрядодій у західних
тюркських народів слугував ударний музичний інструмент – бубон, який, за
віруваннями, підсилював силу вогняної стихії.
Під час святкування свята Ноурузу (мусульманський Новий Рік, який
відзначається 22 березня) розпалювали велике вогнище і стрибали через нього. Ця
середньоазійська традиція існує і сьогодні і є доволі популярною у тюрків.
У гагаузькій общині так само, як і у турків Анатолії та якутів, існує два види
вогнища: живий вогонь (canлı) та неживий (cansız). Неживий вогонь потрібно
розпалювати шляхом тертя двох шматків дерева. Такий вогонь є сакральним: ним
відганяють злих духів. Після заходу сонця вогню з дому не позичали. Для того, щоб
увійти ввечері до кімнати, де лежала породілля, спочатку потрібно було
перестрибнути через запалений на порозі її кімнати вогонь.
GİRİŞ
Ateş kültüne dünyanın bütün bölgelerinde rastlanılmaktadır. Zira bu,
bütün ulusların ortak fenomenlerinden ve inanışlarındandır. Fark ise sadece
teferruatlarda ortaya çıkmaktadır. Orta Asya'daki Türk boylarının çoğunlukla
yaşadığı yerlerden, Hindu-Cermenlerin yaşadığı yerlere, Afrikalılardan
Amerikan yerlileri Kızılderililere varıncaya kadar genişçe bir coğrafyada
ateşle ilgili inanış ve uygulamaların yaygınlığı dikkat çekmektedir.
Ateş, Türk-Moğol topluluklarında kutsal sayılmaktadır. Nitekim eski
Türk inançlarında "Ateş Kültü" önemli bir yere sahiptir. Çünkü Türkler
arsında ateşin gökten indiği inancı vardır. Bundan dolayı ateşte kutsal ve
temizleyici bir güç görülmektedir. Altaylılar ve Yakutlar ateşteki bu kutsal
ve temizleyici güç veya ruha "ot izi" (ateş sahibi) demektedirler. Altay
Türklerine göre ateş Tanrı Ülgen tarafından insanlara armağan edildiği için
kutsaldır. Ancak Altaylılar ve Yakutlara göre sadece çakmak taşından elde
edilen ateş kutsal sayılmaktadır. Bu ateşe "eyi out" (mukaddes ateş) adı
verilmektedir. Normal ateş ise "nutça out" (Rus ateşi) şeklinde
adlandırılmaktadır. Kuzey Altay Türklerinde gelin ile güvey gerdek gecesi
ilk defa yaktıkları ateşi çakmak taşından elde etmekte, üç gece ve gündüz bu
ateşin yanında bulunmaktadırlar. Anadolu'nun çeşitli yerlerinde bu gelenek
hala varlığını devam ettirmektedir. Mesela Erzurum'da gerdeğe giren çift, üç
gün boyunca dışarıya çıkartılmaktadır.
24
Eski Türk dininde kutsal sayılan ateşin temizleyicilik özelliği de vardır.
Özellikle kötülüklerinden şüphe edilenler için ateş, temizleyici olarak
düşünülmektedir. Yakutlarda, ava çıkmadan önce yakılan ateşin üzerinden
atlamak suretiyle veya tütsüleme yoluyla elbiselerini ve silahlarını temizleme
âdetinin mevcut olduğu bildirilmektedir. Bilhassa kadınların, âdet görme
veya doğumdan sonrası dönemlerde av silahı ve araç-gereçlerine
dokunmaları durumunda bunların mutlaka ateşle temizlenmesi gerekirmiş.
Gagauzlar hristiyan dinine mensup olduklarından dolayı ateşi hristiyan
dini ile de bağdaştırmışlar ve külün içine bir koku koyup ("günnük" adını
taşıyan) onunla dua ederek odaları, insanları veya elbiselerin de üzerine
gezdirerek temizlemektelerdi. Bu işlev aynı zamanda kötü ruhlardan
korunma gücüne de sahipti Esasen ateş, Türk coğrafyasının tamamında
temizleyici özelliğini korumaktadır. Saflığından şüphe edilen her şeyin kor
halindeki iki ateş arasından geçip, ocağın etrafında dönmesi ve onun
üstünden atlaması gerekmektedir. Nitekim ateşle arınma ve kötülüklerin def
edilmesi uygulamasının Batı Göktürklerde de mevcut olduğunu görmekteyiz.
Mesela VI. Yüzyılda Batı Göktürklerin ülkesine gelen Bizans elçisi
Zamarkos ve elçilik heyetinin, Türk hakanının huzuruna çıkmadan önce,
yanmakta olan ateşin etrafında döndürülerek, mevcut olabilecek
kötülüklerinden arındırılmaya çalışıldığını kaynaklar nakletmektedir.
Ateş vasıtasıyla kötü ruhlardan temizlenme uygulamasının Müslüman
Türklerde de hâlâ varlığını devam ettirdiğini görülmektedir. Başkurtlarda ve
Kazaklarda hastaları kötü ruhlardan temizlemek amacıyla yapılan "alaslama"
uygulamasını buna delil olarak gösterebiliriz. Yine bu uygulama Anadolu'daki
Türkler tarafından da devam ettirilmektedir. Bunun en tipik örnekleri Türkler
arasında çok yaygın olan hastaları, evleri ve ölüleri "tütsüleme" uygulamasında
görülmektedir. İç Anadolu'da bugün hâlâ hastalıkları iyileştirmek ve nazar
değmesini önlemek için "üzerlik otu" ile tütsü yapılmakta ve bu uygulamaya da
"üzerlik tütütme" denilmektedir. Bu uygulama şöyle yapılmaktadır, hasta olan
kişiye, bir tepsi üzerinde yakılan üzerlik dumanı yutturulmakta ve tepsideki ateş
hastanın başı üzerinde dolaştırılmaktadır.
Nevruz kutlamalarından biri olan "Şum Töreni"nde de büyük ateşlerin
yakılması ve bu yanan ateşin alevlerinin üzerinden atlanması da Türklerin
ateş kültünü hâlâ muhafaza ettiğinin en canlı göstergesidir.
Türklerde ateş temizleyici özelliğinin yanında kehanet aracı olarak da
kullanılmaktadır. Ateşin üzerinden yükselen alev, yeşilimsi renkte olursa
bereketli yağmur ve iyi mahsul olacağının habercisidir. Alevin kırmızı renkte
olması savaş çıkacağına delalet ederken, siyah renkteki ateş ise hakanın ölmesi
yahut uzun bir yolculuğa işaret etmektedir. Ateşin bazı şeylerin habercisi olduğu
Anadolu'da da yaygın bir inanıştır. Ateşin gür bir alevle yanması Harput'ta eve
misafir geleceğinin işareti olarak yorumlanır. Ayrıca Zara'da kül ocağın dışına
25
taşarsa yağmurun yağacağına, Erzurum ve Şenkaya çevresinde ise ocağın
üzerinde duran sac ayağının ayaklarından kıvılcımlar yükselirse ertesi gün
havanın güzel olacağına inanılır. Adana ve çevresinde ise ateşten hışırtılı bir
sesin gelmesi aile hakkında dedikodu yapıldığının işareti olarak yorumlanır. Irak
Türkmenleri arasında da ateşin sesi yükseldiği zaman bir felaket olacağına dair
yaygın inanışlar vardır. Ayrıca Makedonya Türkleri arasında ocaktaki ateşte ani
bir titreme veya yanmakta olan bir mumun bir tarafının erimeyerek kalması
misafir habercisi olarak yorumlanır. Gelen misafirin boyu da alevin veya mumda
erimeyen kısmın boyuna bakılarak tahmin edilir.
Türklerdeki "Ateş Kültü", "Aile Ocağı Kültü" ile yakından alakalıdır.
"Aile Ocağı Kültü" de "Atalar Kültü" ile irtibatlandırılmaktadır. Ocak,
ailenin direğidir ve "tabu" anlayışı ile korunmaktadır. Ocak kutsaldır, bundan
dolayı ocağı söndürmek ve küllerini dağıtmak ırkın yok olmasının sebebi
sayılmaktadır. Suyun aziz, eteşin ve ocağın kutsal bilinmesi Türkler arasında
geçmişten günümüze kadar muhafaza edilen değerler arasındadır.
Günümüzde de Türkler arasında en büyük beddua "ocağın sönsün"dür. Bu
beddua, hem soyun tükenmesi, hem de kutsallığın yok olmasını ifade
etmektedir. Bundan dolayı olsa gerek, ateşe su dökülmesi ve yanan ateşin
söndürülmesi iyi görülmektedir.
Türk dini tarihi içerisinde ateşin mahiyeti pek anlaşılmadan yanlışlıkla
Mazdeizmle ilişkilendirilmektedir. Halbuki Türklerdeki ateş kültünün
Mazdeizmle hiçbir ilişkisi yoktur. Çünkü ortada çok ciddi bir fonksiyon
farklılaşması vardır. Zertüştlükte ateş, bir tapınma objesiyken, Türklerde ise
o her şeyden önce bir temizleme vasıtasıdır. Aycıca Mecusilikte ateş her ne
kadar tapınma objesi olsa da, aynı zamanda o kirlenme özelliğine sahiptir.
Bunun için "Ateşgede" denen tapınaklarda mabet rahiplerinin ateşe el
değmemeleri için özel maskeler giymesi gerekmektedir. Yine bu kutsal
saydıkları ateşin nefesleriyle kirlenmemesi için de günümüzde operatörlerin
ameliyatlarda taktıkları maskeye benzer koruyucu bezler takmakta ve ateşi
takdis edilmiş maşalarla karıştırmaktadırlar.
Ateş tarih boyunca bütün insanlığın özellikle eski toplumların günlük
hayatlarının vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Türk kültüründeyse ateşin
önemi onu kült seviyesine çıkarmıştır. Bilhassa Sibirya Türkleri için ateş
yalnızca günlük hayatın bazı ihtiyaçlarını karşılayan bir araç değildir. O aynı
zamanda bireyi ve aileyi arındırıp her türlü kötülüklerden koruyandır.
Ailenin mutlu ve huzurlu yaşamasıyla birlikte tarım ve hayvancılığının
durumu da ateşe bağlıdır. Türk topluluklarında ateşe gösterilen saygı eski
Türklerin yurtlarına giden gezginler tarafından tapma olarak yorumlanmıştır.
Fakat bugün ateşe duyulan saygıyı belli ölçüde devam ettiren Sibirya
Türklerinin(Altay, Tuva, Hakas, Saha, Şor) günlük hayatında ateşin yeri
incelendiğinde bunun bir tapınmadan ziyade saygı anlamına geldiği
26
görülmektedir. Esasında Pekarskiy de, iye anlamına gelen Sahaca iççi
kelimesini tanımlarken onların tanrı anlamını taşıyan ayıı ve masallarda
insanlara kötülük yapan abaahı'dan ayrı olduklarını açıklar. Pekarskiy'e göre
iççiler 'ayıı'lardan çok 'abahı'lara yakındırlar. Bu ayrım şüphesiz bütün
Sibirya Türklüğü için geçerlidir. Genel Türk coğrafyasında günlük hayat ve
inançlarında ateşin yeri ve özellikleri şu şekilde tasnif edilebilir:
1. Hayata veya hayatın içinde yer alan unsurlara dair başlangıç ve bitiş
noktalarında ateşin bu anların sembolü olmaktan öte yapılan işin kendisiyle
aynîleşme özelliği (Evlenen çiftlerin evlerinde ateş yakıp kutsamazlarsa bu
evliliğin tanrı katında kabul edilmeyeceğine veya boşanan çiftlerin evindeki
ateş söndürülmeden boşanmanın tam anlamıyla gerçekleşmiş olmayacağına
olan inanış ya da Şor Türklerinde olduğu gibi ölünün kırkıncı gününde ruh,
ruhlar âlemine uğurlanırken yapılan törende söndürülen ateşin ölünün bu
dünyayla ilgili son bağının da yok edilmesi anlamlarını taşıdığı gibi.)
2. Ateşin koruyucu özelliği (Ateşin bireyi, evi ve aileyi koruması)
3. Ateşin yol göstericiliği ve yardım edici özelliği
4. Gerekli saygı gösterilmediği, zarar verildiği veya ona karşı yapılması
yasak işler yapıldığında ateşin cezalandırıcı özelliği (Ateşe yiyecek verilip
dua edilmediğinde veya ona sivri uçlu aletlerle dokunulduğunda bunları
yapan kişiyle birlikte evini yakması)
5. Ateşin tedavi edici ve arındırıcı özelliği (Ateşin bazı hastalıkları
bilhassa ruhsal bozuklukları tedavi ettiğine, bilhassa nazara karşı tütsüleme
yoluyla yaşanılan mekânla birlikte insanları arındırdığına ve Nevruz
bayramında üstünden atlamak suretiyle kötülük ve hastalıklardan
kurtardığına inanılması)
6. Ateşin bazı şeylerin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin habercisi olma
özelliği (Ateşin çıkardığı seslerin veya aldığı vaziyetin fırtına çıkacağı veya
eve konuk geleceği… gibi bazı durumların işareti olarak kabul edilmesi)
7. Ateşin insanla ilahî varlıklar arasında bir vasıta olma özelliği (Sahalarda
ateşin karşısına geçme suretiyle meleklerle karşı karşıya gelindiğine ve
Beltirlerde de yakılan ateşlerin gökyüzüne haber götürdüğüne inanılması)
8. Ateşin bereket verici özelliği (Kendisine gerekli saygının gösterilip,
yiyecek sunulan ateşin evin bereket ve kazancını artırdığına inanılması)
Gagauzlarda da tıpkı Altaylılar ve Yakutlarda olduğu gibi iki çeşit ateş
vardır. Yalnız aralarında küçük bir fark görülür. Gagauzlar ateşi, "canlı" ve
"cansız" ateş şeklinde adlandırmaktadır. Cansız ateş, iki odunun
sürtülmesiyle elde edilir. Böyle bir ateşle oynamak doğru değildir. Cansız
ateş kötü ruhları kovmak için kullanılır. Gün battıktan sonra hiç kimseye
evden ateş verilmez. Lohusanın yattığı odaya gece girebilmek için kapı
eşiğine konulmuş ateşten atlamak gerekir. Zira bu ateş onu koruduğuna
inanılır. Veya luhusa gece yarısı komiusuna gidecekse yine yanında bir kabın
içinde ateş almakta.
27
Ateşin kutsalığı ancak bununla da sınırlı değildir. Ateşe tükürmek, ateşin
üzerine çişini yapmak, ateşin üzerine kova ıle su atmak günah sayılmakta. Bu
hareketler ile ateşi sinirlendireceğine ve daha sonra da onun insanları
cezalandıracağına inanılmaktadır.
Hıdır İlyas , Gagauzlar'da ise Hederlez diye bilinen bayramda hayvanlar
kırlara çıkmadan önce ev sahibi ateş ile hayvanların üzerinde gezdirmekte ve
böylece kıra çıkmadan önce kötü ruhların onlara gelmiyeceğine
inanılmaktadır. Ayrıca Nevruz Bayramı sularına denk gelen Paskalya
bayramı öncesi de Gagauzlar hekez kendi evin yanında ateş yakmakta ve o
ateşin üzerinden atlamakta. Tüm ev iyeleri mutlaka onun üzerine atmalası
gerek ve böylece yeni yıla arınmış olarak gireceklerine inanmaktalar. Bu
ateşin tam sünmesi beklenmekte ve hatta kalan korların da sünmesi
beklenmekte, ancak çok az kalan ve sıcağı bitmek izere olan korlara azar
azar su üzerine atılmakta ve söndürülmekte. O küllerin ancak ertesi gün
temizlenmesi gerekmete.
Ukrayna'da da "ateş kültü" vardır ve Türk kültüründeki uygulamalara
benzerlik arz eder. Ukrayna kültüründe ateş erkek, su ise bayanı sembolize
eder. Ukrayna halk inanışlarına göre, kadının yemek pişirdiği yer (ocak)
kutsaldır ve erkeğin, yemek pişirme esnasında kadının yanına gelmesi ve ona
temas etmesi yasaktır veya doğru bir davranış değildir.
Hatta sözlü edebiyatta da gerek atasözlerinde gerek ise dua veya beddu
örneklerinde ateş ile ilgili örneklere rastlamak mümkün:
• Baca tütmedän soba yısınmazmış
• Baca tütünsüz olmaz
• Bacan sünsün.
• Külün bitsin
• Ateşsiz kalasın
• Mumun sünsün
Ukrayna Halk inanışlarına göre, bir kız erkeği istediği halde, erkek kızı
istemezse, kız erkeğin evine giderek sobalarının üzerine oturursa, erkek
istemediği halde o kızı kabul etmek zorunda kalıyormuş. 7-8 Temmuzda
kutlanan"İvano Kubbala" isimli bayramda, kızlar çiçekten yaptıkları taçların
üzerine mum yakarak nehre bırakıyorlar ve kendisine ait özel işaret koymayı
da ihmal etmiyorlar. Bu taçlı mum, nehrin karşı tarafına gönderiliyor. Kızlar,
karşı tarafta taçlarının hangi erkeğin eline geçtiğini merak ediyor ve peşine
düşüyor. 11 ve 12. Yüzyıllarda kalma bu gelenekte, gönlündeki sevgiyi ihsas
edemeyen kızlar, böyle bir yolla sevdiği erkeğe kalbini açmış oluyorlarmış.
Günümüzde ise bu işlevini kaybeden bayram, sadece cinsellik içeriği kazanmış
bir uygulama olarak varlığını devam ettirmektedir. Günümüzde nehre bıraktığı
tacını karşı taraftaki hangi erkek almışsa, onunla cinsel birliktelik kuruluyor.
24 saat boyunca bu bayrama katılan gençlerden bir ses çıkmazsa ve bu gençler
28
ortalıkta görünmezse, onların evlendiğine hükmediliyor. Bu uygulama, Kazak
Türklerinde Nevruzda oynanan "Kız Kuwuw" şekil itibariyle olmasa bile,
muhteva açısından benzerlik arz etmektedir.
Ev, Ocak ve Ateş
Altay Türklerinin inanışına göre her Altay Türk'ünün hayatında en
anlamlı ve en değerli şey, onun doğup büyüdüğü evi, ateşi ve ocağıdır.
Çünkü evin ocağı, evde yakılan ateş, Altay ailesinin asıl unsurudur. Ateşin
etrafında toplanan ailenin mutluluğunun, bu ateşin alevlerinden çocuğa
geçeceğine inanılır. Ateş ve ocak bütün Türklerde olduğu gibi Altay
geleneksel yurdunun da tam merkezinde yer alır. Radloff'a göre Altay
yurtlarının tertip ve iç taksimatı, her yerde aynıdır. Yurdun ortasında ocak ile
büyük bir üçayak ve bunun üzerinde de kazan bulunur. Burada bütün gün hiç
söndürülmeksizin ateş yanar. Aynı düşünce bugün Anadolu'da mevcuttur. Bu
itibarla bir evde ocağın devamlı yanması, o ailenin saadet ve sürekliliğine
işaret sayılmıştır. Her Altay Türk'ünün hayatı, ocağın başından ve at
direğinin dibinden başlar. Bahaeddin Ögel'in Dırenkova'dan naklettiği
"yanan bir odunu, bir evin ocağından, diğer evin ocağına götürme ve
kardeşler evlendikten sonra küçük oğulun eski ateşin sahibi olması
gelenekleri" Bidinov'un yukarıdaki tespitleriyle örtüşmektedir. Bu uygulama
hali hazırda Anadolu'da varlığını bütün canlılığıyla da devam ettirmektedir.
Altay Türklerinin inançlarına göre her ev iyelidir. Fakat ocağın ve ateşin
iyeleri başka başkadır. Güzel, genç kızlar şeklinde tasavvur edilen bu iyeler,
kimseye görünmeyip ateşi saf ve temiz tutarlar. Altay Türkleri ateşe kötü bir
şey saçmanın, ona sivri uçlu aletler yöneltmenin, üstünden atlamanın
uğursuzluk getireceğine ve ateş iyelerinin evde kimse olmadığı zamanlarda
külden yorganını örtünüp dinlendiğine inanırlar. Bu inanç ve ateşe karşı
yapılması yasak işlerin bir kısmı, aynen Türkler ve Kürtlerde de geçerlidir.
Erzincan ve çevresinde; Rişvanoğlu'na göre Kırmanç ile Zazalarda;
Kalafat'ın yaptığı saha araştırmasına göre Diyarbakır'da, Mustafa Aksoy'un
yaptığı araştırmaya göre de, Ağrı ve Elazığ'da ateşe su dökülmez. Esasen bu
uygulama Anadolu'nun genelinde yaygındır. Sınırlandırmamak gerekir.
Ateşe bıçak tutmak, su dökmek, pis bir şey atmak yasaktır. Bunların,
ateşin ölümüne sebep olacağı için, uğursuzluk getirdiğine inanılır. Bütün
Sibirya Türkleri gibi Altay Türkleri için de, yiyecek sunmak suretiyle ateşi
doyurmak oldukça önemlidir. Böyle yapılırsa ailenin yiyecek ve geçim
sıkıntısı çekmeyeceğine inanılır.
Sahalar için de kutsal kabul edilen ateş evin merkezidir. Sahalar ateşe Aal
uokkun otun Kutsal ateşini tutuştur, Alaha cieğin terin Ferah ve sevimli evini
kur. Saha Türkleri Sibirya'da meskûn diğer Türk boylarından farklı olarak ateş
için uot kelimesini kullanırlar. Sahacada aal uot tabiri ise aile ocağı, aile ateşi
ve mukaddes ateş anlamlarına gelmektedir. Bazı Yakutlar bu tabirin sönmeyen,
29
alevli ateş anlamına gelen abralaax ile aynı anlamı taşıdığını ifade ederler.
Bütün Sibirya Türkleri gibi Sahalar arasında da ateşi doyurmak, ona yiyecek
sunmak oldukça önemlidir. Onlara göre yeni bir yere geldiklerinde veya iyi bir
yemeğe başlamadan önce uot iççi adı verilen ateş iyesine yiyecek verilmelidir.
Sibirya Türklerinden farklı olarak Sahalarda ateş iyesi genellikle ihtiyar erkek
şeklindedir. Ateşi çıkaran dumanın ruhu bazen kadın olur. Kıvılcımın ruhu ise
kızdır. Sahalar ateşe dua eden kişinin ruhuna ateşin sirayet ettiğine inanırlar.
İnsan ruhuyla ateşin birleşmesi neticesinde insanın ruhu ateşin karşısında
meleklerle karşı karşıya gelmiş olur. Böylece insanın ateşin karşısında
söyledikleri meleklere ve tanrıya da ulaşır. Çuvaşlar da dualarının tanrıya
ulaşması için ateşi bir vasıta olarak kabul ederler. Hatta bazı tören ve dualardan
sonra samandan bir demeti yakarak bu demet yoluyla dualarının tanrıya
ulaşacağına inanırlar. Ateş yoluyla dilek ve istekleri tanrıya ulaştırma esasen
eski Türk kültüründe mevcut bir inanıştır. Kurban törenlerinde kurbanlık
hayvanın kesileceği dağda uluğ od ve kiçü od yakılır. Uluğ od daima yanar ve
üzerinde bir şey pişirilmez. Törenin sonunda törene katılanlar Uluğ od'un
karşısına geçerek tanrıdan dilekleri varsa isterler. Bu şekilde ateş vasıtasıyla
dileklerin tanrıya ulaşılacağına inanılır.
Sahalarda ateş Ayıı ateşi, Abaahı ateşi ve Uluu suorun ateşi olmak üzere üçe
ayrılır. Bunlardan Ayıı ateşi yıldırım düşmesi suretiyle elde edilen ve tanrının
gönderdiği kabul edilen ateştir ki, en kıymetli olanı da budur. Abaahı ateşi de,
sıcak vermeyen soğuk ateş olarak kabul edilir. Uluu suorun ateşi ise Ayıı ateşinin
bir türü olarak kabul edilir ki, evde yakılan ateşe denir. Çuvaşlarda yıldırım
düşmesiyle elde edilen ateş, kutsal kabul edilir. Onlar yıldırım düşmesiyle çıkan
ateşi, daha da büyüyeceği inancıyla suyla söndürmezler.
Beltirlerde doğu ve batı yönlerine yakılan ateşlere ulug ot ve kiçig ot adları
verilir ve bu ateşlere ait dumanların göğe haber götürdüğüne inanılır. Bu inanış,
Sahaların ateşin karşısında ilahi güçlerle irtibat kurmasıyla benzeşmektedir.
Altay, Hakas ve Tuva Türklerinde olduğu gibi Şorlarda da ateşin ruhunun kadın
olduğuna inanılmaktadır. Şor kamları ise uzak bir yolculuğa çıkmadan önce
mutlaka ateş iyesine dua edip, yardım isteğinde bulunurlar. Şor Türklerinin
cenaze töreninde de ateşin önemli bir yeri vardır. Ölünün kırkıncı gününde kam
davet edilir. Kam, ruhu uğurlamadan önce akrabalarıyla vedalaşması için eve
çağırır. Ölünün akrabaları insanlardan ayrılıp kamla birlikte batıya doğru
giderler. Her biri elinde bir kâse götürür. İnsanlardan ayrılınca yiyecekler yere
bırakılır. Ayinden önce şaman getirilen yiyeceği büyük bir kâsenin içine koyar.
Sonra büyük kâsenin yanında ateş yakar.
Ateşe saygı sunma Sibirya Türklerinin düğünlerinde de sıkça görülür.
Altay Türklerinde bir erkek evlenince ilk olarak yeni evinde ateş yakmalıdır.
Gelinin yeni geldiği evinde ateşe yiyecek sunması ve kutsaması olan "kelindi
otko kiydirer" adlı gelenek, gelinin yeni geldiği evinde yapacağı ilk işlemdir.
30
Evlendikten sonra yeni evlerinde ateş yakmayan çiftlerin tanrı katında evli
sayılmayacağına inanılır. Altay düğünlerinde evlenen genç kız, eşinin evine
geldiğinde ilk olarak ateşe yağ saçar. Bu saçı sırasında ateşten çıkan alevler
yüksek olursa evlenen çiftin huzurlu bir hayat yaşayacağına işarettir. Gelinin
yeni evinde ateşe saçı saçması neticesinde ateşin aldığı durumla kurulan yeni
yuvanın geleceğini yorumlama Şorlar arasında da görülür. Şorlarda yurt
içinde ateş yakma merasimi büyük bir önem taşır. Çünkü bu esnada
kıvılcıma dayanılarak genç evlilerin saadet falına bakılır. Radloff Altay
Türklerinde gelinin yeni evine geldikten sonra ocağın önünde yere kadar
eğildiğini, ocağa bir parça et atıp, kımız döktüğünü kaydeder.
Gagauzlar'da ise bir kızı istemeye gelen kadın ilk önce ekmek pişirilen
fırının ağzına eğilmekte, onun nasıl temizlendiğine bakmakta ve eğer baş
örtüsüne kurum düştüyse o gelin olacak olan kızın iyi bir eş , temiz
olmadığına ve ailesini iyi bakacamıyacağına karar verilirdi.
Düğünlerde ateşe yiyecek sunma Hakaslar arasında da görülür. Kız evine
giden damat ve yakınları kız tarafına saygılarını bildirdikten sonra damat
elinde tuttuğu eti anne ve babasına verir. Onlar eti kesip üç parçasını ateşe
atarlar. Ateş iyesini doyurup memnun etme amacı taşıyan bu ritüel aynı
zamanda evli çiftlerin ocağının da bereketli olması amacıyla yapılan bir
işlemdir. Evlenme veya çocuk sahibi olduktan sonra ateşe saygı gösterme
Kazaklarda görülen bir âdettir. Radloff, Kazaklar arasında yeni evlenen genç
kızın evine geldiğinde veya çocuğu doğduğunda ateşe yağ atarak eğilip ateşe
saygı gösterisinde bulunduğunu tespit etmiştir. Bütün Türk boylarında
olduğu gibi Tuva Türkleri için de ocak kutsaldır. Tuvalar tarafından
sacayağındaki ateş kutsanır. Sacayağı üçayaklıdır. Bu ayaklar insanoğlunun
geçmişi, bugünü ve gelecekteki yoludur. Sac ağanın üçayağı insanoğlunun üç
ayrı soyunu üzerinde taşır. Ateş sacayağının geçmiş, şimdi ve geleceği temsil
eden ayaklarından biri eğilmesin diye kutsanır. Ateş kutsanırken süt saçılıp
ateş iyesinden yardım istenir. Gelinin kayınbabasının ocağına yağ dökmesi
ve ateşin karşısında yerlere kadar eğilmesi Müslüman Kırgız-Kazakların
âdetlerinde de devam etmektedir. Tuvalarda ise ateş âdeta hayatın merkezi
olarak kabul edilir. Evin erkeği uzak bir yolculuğa gitmişse, evin kadını bir
kam çağırarak ateşi kutsar. Bu kutsamanın aile bireylerinin sağlıklı olmasının
ve ailenin toplum içinde iyi anılmasına da faydası olacağına inanılır. Ateşi
kutsamayan ailelerin felâketlere uğrayacağına inanılır. Bu kutsama aynı
zamanda ataların ruhlarını da memnun etme amacı taşır. Altay Türklerinde evli
çiftler boşandıktan sonra ise evin ateşi söndürülür. Bu ailenin bozulduğunun
işaretidir. Saha Türklerinde kız istemeye gelenler, kız isteyecekleri ailenin
temizliğini, düzen ve dirliğini evin ocağına bakıp anlarlar. Düğün vakti ise
gelin yeni evine gitmek için yola çıktığında konaklanan yerde bir çam ağacına
at yelesinden koparılmış kıl bağlanır ve yakılan ateşe gelin yiyecek sunarak
31
şöyle dua eder: "Samimi ruhlu kutsal ateşim, ye, iç! Yeryüzünün iyeleri! Bütün
bitkileri koru! Meleklerin buyurduğu gibi mutluluğun ve huzurun yuvasını
yapmak için gelin olmak üzereyim! Geleceğimi aydınlık kıl!". Daha sonra gelin
damadın evine girdiğinde yeniden ateş yakılır ve gençler arasında ateş yakma
yarışı düzenlenir.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, ateş kültü, dünya halklarının ortak
fenonemlerindendir. Tıpkı yukarda zikrettiğimiz Türk boylarındaki gibi HinduCermen evlerinde de ocak ateşi kuvvet merkezi sayılmaktadır. Ateşe zürriyet
atfedildiği için eski Roma'da karı-koca yatağı ocağın yanında bulunurdu ve
eşlerin birlikteliği bu ocak yanındaki yatakta gerçekleşirdi. Eski Hindistan'da da
düğün merasimi olarak gelin, ateşin etrafında dolaştırılırdı. Ocak, Yunan
ailesinin de sığınağı idi. Aileyi koruması için ocağa dua edilirdi.
Kutsal ev ateşi, sönmeyen kabile ve halk ateşi olarak yaygınlaştı. Afrika
kabilelerinde ve eski Orta Amerika yerlilerinde rahip ve rahibeler tarafından
korunmaya alınmıştır. Peru'da güneş mabedinde ateş her sene gündönümünde
yakılmıştır. Eski Meksika'da pramit mabetlerinin zirvesinde yine rahip ve
rahibeler tarafından korunan bir ateş bulunmaktaydı. Atina'da da kutsal ateş, her
türlü cinsel hayatı terk ederek kendini mabede vakfetmiş olan ve kadınlar
tarafından kurulmuştur. Roma'daki Vesta Mabedi'nde devamlı yanan kutsal
devlet ateşi ise devletin ve milletin saadetini temsil etmekteydi.
Ateş kültünün küçük bir parçası da lamba ve mum yakmaktır. Bu
uygulamada güneş büyüsü, cinleri kovma ve evin ebedi ateşini sembolize
çeşitli anlamlar gizlidir. Kış gün dönümü olan 21 Aralıkta Roma
mezarlarında cinleri dağıttığına inanılan mumlar yakılmaktaydı. Bugün hala
Katolik Hıristiyanlar Ruhlar Gününde mezarlara mum dikmektedirler. Mum
ve lamba Yunan ve Roma putları önünde de yakılmaktaydı. Bugün aynı âdet
Hıristiyanlarda Hz. İsa'nın, Hz. Meryem'in ve azizlerin resim ve heykelleri
önünde de yakılmaktadır. Ayrıca Budizm'de Buda ve Bodisatva,
Hinduizm'de tanrıların suretlerinin önüne mum dikmek ve lamba yakmak
geleneği devam ettirilmektedir. Mum yakmanın diğer bir anlamı ise, bilhassa
Hıristiyanlar da kansız kurban yerine geçmektedir.
Gagauzlar'da her bayramda veya akşamları kadınlar ikonun karşısında
"kandil" yakmakta. Bu kandilin fitili çok küçük yapılarak tüm gece sabaha
kadar yanmakta. Böylece kötü ruhların o aile üyelerinden durulacağı inancı
vardır. Hatta luhusa kadının yanına bile akşamları "kandil" yakılmakta.
Böylece hem kötü ruhraldan arınması hem de rüyasında kötü rüyaların
görülmesine engel olacağı inancı mevcuttur.
3. Ateşle ilgili İnanışlar ve Uygulamalar
Biz burada kısaca Türk boylarında müşterek olan ateşle ilgili inanışları
maddeler halinde kısaca vereceğiz.
Ateşe çöp atılmaz. Ateşin külüne basılmaz.
32
Eski ayda kül dökülmez.
Kül akşam veya gece dökülmez.
Ateşin külünü temiz, insanların basmayacağı yere dökmek gerekir.
Ateşin külü döküldükten sonra ateşe ardıç parçaları atılmalıdır.
Ateşe saçı olarak tereyağı ve diğer yağlı yiyecekler sunulur.
İşe yaramayan yiyecek sunulmaz.
Ateşe saygı göstergesi olarak yiyecek ocağın üstünden değil, yanından
sunulur.
Ateşin iyeli olduğuna inanıldığı için ona bıçak, makas… gibi keskin uçlu
aletler çevrilmez.
Ateşin üstündeki kazanda at eti pişirilirken o kazana doğru da bıçak
çevrilmez. Aynı zamanda kazandaki et bıçakla alınmaz.
Ateşe süt saçılmaz. Eğer böyle yapılırsa ateşe süt saçanın ineği sütten
kesilir. Ateşe tuzlu yiyecek de saçılmaz.
Ateşi sunulan yiyecek parçaları çifter olarak sunulmalıdır. İnsanlardan
dilenerek alınmış yiyecek parçaları ateşe sunulmamalıdır.
Ateşe su ve kan dökülmez. Ateşe su dökenin ruhunun ateşi söner.
Ateşte boyalı kağıt parçaları yakılmaz. Bunların ateşi kirleteceğine inanılır.
Atın eyeri evin içine alındığında, eğerin başını ateşe doğru çevirmek
gerekir. Böyle yapılırsa ata faydası olacağına, aksi yapılırsa yani eyer kapıya
doğru çevrilirse hayvana zararı olacağına inanılır.
Ateşe havanın ve el değirmeninin başı çevrilmez. Havanın başı büyük
olduğu için ateş iyesinin ondan korkacağı düşünülür.
Ateş içinde yanan odun parçası olmadan öylece bırakılmaz. Ateşte ot
yakılmaz. Böyle yapılırsa eve kertenkele, yılan… geleceğine inanılır.
Ateşe pipo sokulmaz.
Ocağın etrafında dönülmez.
Ateşteki odunlar töre (başköşe) doğru konulmaz.
Odunun üstüne basılmaz. Böyle yapan kişinin atı yürüyüp koşamaz.
Odun kertilmez. Böyle yapan kişinin atı hastalanır.
Ocağa ayakla vurulmaz. Ocağa hayvan pisliğiyle dokunulmaz.
Eski ayda ateşten kül çıkarılmaz.
Ateşteki odunun başları uzun bırakılmaz. Böyle yapan kişinin kaynanası
kötü dilli olur.
Et şişe takılıp ateşte pişirilecekse şişin ucu görünmez olana kadar et
takılmalıdır. Böyle yapmayan kişi eğer hırsızlık yapmışsa hırsızlığı ortaya çıkar.
Evde hangi yiyecek olursa ondan bir parça ateşe de sunulmalıdır.
Ateşe tükürülmez.
Herhangi bir sebeple kutsanan ateşte ayakkabı, elbise gibi eşyalar kurutulmaz.
İnsanlar ateşin üstünden birbirlerine bir şeyler alıp vermez.
Ocak ağaç parçaları veya kayın ağacı köküyle karıştırılır.
33
Birisi öldüğünde getirilen yiyeceklerden ateşe sunulmaz.
Aileden biri öldüğünde dışarıda ateş yakılıp, üstünde kazan kaynatılmaz,
evden ateş çıkarılmaz.
Ölmüş kişinin eşyaları uzak bir yerdeki ateşte yakılmalıdır.
Yeni çocuğu doğanlar evden ateş çıkarmaz. Bir kısmı yanmış odun
parçalarının üstüne oturulmaz.
Yeterince yanmamış odun parçaları külle birlikte atılmaz.
Yanmış odun parçalarıyla insana vurulmaz.
Ateşin dağılacağına, yurdun bozulacağına inanılır.
Çocuklar ateşle oynatılmaz.
Ateş yanarken insan sesi gibi sesler çıksa eve misafir geleceğine, rüzgâr
gibi ses çıksa şiddetli fırtına çıkacağına, ıslık sesine benzer ses çıkarsa da o
vakit ateşe yiyecek saçılması gerektiğine inanılır. Ayrıca Altay Türkleri
akşam vakti ateş istemeye gelen kişiye ateş vermezler. Çünkü karanlık
çöktükten sonra verilen ateşle birlikte evin huzur ve mutluluğunun da
verileceğine inanırlar.
İki kişinin iki taraftan ateşi üflemesi günahtır.
Ateşin alevleri kötülükleri kovar.
Ateşin alevi insana girdiğinde ona güç kuvvet verir. Yeni doğurmuş
kadının 40 gün ateşin çevresine gelip yemek pişirmesi, yeni gelen gelinin
sobanın önünden geçmesi yasaktır.
Sivri uçlu bir nesneyle ateşten bir şey alınmaz. Böyle yapılırsa ateş
iyesinin korkacağına inanılır.
Ateşle ilgili inanışların bir diğer boyutunu ise törenler oluşturmaktadır. Biz
ateşle ilgili inanışlar konu başlığı içerisinde törenler hakkında da bilgi vermek
istiyoruz. Bütün dünya halklarında olduğu gibi Türklerinin tamamında günlük
hayatta ve hemen bütün dinî tören ve ayinlerinde ateşin önemli bir yeri vardır.
Günlük hayat içinde ateşe karşı yapılması yasak işleri yapmayan veya ateşi
doyurup gerekli saygıyı göstermeyen ailelerin felâkete uğrayacağına inanılır.
Kendisinden çok korkulan ve aşırı saygı duyulan ateş iyesi için Altay
Türkleri bazı törenlerinde ona saygı göstermeyi ihmal etmezler. Altay iyesi
Kurbustan Burkan için yapılan dua töreninde yakılan ateşin etrafında carlık adı
verilen din adamı dört defa dönüp dua eder. İnsanların üstüne su saçarak arıtma
töreni olan "Cunulu Mürgül" adlı törende ise üç ateş yakılır. Birbirine yakın
yakılan iki ateşin yanında iki carlık ve iki yardımcı bulunur. Bunlar iki ateşin
arasından geçen insanların üstüne yakılan üçüncü ateşte ısıtılan suyu saçarak
onları arındırır. Bu tören ateşin arıtıcı olarak kabul edilmesinden kaynaklanır. İki
ateş arasından geçme yoluyla arınma Moğollarda son yıllara kadar görülmüştür.
Moğollarda aileye giren yeni gelinin arınmış hale gelmesi için iki ateş arasından
geçmesi gerekir. Ateşle arınma veya hastalıklardan korunma Anadolu'da
günümüzde de devam etmektedir. Koyun sürülerini iki ateş arasından geçirerek
34
muhtemel hastalıklardan ve nazardan koruma, pisliklerden temizleme gibi
uygulamalar ilk akla gelenlerdir. Bilhassa orta Anadolu'da nazar değmesi, baş
ağrısı gibi hastalıklarda üzerlik otunun yakılmasıyla yapılan bir tütsüleme
geleneği vardır. Buna "üzerlik tütütme" denir. Bir tepsi üzerine konan üzerlik otu
yakılır, üzerine de biraz tuz serpilir ve bu yayan üzerlik otunun dumanını hasa
olan kişinin yutması sağlanır. Ayrıca üzerlik otunun yandığı tepsi, hasta kişinin
başının etrafında döndürülmek suretiyle hem hasta hem de içinde bulunduğu oda
tütsülenmiş olur. Genellikle bu uygulamadan sonra nazara bağlı hastalıkların
iyileştiğine inanılır. Çocukken epeyce üzerlik dumanı yuttuğumu tebessümle
hatırlıyorum. Bu uygulamadan sonra belirli bir rahatlanma olduğunu da
söylemekte yarar var. Ayrıca hasta çocuklar yahut yetişkinler, iki taraflı yakılan
ateş öbekleri arasından geçirilmek suretiyle de tedaviye çalışılmaktadır. Bu
muamelenin uygulandığı hastalıklar daha çok sar'a, bayılma vs. gibi ruhî bir
mahiyeti, dolayısıyla cinler ve fena ruhlarla ilgisi olduğuna inanılan hastalıklar
içindir. Anadolu'da görülen evin içinde yanan kor parçasını gezdirmek suretiyle
evi arındırma, Sibirya Türklerinde ateşte yakılan ardıç ağacı parçalarıyla evi
alaslamayla aynı amacı taşır. Sahalarda evi bilhassa yıldırım çarpmış ağacın
yanan parçalarıyla tütsüleme işlemine arçı adı verilir. Sahalar bu işlemi herhangi
bir hastalık getirmiş kötü ruhları kovmak ve evi arındırmak amacıyla yaparlar.
Çuvaşlar da ateşin bilhassa hastalıklardan koruduğuna inanırlar. Çuvaşlar bu
amaçla yaktıkları ateşi genellikle evin ve arazinin avlu kapısına götürürler.
Burada hastalıklardan arınmak için bir dinî tören düzenlenir. Bu törende avludan
önce insanlar geçer, sonra hayvanlar geçirilir. Hastalıklardan ve hastalığa sebep
olan ruhlardan arınmak için bazen ateşe hastanın elbiseleri atılır.
Bilhassa nevruz ateşinin üzerinden atlamak da bir anlamda insanı
kötülüklerden arındırmaktadır. Nevruz ateşi geniş Türk coğrafyasının
tamamında bilinen ve uygulanan bir kutlamadır. Bu ve buna benzer pek çok
uygulama mevcuttur. Biz bu kadarının yeterli olduğu düşüncesiyle bütün
Türk boylarındaki ateşle ilgili uygulamaların detaylarına girmiyoruz.
SONUÇ
Dünyanın bütün bölgelerinde rastlanılan ve bütün insanlığın ortak
fenomenlerinden biri olan ateş kültünün, anlayış detayları ve uygulama
farklılıklarından dolayı Türk topluluklarında çok özel ve önemli yere sahiptir.
Türk topluluklarında günlük hayat ve inançlarında ateşin çok önemli ve
vazgeçilmez bir yeri olmasına rağmen o, hiç bir zaman kendisine tapılan bir
unsur olmamıştır. Bununla birlikte ateşin adı geçen Türk boylarında birey
hayatının doğumdan ölümüne kadar, hatta ruhun dünyadan ayrılışı sırasında
önemli fonksiyonları vardır. Bu Türk boylarında ateş, aynı zamanda
kendisinden yardım beklenen, korku ve saygı duyulan bir vasıta olarak
karşımıza çıkar. Ateş, şaman ayinlerinden yeni yıl bayramı kutlamalarına
kadar yapılan her toplumsal törenin olmazsa olmazıdır. Bu törenlerin açılışı da
35
genellikle ateşin yakılmasıyla olur. Türk coğrafyasının tamamında ateşe bağlı
inanış ve uygulamalar genellikle müşterektir. Bu inanış ve uygulamaların bir
kısmı halen Anadolu'da belirgin olarak devam etmektedir. Ateşin Gagauz
Türkleri ve diğer Türk boyları arasında görülen en önemli ortak özellikleri
arındırıcılığı, koruyucu ve iyileştirici özellikleridir. Ateş ve ocakla ilgili inanç
ve uygulamaların din ve coğrafya ayrımı olmaksızın bütün Türk boylarında
temelde ortak olduğu görülmüştür. Bu özelliklerinin yanında ateş, evin huzur
ve dirliğinin bir sembolü olarak görülür. Bu vasıflarıyla ateş, Türk birey ve
toplum hayatının merkezinde yer alan en önemli unsurlardan biridir.
Kaynakça: ADIGÜZEL R. İlker. Makedonya'da Halk İnançları. Halkbilgisi Haberleri,
S. II Ankara, 1973. AFANESİYEV L.A.-Teris, Ayıı Üereğe, Yakutsk, 1993. AKSOY
Mustafa. Ocak-Ateş Geleneği. http://www.alewiten.com/atesocak.htm. ARAZ Rıfat.
Harput'ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara, 1995. ARIK Durmuş.
Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Ankara, 2005. Çuvaşların Dini İnanışları
Üzerine, Internatioal Journal of Central Asian Studies, vol 11/1 2007, pp: 19-36. AYGİL
Yakup. Turanlı Hıristiyanlar, İnkılap. İstanbul. 2003. BEREZKİN İ.G. Saha Bılırgı
Sehennere Uonna Kepseennere, Yakutskay,1997. BİDİNOV K. A., Altayın Baylagan
Çüm-cañdar, Gorno-Altaysk, 1998. ÇERİBAŞ Mehmet. Kadirli ve Çevresi Folklorunda
Eski Türk İnançları, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2004. ÇAY M. Abdulhalûk, Türk Ergenekon Bayramı
Nevruz, Ankara, 1988. ÇORUHLU Yaşar. Türk Mitoljisinin Anahatları, İstanbul, 2002.
DİLEK İbrahim. Sibirya Türklerinde Ateş İle ilgili İnanışlar, Törenler ve Bazı Efsaneler,
Bilig, 2007, sayı 43:33-54. DIRENKOVA N.P., Şorskiy Folklor, Moskova, 1940. EKER
Süer – ABATOĞLU, Ahmet, Ulusun Ulu Günü Nevruz. Ankara, 1993. EMELYANOV
N.M., Cehiey Sahaların Folklora. Cokuuskay, 2002. GRİGORİYEV N.S., Saxa Tılın
Somoğo Domoğun Tılcıta. Yakutsk, 1974. Bilig, Güz / 2007, sayı 43-52. GÜNAY Ünver–
GÜNGÖR Harun, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara, 1997.
GÜNGÖR, Harun, Türk Bodun Bilmi Araştırmaları, Kum Saati yayınları, İstanbul.
GÜNGÖR, Harun-Musata Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk
Edebiyatı, Kültür Bakanlığı, Ankara. GÜZEL, Abdurrahman, "Türk Kültüründe Nevruz
ve Milli Birlik-Beraberlik", Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri,
Ankara 1996. İNAN, Abdulkadir, (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara.
Abdulkadir, (1987), Makaleler ve İncelemeler, Ankara. KALAFAT, Yaşar, (1995), Doğu
Anadolu'da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara. KATANOV, N.F., (2000), Tallap
Algan Pılıg Togıstarı/Bilimsel Eserlerinden Seçmeler (Yay. Haz. Maynagoşeva V.E,
Türkiye Türkçesine aktaran Fatma Özkan), Türksoy Yay., Ankara. KEHL, Kristina,
(1995) Tahtacı Geleneklerinde İslam Dışı Ögeler, Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları
Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyumu Bildirileri, Ankara. KENİN-LOPSAN
M.B., (1994), Tuva Çonnuñ Burungu Ujurları, Kızıl. MAKSİMOV, Karl İvanoviç,
(1995), Altay Folklor, Gorno-Altaysk. MUYTUYEVA, Velentina AleksandrovnaÇOÇKİNA, Maya Petrovna, (1996), Altay Cañ, Gorno-Altaysk. OCAK, Ahmet Yaşar,
(2000), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul. ÖGEL,
Bahaeddin, (1995), Türk Mitolojisi, Ankara. ÖZKAN, Ali Rafet, Dinlerde Kurban Kültü,
Ankara 2003. Eski Türk İnançlarında ve Günümüzde Nevruz, 17. Uluslar arası Hıdırellez
Bahar Şenlikleri Festivali, 10–12.05. 2008, Mekedonya. PEKARSKİY, E.K., (1959),
Slovar Yakutskogo Yazıka, Leningrad. RADLOFF, Wilhelm, (1994), Sibirya'dan (Çev.
36
Prof. Dr. Ahmet Temir), C. II, İstanbul. ROUX, Jean-Paul, (1999), Altay Türklerinde
Ölüm, İstanbul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul 1994.
SANİNA, İ.N., (1996), Kalbakla Cuuza kap bolor, çarakla cuuza koş bolor, GornoAltaysk. SARIKÇIOĞLU, Ekrem Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, İstanbul 1983.
Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Isparta 2002.
SARTAKOVA, Surayya, (1995) Ak Çoluşpa Atlayım, Gorno-Alytaysk. SCHÖKEL,
Hartmunth "Sümer Dini", çev. Mehmet Turhan Özdemir, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Ankara 1973, XIX/201. SEROŞEVSKAY, V.L., (2004), Sahalar,
Cokuuskay. SÜLBE, Bagdarın, (1992), Aal Uotu Ottunan, Cokuuskay. TANYU, Hikmet,
(1976), Türklerde Ateşle İlgili İnançlar, I. Uluslarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.
IV, Ankara, s. 283-304. TÜMER, Günay-KÜÇÜK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, 3. Baskı,
Ankara 1997. UKAÇİNA, K.E., (1993), Yamayeva E.E., Altay Alkıştar, Gorno-Altaysk.
UTKİN, K.D., (1994), Uruu Ihıağar Sier-Tuom Köstüüete, Cokuuskay. VARLAMOVA,
R.P. (1994), Xatan, Ayılgı, Ayılğa, İteğel, Yakutsk. VASİLİYEV ve d., (1996), Saha
(Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Ankara. YALGIN, Ali Rıza, (1993), Cenupta Türkmen
Oymakları, Ankara. YAMAYEVA, E.E., ŞİNCİN, İ.B., (1994), Altay Kep-Kuuçındar,
Gorno-Altaysk. YEŞİLÇAY, Serpil, (1977), Doğum Sonrasıyla İlgili Gelenekler,
Halkbilgisi Haberleri, S. 25, Ankara. YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya, (2006), Müslümanlıktan
Evvel Türk Dinleri –Şamanizm–Ankara. ARNAUT, Tudora'nın özel arşivinden.
Федора Арнаут, докторант/Doç.Dr.Fedora ARNAUT (Україна)
ФУНКЦІОНАЛЬНА ДІНАМІКА ОБРЯДУ
У ФОРМОТВОРЧІХ, ОРГАНІЗАЦІЙНІХ ПАРАМЕТРАХ
ГАГАУЗЬКОЙ ЛІРИЧНОЙ ПІСНІ
GAGAUZ LİRİK TÜRKÜLERİ ÖLÇÜTLERİNDE GELENEKSEL
FONSYONEL GELİŞİM
У літературі радянських часів народні гагаузькі ліричні пісні розглядалися
переважно у тогочасному ідеологічному контексті.
Численні аспекти народної культури гагаузів опинилися в центрі уваги сучасних
тюркологів – фахівців з народної культури – порівняно нещодавно. Так, серед
актуальних проблем, що потребують нагального вивчення, перебуває зокрема й
пісенна гагаузька творчість, в якій відображено історичні події співвідносно до
історичного шляху гагаузького народу.
Пісні, які були складені народом відображують їхні справжні думки, за допомогою
5-10 віршованих рядків описують події та супроводжуються відповідною веселою або
сумною мелодією.Народні пісні несуть в собі народну свідомість, яку передають з
покоління в покоління та складають з них пісенні рядки. Їх розділяють на 2 групи:
1. пісні, які співаються на якомусь обряді; 2. ліричні пісні.
У доповіді здійснено спробу розглянути комплекс гагаузької ліричної пісні з
огляду на відображені в ній обрядові події та їхню роль у формуванні художньоестетичного коду гагаузької культури.
Halkın tarafından kurulan türkülär onun gerçek düşüncelerini
yansıtmakta, yaşanan olayları kısa ve özlü cümlelerle 5-10 mısranın içerisine
yerleştirilmekte ve olayın yansımasına göre neşeli veya acıklı bir yansıma ile
müzük eşliğinde dile getirilmektedir.
37
Halk türkülerinde tıpkı halk masallarında olduğu büyük boyutlarda
kıyaslamalar veya istiareler yoktur. Eğer şair kendi yaratmasında kızı bir kuş
ile kıyaslıyorsa, türküde kız olayın akışına göre kuşa dönüşmekte, veya bir
kuş olma hayaline girmekte ("Aman allahım , yapsana beni bir kuş,
kanadımolsun gümüş, uçayım da gideyim, anacıymın mezarına....")
(Durbaylo:2001; 162). Bir ölüm sonucu yaşayan bir kişinin kavalınının sesi
ile rahmetli olan kişi ile konuşması, ölen kişinin sevdiklerinden haber alması,
onlara haber yollaması ("Draginku gider mezarlaa") (Durbaylo:2001; 131).
Halk türkülerin yaradışında halkın duyguları, olayları idrak edip nesilden
nesile türküye dönüştürecek şekilde yansıtmaları onları iki ana sınıfa
ayırmıştır: 1. tören içerisinde söylenen türküleri ve 2. lirik türküler.
Gagauz halk türkülerini konu sınıflandırması açısından 16 maddeye
bölmüştük (Arnaut : 2007; 287-294). Bu sınıflandırma içerisinde yer alan
sıralamada konularına göre başlık ve alt başlıkla yer almıştır.
Tören içerisinde halk türkülerin oluşumu neye dayanmakta?
Dünya kuruluşunun başlangıcında insanoğlu mevsimlerin sınıflandırmasını
yapmadan önce kıştan sonra baharın olacağını bilmemekteydi, tarlada bereketin
mevsim değişikliğine göre çok veya az olacağını kestirememekteydi, sıkça
gidilen avın önceden nasıl olacağını bilmemekteydi, şimşeklerin aniden göklerde
oluşan buludun arasından kendilerine yöneldiğini görmekte, fakat nedenini
çözememekteydi. Bu nedenle de olağaüstü güçlere başvurmak zorundaydı.
Böylece ortaya tören bu tür soruların cevabını ararken aynı zamanda diğer
olağanüstü güçlerden yardım istemekteydi. Bu dileğin olağanüstü güçler
tarafından iyi, doğru anlaşılması için ise bu töreni usuluna göre yapılması
lazımdı. İşte bu sırada herbir törene uygun kendine has bir dil, eşya, ritüel
kullanılmaktaydı. Daha sonra inanç mahiyetini taşıyan şaman inançlara dinlerin
oluşması ile dini törenlerler de eklendi.
Herbir bayram için o bayrama has törensel eylemler yapılmakta ve ona atf
edilmiş türküler dile getirilmekteydi. Bu tür türenlerin tek amacı- insanların
yaşamlarını daha iyi dizeye çıkarmak ve birçok bilinmezliklerden
korunmaktır. Bu nedenle ortaya çıkan takvim türküleri konuları itibari ile
törensel hava taşımaktaydı ve toplumun dilinde bir birlik beraberlik simgesi
gibi algılanmaktaydı.
Gagauz halkın arasında takvim törenleri bir yandan şaman inançları ile
bağlantılarını kendi varlıklarını kaybetmemeş. Bunun nedeni ise bu törenleri
veya ritüelleri dini takvimlere bağlamalarıdır. Bu tür törenlerde söylenilen
türküler tabiat ve dinsel motifleri taşımaktaydı. Bunu biz mevsimlerle ilgili
ritüellerde izlemekteyiz.
Belirtmeliyiz ki Gagauz halk takvim törenlerinde Türk, Güneyslav, Yunan,
DoğuRomen ve Doğuslav etnik kültür öğeler mevcuttur (Kvilinkova 2007; 130
). Fakat varolan takvim bayramlarında (Hederlez-Ay Yorgi; Kırım, KoladaBocuk; Kasım-Ay Dimitri; Rusali Çarşambası – Prepoloveniye; Topal Canavar
38
günü-Ovdeniye; Ay Semön-Kurt (Canavar) vs. Yortusu (Kvilinkova: 2007;
127)) gagauz halk türküleri her zaman dile getirilmemektedir.
Pipiruda, Lazari ve Kolada gibi dini bayramlarda türküler genellikle
gençlerin tarafından dile getirilmekte. Burada söylenen türküler konu
bakımından hem tabiat hem de dini motüfleri taşımakta.
Işte buna örnek: Gagauzlar'ın arasında , bahar bayramı olan "ilk Yaz
Yortusu" şekliyle kutlanmakta. Günümüzde eski adını kaybetmiş olan bu
bayram, Hıristiyanlar'ın da Şubat ayın son pazar gününe denk geldiği için,
"Azız Lazar Günü" adınını almıştır.
"O gün, kızlar aralarındaki küçük yaşta olanlardan birisini seçerek "ilk
yaz gelini" yaparlar. Başına çiçeklerden taç yaparlar Bulgaristan'da yaşayan
Gagauzlar ise gelinin yüzünü bir peçe ile örterler.12 Kızlar ev ev gezerek,
türkü söylerler; el ele tutuşup hora oynarlar. Şayet kızlar çok küçük bir grup
ise bu takdirde gelinin arkadaşlarından birisi hem türkü söyler, hem de eliyle
gelini hafifçe silkeler. Türkü ikonaya karşı söylenir. Ev sahibi şeker,
yumurta, vs. ile onları konuk eder. Moldova ve Bulgaristan Gagauzlar'ı şu
türküyü söylerler:
Uçtum gittim, dala kondum Lazare,
Lazere (Nakarat) Dal dal bana emiş verdi.
Ben emişi ere ektim
Er da bana çimen verdi.
Ben çimeni koyuna verdim
Koyun bana kuzu verdi.
Ben kuzuyu beye verdim
Bey de bana katır verdi
Pindim gittim Kara-Suya
Kara-Su'da kannar akar
İki dilber durmuş bakar
Biri küçük, biri büyük
Küçüceğine alma attım
Büyüceğine selâm verdim.
Menefşa, menefşa, kadın menefşa
Ben seni, ben seni derede buldum
Kızlan gelin birerde sordum,
Birerde sordum: "evleriniz nerede?"
-Bizim evlerimiz karşıda,
Karşıda, karşıda, mermer taşında!13
Yeni yıl öncesi (Yeni yıla karşı gag.) , yani Aralık ayın 25 de kutlanan bu
tören aslında yeni yılın habercisi olarak karımıza çıkmakta ve gündüzleri
çocukların evden eve gezerek simit (kovrik gag.) toplamasıyla
12
13
A.Manof s.. 88.
A.Manof s..87
39
tamamlandıktan sonra gece olduğunda genç erkeklerin bir araya gelmesi ve
aralarından bir "çar" adıyle büyük yaşta veya delikanlı kişiyi seçip evden eve
gezmeleri ve dini ilahi mahiyetini taşıyan, Hazreti İsa'yı oven türküler dile
getirilmeleridir. Önceleri bu ilahiyeler Bulgar ve Moldovan dilinde
söylenilirken son yıllarda gagauz dilinde söylenmekte.14 Biz Ukrayna'nın
Gagauz köyü olan Dimitrovka köyünde derlemiş olduğumuz
"Kolada" türküsünü burada örnek vermekteyiz:
Avşamêrsın Bey çorbacı
Hey, saabi koladeli-2 defa
Haberleriz koladayı
Hey, saabi koladeli-2 defa
Kolada da Hristoz duudu
Hey, saabi koladeli-2 defa
Bütün dünnääya şavk oldu
Hey, saabi koladeli-2 defa
Göktä, erdä sevinmelik oldu
Hey, saabi koladeli-2 defa
Yazılar da tamannandı
Hey, saabi koladeli-2 defa
Çok yıllar sizä baaşlêrız
Hey, saabi koladeli-2 defa
Allaayı metedin siz
Hey, saabi koladeli-2 defa
Hepsi inkinan oldu
Hey, saabi koladeli-2 defa (Arnaut'un özel folklor arşivinden 1996).
Dini bayramlar hristiyan takviminde oldukça çoktur. Bu tür törenlerde
söylenilen ilahiler kilsede söylendiği takdirde ilahi mahiyetini taşımakta.
Bazıları direk eski slav dilinde yazılı ve kilse kitaplarında sıkça kullanıldığı
için ya slavcadan gagauz diline tercüme yolu ile geçmiş veya halkın
tarafından yaratılan ve allahı öven , ona yönelik gagauz dilinde ilahiler
yazılmıştır. İlahiler konusunu içeren ve türkü adını taşıyan, müziği ile ise
kilsedeki tempo şeklinde söylenen örnekleri biz bu sınıflandıraya almıyoruz,
zira onların konuları genel konu bakımından sınıflandırmaya tabi olduğundan
dolayı, ayrıca bir kategoride ele almakta fayda var.
İnsanoğlu, tabiatı derinden inceledikçe ve bazı gerçekleri çözüp tabiata dahi
müdahale ettikçe bu tür gelenekler de kendi gerçekçiliğini ve gücünü
kaybetmeye mahkümdurlar. Fakat, yine de yukarıda sıralamış olduğumuz bazı
törensel ritüeller halkın arasında hala da kendi gerçekçiliğini korumakta. Ve işte
o zaman türküler onların ayrılmaz bir parçası gibi kendi varlıklarını korumakta.
14
Daha geniş bilgi için bak: Evdokiya Sorçanu "Gagauz kalendar adetleri. Kişinöv 2006. s.69-71)
40
Diğer törenler gelenek - görenek içerisinde yapılanlardır. Nişan, düğün,
doğum, ve cenaze gibi gelenek ve göreneklerde türkülerin, ağıtların yer
aldığı ve bu olaylara renk ve hava kattığı muhakkaktır.
Nişan ve düğünlerde neşe dolu türkülerin yanısıra kadınların, genç
kızların zor yaşamları ile ilgili trajik olaylar, hayatın bazen çekilmez zor
koşulları da dile getirilmete. "Bayrak dikilirken", "Gelinin peliği örülürken",
"Duvak koyulurken", "Prostolarken"(evden çıkmadan önce anne babadan son
nasihatler alınırken) ve buna benzer diğer törenlerde türüler genellikle trajik
ve gelin adayını üzüntüye sokma niteliği taşımakta. Bunun sebebi ise gelin
adayına yeni hayatında , evinde nasihatler vermek, ana baba ocağına saygılı
olduğu kadar gidilecek olan kocasının evinde de aynı saygınlığı göstermesi,
ayrıca genç kız arkadaşlarından ayrılmasının üzüntüsü da vardır. Bu tür
türküler gelinin damat tarafından gelip gelini kendi evine götürünceye kadar
sürmekteydi. Çok defa kompozisyon bakımından edebi konu içerikli
olmayan bu türk örneklerde ağlama, üzüntü gibi duygusallıklar içerse de
türkünün genel eğitici atmosferini etrafa yansıtmaktaydı.
Daha sonra ise damadın evinde dile getirilenler türkü örnekleri genellikle
neşeli ve müzik eşliğinde dile getirilmete ve ortama neşeli bir hava saçmaktadır.
Bu ve diğer türküler Gagauzlar'ın arasında tek kişi tarafından dile getirilmekte.
Son zamanlar halk türkülerin enstrumental müzik eşliğinde söylenmesinde bazen
nakarat kısımlarında iki kişi tarafından dile getirilmekte. Ayrıca "karşılıklı"
söylenen ve kız erkek rolleri olan atışma örneklerinde de bir bayan ve bir erkek
türküleri dile getirmektedir. Buna örnek "Ay kızım, kızım süt maavi gözüm";
"Länka"; "Mavi çiçek" vb. gösterilebilir.
Bu tür atışma (değişli-gag.) türküler halk hikaylerinde rastlandığı gibi serbest
türkü örneklerinde sıkça görülmektedir. Sevgilisine bulutlar aracılığı ile (burada
bulut haberci anlamını taşımakta) selam yollarken yarin tepkisini duymak ister:
Gidin, bulutlar gidin,
Yäre selam götürün,
Yär selam almasa
Genä geeri getirin.
Gittik, mori kız, gittik,
Yärin mektup yazardı
Selam verdik – almadı,
Genä geeri yolladı... (Kvilinkova 2005; 267 (5.türkü))
Güzel müzik eşliğinde söylenen "Şu baa çotuğunda" türküsü buna parlak
bir misaldir:
Şu baa çotuğunda Saşa
Kara üzüm var
Sana baka baka Saşa
Gözüm süzüldü
Versene şu al basmanı Saşa
41
Gözümü sileyim
Seni bana vermezler Saşa
Deli mi olayım
Deli mi olayım kırları kapayım
Veya ne yapayım
Yoksa Kongaz yolunda Saşa
Köprümü olayım
Gelen-geçen insana Saşa
Seni mi sorayım (2 defa)
Aslında tüm düğün merasimini incelediğimizde türkülerinin devamlı
varolduğunu görmekteyiz. Başından sonuna kadar bu türküler ve halk müziği
Gagauzlar'ın iç dünyasının bir yansımasıdır ve düğün içerisindeki herbir olayı
biraraya toplayıp o toplumun, halkın aynasını aktarmakta. Zira düğün töreni
diğer törenlere göre en uzun olanırıdr. O bazen bir günden bir haftaya kadar
uzayabilmekte ve bu esnada da türküler, halk müziği onun ayrılmaz parçasıydı.
Cenaze törenleri tüm halklarda olduğu gibi gagauzlarlada da matem
havasında ve üzüntü içerisinde geçmekte. Bu tören içerisinde derlenen belli
başlı ağıtlar genellikle cenazeden sonra ölen kişinin yakınları tarafından dile
getirilmekte. Cenaze sırasında söylenen ve kayda geçen metinlere rastlamak
malesef imkansızdır.15 Burada ancak bu tür metinlerin önceki dönemlerde
nasıl kurulduğunu ve dile getirildiğini şu alıntı ile vermekle yetineceğiz:
"Eski dönemlerde Gagauzlar'ın da arasında önemli, halkın arasında
saygınlığı olan bir şahıs ölen kişinin evine davet edilir ve onun hayatı hakkında
"dizmekler" söyler. Davet edilen bu kişinin halk arasındaki adı "türkücü" dür.
Eğer "türkücü" "bu kişi hakkında bilgi sahibi değilse, (bazen bu kişiler başka
köyden de davet edilir), ilk önce ölen kişi hakkında bilgi edinir, yakın
akrabaları ile konuşur, ölen kişinin karakterini, ailesine davranışını, önemli
hobilerini ve yakınların akıllarında kalan güzel bir anısını öğrenir. Daha sonra
da "türkücü" ölü hakkında ağıt yakarken bunları dile getirir ve orada
bulunanları böylece daha da üzüntü dolu heyecana götürür"16.
Sevgilisinden ayrılma, ona kavuşamama gibi sebeplerle ayrılığın ölüm
kadar acı olduğunu dile getiren türkü mısraları:
Yärim kurdu bir saray,
Altın direkli.
Benim vardı bir yärim –
Demir ürekli.
Canavarlar su gibi,
Sardı çalıya.
Koç kurbannar kesiler
15
Daha geniş bilgi için bak: Metin: derleyen ve anlatan arasında iletişim ve ağıtlardaki uygulama
Doç.Dr.Fedora ARNAUT. Folklor ve edebiat 2008 . Kasım s.237-242
16
www.turkfolkloru.com Gagauz ve Türk âşıklık geleneğinde ortak unsurlar. Doç.Dr. Tudora Arnaut
42
Altın tuçlara,
Koftannan kestilär,
Herkez eşinnän.
Eşlân çıkar çıraya
Herkez eşinnän.
E, ban nâbabilicäm
Yalnız başıma?
Helä gel, garibim, gidelim
Daadan ucadan.
Helä gel, gaaribim, gidelim
Daadan ucadan.
Tö o zaman sana soracam,
Ayırılmak nicä.
Bu dünnedâ hayırılmak
Ölümdän taa güç (Durbaylo 200;116)
Sevgilisinin başkası ile evlendirilmesi, hatta onun düğününde sadıç (dever
–gag.) olma zorunluluğu sevdiğine kıyma ve intihara teşebbüs olaylarını da
beraberinde getirir:
Yavklucuum, male,
Yavklu da oldu.
Diil uzaa, mali,
Hiç dul yabancıya.
Bir kapu komuşu,
Amıcanın ooluna.
Diil uzaa, mali,
eni dever okudular....17
Öteki dünyadan haber verme , öteki dünyaya haber yollama, sevdikleri ile
dertlerini paylaşma isteği her zaman bu tür örneklerde yer almıştır.
Çocuk yaşta annebabasız kalan genç kız annenin yerini ne ağabeyinin ne
de yengesinin dolduramayacağını anlatırken, bunca yıl geçmesine rağmen
onun benliğinde annesinin ve babasının hala daha genç ve annesinin "kıvrak
boylu" olduğunu dile getirir:
Selâm götürâsin
Benim o genç anama.
Selâm götürâsin
Benim o gencecik bobama......
17
Yavklucuum, male, Yavklu da oldu. Diil uzaa, mali, Hiç dul yabancıya. Bir kapu komuşu,
Amıcanın ooluna. Diil uzaa, mali, Beni dever okudular. Kızkardaşım Tudorkayı, Zıvla koydular. O
kızkardaşım Tudorka Ko zıvla dursun. Ama ban, mali, dever duramıycam. Kızkardaşım Tudorka,
Taa pek küçük, İstedik bilmeer. Bän Yordanayı gördükçe, Nasıl dayanımı? Gördüm, male, Giftâ
bıcaymı, Ban Yordanayı Kıyıp, duureycam. - Kıyma, bâ Kralü, Duurama, be Ralü, O seni kıydısa,
Sän onu kıyma. Suya gidârdi Biaz modıylan. Biaz modıylan, Biaz bakırlarlan, Altın küpeylân, Altın
küpeylân, Cümüş bleziklân. Gümüş bleziklân, \, Bendân da üzüklân.
43
Sokaa da çıkarım,
İçeri da girerim,
Benim o kıvrak mamuma
Kimseyleri benzedâmeerim (Kvilinkova 2003; 165)18
Doğal afetler sonucu yakınlarını kaybetme gibi konular da sıkça işlenen
konular arasındadır . Bu tür örneklerde Gagauzlar olayları ayrıntısı ile
anlatmaya çalışmakta, onları art arda sıralamaktadırlar. Fakat bu tür
örneklerin edebi değeri fazla zengin değildir.
Lirik türküler
Gagauz sözlü edebiyatında en fazla yaygın olan lirik konulu türkülerdir.
Bu örneklerde, genellikle halkın duyguları, toplumdakı tavrı, bu topluma
bakışı ve türkü mısralarına yansıtarak değerlendirmesi vd. sosyal konuların
yanısıra hüzünlü örneklerle beraber neşe dolu ve müzik eşliğinde örnekler de
dahil edilmektedir.
"Alan araştırmacıları ve müzikle uğraşan folklorcular tören dışı
geleneksel lirik türkünün tamamiyle oluşmasını, düşünce ve de edebi
özelliklerin meydana gelmesini tahminen XVI-XVII asırlar arası ortaya
çıktığını söylemektedirler" (Лазутин 1965 : 12). Bu bağlamda Gagauz
anonim lirik türküler söz konusu olduğunda ise bu tarihi XIX-XX. asırlar
arası olarak belirtmek gerek. Elimizde ilk yazılı derleme V.Moşkov'un "
Гагаузы Бендерского уезда" (Bender vilayetin Gagauzlar'ı) adlı eseridir.
Burada yer alan örneklerde de görüldüğü gibi halkın duyguları ve
düşüncelerinin yanısıra onlara zemin hazırlayan olaylar da anlatılmaktadır.19
Tabii ki, dikkati çeken hususların başında türkü yaradıcılığında gerçek
yaşamın ve olaylarla birlikte şiirsel şekiller de ortaya çıkmaya başlamıştır.
Her bir şiirsel şekil halkın içindeki bazı olayları dile getirmekteydi ve bunlar
bu veya başka bir eserin yaratıcılık diline, üslubuna tesir etmektedir."( BALTAM Türklük Bilgisi 8 Balkan Türkoloji Merkezi 2008. s.199-208)
18
187.
Edi yaşından
Batüdân boba olmêêr,
Bir üüsüz kaldım.
Buludan da mamu olmêêr.
Edi yaşından, mari,
Selâm götürâsin
Bir üüsüz kaldım.
Benim o mamuma.
Ne anam vardı,
Söleyâsin ona,
Ne bubam vardı.
Ani bän mamu lafı işitmedim.
Selâm götürâsin
Ban mamu lafı işitmedim,
Benim o genç anama.
Mamu milası da görmedim.
Selâm götürâsin
Şokaa da çıkarım,
Benim o gencecik bobama.
İçeri da girerim,
Söleyâsin onnara,
Benim o kıvrak mamuma
Ani batüdân boba olmêêr.
Kimseyleri benzedâmeerim.
19
См. В.А.Мошков. Гагаузы Бендерского уезда (Этнографические очерки и материалы).
Подготовка к переизданию С.Булгар, С.Курогло. Кишинев 2004. стр.91
44
Gagauz türkülerinin konu bakımından incelenmesini ele alan
Prof.Dr.Lüdmila Pokrovskaya kendi doktora çalışmasının özet bölümünde,
lirik türküleri ayrı bir sınıflandırmaya ve kısma genellikle neşeli konuları
içeren örnekleri ve manileri dahil etmekte, güncel olayları içeren konuları ise
liro-epik ağıtlar sınıflandırmasına dahil etmektedir. Buraya "gagauz
köylerinde olağan üstü veya kaza ile meydana gelen olayların siirsel
serüvenini içeren türküler oluşturmaktadır". Bu türkülerin ömrü bilim
adamına göre kısadır, nedeni ise yayılma sahasının sınırlı olmasıdır
(Pokrovskaya 1953, s.6). Kvilinkova ise , kendi monografisinde gagauz
türkülerini lirik ve güncel diye ayırmakta ve bunları ayırı ayrı başlıklar
altında incelemekte (Kvilinkova 2007, s. 278-279).
Bu değerlendireleri alırsak lirik türklerin yanısıra güncel konulu türküleri
iki ayrı konuymuş gibi almamız gerek. Halbuki lirik türkülerin içerisine
güncel konulu yapıtları katmak daha doğru olacaktır, zira burada işlenen
konular işlev ve yapı açısından lirik konuların ayrılmaz bir parçasıdır.
Lirik türkülerin birçoğu günlük hayatımızda dile getirildiği gibi bayram
veya eğlence yerlerinde de sıkça dile getirilmektedir.
Lirik türkülerin üslûpları karmaşık ve de çeşitlidir. İstiare, abartma,
sıfatların yardımı ile geleneksel folklor dünyası kurulmuştur. Elbet, burada
idealleştirilmiş biçimde Gagauzlar'ın oturdukları evler, dolay, göklerin
maviliği, Tuna nehrinin berraklılığı, insanların yaşam şekilleri, kullandıkları
eşyalar ve bunlara bağladıkları anlamlar ve tabii ki türkülerin asıl
kahramanları- insanlar dile getirilmektedirler. Türkülerde kullanılan edebi
araçlar baş kahramanların duygu ve ruh hallerini yansıtmakta yardımcı
olmakta ve ayrıca da dinleyicilere duygusal yandan tesir etmektedirler.
Geleneksel lirik türkü temelinde insanoğlu tabiatla karşılaştırmasını
yapan kendi sembolik sistemini oluşturmuştur. Gagauz türkülerinde delikanlı
oğlanın sembolü kılıç, aslan, kuş vd. olurken, genç kız da kuş, gül, menekşe,
yıldız vd. sembolleri kendi benliğinde oluşturmaktadır. İnsanların doğa ile iç
içe yaşamaları ve aynı şekilde türkülere de taşımaları birçok sembollere
dönüşmesini sağlamıştır.
Halk ozanlarının (Gagauzlar'da türkücülerin) yapıtlarında ve anonim halk
türkülerinde işlenen motifler soyut kavramlar değildir. Gözle görülen, elle
tutulan somut, günlük yaşamda var olan varlıklardır, çünkü motif bir yazın
yapıtında sık sık vurgulanan temel düşünce, iımge ya da yinelenen anlatımdır.
Bu çerçevede söyleyecek olursak coşkun lirizm içerisinde söylenmiş
sevda türküleri daha çok sevgiliye duyulan duyguları kapsamakta.
Türkülerin oluşumu insanoğlunun içindeki sevinç ve hüzün duygularını
yansıtmakta olduğunu görmekteyiz. Türkülerdeki semboller tüm diğer anonim
halk edebiyatı türlerinde olduğu gibi bir kıyaslama, benzetme üzerine
dayanmakta. Türkülerin ve manilerin satırları yaratıcılar tarafından oluşurken
45
alınan konular hayatın içinden örneklenmekte. Burada sevgi, aşk, kader, sosyal,
tarih vd. konular işlenirken duyguların iç yansıması satırlara dökülmekte.
Konular zamanla daha geniş bir yelpazeye yayıldıkça bunların arasında
ve tabiatın bir parçası sayılan deniz konusu da Gagauz türkü ve manilerinde
önemli yere sahip oldu. Asırlarca Balkan yarımadasında mesken kurmaları
ve gerek Karadenizle , gerek ise Tuna nehri ile iç içe olmaları en popüler
olan türkü ve manilere yansımıştır. Karadeniz üzerinden sürekli İstanbul'a
gelmeleri, esir düşüp gemilerden denize atlamaları, sevgilisinin ve
delikanlının arasını denizin ayırdığını vd. konuları bu türlerde en ince
noktasına kadar işlendiğini görmek mümkündür.
Gagauzlar'ın türkülerini konu bakımında ele aldığımızda tarih konulu
örneklerde denizin ve nehrin önemi karşımıza çıkmakta. Balkan
yarımadasında Kara deniz ve Tuna nehrin önemi yadsınamaz. Birçok
savaşların yapıldığında bu sular kendi dalgalarına içindeki acıyı ve kanlı
galibiyetleri gömmüştür.
1828 yılında yapılan Varna muhasarasını dile getiren türkü Varna'nın
savunmasını şu satırlarla anlatır:
Varna Kalata'ya bakar,
Arasında dere akar,
Gemiler Varna'yı yakar
Biz Varnalıyız aalar(ağalar T.A.)
Padişahlar,
İmdat Varnaya!
Bu satırlarda dere Varna ve Türkiye arasında bir ince köprü ve Türkiye
Varna için bir nevi kurtarıcı olduğu simgesini gütmekte.
Varna'nın etrafı deniz,
Varna'ı sardı domuz,
Verin tabyalara omuz,
Biz Varnalıyız.
İmdat, çaresizlik, yalnızlık simgesi olarak karşımıza çıkar bu satırlarda
deniz. Varna'nın etrafı düşmanla sarılı ve Varna yardım ister, omuz ister
düşmanına karşı.
Moskof' Varna'yı hem denizden hem de karadan sarar, fakat Osmanlı'nın
hücumundan korkar ve geri adım atar.
Düşman ve kafir Moskof,
Denizden ve karadan,
Toplardan sık gülleri saçar,
Korkar Osmanlı toplarından,
Ve Moskof hücumdan kaçar,
Biz Varnalıyız..... (Güngör; Argunşah 1991; 151)
Kaynakça: Веселовский А.Н. Историческая поэтика. М., 1989. Дурбайло М.А.
Баллата тюркюлери. Кишинев. 1991. Лазутин С.Г. Русские народные песни. – М.:
46
Просвещение, 1965. Мошков В.А.. Гагаузы Бендерского уезда (Этнографические
очерки и материалы). Подготовка к переизданию С.Булгар, С.Курогло. Кишинев
2004. Argunşah Mustafa -Hülya Argunşah . Gagauz Yazıları. Kayseri. 2007. Arnaut T.
Gagauzlarda ilkyaz bayramı. Nevruz [derleyen]: H. Vedat Demirbaş; editör:Elmas Kılıç Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. 1995. Arnaut, F. Metin: derleyen ve
anlatan arasında iletişim ve ağıtlardaki uygulama //Folklor ve edebiat 2008 . Ankara.
Kasım. Arnaut Т. Konu Bakımından Gagauz Türkülerin İncelenmesi //14.KIBATEK
Edebiyat Sempozyumu Gagauz Kültürü. 6-10 Ekim 2007 Moldova. (yayına hazırlayanlar
Metin Turan-Lüba Çimpoeş-Emila Bankova). Kişinev. 2007. Gagauz halk türküleri.
(toplayan hem hazırlayan M.Durbaylo. hazırlayan hem basım için sorumlu L.Çimpoeş).
Kişinev. 2001. Baboğlu, Nikolay . Gagauz Folkloru. Kişinev. 1969. Güngör, HarunMustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı. 1991. Kaya,
Dogan. Anonim Halk Şiiri. Akçağ Yayınları. 2000. Manov, Atanas. Gagauzlar (Hristiyan
Türkler). (Bulgarcadan çeviren: Türker Acaroğlu). Varlık Neşriyatı. Ankara. 1939.
Sorçanu Evdokiya .Gagauz kalendar adetleri. Kişinöv. 2006
Діана Нікогло, канд. філол. наук
/Диана Никогло, канд. филол. наук (Молдова)
ВІДОБРАЖЕННЯ СПЕЦИФІКИ ГАГАУЗЬКОГО ФОЛЬКЛОРУ
У НАУКОВОЇ ЛІТЕРАТУРИ ДРУГОЇ ПОЛОВИНИ XX–XXI ст.
(історіографічний огляд)
ОТРАЖЕНИЕ СПЕЦИФИКИ ГАГАУЗСКОГО ФОЛЬКЛОРА
В НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XX–XXI вв.
(историографический обзор)
У даній статті представлений історіографічний огляд наукових праць, в яких
відображається специфіка гагаузької фольклору. Автор приходить до висновку, що в
цій області, як і в інших елементах культури, зберігаються нашарування різних епох,
пов'язаних з етапами етнічної історії гагаузів, відображаються етнокультурні
взаємовпливу з іншими народами. Поєднання південнослов'янській та тюркської
традицій створює оригінальний і самобутній вигляд фольклору гагаузів.
In the given article is presented historiographical review of scientific works were
specific of Gagauz folklore is reflected. Author comes to a conclusion that in this field as
in other spheries of traditional cultura are kept stratifications of different epoches,
connected with a stages of Gagauz ethnic history, ethnocultural mutually influence with
other peoples. Combination Southenslavian and Turkic traditions original and specific
character of Gagauz folklor is formed (created).
Исследованиям в области фольклора посвящены работы российских,
молдавских, украинских ученых: В.А. Мошкова, Л.А. Покровской,
М.Б. Чернышевой, М.А. Дурбайло, Л.С. Чимпоеш, В.И. Сырфа,
Ф.И. Арнаут. Почти все эти труды содержат информацию об
этнокультурных взаимовлияниях и специфических элементах.
Проблемами фольклора гагаузов Болгарии занимались и занимаются
болгарские ученые, большинство работ которых посвящено отражению
феномена двуязычия в гагаузском фольклоре.
47
Например, специалист в области этнографии В. Маринов, являющийся
сторонником теории "болгарского" происхождения гагаузов (т. е. гагаузы –
отуреченные болгары), опираясь на свои наблюдения, отмечает, что у
гагаузов существуют песни на турецком языке. ПРИВЕДЯ ПРИМЕРЫ
НАРОДНЫХ ПЕСЕНЬ ИСПОЛНЯЮЩИХСЯ СРЕДИ ГАГАУЗОВ Автор
приводит высказывания гагаузов, которых ему удалось опросить. Так, по
словам одного из информаторов, эти песни такие же, как и болгарские, но
передаются турецкими словами. Далее исследователь говорит о том, что
гагаузы поют песни на болгарском языке, часто не понимая их смысла, так
как эти песни в таком виде передаются из поколения в поколение
(Маринов, 1956, 52). По мнению Маринова, это является следствием
калькирования болгарских текстов. Таким образом и объясняется
двуязычие в гагаузском фольклоре. Известный болгарский тюрколог Е.
Боев пишет, что фольклор гагаузов по своей сути соответствует фольклору
их болгароязычных соседей. На основании этого он делает вывод о том,
что гагаузов нельзя считать даже этнографической группой (Боев, 1995).
По мнению Й. Коларовой, двуязычие гагаузского фольклора является
одной из его особенностей, возникшей в болгарском этнокультурном
ареале (Коларова, 1999, 70-81).
На наш взгляд, внимания заслуживает позиция Кр. Баева, специалиста
по фольклору гагаузов Северо-Восточной Болгарии, который записал
песни на гагаузском языке. Согласно его мнению, идентичность сюжетов
исторических песен болгар и гагаузов объясняется общностью
исторических судеб болгар и гагаузов, но отнюдь не влиянием болгарских
песен на гагаузские (Баев, 1964, 107). Данное видение не вполне
соответствует общепринятой в болгарской науке точке зрения о том, что
гагаузы – это отуреченные болгары. По сути Кр. Баев признает
самобытный характер гагаузского фольклора и не считает наличие
исторических песен у гагаузов результатом заимствования их у болгар.
Историографический обзор научной литературы по фольклору гагаузов
Болгарии представлен в обстоятельной работе болгарского этнолога В.
Матеевой. Автор приводит научные труды, в которых излагается мнение
каждого ученого на эту проблему. Исследовательница также считает, что
двуязычие фольклора гагаузов является особенностью их культуры
(Матеева, 1999, 112; она же, 2006, 81-143).
Целью нашей статьи является выявление специфики тех жанров
гагаузского фольклора, которые в научной литературе получили наиболее
подробное освещение: песенного творчества, дастанного эпоса, волшебных
сказок. Кроме того, автор ставит перед собой задачу рассмотреть, как
обозначается специфика фольклора гагаузов в работах этнологов, которые
рассматривают фольклор как этнографический источник.
48
Гагаузский фольклор в исследованиях фольклористов
Песенное творчество
Работы В.А. Мошкова не вписываются в обозначенный нами в
названии статьи временной период. Однако, учитывая значимость его
творческого наследия для гагаузоведения, мы сочли целесообразным
рассмотреть его мнение относительно этой области духовной культуры
народа. В.А. Мошков был первым из профессиональных исследователей,
собравшим не только этнографический, но и фольклорный материал.
Фольклорные тексты (сказки, песни, пословицы, поговорки, загадки и
др.) были опубликованы в книге "Наречия бессарабских гагаузов"
(Образцы народной литературы.., 1904). В процентном соотношении
большую часть среди них составляют сказки. Среди песен были
зафиксированы маани (лирические миниатюры) и несколько длинных
песен ("тюркю"). В указанной работе не представлен какой-либо анализ
собранных образцов народной литературы, а даны лишь тексты на языке
оригинала. Некоторые размышления и комментарии по песенному
творчеству находятся в очерках "Гагаузы Бендерского уезда", вышедших
в свет в начале XX в. Однако эти комментарии, в отличие от тех, которые
даются к этнографическим материалам, не содержат, с точки зрения
фольклористики, детального анализа. В них выражены, скорее всего,
личные впечатления автора о музыкальной культуре гагаузов, но никаких
указаний на этническую специфику не наблюдается (Мошков, 2004, 87100). В.А. Мошков обозначает лишь отдельные художественно-стилевые
и композиционные особенности маани и отмечает, что эти песенные
миниатюры "представляют для этнографии только тот интерес, что по
ним можно изучать процесс так называемого народного творчества – еще
не иссякшего у гагаузов по настоящее время" (Мошков, 2004, 89). Что
касается длинных песен ("тюркю"), то, по мнению автора, их не очень
много и они являются заимствованием "от нынешних и бывших соседей:
болгар, молдаван, турок-осман" (Мошков, 2004, 89). Позволим себе
напомнить, что сам В.А. Мошков в течение года собирал этнографиический и фольклорный материал в основном в двух селах с гагаузским
населением (Бешалме и Етулии). Остальные населенные пункты остались
вне внимания исследователя. Вполне возможно, что в них была иная
ситуация. Мы ни в коем случае не ставим под сомнение профессионализм
русского ученого и не умаляем значимость его трудов. Вполне понятно,
что для изучения такого огромного материала в разных селах исследователю потребовалось бы гораздо больше времени. То, что сделал для
гагаузоведения В.А. Мошков, является настоящим научным подвигом.
Первенство в комплексном изучении фольклора гагаузов,
принадлежит Л.А. Покровской. Являясь признанным специалистом в
49
области гагаузского языка и фольклора и обладая абсолютным
музыкальным слухом, Л.А. Покровская собрала обширный полевой
материал по песенному творчеству гагаузов. В своем диссертационном
исследовании автор выявляет ряд особенностей песенного фольклора
гагаузов, а также специфику его музыкальной стороны (Покровская,
1953). Следует указать на то, что самобытность песенного фольклора
гагаузов определяется его жанровым своеобразием. Исходя из
содержания данной работы, можно прийти к выводу о том, что в
песенном творчестве народа сочетаются жанры, свойственные как
европейским (балканским), так и тюркоязычным народам. Если
баллады – жанр европейского фольклора, то маани (песенные
миниатюры) считаются наиболее древним и типичным жанром
тюркской народной поэзии (Покровская, Чернышева, 1989, 4). Баллады,
с одной стороны, сближают фольклор гагаузов с песенным фольклором
народов балканского полуострова, а с другой отделяют от песенного
творчества других тюркоязычных народов (Покровская, Чернышева,
1989, 4). Маани, наоборот, сближают гагаузов с тюркоязычными
народами и отделяют от народов Европы.
Л.А. Покровская, выделила специфические черты гагаузских песен в
контексте их идейно-тематического содержания, в художественной
форме (композиции, поэтического стиля, стихосложения) и в
музыкальном сопровождении.
Так, в плане идейно-тематического содержания автором выявлены
следующие особенности:
Отсутствие героического эпоса у гагаузов. Как считает
исследовательница, эту функцию выполняют эпические песни,
которые "представляют собой варианты болгарских народных
баллад, юнацких и хайдутских песен" (Покровская, 1953, 6). "Это
обстоятельство, - продолжает далее Л.А. Покровская, - ничуть не
снижает идейно-художественной ценности указанных песен и их
роли в гагаузском песенном творчестве; оно лишь свидетельствует
об идейной близости гагаузского народа к героическому
болгарскому народу" (Покровская, 1953, 8).
Принципиальное различие гагаузских и болгарских хайдутских песен в
плане идейной направленности. "В то время как в большинстве болгарских
песен отчетливо выявляется положительно и сочувственное отношение к
хайдутам, в гагаузских песнях отношение к хайдутам почти всегда
отрицательное. Причиной этого является различное значение слова
"хайдут" в болгарском и гагаузском языках. Основное значение слова
"хайдут" (или "хайдук") в болгарском языке – народный повстанец,
партизан. В гагаузском же языке слово "хайдут" означает – разбойник,
50
грабитель и употребляется преимущественно в отрицательном смысле. В
гагаузских песнях под хайдутами подразумеваются, главным образом,
турецкие разбойники – кирджалии, грабившие мирное население Болгарии
в конце XVIII – начале XIX вв." (Покровская, 1953, 9).
Самобытностью (по сравнению с эпическими песнями) отличается
гагаузская песенная лирика, которая имеет много общих черт с
лирикой других тюркских народов (азербайджанцев, туркмен, турок).
Как правило, это проявляется во внешней форме песен и их
поэтическом стиле (Покровская, 1953, 7).
Турецкое происхождение песен о русско-турецких войнах XIX в.. Как
указывает Л. А. Покровская, эти песни подвергались у гагаузов
значительным переделкам и получили совершенно иную идейную
направленность. Так, в гагаузском варианте песни об осаде Плевны в
русско-турецкой войне 1877–78 гг. "турки восхваляют своего генерала
Османа-пашу; гагаузы, напротив, посылают проклятия ненавистному
турецкому генералу и высмеивают его хвастливость и трусость"
(Покровская, 1953, 10).
В отношении художественной формы:
Повторение предыдущего стиха или полустишия, так называемое
подхватывание стиха – наиболее характерный композиционно
стилистический прием, сближающий гагаузскую песню с русской и
болгарской народной песней. Данный прием не характерен для песен
тюркских народностей. Однако "в любовных и женских песнях, где почти
не чувствуется славянского влияния, повторения такого типа встречаются
гораздо реже, чем в песнях других жанров (Покровская, 1953, 14).
Наличие традиционных "восточных" сравнений, имеющих
первоначальные истоки в арабской и персидской поэзии и проникших в
гагаузские песни, по-видимому, через турецкую народную лирику
(Покровская, 1953, 15).
Широкое распространение наряду с семисложным стихом
десятисложного стиха, разделенного цезурой на два равных
полустишия – "явление, необычное для устной поэзии тюркоязычных
народов, где десятисложник встречается очень редко и не может
считаться характерным видом стиха. В русской и болгарской народной
поэзии десятисложник, напротив, занимает очень важное место"
(Покровская, 1953, 15).
В отношении музыкальной стороны:
Характерной чертой гагаузских песен является одноголосие. В
последние годы в быт гагаузов стало входить хоровое пение (всегда
унисонное) (Покровская, 1953, 17).
51
Утрата с течением времени древних восточных корней в гагаузских
песенных мелодиях (Покровская, 1953, 17).
В ладово-интонационной и ритмической структуре гагаузских
песенных мелодий ясно чувствуется влияние народной музыки болгар и
молдаван. В то же время мелодии гагаузских песен обладают
определенным своеобразием, отличающим их от песен других народов
(Покровская, 1953, 17).
Российский музыковед М.Б. Чернышева, исследуя музыкально-стилевые
черты гагаузского музыкального фольклора, предприняла попытку
обозначить некоторые особенности этого аспекта гагаузской песни:
Наличие монодического (сольного) склада, характерного для
песенных культур тюркских народов. "…даже если песню поют двое,
расхождения голосов практически отсутствуют или не имеют
принципиального характера" (Покровская, Чернышова, 1989, 8).
Распевание слога двумя соседними звуками по нисходящей (реже по
восходящей линии). Данный прием "можно считать специфически
тюркским, причем относящимся к весьма ранним стадиям
формирования соответствующих культур, когда они не были еще так
разобщены территориально" (Покровская, Чернышова, 1989, 9).
Преобладание ямбизированных форм – ритмов суммирования,
утяжеления к концу мотивов и фраз является результатом влияния
славянской музыкальной культуры (Покровская, Чернышова, 1989, 10).
Завершая предварительный анализ песенного языка гагаузов,
М.Б. Чернышева подчеркивает, что гагаузским напевам присуща тюркская
монодийная культура (культура сольного исполнения), в которой "нашли
отражения разнообразные влияния соседних народов". При этом
"некоторые черты ладового мышления и строфическая организация
напевов сближают ее с фольклором славянских и балканских народов (в
частности, румын). А ритмическая изощренность и мелодическое
орнаментирование, так же, как и способы звуковедения и некоторые
принципы мелодического конструирования, ассоциируются с музыкой
других тюркских и арабских народов" (Покровская, Чернышева, 1989, 11).
Как видим, выводы М.Б. Чернышевой относительно музыкальной стороны
гагаузских песен, в частности по наличию сольного исполнения и
особенностям ладового мышления, согласуются с результатами
исследования Л.А. Покровской.
Молдавский фольклорист М.А. Дурбайло продолжила изыскания в
области песенного творчества гагаузов. Результатом многолетней
работы автора явился сборник песен "Баллада тÿркÿлери" (1991 г.), в
котором собраны образцы народных баллад. Во вступительной статье,
опираясь на существующий в фольклористике опыт систематизации
52
жанров, М.А. Дурбайло предлагает свою версию классификации
гагаузских баллад (Дурбайло, 1991, 11-12). Исследовательница
подтверждает также вывод Л.А. Покровской о том, что "на процесс
складывания гагаузской баллады большое влияние оказали традиции
южнославянской и европейской баллады" (Дурбайло, 1991, 7). Мы
разделяем мнение автора относительно того, что "развитие поэтики и
сюжетики баллад у гагаузов и их соседей идет по пути типологической
общности традиций" (Дурбайло, 1991, 25-26).
В своей работе М.А. Дурбайло не выявляет непосредственно
специфику данного жанра у гагаузов, но указывает на некоторые
элементы, позволяющие квалифицировать их как особенные. Вслед за Л.А.
Покровской исследовательница отмечает те черты, которые сближают
гагаузские баллады с таковыми у балканских народов, прежде всего у
болгар, а также с другими славянскими народами и народами Европы.
Кроме того, автор приводит сравнения с фольклорными сюжетами других
тюркоязычных народов. Перечислим некоторые из них.
Так, с фольклорными традициями южнославянских народов
гагаузскую балладу роднят одноконфликтность, обилие диалогов,
повторение отдельных поэтических формул; фантастические образы
Желтой змеи, которая гложет юношу и многое др.. (Дурбайло, 1991,
7;8). С общеславянскими традициями сходство прослеживается также в
мотиве предсмертного завещания воина на поле битвы; мотив
превращения влюбленных после смерти в дерево (у гагаузов в
виноградную лозу) и др. (Дурбайло, 1991, 11; 21). С общеевропейскими
традициями гагаузские баллады сближают: сочетание мотивов древних
поверий с мотивами семейно-личных отношений (баллада о проклятой
Йане); сюжет о жертвоприношении при строительстве; сюжет о сестреотравительнице; тема о бесправном положении женщины и др.
(Дурбайло, 1991, 9; 15; 16).
По мнению автора, общими с фольклорными традициями
тюркоязычных народов являются следующие элементы:
Мотив ожидания героиней своей судьбы у реки (баллада о
проклятой Йане) находит аналогии в эпосе алтайцев, где герой Алтын
Коо ждет свою суженную у реки (Дурбайло, 1991, 10).
Образы горы, змеи, дерева и тесно связанные с ними астральные
мифологемы – небо, звезды, луна и солнце – отражают систему
мифологических взглядов предков гагаузов (надо полагать,
тюркоязычных предков – Д.Н.) (Дурбайло, 1991, 14).
Отдельные фразеологические сочетания восходят к древнетюркской
поэзии и обрядам. Например, "поэтическое выражение "кровавые слезы"
является выражением глубокой скорби. Семантика его связана с
53
похоронными обрядами древних тюрок. У орхонских тюрок знатных членов
общества долго оплакивали, и в знак скорби родственники расцарапывали
лицо так, что кровь и слезы вместе лились" (Дурбайло, 1991, 24;25).
Жанр маани представляет собой песенные миниатюры, которые
являются общетюркским элементом. Специфика этого жанра и его
принадлежность тюркской традиции обозначена в работе украинского
тюрколога Ф. И. Арнаут (Арнаут, 1999). Как правило, исследователи
проводят аналогию маани с бейтами – одним из жанров восточной поэзии,
характерной для азербайджанского фольклора. Например, Ф.И. Арнаут
отмечает, что между маани и бейтами существует не только идейнотематическая связь (мотивы разлуки, любви), но и композиционноструктурные сходства (Арнаут, 1999, 14). Сходство с турецким и
азербайджанским фольклором наблюдается и в наличии таких видов маани
как маани-диалоги, маани-загадки, маани-молитвы/проклятия (Арнанут,
1999, 17, 18, 19). Отличие состоит в том, что в Азербайджане и в Турции не
встречаются маани, в содержании которых говорится об отношениях парня
и девушки, а у гагаузов есть (Арнаут, 1999, 17).
В заключении исследовательница приходит к выводу, что маани
гагаузов, турков и бейты азербайджанцев имеют генетическую и
структурно-типологическую близость.
Дастанный эпос гагаузов
Существование данного жанра вызывает определенные дискуссии
среди фольклористов. Как было отмечено выше, Л.А. Покровская
отрицает наличие в фольклорной традиции гагаузов эпоса (Покровская,
1953, 6). Молдавский фольклорист Л.А. Чимпоеш в своей работе
"Дастанный эпос гагаузов" (1997 г.) считает, что именно гагаузские
дастаны являются полноправным эпическим жанром. Выявление
специфических черт гагаузского дастана представлено автором в главе
"Общее и особенное в эпических традициях гагаузов" (Чимпоеш, 1997,
84-94). Обозначая элементы, сближающие данный жанр гагаузского
фольклора с традициями тюркоязычных народов, Л. С. Чимпоеш
отмечает, что гагаузский дастан нельзя считать самостоятельным
первоисточником, так как он является ответвлением огузской
эпической версии (Чимпоеш, 1997, 84). При этом гагаузские версии
дастанов находят наиболее близкие аналогии с азербайджанскими и
турецкими вариантами, а также обнаруживают тесную связь с
анатолийскими вариантами турецких дастанов.
В тематическом и сюжетном отношении сходство гагаузских дастанов
с эпосами тюркоязычных народов наблюдается в следующих моментах:
в наличии преемственности древних традиций и основной
классической сюжетной канвы;
54
в сохранении формы тюркского дастана – прозы, перемежающейся с
поэзией;
в соблюдении последовательности событий и узловых моментов;
в сохранении функции главного героя – борца за справедливость
(Чимпоеш, 1997, 93).
В то же время в работе приводятся отличия от фольклорных версий
других тюркоязычных народов. Среди них:
Отсутствие гагаузском эпосе эпической широты, обилия сцен,
эпизодов, разработки деталей. По мнению автора, это свидетельствует
о неполной зрелости устнопоэтической традиции и объясняется
многочисленными
миграциями,
постоянными
передвижении,
сложностями исторической судьбы гагаузов (Чимпоеш, 1997, 84).
Гагаузская версия считает циклопов представителями целого народа,
обитавшего во времена сотворения мира, в то время как огузский эпос
говорит о циклопах как об единичных феноменах, а в анатолийском
варианте речь идет об одном из племен (Чимпоеш, 1997, 85;86).
Гагаузские дастаны носят менее воинственный и богатырский
характер. Они в большей степени бытовые и житейские. Автор
связывает это с конкретными историческими условиями жизни народа в
контактной зоне между этническими традициями Запада (Балканы и
Европа) и Востока (тюркоязычный мир), а именно со сменой типа
хозяйственной деятельности предков гагаузов, перешедших на
оседлость и занявшихся земледелием (Чимпоеш, 1997, 87).
Эта черта в свою очередь проявляется в следующих моментах:
В гагаузском эпосе (в отличие от анатолийской версии) наблюдается
отсутствие древних, восходящих к богатырской сказке мотивов
(чудесного рождения героя, его богатырского детства, обручения с
колыбели, ритуала наречения героя именем (Чимпоеш, 1997, 91).
Кёроглу гагаузского дастана – обыкновенный человек, в действиях
которого мотив мести не является первостепенным. Для него важнее
набеги с целью восстановления социально справедливости. В восточных
версиях эпоса Кёроголу - герой, обладающий сверхъестественными
качествами, полученными от святых (Чимпоеш, 1997, 91).
В гагаузском эпосе отсутствует генеалогическая циклизация, когда
знаменитый эпический герой становится отцом или родоначальником
поколения "младших богатырей", продолжающих или варьирующих его
подвиги (Чимпоеш, 1997, 91; 92).
В гагаузской версии Кёроглу отсутствует какой-либо религиозный
мотив, т.е. идея воинствующего христианства не является
идеологическим стержнем. Косвенный намек на христианскую мораль
содержится в гагаузском "Денгибозе", герой которого отвергает любовь
55
девушки, так как христианская мораль не допускает двоеженства. Кроме
того, подобный намек имеет место в сказании о Тепягезе, которого убивает
паломник, вероятно христианин. Будучи христианами, гагаузы совершали
паломничество на гору Афон и в Иерусалим. В огузском варианте и
анатолийских сказках герой подвергается нападению гяура и попадает в
плен к врагу-христианину (Чимпоеш, 1997, 91; 92).
Автор также обращает внимание на архаичные элементы дастанов,
которые, на наш взгляд, тоже можно квалифицировать как
специфические. По ее мнению, древность корней гагаузского эпоса
прослеживается в том, что в нем сохранились признаки кочевых
традиций предков гагаузов. К этим признакам относится тема дружбы
между богатырем и его конем, которая широко распространена в
сказаниях тюркоязычных народов. Общеизвестно, что коневодство
играло важнейшую роль в кочевом быту. О наличии богатой
терминологии по скотоводству свидетельствуют исследования
специалиста в области этнографии гагаузов М. Н. Губогло (Губогло,
1971, 217-236). Извлеченные Л. С. Чимпоеш из гагаузских дастанов
лексемы, обозначающие различные масти коня, подтверждают выводы
М. Н. Губогло относительно существования отдельных номинативных
единиц, специальных терминов, обслуживающих эту сферу словарного
состава гагаузского языка, а также относительно того, что в этом плане
гагаузская терминология гораздо более развита, чем терминология
других тюркских языков (Губогло, 2006, 63; Чимпоеш, 1997, 87).
В заключении Л. C. Чимпоеш приходит к выводу о том, что
создатели гагаузских дастанов прекрасно знали огузский героический
эпос, творчески от него отталкивались и творчески от него зависели,
как младшие от старшего (Чимпоеш, 1997, 94). На наш взгляд, даже
если дастаны были заимствованы гагаузами у турок, то в любом случае
они подвергались во времени и пространстве различным
трансформациям. Народ пропускал их через призму своего восприятия,
интерпретировал по-своему, наполнял новыми оттенками идейнотематическое содержание и художественную форму. Поэтому данные
изменения вызывают интерес не только у фольклористов, но и у
этнологов, которые, проводя междисциплинарные исследования,
широко используют фольклорные материалы для поиска самобытных
элементов культуры того или иного народа.
Народная проза (волшебная сказка)
Составной часть, народной прозы являются волшебные сказки, изучение
которых нашло отражение в работах фольклориста-гагаузоведа В. И. Сырфа
Сырф, 2003). Автор в основном акцентирует внимание на заимствованиях и
на общих чертах. Однако, как следует из содержания его статьи, поиск
56
специфики этого фольклорного жанра гагаузов осуществляется посредством
выявления соответствий с тюркской традицией и обозначения архаичных
элементов. По мнению В. И. Сырфа, с турецкой сказкой гагаузскую
волшебную сказку сближают такие элементы как динамичность действия,
отсутствие цветистых и длинных описаний пейзажа, выразительная
краткость сказочных событий; поэтические описания женской красоты,
гиперболизация в описании волшебных сил, меткие пословицы и поговорки
(Сырф, 2003, 284). В виду того, что гагаузская волшебная сказка содержит в
себе большую долю общеевропейских сюжетов, перечисленные нами
элементы можно квалифицировать как этноспецифичные. К этой же
категории относится наличие целого ряда мифических образов и персонажей
(аждер, дэв, евреем и др.), восходящих своими корнями к культуре тюроккочевников (Сырф, 2003, 284).
От болгарской, румынской, русской сказок заимствуются имена
собственные (болгарские – Стоян, Петрана, Тодур), образы героев
(румынские - Făt-Frumos, Moti, Coti и т. п.), сюжеты и мотивы (русские
– "Сивка-Бурка", "Жар-птица", "Конек-горбунок") (Сырф, 2003, 284285). По мнению В. И. Сырфа, процессы заимствования
обуславливаются одинаковым или близким историко-культурным
уровнем развития взиамодействующих этносов, мобильностью
сказочного жанра, структурно-типологическим сходством, близостью
образных систем в фольклорной традиции данных народов (Сырф,
2003, 285;287). Вероятно, мобильность волшебной сказки, а значит и ее
проницаемость для иноэтничных традиций, вызывает затруднения в
поиске и выявлении этноспецифических элементов.
Гагаузский фольклор в исследованиях этнографов
Гагаузский фольклор в исследованиях этнографов рассматривается как
этнографический источник. Как правило, ученые используют фольклорные
материалы, чтобы при сопоставлении их с этнографическими данными
доказать специфичность того или иного элемента культуры. В данном
аспекте написан ряд обстоятельных работ М. Н. Губогло. Следует
отметить, что автор начал изыскания по этой проблеме еще в конце 60-х гг.
XX в.. В 1968 г. выходит в свет его статья "Этнокультурные дланные о
кочевом прошлом гагаузов". Затем, гораздо позже в 2005 г. появляется
доработанный вариан этой статьи ("Культ волка у гагаузов:
этнокультурные параллели в тюркском мире"), а в 2006 г. в одном из
разделов монографии "Именем языка" - еще одна дополненная версия
(Губогло, 1968; он же, 2005; он же, 2006). Опираясь на собранный полевой
материал сугубо этнографического плана (сведения о волчьих праздниках
у гагаузов), М. Н. Губогло одновременно привлекает и фольклорные
источники - записанные им легенды о волке как в гагаузских, так и в
болгарских селах (Губогло, 1968, 58-59; он же, 2005, 414; он же, 2006, 80).
57
Исследователь приводит и другие виды фольклорных жанров: например,
восклицание (Ху! Ху! Ху!), оберегающее человека от волка; гагаузскую
пословицу, отражающую почтительное отношение к волку ("Курду гöран
да "уу" баарыр гöрмеан таа чок баарыр" - "Кто увидит волка, кричит "уу",
кто не видит, кричит еще громче"); клятву именем волка ("Йабаны урсун!"
- "Пусть поразит меня волк!"; "И бени жданавар!" - "Съешь меня, волк!").
Кроме того, М. Н. Губогло представляет, как образ волка отражается в
фольклоре других тюркоязычных народов, а также в устном народном
творчестве славянских этносов. Так, сопоставляя сюжет огузского
героического эпоса "Книга моего деда Коркута" со своими полевыми
материалами и с рассказами, записанными В. А. Мошковым во время его
пребывания в гагаузских селах, ученый устанавливает наличие общего
мотива: с волками могли успешно справляться только пастухи (Губогло,
2006, 98). Все это позволяет автору прийти к заключению, что образ волка
в фольклоре и содержание "волчьих праздников" в календарной
обрядности свидетельствует о том, что в культуре гагаузов имеютя
отголоски культа волка. Таким образом М.Н. Губогло подчеркивает
специфичность данного элемента в традиционно-бытовой культуре народа.
Апелляция к фольклору как к этнографическому источнику
представлена в монографии Е.Н. Квилинковой (Квилинкова, 2007).
Опираясь на обширный полевой материал, автор приводит
региональные отличия песенного фольклора гагаузов Болгарии и
Молдовы. Среди них выделяются следующие:
наличие в песенном творчестве гагаузов Болгарии турецкого
влияния и слабое турецкое влияние в песенном творчестве гагаузов
Молдовы, выражающееся в незначительном количестве песен,
заимствованных у турок;
вытеснение песен турецкого происхождения из фольклора гагаузов.
Причиной этого является прекращение контактов с турецкой языковой
средой в результате переселения в Бессарабию;
баллады, являющиеся одним из распространенных видов песен у
гагаузов Молдовы, редко встречаются у гагаузов Болгарии;
у гагаузов Болгарии мало песен на гагаузском языке с сюжетами,
которые распространены у южнославянских народов и у гагаузов Молдовы;
фольклору гагаузов Болгарии присущ билингвизм (гагаузскоболгарский), а гагаузов Молдовы – полилингвизм (гагаузско-болгарскомолдавский);
наличие религиозного песенного фольклора у гагаузов Молдовы и почти
полное его отсутствие у гагаузов Болгарии (Квилинкова, 2007, 363-366).
Позволим себе сделать замечания относительно некоторых выводов
автора. Так, Е. Н. Квилинкова утверждает, что широкое бытование
баллад эпического содержания у гагаузов Молдовы "является
58
результатом интенсивных этнокультурных контактов между гагаузами и
болгарами в бессарабский период" (Квилинова, 2007, 364). В качестве
аргумента исследовательница использует свои собственные наблюдения,
согласно которым, "баллады, являющиеся одним из распространенных
видов песен у гагаузов Молдовы, редко встречаются у гагаузов
Болгарии" (Квилинова, 2007, 364). Подобное утверждение, на наш взгляд,
вызывает сомнение. Чтобы делать такие выводы необходимо
досконально изучить баллады гагаузов Болгарии и баллады
"бессарабских" болгар (и молдаван) и провести сопоставительный
анализ. Это поможет определить, действительно ли имело место
заимствование гагаузами Молдовы (о котором говорит автор) текстов
баллад у их соседей-болгар. Если же это подтвердится, то следует
изучить, каким путем это заимствование происходило. Учитывая факт
компактного расселения гагаузов на территории Бессарабии, следует
определить, насколько контакты гагаузов с болгарами и в каких
населенных пунктах Бессарабии (на различных этапах переселения) были
наиболее интенсивными и насколько эти контакты могли повлечь за
собой заимствование такого огромного пласта гагаузского фольклора.
Мы
полагаем,
что
выводы,
представленные
автором,
преждевременны. Е. Н. Квилинкова, не являясь профессиональным
фольклористом, специально не занималась изучением баллад гагаузов
Болгарии, а исследовала песенный фольклор гагаузов как
этнографический источник. Поэтому мы считаем, что заключения
автора нуждаются в дополнительной проверке и уточнении.
На наш взгляд, еще одной причиной таких преждевременных
выводов является некая путаница в жанрах народных песен гагаузов.
Относясь с глубоким уважением к автору сборника "Баллада
тÿркÿлери" М. А. Дурбайло, к ее богатому опыту в сборе фольклорного
материала, мы не можем не заметить, что в баллады она включает
почти все исполняемые в народе песни (эпические песни трагического и
героического характера, исторические, семейные баллады, баллады о
хайдутах, о страданиях балканских народов под игом Османской
империи) (Дурбайло, 1991, 11-12). Мы полагаем, что эти песни по
своему содержанию слишком разнородны, чтобы сгруппировать их в
одну жанровую нишу. В этом отношении следует руководствоваться
мнением квалифицированного специалиста Л. А. Покровской,
представившей в одной из последних своих работ четкую жанровую
классификацию данной области фольклора гагаузов. Она определяет
баллады как лиро-эпические песни с трагическим содержанием и
относит к ним следующие разновидности: 1) семейные баллады о
трагических событиях семейной жизни, 2) баллады о хайдутах, 3)
59
баллады о страданиях балканских народов под игом Османской
империи. Остальные народные песени являются самостоятельными
жанрами. (Покровская, 2008, 124-127). Как видим, к балладам не
относятся эпические песни героического и трагического содержания
(песни о богатыре-"пеливане", о Маринке, победившей целое войско
паши, о желтой змее, проглотившей юношу и т. д.), а также
исторические песни. Впрочем, Л. А. Покровская обозначила эту
классификационную схему еще в 1953 г. в своей диссертации,
посвященной песенному творчеству гагаузов. Из текста автореферата
довольно четко видно, что автор отделяет баллады от других видов
песен (Покровская, 1953, 5-7). Упомянутая последняя статья
Л.А. Покровской, написанная на основе материалов диссертации, более
подробно освещает принципы классификации и содержит
существенные дополнения, а также разннобразные примеры из сюжетов
баллад (Покровская, 2008, 124-127).
Не вызывает сомнения то, что при сборе полевого материала
Е.Н. Квилинкова опиралась на классификацию, предложенную
М.А. Дурбайло. Этот факт, как было сказано выше, и стал причиной
таких поспешных выводов.
Заметим, что те разновидности баллад, которые выделила
Л.А. Покровская, их содержание и сюжеты широко распространены у
других народов Балкано-Карпато-Дунайского ареала, что является
свидетельством общности их исторических судеб. Данные баллады
отражают наиболее яркие, но очень трагические страницы жизни
гагаузов, связанные с определенным этапом его истории – османским
господством. Общеизвестно, что именно разгул разбойничьих
(хайдутских) банд явился одной из причин исхода задунайских
колонистов в Бессарабию. Пронзительна и глубоко трагична баллада о
девушке Тудорке (в других вариантах – Лянке), бросившейся в Дунай,
чтобы не стать рабыней турка-османа. Человеческая память, как
известно, способна надолго запечатлевать трагизм и страдания, смерть
и душевную боль. Об этом сказал еще В. А. Мошков в своих
размышлениях по песенному творчеству гагаузов. По его наблюдениям,
в гагаузских песнях очень часто поется о несчастной или
насильственной смерти (Мошков, 2004, 90).
Кроме того, в балладах содержится указание на самые устойчивые
идентификационные характеристики гагаузов, их ценностные
ориентации – гордость и неподкупность, нравственную чистоту,
приверженность христианской вере. Именно на этих составляющих
формировалась и укреплялась этническая и религиозная идентичность
гагаузов. Следует также напомнить, что на территории Болгарии
60
(точнее, в районе Каварны, где издревле проживали предки гагаузов)
родилась легенда (с аналогичным сюжетом) о сорока девушках,
которые предпочли смерть участи османских наложниц и бросились в
Черное море с крутого каменистого берега. Кроме того, одна из баллад
о хайдутах была записана еще В. А. Мошковым в конце XIX в. Все это
позволяет высказать мысль о том, что вряд ли подобные сюжеты могли
быть продуктом заимствования у болгар уже на территории Бессарабии
и настолько поздно войти в гагаузский песенный фольклор.
Мы можем предположить, что определенная часть баллад у гагаузов
Болгарии могла быть утрачена со временем или исполняется сейчас на
болгарском языке. Кроме того, как свидетельствует наш собственный опыт
по сбору этнографического материала у гагаузов Болгарии, многие
элементы культуры исчезают бесследно, предаются забвению и почти не
поддаются реконструкции. Причина кроется в том, что из жизни уходят
носители культуры, а также в том, что на территории Болгарии довольно
интенсивно идет процесс урбанизации, что в итоге приводит к вымиранию
села и утрате традиционных элементов. В Молдове традиционно-бытовая
культура населения (в том числе и гагаузов) сохраняется гораздо лучше,
так как урбанизация протекает намного медленнее.
Фольклор, как и любой другой элемент культуры должен находиться
в компетенции специалистов. Исследование даже только одного жанра
фольклора требует довольно длительного времени. В соответствии с
общепринятой методикой сбора фольклорного материала необходимо
обойти все гагаузские села Болгарии и опросить достаточно большое
количество людей. Поэтому важнейшей и первоочередной задачей
гагаузоведения является детальное изучение песенного фольклора
гагаузов Болгарии не только на гагаузском, но и на болгарском языке.
Для этого необходимо снаряжение экспедиции фольклористов в
гагаузские села данного региона. Вообще тема этнорегиональных
особенностей традиционной культуры гагаузов может быть освещена
объективно только в том случае, если предварительно исследовать
особенности культуры соседних народов (болгар и молдаван) и только
потом сравнить их с гагаузским материалом. В противном случае
существует опасность появления неверных выводов и заключений.
***
Таким образом, анализ работ фольклористов-гагаузоведов позволяет
нам говорить о том, что в их исследованиях достаточно четко
прослеживается установка на поиск самобытных черт гагаузского
фольклора. В фольклоре, как и в других элементах культуры сохраняются
напластования различных эпох, связанных с этапами этнической истории
гагаузов, отражаются этнокультурные взаимовлияния с другими народами.
61
Это отражается в наличии ряда жанров, принадлежащих фольклорным
традициям различных по происхождению этнических общностей (баллад –
общеевропейского жанра, маани и дастанов – исконно тюркскихо жанров),
в своеобразии художественной формы (в наличии традиционных
"восточных" сравнений, имеющих первоначальные истоки в арабской и
персидской поэзии), в музыкально-стилевых чертах (сольном исполнении,
характерном для тюркской традиции). В большей степени специфика
проявляется в песенном творчестве и дастанах, в меньшей – в волшебных
сказках. Причиной тому является большая мобильность сказочного жанра,
а значит и его проницаемость для иноэтничных сюжетов.
На наш взгляд, именно сочетание южнославянской и тюркской
традиций создает оригинальный и самобытный облик фольклора гагаузов.
Литература: Арнаут Ф. И. Жанр маані в гагаузскому фольклорі (зіставлення з
жанрами маані й байати в турецькій та азербайджанській усній народній
творчості). Автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня кандидата
філологічних наук. Баку, 1999. Баев Кр. Исторически народни песни у гагаузите //
Известия на варненското археологическо дружество. Варна, 1964, №15. С. 61-74.
Боев Е. Не заблудата, а лъжата за гагаузите. Добрич, 1995. Губогло М. Н. Гагаузская
терминология по скотоводству // Тюркская лексикология и лексикография. М.,
1971. С 217-236. Губогло М. Н. Именем языка. М., 2006. Губогло М. Н. Культ волка
у гагаузов: Этнокультурные параллели в тюркском мире // Русский язык в тюркославянских этнокультурных связях. М., 2005. С. 408-446. Губогло М. Н.
Этнокультурные данные о кочевом прошлом гагаузов // Археология, этнография и
искусствоведение Молдавии. Кишинев, 1968. С. 57-60. Дурбайло М. А. Баллада
тÿркÿлери. Кишинв, 1991. Квилинкова Е. Н. Традиционная культура гагаузов:
этнорегиональные особенности. Кишинев, 2007. Маринов В. Принос към
изучаването на бита и културата на турците и гагаузите в Североизточна България.
София, 1956. Матеева В. Гагаузи – още един поглед. София, 2006. Матеева В.
Поглед върху етноложките изследвания за фолклора на гагаузите // Български
фолклор. Кн.1-2, 1999. С.103-112. Мошков В. А. Гагаузы Бендерского уезда.
Кишинев, 2004. Образцы народной литературы тюркских племен, изданные В.
Радловым. Часть X. Наречия бессарабских гагаузов/ тексты собраны и переведены
В. Мошковым (с двумя прибавлениями). Спб., 1904. Покровская Л.А. Жанровая
классификация гагаузских народных песен // Revista de etnologie şi culturologie.
Chişinău, 2008. Vol. 4. C. 124-127. Покровская Л.А. Песенное творчество гагаузов.
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических
наук. Ленинград, 1953. Покровская Л.А., Чернышева М. Б. Народные песни
гагаузов. М., 1989. Сырф В. И. Общее и особенное в фольклоре гагаузов Молдовы
(на материале народной прозы) // Национальные образы мира: единство –
разнообразие – справедливость. (Материалы международной научно-практической
конференции 22-23 октября 2003 г., Кишинев), Кишинев, 2003. С. 281-288.
Чимпоеш Л. С. Дастанный эпос гагаузов. Кишинев, 1997.
62
Сельчук Пекер, канд. філол. наук
/ Yard. Doç. Dr. Selçuk Peker (Туреччина)
ДЕЯКІ МІРКУВАННЯ ПРО ТВАРИННІ МОТИВИ
У ГАГАУЗЬКИХ ПРИСЛІВ'ЯХ
HAYVAN MOTİFLİ GAGAUZ ATASÖZLERİ ÜZERİNE BAZI TESPİTLER
Прислів'я увібрали в себе багаторічний досвід народу, яким вони створені: це
насамперед спосіб життя та культура цього народу. В зв'язку зі спільним та сусіднім
географічним положенням різні народи мали схожі приказки. Тому внаслідок такого
географічного та регіонального сусідства деякі приказки увібрали в себе стародавню
культуру предків народів, що і є істотно вагомим для ідентифікації нації. Приказки
гагаузів, які є вихідцями з мусульманського світу, але зараз стали християнами, також
схожі з приказками турецького народу Анатолії. Причиною такої єдності є спільна
історія, спосіб життя та образно-художнє сприйняття світу.
Спочатку тваринні мотиви в приказках гагаузького народу збігалися з
анатолійськими, та, порівнявши їх детальніше, можна простежити незначну
розбіжність та питому оригінальність. Звичайно, народи, які жили по різні боки
Чорного моря, мали однакові назви тварин; але в кожного народу найменування цих
тварин у приказках мають інше значення. Доповідь присвячена з'ясуванню витоків
назв тварин, притаманних прислів'ям обох народів.
Giriş:
Yüzyıllar boyunca yaşanan tecrübelerin sonucunda ortaya çıkan
atasözleri, ait oldukları milletin kültürüne dair pek çok unsuru içlerinde
barındırır. Bir milletin farklı coğrafyalarda yaşayan kollarında pek çok
atasözünün benzer olduğu görülür. Bunun bir sebebi bazı atasözlerinin ortak
coğrafyada şekillenen en eski kültür varlıklarından olması, bir sebebi ise
milletin kültür değerlerinin ortak olmasıdır. Hristiyan bir Türk topluluğu olan
Gagauzların atasözlerinin Müslüman Anadolu Türklerinin atasözleri ile
benzerliği; duyuş, yaşayış ve hissediş birliği sağlayan sözlü kültürün, dinden
daha etkili olduğunun güzel bir göstergesidir.
Türk dünyasının batı ucunda yaşayan Gagauzlar, Ortodoks Hıristiyanlığı
benimsemiş bir Türk topluluğudur. Adları ve kökenleri ile ilgili, özellikle
yabancı bilim adamları tarafından Bulgar veya Rum oldukları ile ilgili siyasi
amaçlı çeşitli teoriler ileri sürülmüşse de Gagauzların Peçenek, Oğuz ve
Kumanlar ile Anadolu Selçuklularının Balkanlarda oluşturduğu bir
Hristiyan-Türk karışımından geldikleri görüşü kabul edilebilir. Bu unsurlar
içerisinde hakim olan unsur, Oğuzlardır. Dilleri incelendiğinde de
Gagauzca'nın tamamen Oğuz Türkçesi'nin bir kolu olduğu, kuzeyli
unsurların ise önemsenmeyecek kadar az olduğu görülmektedir (M.
Argunşah- H. Argunşah 2007: 15-28).
İki binli yılların başı itibarı ile dünya üzerindeki toplam nüfusları üç yüz
binin üzerinde tahmin edilen Gagauzlar ağırlıklı olarak Moldova
63
Cumhuriyeti içerisindeki özerk bölgede yaşamakta, bunu Ukrayna takip
etmektedir. Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan, Özbekistan, Gürcistan,
Azerbaycan, Türkmenistan ve Estonya da Gagauzların yaşadığı ülkeler
arasında sıralanabilir (Güngör-Argunşah 2002: 1-3).
Atasözü Kavramı ve Gagauz Atasözleri Üzerine:
Bugün Anadolu'da yaygın olarak atasözü ya da atalar sözü seklinde
kullandığımız terim, tarih içerisinde farklı kelimelerle karşılanmıştır. Tespit
edilebilen ilk atasözü metni, Orhun Abideleri'nde yer almaktadır. O günden
bugüne kadar atasözünü karşılamak üzere çeşitli terimler Türkler arasında
kullanılagelmiştir.
Eski Türkçe'de Göktürk Anıtları'nda, Uygurlardan kalma eserlerde, XI. yüzyılda
Karahanlılar Devri'nde, Doğu Türk ilinde "söz, haber, mesaj, nutuk, şöhret, şey"
anlamlarına gelen "sab-sav" kelimesi kullanılmıştır. (Elçin, 1986: 623).
Selçuk Üniversitesi Ereğli MYO, [email protected]
Bilinen en eski yazılı kaynaklarımızdan olan Orhun Abideleri'nden
itibaren karşımıza çıkan atasözlerine Kutadgu Bilig'de, Divanü Lûgat-itTürk'te rastlamak mümkündür. Divanü Lûgat-it-Türk'te sav kelimesi "söz,
haber, salık; mektup; risale; atalar sözü, darbımesel; kıssa, hikâye, tarihsel
şeyler" anlamları ifade etmektedir: (Divanü Lûgat-it Türk Dizini 1972: 100).
Atasözü terimi karşılığında Kutadgu Bilig'in on iki değişik yerinde mesel
terimini görmekteyiz. Eserde atasözleri verilmeden önce genellikle "Mungar
mengzetü aydı Türkçe mesel" (Buna benzer Türkçe bir mesel söyle der)
türünden ifadeler kullanılır (Arat 2008: 132, 196, 232 vd.). İlerleyen zaman
diliminde atasözü karşılığında mesel, darb-ı mesel, durûb-ı emsâl ve tabir
terimleri kullanılmış, bu kullanımlar 20. yüzyılın başlarına kadar devam
etmiştir. Cumhuriyet'in kuruluşundan bugüne kadar da atalar sözü, atasözü
terimleri kullanılagelmiştir.
Türk dünyasının atasözünü karşılamak için kullandığı terimler şunlardır:
Yakutlar, xohoono; Tobollar, takmak; Uranhâ ve Altaylar ülgercomak;
Tuvalar, üleger domaktar çeçen söster; Sagaylar, takpak; Hakaslar, söspek;
Kazan Tatarları, Kırgız, Kazak, Özbek ve Karakalpaklar makal; Uygurlar,
makal, tabma, ulular sözü; Kırım Tatarları, makal, kartlar sözü, hikmet;
Türkmenistan, Kuzey Afganistan ve İran Türkmenleri, makal, nakıl;
Başkurtlar, makal, atalar hüzi, aytım; Tatarlar, atalar süzi, aytım;
Türkmenler, atalar sözi; Çuvaşlar, samah, comak, oranlama; Türkiye,
Kıbrıs, Rodos, İstanköy, Batı Trakya, Makedonya, Kosova, Bulgaristan,
Gagavuz, Suriye ve Azerbaycan Türkleri, atasözü, atalar sözü, eskiler sözü;
Irak, atasözü, atalar sözü, eskiler sözü, darb-ı kelam, emsâl, cümle-i
hikemiyye, deme, demece, dayişet; Dobruca, atasözü, atalar sözü, eskiler
sözü, kartlar sözü; Azerbaycan, ata baba sözleri; Anadolu'nun bazı bölgeleri,
deyişet, ozanlama, deme, demece, büyük sözler, duru sözler, ulular sözü,
64
kelam-ı kibar, teselleme, söylence, oranlama ve sanaka (sınaka) (çeşitli
kaynaklardan naklen, Gönen 2006: 10).
Bilindiği üzere Türkçe'nin en işlek ve üzerinde en fazla çalışılan kolu olan
Türkiye Türkçesinde bile halk edebiyatı metinlerinin derlenmesi işlemi
tamamlanmış değildir. Halk edebiyatı ile ilgili çalışmalarda kullanılan metinlerin
en değerlisi, halktan birebir derlenmiş olanlardır. Bu çalışmada, sahadan
derlenmiş atasözü varlığı üzerinde araştırmalar yapmak en ideal olandı. Ancak
sahanın uzaklığı sebebiyle derleme imkânı bulamamış olmamız, yazılı malzeme
üzerinde çalışmayı bir zorunluluk haline getirmiştir.
Gagauz atasözlerini Atanas Manof (Acaroğlu 1939) ve Nikolay Baboğlu
(Baboğlu 1969) başta olmak üzere çeşitli araştırmacıların eserlerinde bulmak
mümkündür. Başta bu iki eser olmak üzere muhtelif kitap ve makalelerde
dağınık olarak yer alan atasözleri Harun Güngör ve Mustafa Argunşah'ın
hazırlamış oldukları Gagauz Türkleri adlı eserde toplu halde verildiği için
(Güngör-Argunşah 2002: 121-144) söz konusu eser, bizim çalışmamızın da
ana kaynağı olmuştur. Eserde 849 atasözüne ve deyime numara verilmiştir.
Ancak bu numaralandırılış sırasında farklı kaynaklardan alınan "Er bir koyun
kendi ayândan asılır." ile "Her bir koyun kendi ayaından asılır." gibi
birbirinin aynı bazı atasözleri farklı numaralar aldıklarından 849 sayısının net
bir sayı olmadığını belirtmek gerekir. "Yalpak buzaa iki anadan emermiş." ve
"Yalpak kuzu, iki koyundan emer." atasözlerinin ayrı ayrı mı yoksa tek
atasözü olarak mı kabul edileceği belli değildir. Eserde deyim sayısı,
atasözlerine oranla çok azdır. Gagauzların atasözü ve deyim varlıklarının bu
kadarla sınırlı olmadığı ortadadır. Söz gelimi Gagauzların çalışkan ve başarılı
akademisyenlerinden Tudora Arnaut, yüzyüze yaptığımız bir görüşmede
kendisinin 2500 kadar atasözü derlediğini ve bunları yakın gelecekte bir
makale ile yayımlamayı düşündüğünü söylemiştir.
Yukarıda Gagauz atasözleri ile ilgili olarak söylediklerimiz, Türkiye sahası
atasözleri için de geçerlidir. Bugün hâlâ derleme faaliyetlerinde istenilen noktaya
gelinememiş, yıllar içerinde derlenen binlerce atasözü incelenip hacimli ve işlevsel
bir atasözleri sözlüğü oluşturulamamıştır. Son yıllarda Özkul Çobanoğlu gibi
isimler bu konu üzerine oldukça hacimli ve başarılı eserlere imza atmışlarsa da
(Çobanoğlu 2004) bu sahada ferdi gayretlerden ziyade devlet destekli projelerin
gerçekleştirilmesi bir gerekliliktir. Anadolu sahası atasözlerini ciddi bir şekilde
inceleyip tasnife tabi tutan Ömer Asım Aksoy'un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü
adlı eserinin birinci cildi (Aksoy 1988) atasözlerini içermektedir. Ancak bu ciltte
yer alan atasözleri varlığının toplam sayısı 2667'dir. Bu sayının, Anadolu
Türklerinin atasözü varlığını temsilden uzak olduğu ortadadır. Örneklemek
gerekirse Gagauz atasözleri için faydalandığımız en kapsamlı eserde, içerisinde
deve motifi geçen 3 atasözü varken bu sayı Türkiye sahası için referans kabul
ettiğimiz eserde 20'dir. Türkiye'de hayvan motifli atasözleri ve deyimler üzerinde
65
bağımsız bir çalışma yapan Ahmet Yanar'ın eseri incelendiğinde (Yanar 1997:
100-111) az sayıda deyimle birlikte sıralanan deve motifli atasözü sayısının 350
civarında olduğu görülür. Sadece bu örnek bile atasözleri ansiklopedisi
hazırlamada ne kadar gecikildiğini göstermesi açısından önemlidir.
Aksoy'un eserinin, içinde 2110 atasözü yer alan baskısı üzerinde
hayvanlar konulu bir çalışma yapılmıştır (Kurukafa 1990). Söz konusu
çalışmaya göre eserdeki 2110 atasözünün 447'sinde hayvan adları
geçmektedir. İçerisinde hayvan adı geçen atasözlerinin diğer atasözlerine
oranı % 21'dir. Tespit edilen 70 çeşit hayvan adından en çok kullanılan ilk on
tanesi ve kullanılış sıklığı şu şekildedir: At (81), İt (67), Eşek (44), Kurt (23),
Koyun (22), Kuş (21), Deve (20), Tavuk (16), Aslan (15), Keçi (15)
(Kurukafa 1990: 143-148).
Gagauz Türkleri adlı eserdeki 849 atasözünden 161'inde en az bir
hayvan adı geçmekte; bazı atasözlerinde iki hatta dört hayvan adına
rastlanmaktadır. Çalışmamızın metinler bölümünde yer alan atasözlerinin
161'den fazla olmasının sebebi, içerisinde birden çok hayvan adı geçen
atasözlerinin birden fazla başlık altında sınıflandırmaya tabi tutulmasıdır.
Gagauz atasözlerinde en çok yer alan on bir hayvan adı ve kullanılış
sıklıkları şöyledir: Köpek: 22, At: 14, İnek: 13, Tavuk: 13, Kurt: 10, Keçi: 9,
Ayı: 8, Eşek: 8, Kuş: 8, Kaz: 7, Koyun: 7.
Söz konusu eserde yer alan hayvan motifli atasözlerindeki farklı imlalar
rahatsız edici boyutlardadır. Söz gelimi değişik atasözlerinde eşek, "eşek,
yeşek"; domuz, "domuz, domus"; beygir, "begir, beegir, beygir"; horoz,
"horoz, horos, foroz"; öküz, "öküz, yöküs, yöküz"; yılan, "yılan, ilan, îlen"
(Güngör-Argunşah 2002: 121-144) şekillerinde karşımıza çıkmaktadır. Bu
farklı yazılışların kanaatimizce üç muhtemel sebebi vardır: Birisi
atasözlerinin alındıkları eserlerdeki değişik yazılışlar, diğeri Gagauz
coğrafyasındaki ağız farkları, sonuncusu ise yazım yanlışlarıdır. Sanal ağ
üzerinden
kendileriyle
konu
hakkında
görüştüğümüz
Gagauz
akademisyenler, yukarıda örneklediğimiz yazılışlardan domus, begir ve
horosun Gagauz dilinde olmadığını, bunların yanlış yazımdan
kaynaklandığını ifade etmişlerdir. Bu üç yazılışa Gagauz Türkçesinin
Sözlüğü adlı eserde de rastlanmamıştır (Doğru-Kaynak 1991).
Referans eserimizdeki atasözlerinin imla ile ilgili sıkıntıları bitecek gibi değildir.
"Metinler" bölümünde yer alan ilk beş atasözü aalem; 34, 35, 36. sıralardaki atasözleri
âlem kelimesiyle başlamaktadır (Güngör-Argunşah 2002: 121-122). "Ayı"nın hem ayı
hem ayi (Ayıya bal dattırmışlar da çarşıda katran da kalmamış, Ayidan kork,
bokundan mı kork), "aç"ın hem aç hem âç (Açlık aiya oyun övredir, Âç ayı oyun
oynamas), "kaz"ın hem kaz hem kâz (Aalemin tauu kaz görünürmüş, Kâz gelecek
yerden taû kıskanma) şekillerine rastlamak mümkünken "karga"nın tek atasözünde
gârga şeklinde (Gârga gârganın gözün çikarmas) yer aldığı görülmektedir. Yüklem
66
görevindeki kelimelerde de sıkıntılı durum devam eder. Geniş zamanın olumsuzluk
çekiminde hem -mas hem -maz eklerini görmek mümkündür ki (Aslanın yanında kedi
kuyrû kıpırdamas, Ölmüş eşek kurttan korkmaz) bu iki şekilden birinin yanlış olduğu
ortadadır. Örneklerin burada verilenlerle sınırlı olmadığını söylersek Gagauz kaynakları
ile ilgili bir üst paragrafta yaptığımız tespitlerin üzerinde durmanın ne derece elzem
olduğu daha iyi anlaşılacaktır.
Gagauz atasözlerinde adı geçen hayvanların tasnifi kabaca şu şekildedir:
Evcil Hayvanlar:
Köpek: 22, At: 14 (At, Beygir, Kısrak, Tay), İnek: 13 (İnek, Öküz, Dana,
Buzağı), Tavuk: 13 (Tavuk 8, Horoz 5), Keçi: 9 (Keçi 7, Oğlak 2), Eşek: 8,
Kaz: 8 (Kaz 7, Boboç 1), Koyun: 7 (Koyun, Kuzu), Kedi: 6, Manda: 4, Deve:
3, Tazı: 1, Ördek: 1.
Yabani Hayvanlar:
Kurt: 10 (Kurt 9, Canavar 1), Ayı: 7, Sıçan: 6, Yılan: 6, Balık: 6, Domuz:
5, Kurbağa: 3, Maymun: 3, Tilki: 2, Tavşan: 2, Aslan: 1.
Kuşlar:
Kuş: 8, Karga: 3, Leylek: 1, Sığırcık: 1, Baz: 1.
Böcekler:
Sinek 5 (Sinek 2, Sivrisinek 3), Arı: 2, Karınca: 2, Kurt: 1, Pire: 1.
Hayvan motifli Gagauz atasözlerinde ilk dikkati çeken, bazı hayvan
adlarının Türkiye atasözlerindeki şekilleriyle kullanılmamasıdır. Söz gelimi
köpek, 22 atasözünün tamamında köpek olarak geçmiş, Gagauz atasözleri
içerisinde it kelimesine rastlanamamıştır. Oysa Aksoy'un eserinde köpek ile
başlayan 13 atasözüne karşılık 27 atasözünün it ile başladığı görülür. Gagauz
atasözlerinin 6 tanesinde sıçan kelimesi tespit edilmiş, fare kelimesine
rastlanmamıştır. Halbuki aynı hayvanla ilgili Türkiye sahası atasözlerinin 3'ü
sıçan, 1'i ise fare kelimesi ile başlamaktadır. Gagauz atasözlerinin 9'unda
beygir, 3'ünde at kelimesine rastlanırken Türkiye sahası atasözlerinden
38'inin at ile başladığı görülmüş, beygir ile başlayan atasözüne
rastlanmamıştır. Atasözlerinde yer alan hayvan adlarından yola çıkıldığında
Gagauzların it yerine köpek, fare yerine sıçan, at yerine beygir kelimelerini
kullandıkları söylenebilir.
Hem Gagauz hem Türkiye sahası atasözlerinde dikkati çeken bir diğer
husus, (tavuk, horoz, kaz ve ördek dışarıda tutulduğunda) kanatlıların
genellikle kuş olarak nitelendirilmeleridir. Her iki sahada da kanatlıların tür
adlarından ziyade genel ad olan kuş kelimesi kullanılmış, tür adlarına az
sayıda atasözünde yer verilmiştir. Türkiye sahası atasözlerinde toplamda 16
değişik kuş adı (anka, baykuş, baz, bülbül, daz, doğan, karga, kartal, keklik,
kırlangıç, kuzgun, leylek, saksağan, serçe, şahin, turna) tespit edilmiş, 21
atasözünün içerisinde ise türün genel adı olan kuş kelimesinin geçtiği
görülmüştür (Kurukafa 1990: 142). Gagauz atasözlerinde dört değişik kuş adı
67
(baz, karga, leylek, sığırcık) tespit edilmiş, 8 atasözünde ise kuş kelimesinin
yer aldığı görülmüştür (Güngör-Argunşah 2002: 121-144).
Anadolu ve Gagauz atasözlerinin çoğunda birebir benzerlik olduğu
görülmektedir. Örneklemek gerekirse "İti an, taşı eline al." atasözü
Gagauzlarda "Andın köpaa, al sopayı."; "Akılsız iti yol kocatır." atasözü
"Koca köpaa yol yıpradırmış."; "Öküze boynuzu yük olmaz." atasözü
"Boynuz öküze air gelmez." şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Anadolu'da yaygın olarak kullanılan ancak Aksoy'un eserinde yer
almayan "İt iti ısırmaz." atasözü Gagauzlarda "Gârga gârganın gözün
çikarmas." söyleyişiyle karşımıza çıkar. Bu söze Anadolu sahası ile ilgili
başka eserlerde de rastlamak mümkündür (Çobanoğlu 2004: 327; Eyüboğlu
1973: 150 vd.). "Bir çiçekle yaz gelmez." atasözünün Gagauzlarda "Bir
sıırcık, hava diiştirmeer." şeklinde ifade edildiği görülür. Bu söz, Divânü
Lûgat-it Türk'te "Bir karga birle kış gelmes." şeklinde yer alan kadim
atasözünün Gagauz coğrafyasında değişmiş şeklidir. "Biaz köpek
pamukçudan az etmazmiş.", "Muflet gelmiş begir laf sölemiş.", "Kara danaa
gök demeer, gelenda da yok demeer." gibi bazı Gagauz atasözlerinin ise
Türkiye sahasında karşılığının olmadığı görülmektedir.
Gagauzlar Hristiyan bir topluluk olmalarına rağmen bazı hayvan motifli
atasözlerinde cami kelimesinin yer alması ilginçtir. Divanü Lûgat-it-Türk'te
"Öldeçi sıçgan muş taşakı kaşır." (Ölecek sıçan, kedi taşağı kaşır) (Erdi-Yurteser
2005: 486) şeklinde yer alan ve Türkiye'de "Eceli gelen it cami duvarına işer."
şeklinde yaygın olarak kullanılan atasözünün Gagauzlarda iki karşılığı tespit
edilmiştir: "Köpeyin yöleceyi yaklaştıynan caminin kapusuna sıçarmış.", "Eşaan
düülecaa geldiynen caami kapusunda anırırmış." Caminin Hristiyan bir Türk
topluluğunun atasözlerinde yer almasının sebebi, baskın kültürün diğer kültürü
etkilemesi olarak izah edilebilir. Zira bu etki başka yerlerde de karşımıza
çıkmaktadır. Söz gelimi, Gagauzlar belki de dünyada "Yaratıcı"ya "Allah" diyen
tek Hristiyan topluluğudur. Ayrıca, bildiğimiz kadarıyla, dünyada Gagauzlardan
başka hıdırellez kutlayan başka bir Hristiyan topluluk yoktur.
Nasrettin Hoca, fıkraları dünyanın pek çok dilinde yayınlanmış bir Türk
düşünürüdür. Nasrettin Hoca fıkralarına kaynaklarında bolca rastladığımız
Gagauzların bir atasözlerinde Hoca'nın adı geçer. "Nasreddin Hoca yölü
beygire gem takarmış." şeklinde karşımıza çıkan bu sözde Hoca, başkalarını
kandıran
bir
kişilik
olarak
tasvir
edilmektedir.
Hoca
ile
bağdaştıramayacağımız bu durumu, başka bir şahsa bağlı olarak anlatılan bir
olayın daha meşhur birine bağlanmasından dolayı atasözüne girmesi olarak
açıklayabiliriz. Atasözünde bahsedilen olay ise muhtemelen Nasrettin
Hoca'nın atı öldükten sonra kırbaç ve gemi kullanmak için bir kuru kafaya
gem takıp yola çıkmasının anlatıldığı bir fıkradan (Baboğlu 1969: 246247'den Güngör-Argunşah 2002: 353) geçmiştir.
68
Türkiye sahasında "Koyunun bulunmadığı yerde keçiye Abdurrrahman
Çelebi derler." şeklinde kullanılan atasözünde hem Abdurrahman adı hem de
çelebi kelimesi İslamî kültürü çağrıştırır. Gagauz atasözlerinden birisi de "Koyun
olmadı erde keçiye Apturaman Çelebi baarıllar."dır. Bu sözün de yukarıdaki
diğer sözler gibi etkileşim yoluyla Gagauz literatürüne girdiği söylenebilir.
Gagauzlar için at, bütün Türklerde olduğu gibi, son derece önemlidir. Bu
önemi Gagauzların büyük lideri Mihail Çakır, "Gagauzların en sevdiği
hayvan attır. Gagauzlar at için canlarını seve seve verirler." (Güngör 1998:
27) cümleleriyle dile getirir. Gagauz atasözleri içerisinde yer alan "Adanmış
begirin âzına bakmazlar." atasözü, "beygir adamak" yönüyle dikkati
çekicidir. Bilindiği üzere Şamanist Türklerde kurbansız ayin yoktur. Ayin
başlamadan önce kesilen hayvan "kanlı kurban", kurban edilecek hayvanı
kesmeyip serbest bırakmak ise "kansız kurban"dır. Saçı (Tanrılar adına yere
şarap veya süt dökme), yalma (ağaçlara veya şaman davuluna çaput
bağlama), tös (kutsal bir hayvanı besleme gibi), ateşe yağ atma veya şarap
serpme gibi kansız kurbanlar da vardır (Köksal 1985: 522). Gagauzlar at eti
yemezler. Tıpkı kurbanlar gibi adaklar da kanlı veya kansız olabilir. Beygirin
"kansız kurban" olarak adanmasının anlatıldığı bu atasözü, Gagauzların
Hristiyanlık öncesi inanç sistemine gönderme yapması açısından önemlidir.
Domuz ve maymunun yer aldığı atasözleri oranlandığında Gagauzlarda bu
iki hayvan motifinin Anadolu sahasına göre daha fazla olduğu görülmektedir.
Özellikle domuzda belirgin sayı artışının görünmesi iki şekilde açıklanabilir:
Birincisi Gagauzların domuzu diğer Hristiyan topluluklar gibi evcil hayvan
olarak beslemeleri ve yemeleridir. Domuz; tıpkı eşek gibi, inek gibi aynı avlu
içerisinde bakılıp büyütülen bir hayvan olunca onunla ilgili kelime ve söz
birikimi de fazla olacaktır. İkincisi ise Gagauz coğrafyasının su ve yeşillik
açılarından domuz popülasyonu için uygun şartlara sahip olması sebebiyle yaban
domuzlarının bu coğrafyada bol miktarda görülmesidir.
Günümüzde Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Varna şehri, bir Gagauz
atasözünde karşımıza çıkar. "Varna Varna parasıs varma, varırsan da Balık
Pazarı'ndan aşâ varma." şeklindeki bu söz, eğer başka bir topluluktan
etkileşim yolu ile geçmediyse, Varna şehri ile ilgili bilgi vermesi açısından
dikkate değer. Atasözünden hareketle Varna, parası olmayan kişilerin rahat
yaşayamayacakları pahalı bir şehirdir. Yaşanmış bir olaydan arta kaldığı
izlenimi veren söz, parasız olarak Balık Pazarı mevkiinin aşağısına doğru
inildiğinde zor durumda kalınacağını anlatmaktadır.
Sonuç:
Her iki topluluğun Hayvan motifli atasözleri incelendiğinde birbirine
benzer sözlerin fazlalığı dikkati çeker. Her iki toplumun atasözlerinde
kullanım sıklığı bakımından ilk ona giren hayvan adlarından sekizinin
(Türkiye sahasından deve ve aslan, Gagauz sahasından inek ile ayı dışında)
69
ortak olduğu görülür. Bu yüksek oranlı ortaklık, Türkiye Türkleri ile
Gagauzlar arasındaki duygu, düşünce, yaşayış ve hissediş bağının ne derece
kuvvetli olduğunun bir göstergesidir.
Atasözlerinden hareketle Gagauz toplum hayatı ile ilgili çıkarımlar
yapmak mümkündür. Örneklemek gerekirse Gagauz atasözlerinde adı en çok
geçen hayvan, köpektir. Köpeğin Türk kültüründeki yeri, çobanlık, ev
bekleme, sadık dost olma gibi özellikleri Türk atasözleri içinde köpek motifli
olanların hatırı sayılır bir yer tutmasına sebep olur. Gagauzlarda köpek
motifli atasözlerinin sayıca fazla olması Gagavuz toplumunun tarım ve
hayvancılığa dayalı köy hayatı yaşadığına işaret etmektedir.
Kanatimize göre 1969'da Baboğlu'nun yaptığından sonra günümüze kadar
kapsamlı bir alan araştırması yapılmamış ve Gagauzların sözlü kültürü ve
folklor ürünleri titiz bir şekilde kayıt altına alınmamıştır. Türkiye Türkü ve
Gagauz akademisyenlerin geliştirecekleri ortak projelerle sözlü kültür
varlığını kayıt altın almaları, Gagauzların milli bilinçlerini kazanmalarında
önemli rol oynayabilecektir.
Gagauz yazarlara ait eserlerdeki atasözü ve deyim varlığının oldukça sınırlı
olduğu, kısa bir araştırma sonucunda görülebilir. Gagauz milli bilincinin
oluşturulması için sözlü kültürün en eski varlıklarından olan atasözü ve
deyimlerin yazarlar tarafından daha fazla kullanılması sağlanmalı ve böylece
yeni nesillerin sözlü kültüre vakıf olmasının yolu açılmalıdır. Zira sözlü kültür,
millet olmayı ve millet olarak kalmayı sağlayan en önemli unsurdur.
Çalışmamızda kullandığımız Gagauz Türkleri/Tarih-Dil-Folklor ve
Halk Edebiyatı adlı eser, önemli ölçüde, pek çok kitabın taranmasıyla
vücuda getirilmiştir. Eserdeki yazım farklılıkları rahatsızlık verecek
boyuttadır. Gagauzlarla ilgili başka kitaplar tarandığında benzer bir
manzarayla karşılaşma ihtimali yüksektir. Bu yazım farklarının bir kısmının
yazım hatalarından bir kısmının alana ve dile hakim olmayan kişilerin
çalışmalarından kaynaklandığı söylenebilir. Yazım farklarının bir sebebi de
Gagauz coğrafyasındaki ağız farklarıdır. Bu ağız farkları Türkiye gibi
coğrafyası geniş ve nüfusu kalabalık bir ülkede zenginlik olarak algılanabilir
ancak Gagauz coğrafyasının hele hele Gagauz elinin birden çok ağzın yazı
dilinde temsil edilmesi gibi bir lüksü yoktur. Dünya üzerindeki toplam
varlıkları üç yüz bin kişi tahmin edilen Gagauzların bir tek ağızla konuşup
yazması sağlanmalıdır. Konu ile ilgili olarak bir ilim heyeti toplanmalı ve
özellikle yazı dilinde tek Gagauzcanın hakim olması için gerekli eylem planı
hazırlanıp yürürlüğe konmalıdır.
HAYVAN MOTİFLİ GAGAUZ ATASÖZLERİ
I. EVCİL HAYVANLAR
a. Köpek: 22
Andın köpaa, al sopayı.
70
Arkalı köpek kurdu buar.
Biaz köpek pamukçudan az etmazmış.
Çarşi yekmeynan köpek doymas.
Dalayan köpek, aradıını bulur.
Fena köpek sürüü beklarmiş.
İhtiyarlık köpeklik.
İki kapuya bakan köpek aç kalır.
İslâ pênir köpek tulumunda.
Kara köpaan buuştuu çingenaykaa yararmış.
Kervan gider köpekler salar.
Kıştan çıkmamış köpek yokmuş, ama derisi biler.
Koca köpaa yol yıpradırmış.
Köpek bok yimekten vazgeçmes.
Köpek suya düşmeyince üzmaa ürenmazmiş.
Köpek ta alırsan soydan al.
Köpeyin yöleceği yaklaştıynan caminin kapusuna sıçarmış.
Köpeyi yöldüren sürür.
Nazlı köpek tüünü geç atarmış.
Ortak malı köpekler yimes.
Salmâ bilmeyen köpek sürüsüne kurt getirir.
Yal iyen köpek tünden belli.
b. At: 14 (At 3, Beygir 9, Kısrak 1, Tay 1)
Atlar itişir, yeşekler çeker.
At ölürsa, ko emdan ölsün.
Taylar yetişmese atların paası olmas.
Beygir: 9
Adanmış beygirin âzına bakmazlar
Begir dört ayak üstünde, o da kösteklenir.
Diiştirme beegiri eşee, keçii de kaza.
Harın beegirin geri çıkınması, yılmada fayda.
İslâ bêgir yemini arttırır.
İy beygira bir kamçi.
Muflet gelmiş, begir laf sölemiş.
Nalli beegir sürçmez.
Nasreddin Hoca yölü beygire gem takarmış.
Kısrak: 1
Tutulan kısırak harmanı oldurur.
Tay: 1
Taylar yetişmese atların paası olmas.
c. İnek: 13 (İnek 1, Öküz 6, Dana 3, Buzağı 3)
İnein bile bir dili vardır, ama çok nadir konuşur.
71
Öküz: 6
Boynuz öküze air gelmez.
Fena birnik bir yöküz satar, islâ birnik iki yöküz satar.
Hasta yöküs yölürsa şaşar, alışirsa koşar.
Kart öküzü diba koşarlarmış.
Öküz eştii topraa sırtına atarmış.
Öküz öldü ortaklık bozuldu.
Dana: 3
Anasına bak, danasını al.
Kara danaa gök demeer, gelenda da yok demeer.
Nica anası, nica danası.
Buzağı: 3
Nasıl yaşiyorsun? Ahır altında buzâ gibi.
Ne inliyor ne buzaılıyor.
Yalpak buzaa iki anadan emermiş.
d. Tavuk: 13 (Tavuk 8, Horoz 5)
Aalemin tauu kaz görünürmüş.
Aç tauk düşünde em görür.
Baz bazlan, kaz kazlan; kör tauk, kör horozlan.
Hatır için çiy tavuk înir.
Kâz gelecek yerden taû kıskanma.
Ördek ördekle, kaz kazla, kör tauk kör horozla.
Tauk atlayan yumurta yumurtlar.
Yımırta tauktan akıllı çıkmış.
Horoz: 5
Çorbaciya forozlar da yumurta taşiye.
Baz bazlan, kaz kazlan; kör tauk, kör horozlan.
Er bir horos boklûnda öter.
Her bir horoz kendi bokluunda öter.
Horossus da sabah olur.
Ördek ördekle, kaz kazla, kör tauk kör horozla.
e. Keçi: 9 (Keçi 7, Oğlak2)
Diiştirme beegiri eşee, keçii de kaza.
Keçi gicikten yölüyor, kuyrû dik.
Keçi nerden atlarsa ôlâ da ordan atlar.
Keçi var mı, ôlak da olacek.
Nası da çevirsan keçi hep beş.
Koyun olmadıı erde keçiye Apturaman Çelebi baarıllar.
"Tır" dedîne keçi çıkmas.
72
Oğlak: 2
Keçi nerden atlarsa ôlâ da ordan atlar.
Keçi var mı ôlak da olacek.
f. Eşek: 8
Diiştirme beegiri eşee, keçii de kaza.
Eşaa düüameer, da semeri.
Eşaan düülecaa geldiynen caami kapusunda anırırmış.
Eşek ol, semer takacak çok.
Ölmüş eşek kurttan korkmaz.
Ölü eşek nalı areer.
Uşak sevdî yere gider, yeşek düüldüü yere gider.
Yaşa eşecêm yaşa, yaza trifil otu biçecem sana.
g. Koyun: 7 (Koyun 6, Kuzu 1)
Bakma nice koyun eşil tokada bakar.
Er bir koyun kendi ayândan asılır.
Faydasız koyun kurtlar yisin.
Her bir koyun kendi ayaından asılır.
Koyun olmadıı erde keçiye Apturaman Çelebi baarıllar.
Ölü koyun, kurttan korkmaz.
Yalpak kuzu, iki koyundan emer.
Kuzu: 1
Yalpak kuzu, iki koyundan emer.
h. Kaz: 7
Aalemin tauu kaz görünürmüş.
Baz bazlan, kaz kazlan; kör tauk, kör horozlan.
Bozma arpayı kazlara, açan ot dizden.
Büünkü yımırta taa ii yarınki kazdan.
Diiştirme beegiri eşee, keçii de kaza.
Kâz gelecek yerden taû kıskanma.
Ördek ördekle, kaz kazla, kör tauk kör horozla.
ı. Kedi: 6
Aslanın yanında kedi kuyrû kıpırdamas.
Kedi sırtına bir vakıt düşmes.
Kedi yokkan evde, sıçanlar horu oynarlar.
Kedinin kaçacaa samannaa kadardır.
Kedinin yetişmedî yer mundardır.
Yalpak kedi fena tırmalar.
i. Manda: 4
Allah manda buynuzu da versa insana gene taşiyacak.
Mandaya buynuz âr etmes.
73
Ne alır sivri sinek mandanın buynuzundan.
Oldu! Adadık mandaları sincirlerinnen!
j. Deve: 3
Baba deve bir akça. –Bırak ta gel. –Baba deve bin akça. Al da gel.
Bir tutam ot deveyi yardan aşâ indirir.
Esirik devenin çulu yanmış.
k. Tazı: 1
Gücük tazının kaçması ilinmiş.
l. Ördek: 1
Ördek ördekle, kaz kazla, kör tauk kör horozla.
II. YABANİ HAYVANLAR
a. Kurt : 10 (Kurt 9, Canavar 1)
Arkalı köpek kurdu buar.
Çalışan kurt mahrum kalmas.
Dâda gezen kurda da çatacak ayiya da çatacak.
Dokuz kurda bir hurda.
Faydasız koyun kurtlar yisin.
Salmâ bilmeyen köpek sürüsüne kurt getirir.
Kurdu gören de "uu" diye baırır, görmeyen taa çok baırır.
Kurt yatânda kemik aramâ.
Ölmüş eşek kurttan korkmaz.
Canavar: 1
Canavar koyunnara takındı.
b. Ayı: 8
Âç ayı oyun oynamas.
Açlık aiya oyun övredir.
Ayı buyurmuş tilkiya tilki de kuyruuna.
Ayıya bal dattırmışlar da çarşıda katran da kalmamış.
Ayıyı urmadan derisini satma.
Ayidan kork, bokundan mı kork.
Ayi severken encêni öldürmüş.
Dâda gezen kurda da çatacak ayiya da çatacak.
c. Balık: 6
Balık baştan kokar.
Balık bulanık suda tutulur.
Balık kuruda üzmaz.
Denizdeki balıın panayırı olmaz.
Kuru göt balık yimes.
Varna Varna parasıs varma, varırsan da Balık Pazarı'ndan aşâ varma.
74
d. Sıçan: 6
Ambarda sıçan âç kalmas.
Erkes yerine sıçan da delîne.
Kedi yokkan evde, sıçanlar horu oynarlar.
Sıçan deliina sıımazmış, bir da kabak kuyruuna baalarmış.
Sıçan tüülendikçe üşürmüş.
Sıçan tüüledinain deliine sığmaz.
e. Yılan: 6
Bana diymeyen yilan bin yil yaşasın.
Denize düşen ilana sarılır.
Îlen boyunu kılıç kesmes.
Tatlı dil ilanı delikten çıkarır.
Yilan da îri gider ama delîni gördüynan dôrulıyer.
Yilanın kuyrû basmadan dalamas.
f. Domuz: 5
Almanın iysini domuzlar iyirmiş.
Annamış domuz pınar suyundan.
Domusların boynusuna şeytan parası yaraşmas.
Karışma kepee imesin domuzlar seni.
Tok domuz folluu aktarer.
g. Kurbağa: 3
Batak olsun, kurbaa bulunur.
Dolu kısmetlen nicel kurbaa saçlan.
Yolcuya yol kurbâya göl.
h. Maymun: 3
Alışık maymun kamçi istemez
Kuru kepeklan maymun oynamas.
Maymun ôlunun taşâ, epsinden aşâ.
ı. Tavşan: 2
İki tauşan birden tutulmaz.
Tauşan bayirı aştıktan sôra kınayi kıçina yaksın.
i. Tilki: 2
Ayı buyurmuş tilkiya tilki de kuyruuna.
Tilki pazara çikmas.
j. Aslan: 1
Aslanın yanında kedi kuyrû kıpırdamas.
75
III. KUŞLAR
a. Kuş: 8
Çalışkan kuşun yuvası verilirmiş.
Epsi uçan kuşlar enmes.
Her bir kuş çalmasından tanınır.
Her bir kuş kendi dilinden kaybeder.
İleri uçan, ileri konarmış.
Kuştan korkan darı ekmez.
Uçan kuşlar epsi inmes.
Uçan kuş mahrum kalmas.
Yırtıcı kuşun ömürü azdır.
b. Karga: 3
Besle gârgayı, gözünü çıkarsın.
Gârga bok îmekten deniz mundar olmas.
Gârga gârganın gözün çikarmas.
c. Leylek: 1
Lelek yazı takırtıylan geçirirmiş.
d. Sığırcık: 1
Bir sıırcık, ava diiştirmeer.
e. Baz: 1
Baz bazlan, kaz kazlan; kör tauk, kör horozlan.
IV. BÖCEKLER
a. Sinek: 5 (Sinek 2, Sivrisinek 3)
Hepsi sinekler bal yapmeer.
Sinek bir şey diildir, ama miide bulandırır.
Sivrisinek: 1
Annayana sivri sinek sazdır, annamayana daul zurna azdır.
Ne alır sivri sinek mandanın buynuzundan.
Sivri sinekten ya çıkmas.
b. Arı: 2
Her bir arı bal yapmaz.
Her bir arı bal yapsa, balın okası parasız olur.
c. Karınca: 2
Saa ayaanı atınca, solunu karımcalar iyer.
Karımcanın kardaşı da varmış.
d. Kurt: 1
Kurtsuz aaç olmaz.
e. Pire:
Sert pirenin kendi kabına zararı varmış.
76
Kaynakça: Mustafa ARGUNŞAH - Hülya ARGUNŞAH (2007), Gagauz Yazıları,
Kayseri. Ömer Asım AKSOY (1988), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü / 1- Atasözleri
Sözlüğü, İstanbul. Nikolay BABOĞLU (1969), Gagauz Folkloru, Kişinev. Mihail
CİACHİR (Haz. Harun GÜNGÖR), (1998), Basarabyalı Gagauzların Tarihi, Niğde.
Özkul ÇOBANOĞLU (2004), Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara. Divanü
Lûgat-it-Türk Dizini (1972), Ankara. Abdülmecit DOĞRU - İsmail KAYNAK (1991),
Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Ankara. Şükrü ELÇİN (1986), Halk Edebiyatına Giriş,
Ankara. E. Kemal EYÜBOĞLU (1973), 13. Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk
Dilinde Atasözleri ve Deyimler, İstanbul. Sinan GÖNEN (2006), Batı Türklerinin
Manzum Atasözleri Üzerine Bir Araştırma, (yayımlanmamış doktora tezi) Konya. Harun
GÜNGÖR - Mustafa ARGUNŞAH (2002), Gagauz Türkleri / Tarih - Dil - Folklor ve
Halk Edebiyatı, Ankara. Yusuf Has HACİB (Haz. Reşid Rahmeti ARAT), (2008),
Kutadgu Bilig, İstanbul. Hasan KÖKSAL (1985), "Eski Türk Toplumunda Kutsal
Değerler ve Kurban Kavramı", Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler I, 519531, Ankara. Vedat KURUKAFA (1990), "Atasözlerinde Hayvanlar (Tespit, Tasnif,
Tahlil)", Türk Dünyası Araştırmaları, 68, Ekim, 137-162. Kaşgarlı MAHMUT (Haz. S.
ERDİ – S. E. YURTESER), (2005), Dîvânü Lûgati't-Türk, İstanbul. Atanas MANOF
(çev. Türker ACAROĞLU), (1939), Gagauzlar (Hristitan Türkler), Ankara. Ahmet
YANAR (1997), Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimlerimiz, Erdemli.
Деніз Юнвер/ Okt. Deniz ÜNVER (Туреччина)
НАРОДНИЙ ТАНЕЦЬ:РЕГІОНАЛЬНА СПЕЦИФІКА,
СУЧАСНИЙ ФУНКЦІОНАЛЬНИЙ АСПЕКТ
TÜRK DÜNYASINDAKİ HALK OYUNLARINA GENEL BİR BAKIŞ
Виділяють такі види народних танців: танці-наслідування (імітаційні)
(наслідування тварин, природи); танці, що зображають взаємодію людини з природою;
танці, що зображають природні явища (дощ, туман, річка); танці, що відображають
тему рослин; танці за кількістю учасників; танці, що зображають стосунки людей із
тваринами; танці соціальної тематики; танці, що зображають сварки; танці воєнної
тематики; танці на тему кохання; танці, що зображають залицяння юнаків та
дівчат; танці, що зображають випроводжання чоловіків у військо; танці, що
висвітлюють тему сільського господарства, посіву та збитків виробництва; танці, що
зображають діяльність людей того чи іншого фаху, працю пастухів, повсякденну
жіночу роботу, чоловічі ігри, процес випікання хліба, доїння корів тощо; танці, що
показують процес виробництва (наприклад, процес плетіння, прядива тощо).
Серед дослідників культури кавказьких народних танців особливе місце посідає
ім'я Муси Рамазана, котрий виділив цю групу і після Другої світової війни в Європі, а
пізніше і в Туреччині доклав великих зусиль для дослідження цього питання. Праця
Муси Рамазана, котра має назву "Спогади одного кавказького кочівника", несе
надзвичайно цікаву інформацію. На думку оповідача у даній книзі, фольклор
радянських народів почали інсценізувати у 1930-х роках. Завдяки тому, що
Міністерство культури організовувало покази і сприяло розвиткові ще з початкової
школи таких різновидів народної культури, як танці, музика, пісні, хор тощо, ці види
мистецтва дійшли до нашого часу. Автономні республіки та округи на півночі
Кавказу створили програми питомого для кожного з них мистецтва та фольклору.
Колектив кожного етносу, представленого в державі, складався з осіб, що могли
77
виконувати пісні, музику чи танцювати під керівництвом здібних або дипломованих
істориків, художників, музикантів. З'явилися актори, які могли грати у невеличких
сценках. Останнє питання детальніше висвітлюється у доповіді.
Türk Halk Oyunlarının tarihçesi, Türklerin doğuş efsanesiyle başlar, Büyük
Türk kültüründe ve etkilendiği civar kültürler sonucunda kalabalık ve muhteşem
bir halk oyunları hazinesi ortaya çıkmıştır. Tüm kabilelerde ve büyük
toplumlarda olduğu gibi Türklerde değiştirdikleri dinlerinin getirdiği yenilikler
ve özeliklerin aralarına yanlarında ve ruhlarında taşıdıkları dinsel ve toplumsal
geleneklerini de etkileyerek tarihsel geleneklerine bağlı kalmışlardır. İsimleri,
dinleri veya yaşadıkları toprakları değişmiş, toplumsal ve yönetimsel baskılar
altında kalmış halklar için geleneklerini ve inançlarını yaşatmanın başlıca yollarlı
arasında halk danslarının rolü büyüktür. Ne de olsa sadece dans düşüncesinin
getirdiği rahatlıkla, toplumlar rahatlıkla benliklerini ve ruhlarını korumayı
başarmışlardır. Hıristiyanlığı seçen Romalılarda, Müslümanlığı seçen firavunlarda,
Müslümanlığı seçen Şamanlarda bugün sergiledikleri danslarda ruhlarındaki inanç
ve öz değerlerini binlerce yıldır nasıl kaybetmeden taşıdıklarını rahatlıkla
gözlemleyebilirsiniz. Asya'da Türkleri, birlikte yaşamayı kabul eden ve kültürel
değerlere önem veren, törenlerine bağlı ve yaratıcı insanlar olarak görüyoruz.
Tarihte bildiğimiz en büyük Türk uygarlıklarından Hunlular ve Göktürklerden
günümüze kalan belgelerden, geleneksel törenlerinin en önemli yerini, Halk
oyunlarının tuttuğunu görüyoruz. Davulun, Halay gibi sıra oyunlarında
coşturuculuğuna ait bir bilginin gelişmesi şu şekildedir. Hun beyine gelin gelmiş
Çinli bir kızın ailesine yazdığı bir manzumede şöyle bir ifade geçmektedir.
"Davulu Her Gece Durmaz Döverler, Ta Güneş Doğana Dek Dönerler".
Bu mektup sıra oyunlarının,(M.Ö.200) yıllarında ateş çevresinde davul
eşliğinde oynandığı ve güneş batışını, doğuşunu ve çevredeki doğal olayları
öyküleyen halk oyunlarının sabahlara dek dönerek sürdürüldüğünü
kanıtlayan bir belgedir.Çin Seddi'nden,Kuzey Avrupa'ya, Karadeniz'den
Balkanlar'a kadar geniş topraklara yayılan Türklerde danslar;kılıçla,mumla
veya kutsal sayılan araçlarla yapılır.Kıyafetlerdeki renklerin ve motiflerin her
birinin farklı anlamları vardır.Dansların bir çoğunun kutsallığı zamandan
ortadan kalkmış ve eğlence amaçla yapılmaya başlanmıştır.
Türklerin yaşadığı bölgelerdeki halk oyunları, düğünlerde, nişanlarda,
asker uğurlamalarında, yaylaya çıkış ve inişte, doğumda, milli gün ve
bayramlarda, kazanınla zaferlerde, ferfene,barana,sıra gezmesi,yaren sohbeti
gibi yöresel toplantılarda oynanmaya devam etmektedir.Halk oyunları için
özel bir sahne hazırlamaya gerek yoktur.Oyuncu sayısına ve hareket alanına
uygun açık alanlarda oynandığı gibi kapalı alanlar içerisinde de rahatlıkla
icra edilebilir.Özellikle düğünlere,halk oyunlarını iyi bilenler davet edilir ve
oyunlarda başı çekmesi istenir.Bu tür insanlar yörenin sevilen ve saygı
gösterilen insanlarıdır.Halk oyunları figür bakımından zenginliğini bu
insanlara borçludurlar.Onlar maharetini gösterebilmek için kendine özgü
78
figürler yapmışlar ve oyunun oynanış biçimini geliştirerek seyreden genç
nesiller aracılığı ile yeni nesillere ulaşmasını sağlamışlardır.
Türk dünyası halk oyunlarının konuları günlük konulardır. Taklit, yağmur,
hayvanlar-aşk sevgi dolayısıyla her şey halk oyunlarının konusu olabilir. Oynanan
oyunların mutlaka anlattığı bir hikaye'de vardır. Oyun oynamaya bağlı olarak
insanlar,ünlük kıyafet veya özel gün kıyafetleri giyerler. Türk Halk Oyunlarına
mutlaka bir müzik aleti eşlik eder. Bazı yörelerde ise özellikle kadınlar,müzik aleti
yoksa türkü ile oynayabilirler. Kadınların bir kısmı türkü söyler bir kısmı oynar.
TÜRK DÜNYASINDAKİ HALK OYUNU KIYAFETLERİNE GENEL BAKIŞ
Bilindiği üzere Türk Dünyasının şu an iki kalbi bulunmaktadır. Bir yanda
doğduğu Orta Asya toprakları, diğer yanda yüzyıllarca nam saldığı Anadolu
Toprakları, Orta Asya'da bugün bir çok Türk kavmi ve devleti varlığını
devam ettirmektedir. Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan,
Tacikistan, Afganistan, Çin, Rusya ve Pakistan'da varlığını sürdüren Türkler
bu bölgede halk dansı geleneklerini canlı bir şekilde yaşamaktadırlar. Ayrıca,
Ukrayna ve Moldova'daki Gagauzlar, Romanya ve doğu Avrupa
ülkelerindeki Türk azınlıklar örf ve ananelerini yaşatmaktadırlar. Orta
Asya'da halk danslarında kullanılan kıyafetler artık milli kıyafetler olmuştur.
Ancak bazı bölgelerde milli kıyafetleri gündelik hayatta kullanan insanlarda
görülmektedir. Orta Asya'da bayanların kullandığı kostümler çok gösterişli
ve kapalıdır. Kapalı olmasına karşılık, kadının üst vücudunu belden saran
uzun kollu rengârenk elbiseleri kol ve yaka süsleri tamamlar. Bazı
yörelerinde elbise üzerine cepken giyilir.
Gagauz Türkleri'nde milli kiyafet halinde elbiseler nadir görünsede
folklor gruplarında bu gelenek korunmaktadır. İlk milli kıyafetin bilimsel
açıdan incelenmesi Doç.Dr. Mariya Maruneviç tarafından yapılmıştır.
Maruneviç kendi eserlerinde kadın elbiselerinin dikiliş şeklini grafik örnekler
ile yazıyı aktarmış ve nedenlerini açıklamıştır. Ayrıca Kazayak köyünde
öğretmen Tudorka Dukal başkanlığında kurulan ilk amatör halk folklor
grubun kadın ve erkek kıyafetlerinin çizimleri de Maruneviç tarafından
yapılmıştır. Günümüzde gagauz milli kıyafetleri diğer halklar da da
görüldüğü gibi ancak halk oyunları gruplarında görülmekte. Gagauz milli
kıyafetler genellikle Balkan halklarında varolan modeller ile benzerlik
göstermekte. Bu özellikle Bulgar halklar ile benzerlik aksettirmektedir.
Ota Asya Türk Halk oyunlarındaki bayan aksesuarlarının en görkemlisi
başlıklardır. Uzun veya takma saçlar önemlidir. Gagauzlar'da da uzun saç ve
pelik kızın saadetini sergilemekte ve halkın arasında güzelliğin simgesi
olarak ortaya çıkmaktaydı. Gagauz kızların elbiselerini süsleyen birkaç dizi
altın ise önceleri tüccarlar tarafından Türkiye'den getirilmekteydi ve
"Mahmudiye" adını taşımaktaydı. Zenginlik derecesine göre altından
düğünde ve çeşitli vesileler ile diğer aile bayramlarında gelinin , ev
sahibesinin ve delikanlı kızların boyunlarına takılmaktaydı. Ayırıca nişan
töreninde de bazen bir tane bazen ise gelin adayının başörtüsünün dört uzuna
79
da dört tane altın takılmaktaydı. Günümüzde ise "yalancı altın" dedikleri ve
sahte , altın sarısı renginde olan "mahmudiyeler" takılmaktadır.
Özbekler, Türkmenler, Tacikler başörtüsü veya küçük fes, taç kullanırken
Kazak Bayanların görkemli tüylü başlıkları onları diğerlerinden ayıran unsurların
başında gelir. Erkekler genelde Orta Asya halk oyunlarında pantolon gömlek,
ayakkabı veya çizme giyerler. Gagauzlarda ise çizmenin yerini "çarık"
almaktadır. Genelde başları kısa veya uzun ipliklerden oluşan kalpaklar süsler.
Aksesuarlar kadın, erkek içinde zengindir. Kafkaslarda, kadının elbisesi ne kadar
zarifleşse de erkeğin kostümü bir savaşçıyı andırır. Anadolu'da ise tam bir kültür
şöleni yaşanmaktadır. Anadolu'da yaşamış kültürler, Arap kültürü ve Türklerin
getirdiği kültürlerin sonucunda muazzam zengin bir folklor, dolayısıyla bir o
kadar çeşitli halk dansları oluşmuştur. Anadolu Halk Oyunu kostümleri
Bayanlarda şalvar ağırlıklıdır.Baş süslemeleri el işi oyalara dayanır.Bayanlarda
göze çarpan bir unsurda bel ve boyun aksesuarlarıdır.Erkekler genellikle
gündelik kıyafetleri ile oynarlar, Çarık,çizme kes ayakkabıları oluşturur.Bel
bağlamaları yöresel farklılıklar gösterir.Gömlek ve cepken hemen her yörede
görünür.Ege dışında pantolon ve Şalvar erkeklerin giysilerinin bütününü
oluşturur.Balkanlar ise Osmanlı ile beraber oyunlarında gelişim
sağlamıştır.Rumeli oyunları ile benzerlik gösterir.Anadolu bayan ve erkeklerinin
oyunlarında kullandıkları kostümleri Balkanlarda görmek mümkündür.
Bayanlarda şalvar daha gösterişli gömlekler daha serbest ve açıktır.
Balkanlarda yaşayan Gagauzlar'ın arasında çekilen resimlerde şalvar türü
mevcutt, fakat daha sonra ise bu kıyefet yerini "fistan" türüne bırakmış.
Başlık kullanıldığı gibi sadece yemeni ile saçlar bağlanır.
Türkmenistan
Özbekistan
Azerbaycan
80
Türkiye
GagauzYeri
TÜRK DÜNYASINDAKİ HALK OYUNLARINA
EŞLİK EDEN SAZLARA GENEL BAKIŞ
Türk Halk Oyunları tarihinde sazlar ,vurmalı üflemeli ve telli olarak
çeşitlilik gösterir.Türk Dünyası sazlarında örnekleri ve kullanma biçimlerini
sıralamak gerekirse;
KOPUZ: En eski Türk halk çalgısı olarak bilinmektedir. Ancak kopuz
adıyla anılan farklı çalgılara rastlanmaktadır. Şu anda hâlâ Anadolu,
Kafkasya ve Orta Asya'da kullanılmaktadır. Şamanlar törenlerde kopuzu
kullanırlardı.
DUTAR: Orta Asya'nın birçok yerinde kullanılan Dutar; Uygur,Özbek ve
Türkmen halklarıyla adeta özdeşleşmiştir. Tar tel anlamına gelir ki Dutar, iki
telli, setar üç telli, çahar tar dört telli saz demektir. Dutar, "Dütar", "Dotar",
"Dotar-i Mayda" gibi imlalarla yazılabilmektedir. Dutar'ın gövde ve sap
uzunluğu.100-120 cm kadardır. Dombra gibi asıl gövde armudi biçimde ağaç
oyma veya yapıştırma olabilir. Anadolu 'da buna benzer İki Telli adında bir
saz vardır. Yine Anadolu'da Irızva, Ruzba veya Dede Sazı adı verilen ve iki
grup telle çalınan sazlarla Dutar'ın tarihi bağlantısının olduğu ortadadır.
Ancak bugünkü Anadolu ikitellileri denilen en küçük boylardır.
Arnavutluk'ta Çifteli adıyla bilinen bu çalgının çalım tekniği de
Anadolu'dakilerle hemen hemen aynıdır. Uygur Dutarı: Parmakla çalınan
dutar, iki telli olup telleri ipekten yapılmaktadır. Dut ağacından yapraklar
halinde imal edilen armudi biçimli bir teknesi ve yine dut ağacından kapağı
vardır. Genellikle dörtlü veya beşli akortlanır. Oktav ve ünison akortlandığı
da görülür. Sesi yüksek değildir. Perdeler kromatik sıra ile yerleşmiştir.
Teller tek tek çalınamayacağı için iki sesli çalışı mecbur kılar.
BALABAN:Orta Asya Türk ülkelerinin bir çoğunda kullanılan yöresel
dilli, üflemeli çalgılar sınıfına giren nefesli bir çalgıdır. Bugün Balaban'a
Azerbaycan ve Anadolu'nun bir çok bölgesinde rastlamamız mümkündür.
Batı Azerbaycan bölgesinde bazen de Balaman, Mey veya Düdük denilir. 910 adet ses perdeli olanları da Azerbaycan ve Türkistan'da kullanılmaktadır.
81
Gürgen, ceviz, erik ve benzeri sert ağaçlardan yapılanları varsa da en
makbulü kayısı ağacından yapılanıdır. Bir gövde (govda) ve ağız tarafına
takılan ses çıkarıcı yassı kamış ağızlıktan ibaret olan Balaban, 280-300
milimetre uzunluğunda ve 20-22 milimetre çapındadır. Sesi mat ve hafiftir,
sesi zayıf olduğu için daha çok kapalı mekanlarda ve oda toplantılarında
çalınmaktadır. Kamış üzerindeki kıskaç sayesinde ses inceltilip
kalınlaştırılabilmektedir. Özel bir yöntemle yassılaştırılan kamış, kıskaç ve
gövdeden meydana gelir. Kıskacın kamış üzerinde aşağı veya yukarı doğru
itilmesiyle yaklaşık bir perdelik ses değişimi yapılabilmekte ve özelliği ile
çalgı gruplarına hemen uyum sağlayabilmektedir.
APHARTSA:Abhaza'ların eski iki telli yaylı ulusal çalgısıdır.Günümüze
kadar ilk şekli ile korunmuştur.18.yüzyılın sonunda bu çalgı tüm Abhazya'da
kullanılıyordu.Bu çalgının kaybolmasının nedeni 1877 Osmanlı-Rus
harbinden Türkiye'ye kaçan bölge insanından kaynaklanmaktadır.Gal
bölgesinde bu çalgının yerini gürcü sazları almıştır.
AYÜMAA:Köşeli telli bir arptır.Artık kullanılmamaktadır.Leningrad
müzesinde orijinal bir Ayümaa sergilenmektedir.
AHIMAA:Ayümaa gibi kullanılmamaktadır.120 yaşındaki bir
Abhazyalının tarifi ile İ.E.KORTUA tarafından çizilerek yapılan son Ahımaa
,Abhazya Devlet Müzesinde sergilenmektedir.
TAR: Uzun saplı, İran, Azerbaycan, Gürcistan, ve bazı Kafkas
ülkelerinde kullanılan telli bir çalgı aletidir. Tar (‫ )ﺗ ﺎر‬kelimesi, Farça'da "tel"
anlamına gelir. Tar, tıpkı sitar ve dutar gibi, gitarın kökenini
oluşturur.Günümüzde İranlılar ve Azeriler aralarında bu çalgı aletinin kendi
kültürlerinden geldiğini iddia ederler. İran tarı, beş tellidir. Derviş Han, tara
altıncı bir tel daha eklemiştir. Azeri tarları ise farklı çeşitlerde olup,
çeşitlerine göre farklı sayıda telden oluşabilir.
BAĞLAMA:Ya da Saz Türk Halk Müziğinde yaygın olarak kullanılan
telli bir çalgı türüdür. Yörelere ve boyutlarına göre değişik isimlerle tanınır.
kopuz, cura, saz, çöğür, dombra, ikitelli, tanbura, tar, v.b. Kullanılan tekniğe
göre mızrap veya parmaklar ile çalınır. Parmaklarla çalma tekniğine şelpe ve
dövme denir. Genellikle altta iki çelik ile bir sırma bam, ortada iki çelik ve
üstte bir çelik ile bir sırma bam teli olmak üzere toplam 7 tellidir.
CURA: Türk halk çalgılarından biridir. Anadolu ozanları tarafından
çoklukla kullanılan bu çalgının uzunluğu 55-60 cm kadardır ve bağlama
ailesinin en küçük çalgısıdır. Cura genellikle altı, beş, dört ya da üç tellidir.
İki telli curalar da vardır. Bu curaların alt teli "la", üst teli "re" sesine
ayarlanmıştır. Curaların tekne derinlikleri ile göğüs genişlikleri 15 cm
dolayındadır. Sap uzunlukları ise 40 cm kadardır. Sapın ucundaki burgu
denen anahtarlarla çalgı akort edilir. Dört telli curalarda üstteki tel ahenk
telidir. Öbür teller bu ahenk telinin sesine ayarlanır. Sapları kısa olduğu için
curalarda az sayıda perde bulunur.
82
DAVUL: Bilinen en eski vurmalı çalgılardan biridir. Ahşap, maden ya da
pişmiş topraktan silindirik bir gövdeye gerilen deriden oluşur. El ya da
sopayla çalınır. Biçimi değişse de dünyanın her yerinde ve her toplumda
kullanılan bir çalgıdır.
ZURNA:Türkiye'nin bir çok yerinde kullanılan, tahta, metal ve kamış
kullanarak yapılan, yüksek sesli, bu yüzden büyük davul ile birlikte çalınan,
yine bu yüzden açık havada kullanıma uygun, nefesli saz çeşididir.
KAVAL. Çoban çalgısı olarak bilinen kaval, yörede daha çok şimşir
ağacından (nadiren livori, incir ve erik ağacından), altta 1 ve üstte 7 delikli olarak
imal edilir. Dilli kaval ve dilsiz kaval olarak adlandırılan iki türü vardır. Dilli
kavalın ucunda ses üretimini sağlayan bir düdük bulunur. Dilsiz kaval ise içi boş
bir boru olup çalan kişi nefes teknikleriyle istenen sesi cıkarır.
NEY: (Farsça: ‫ ;ﯼن‬Arapça: ‫ ;ﻧ ﺎي‬Türkçe: ney; diğer: nai, nye, nay, gagri
tuiduk, or karghy tuiduk), Sümerlerden beri bütün Türk topluluklarında
sürekli görülmüş olan,üflemeli çalgıdır. Benzer örneği Aztek Kültür'ünde de
bulunmaktadır. Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lügati't-Türk adlı Türk Kültür ve
Dil'ini anlatan eserinde, Sagu denilen, "Erler" için düzenlenen, ölüm, erdem
ve acıları anlatan tören'lerde kullanıldığını aktarmıştır.
KEMENÇE:Doğu Karadeniz bölgesinde yaygın olan ve rebap, keman türü
yaylı çalgılarla akraba olduğu sanılan, bir yay yardımıyla çalınan üç telli geleneksel
halk çalgısının adı olup, klasik kemençe ile karıştırılmasını önlemek amacıyla
Karadeniz kemençesi ya da Laz kemençesi olarak da adlandırılmaktadır.
Gagauzca kemençe: Kemençe. Kemençeci: Kemençeci. (s.143, Gagauz
Türkçesinin Sözlüğü)
BENDİR: Bir körüğü harekete geçirmekle yaratılan hava akımının
etkilediği serbest metal dillerinin titreşmesiyle ses çıkaran havalı çalgıdır. Bir
ya da iki kılavuz ile bir körükten oluşan akordeon da, serbest metal dillerin
titreşmesi, klavyenin tuşlarına basmakla sağlanır.
GAYDA: Gagauz Hıristiyan Türklerinde gayda: Tulum (çalgı).
Gaydadan çalma: Tulum çalmak. (s. 100, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Prof.
N.A.Baskakov)
Gagauzlar'ın arasında ise şu enstrumanlar ağırlıklı yer almaktadır:
• Önceki temelli Gagauz müzik tarzlarıyla bağlantıda: 1- Telli 2turkforum.netNefesli ve 3- Vurmalı olarak üç grup müzik aletleri ve halk
orkestrası bulunmaktadır.
• Telliler-yaylı veya aaaeneli olmak üzere iki kısma ayrılırlar. Yaylı
telliler: Kemençe (Kaus). Batı müziğin Kemanla Kontrabas ... gibi sazlardır.
aaaeneli telliler: Kobza (Türk Ud çalgısına benzer) ve tanbur ... gibi aletler.
• Nefesliler: Kaval Düdük Cıgırtma Gayda (Tulum) ve Batı müziğin
Klarnetle Trompet... gibi şeydir.
• Vurma aletleri: Tek kullanılan orta ölçülü Davul) gibi şeydir.
83
• Sesli müziğe refakat edip veya solo rolünü oynayarak Gagauz halk
müziğinde genişte akordeon da kullanılmaktadır.
Şu yukarıda adı geçen aletlerden Gagauz müziğinde enstrümantal sololar veya
ansambliler (2-3 kişi) ve orkestralar (8-10 kişi) birlikte meydana gelir. Gagauz halk
orkestrası ya kendi kendine sırf enstrümantal eserler çalar veya refakat vazifesini
yerine getirir. (Dmitriy Gagauz http://209.85.135.132/search?q=cache:
UhfCtPZOZkgJ: www.fatihdernegi.org/kadinca-gagauz)
Davul
Kopuz
Tar
Akardiyon
Ney
Cura
Aphartsa
84
Kaval
Zurna
Гюллю Каранфіл, канд. філол. наук/ Yrd.Doç.Dr. Güllü KARANFİL
(Молдова–Гагаузія)
АРХАЇЧНА ЛЕКСИКА ГАГАУЗЬКОГО ФОЛЬКЛОРУ
GAGAUZ FOLKLOR DİLİNDÄ ARHAİZMALAR
Лексика є скарбницею народної культури. Вона дає чіткі відомості про народ,
про його історію, про зв'язки з іншими народами тощо. Мова живе, розвивається.
З'являються нові слова. А застарілі слова втрачають своє значення і стають
незрозумілими для читачів. Доповідь присвячена з'ясуванню етимології архаїчної
лексики фольклорних текстів гагаузького народу.
Halkın geçmişi, yaşam koşulları, istekleri, kazandıı uurları, halkı aarıdan hem
sevindirän olaylar halkın folklorunda çok gözäl bir biçimdä korunmaktadır.
Folklor her zaman humanitar bilimcilär (tarihcilär, etnograflar, soţiologlar,
literaturacılar, dilcilär) tarafından araştırılmaktadır. En dolgun, en dooru
materiallar folklorda bulunmaktadır. Folkloru araştırarkan geçmişlerdä
halklararası ilişkilär, aralarında yaşanan hoş ve kötü olaylar da belli olêr.
Gagauz halkı uzun zaman Balakannarda türlü kökenni halklarlan bir
arada yaşamış. Bu komuşuluk zamanı gagauz dili yaşamış, hem gelişmiş,
hem kaybetmiştir. Bir çok tanınmış bilimcilär, gagauz dilinin korumasına,
şaşêrlar. Dilin, türlü zoorluklara bakmayarak, yaşaması onun geçmişinä,
köklerinä, adetlerinä, dininä saygıdan dolayı var olmaktadır.
Gagauz dili tarihinin üürenilmesi folklorsuz düşünülemez. Bellidir, gagauz
dili hem Rumın, hem Rusiya İmperiyaları zamanı dildä konuşmak yasak
edilmişti. Okullarda hem çocuk başçalarında, küyün resmi iş yerlerindä gagauzca
lafetmäk yasaklanmıştı. Dil yaşadı sade aylelerdä! Folkor sa korundu küüdä
yapılan kız derneklerindä, düünnerdä, horularda, sokakta. Ancak dedelerimizä
olan derin saygı bu gün bilä folklorumuzu hem dilimizi yaşatmaktadır.
Hiç bişeyä bakmayarak gagauz dili genä okullarada okunmаktadır, genä
gagauzça şiir hem proza kitaрları tiparlanmaktadır, gagauz dilinin grameri
gelişmektedir. Dilä yeni sözlär geler, çoyu eski türkçemizdän olan sözleri
kenarlaştırarak gelir. Söz arhaikleşsä dä, unudulsa da folklorda olan sözlär
kalmaktadır. En çok da türkülerdä, dastan hem baladalarda kendini koruyan
folklor dili kimer-kerä masallarda kendi öz leksikasını kaybeder. Kimer-kerä
folklor örneklerini okuyarkan okuyucu maanası bilinmeyän sözlerä
rastlamaktadır. Tiparlanarkan da birkaç annaşılmayan söz başka türlü yannış
yazılar sa, artık o eski lafımızı kaybetmek hatasınnan karşı-karşıya kalêrız.
Buna görä bu araştırma folklor dilindä olan arhaizmalara baalıdır. Aşaada
yazdıımız sözlär gagauz dilindä kendi maanalarını kaybetmiş, ya da başka
maana almış, birkaçı sa dar insan çevresindä annaşılêr:
aş "yemek, gida", dümen "rul", kadına "karı", er "beygirin üstünä
koyulan oturacak, rus.sedlo", käfa "elçi, rus. posol", at "beygir", civan
85
"genç", cävil "okumamış insan" (ynş. türkşä, azerb. cahil), uva "karşı yer,
kır, çöl", bal-şerbet "şekerli su", kumaş "parça", el "yabancı taraf, aalem",
itraf "dolay", mehlem "ilaç, yaa", (ynş. türkşä melhem), Nene\\nine "mali",
(ynş. azerb. nänä), zurna "çalgı, enstruman" (ynş. türkçä, azerb. zurna
keskin sesli düdük) mükäfat "baaşış, priz", yaalık "basma", amaanet "rus.
zalog, zaklad", keten "rus. lyon", cavair "paalı donak taşı", (ynş. türkşä,
azerb. cevahir), kement "açılmaz düünük", arış "kesilmış aaç", (Konmuş arış
üstünä), hata "rus.opasnost", raabet "istek, arzu", kafir "dinsiz", muflet
"veleniye, volya", h.t.b.
lafbirleşmeleri: Allarozolsun (Allah razı olsun deyimi)
kebeteersin ((A)kibetin hayir olsun), neredä akibet arab. "yaşamanın
sonu, öbür dünnää"(1).
üstün çıktılar "ensedilär"
hor görmää \\ for görmää "çok görmää " (ynş. gag. horoz\\ foroz, tür.
sarhoş- gag. sarfoş)
aşmaa "yol gitmää, bayırları aşmaa",
tembihlemää "takazalamaa"
divan durmaa "izmet etmää"
atı eerlemää "rus. osedlat konya"
bezmää "bikmaa",
yad etmää "kenarlaştırmaa, yabancı görmää" (rus. otvergat)
Kimer kerä folklor materiallarında gagauz orfografiya sözlüü icin dä
faydalı olêr. Örnek,
burada sözü, ama lafetmek dilindä kullanılêr bırda, burayı sözünün
yerinä (bray\\brıy) kullanılêr.
Gagauz dilindä artık unudulmuş kuş adlarına rastgeleriz: kumru ynş. türk.
kumru, azerb. qumru "guguş soyu", sreçä "saçak kuşu" azerb. särçä
"vorobey". Gagauz dilindä kuş adları teması taa üürenilmedi. Burada da
yardımımıza folklor gelebilir.
Gagauz dilindä millet adları taa bir formada kullanılmêr. Ama folklor
materiallarında bulêrız gürcü "gruzin", türkmen, macar "venger", arnaut,
bulgar, sırp, özbek, tatar, urum hem t. b. Bu millet adlarını biz gagauz
antroponimiyasında da göreriz.
Gagauz dilindä fitonimlär araştırılmadı. Folklorda rastgeleriz kalanfir
(karanfil ?), feslen, kamçiţa, çiidäm, menekşä, flambur\\lambur "lipa" ynş.
tür. ıhlamur, çiçek adlarına (F\\H ses diiyşimi).
Bildiimiz gibi, Gagauzlar hristian olduklarına görä kişi adları urum, latın,
slavyan, h.b. kökennidir. Folklorda türkkökenni kişi adlarına da rastlêêriz:
Çiçek, Menevşä, Demir, Dilber. Bu olay gagauzların kişi adlarının öncelär
türkkökenni olmasının açıklêr (2).
86
Yukarıda verdiimiz bir-kaç sözü taa derindän açıklamaa çalıştık.
El sözü.
-Anacıım ana sevgili,
Acıdan tatlı olur mu?
Acıdan tatli olmaz
Eldän dä kardaş olmaz... (3)
…Pindim katır belinä, Lazari,Lazari.
İndim urum elinä, Lazari,Lazari.
Urum eli taşlıca, Lazari,Lazari.
Kızlar kara kaşlıca, Lazari, Lazari (4,s.60).
Aşalım, aşalım, hey
Yavrum ellerä
Ne ellär duysun bizi, hey,
Ne biz elleri… (4, s.55)
Başka bir parçada:
O beni vermedi istediimä
O beni verdi aşırıya,
Aşırıya el elinä,
El eline baş hayduda (3).
Gagauz dilindä bu söz yotlu okunêr "yel". GRMS tä el sözü
kaydedilmemiştir. Okuyucular bu sözü el (insan eli ) olarak annêrlar.
Yaptıım aarştırmaya görä, el sözünün maanasını ancak yaşlı insannar (70
yaştan yukarı ) bu sözü aalem, yabancı gibi annêrlar.
Uva sözü. Gagauz sözlüündä arh. (eski) nişaniylan olmasına bakmayarak
uva sözünü gagauzlar annamêrlar. GRMS-tä boşluk yer, çöllük gibi
verilmektedir. Azerbayacan türkcesindä bu söz oba hem Türkiyä türkçesindä
ova//oba fonetik variantlarında tanınmaktadır. Azerbaycan türkcesindä el-oba
çift söz gibi kullanılmaktadır.
Aş sözü. Örnektä böylä söylener:
Feslän aldım aş için,
Yandım kara kaş icin.
Edi yıl izmet ettim
Bir çift kara kaş için(3, s.92)
Aş "yemek, gida" sözü gagauz sözlüündä eski gibi kayd edilmiştir. Ama
bu söz kullanılmaktan çıkmıştır. Halk bu sözü artık anlamêêr. Bu morfem
ancak aşcı lafında kendini korumuştur. Hem dä (Beşalma, Ütülüküü,
Dezgincä aazlarda) aş olsun deyimi yemek yarasın, faydalı olsun deyminä
seyrek tä olsa rastgeleriz. Büün krım tataraların dilindä aş olsun gagauzça
bereketli olsun, türkşä afiyet olsun maanasına gelmektedir. Bunun için
87
gagauzlar bereketli olsun lafbirleşmesinnän barabar, aş olsun deyimini dä var
nası kullansınnar.
Yad sozü gagauz folklorunda salt yadetmää işlii formasına kalmış. Ama
artık bu formada dildän çıkmak hatasıylan karşı-karşıya durer. Ancak başka
türk dillerindä yad sözünü "yabancı" maanasını bulerız. Yadetmää işlii dä
"atmaa, unutma, bir-birinä yabancı olmaa" manasöna geler. Örnektä bölä
deer: Burcu- burcu kokuyor seläm gülleri,
Baldan-şekerdän tatlıydır ninem dilleri
Yadetmäyin beni
Badetlerä düşärsäm (Badet - İbadet dua, din,?, Bağdat ?)
Unutmayın beni (4, s.50).
Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını,
leksikasını, sintaksisini dooru aarştırmaa deyni Türkologiyanın üürenilmesi
pek lääzımnı.
Gagauz dili gramatikası rus dili garamatikasının temelindä yapılmıştir. Bir
çok iş (orofografiya, sintaksiz) yenidän bakılmalıdır. Bu işi gerçekleştirmää
deyni gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnılık duyêrız.
Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual
problemalarını çozebileceklär. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat
Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.
Gagauz halkı çok özel bir haklktır. Onnarın özellii, türlü kökenni
halklarlan yaşamasına bakmaarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını
korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Haci, kurban, kadir
gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän
baalı var nası sölemää, ani belli ki, gagauzlar muselman din bayramı
tutmêrlar, ama Ütülüküü aazında Kadir gecesi duumuş "kısmetli, ynş. rus.
"roditcya v rubaşke" deyimindä kullanılmaktadır). Dilimizin, kulturamızın
zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösteremesek, bu zenginnii koruya
bilmesek, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna
geleriz. Gagauzlar şindi zoor durumda yaşêrlar, dilin, kulturanın, el
zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para burakılamêêr.
Dil uzmanı gibi hesab ederim, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek
tez bir zamanda lääzım:
küçüklerä gagauz dilinä karşı sevgi hem saygı aşılansın (bu Gagauz
Yerinin Başkanıında lääzım çeketsin);
uşak başçalarında hem okullarda iki dilli üüretim yaradılsın;
talantlı gençleri gagauz dili uurunda meraklandırılsın;
Komrat Devlet Universitettindä gagauz dilinnän barabar derindän
türkologiyanın üürenilmesi plannaştırılsın.
88
Kısaltmalar:
ynş. – yanaştır
azer. - azerbaycanca
Türk. – türkçä
h.t.b.- hem taa başka
GRMS - Gagauzca Rusça Moldovanca Sözlük, Moskva, 1973
Kullanılan literatura: 1.G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä
problemaları. www.turkolog.narod.ru. 2.Г. Каранфил. Антропологическая лексика
гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,oilk Ankara, 2009. 3. Gagauz folkloru, Kişinev,
1969. 4. Sabaa yıldızı №45, Komrat, 2009.
Любов Чімпоєш, канд. філол. наук, доц.
/канд. филол. наук, доц. Любовь Чимпоеш (Молдова - Гагаузія)
ОБРАЗ НАРОДНОГО ГЕРОЯ В ГАГАУЗЬКИХ ДЕСТАНАХ
(жіночі образи)
ОБРАЗ НАРОДНОГО ГЕРОЯ В ГАГАУЗСКИХ ДЕСТАНАХ
(женские образы)
Початок розвитку епічної саги про стародавніх гагаузів на Балканах припадає
на XVI-XVII століття. Від цього часу можна простежити шлях інтенсивного
розвитку героїчного епосу завдяки компактності географічного положення, де
проживав гагаузький народ. Гагаузький народ в своїй фольклорній спадщині,
зокрема усному героїчному епосі, проніс крізь віки власну історію, зберіг свідчення
про давнє коріння народу. Народ, таким чином описуючи в дестанах історичні
події та різноманітні місцевості, знайомить нас із сусідними країнами, із якими він
перебував у інтенсивних контактах.
Досліджуючи географічну термінологію в гагаузькому дестані, можна натрапити на
реалії, питомі для тюркського світу, особливо на сліди, що ведуть до Анатолії.
В народному епосі та дестанах гагаузів представлені такі герої: Ашик Гаріп,
Кьорогли, Денгібоз, Дахріл та Зюхре, Біл та Золу тощо. Ці образи і є предметом
дослідження запропонованої доповіді.
Эпические сказания тюркских народов в большинстве случаев
повествуют о героических подвигах богатырей. Наряду с ними бытуют
и сюжеты о воинственных, обладающих богатырской силой девах,
защитницах племени и народа. По этому поводу известный о
исследователь В.М. Жирмунский писал: "… образ богатырской девы
распространен в мировом эпосе: он нашел свое поэтическое отражение
в "удалых поленицах" русских былин, в греческих "амазонках", в девахвоительницах древнескандинавских и кельтских эпических сказаний, в
"Шахнаме" Фирдоуси и др." (Жирмунский В.М., 1974, 39)
89
В данной работе мы попытаемся рассмотреть эволюцию женского
образа в дастанном эпосе гагаузов, произошедшую в силу изменения
основных функций героини, - от образа богатырской девы-воительницы
до романических, верных и любящих героинь.
Объектом данного исследования являются женские образы
героических ("Денгибоз", "Кероглу"), так и романических ("Гарип
Камбер", "Ашик Гарип", "Дахриль и Зюхря") гагаузских дастанов.
В дастане "Денгибоз", записанном у гагаузов Казахстана, основным
сюжетным звеном является сватовство героя. Здесь используется
древний мотив предбрачного поединка между женихом и невестой:
"…герой устраивает состязание с дочерью падишаха Аккавак. Падишах
отдаст свою дочь тому, кто победит ее на скачках, на охоте и
переборет".(АА, 1987.) Уже одно то, что поединок происходит не
между претендентами на руку девушки, а самой героиней и её будущим
мужем указывает на давние отголоски матриархата. Этот вариант
героического сватовства связан с образом богатырской девы и имеет
достаточно широкое распространение в фольклоре других тюркских
народов не только в богатырских сказках, но и в позднем эпосе в
сказаниях "Деде Коркуд", "Алпамыш", "Манас" и др.
С типологической точки зрения это наиболее архаическая форма
состязания, которая отражает древнюю ступень семейно-общественных
отношений, восходящих к брачным обычаям эпохи родового строя. В
античных мифах и эпических сказаниях формами состязания и
воинских игр являлись бег, стрельба из лука и борьба. В состязаниях в
беге с другими женихами Одиссей добывает для себя Пенелопу,
женихи Атланты состязаются в беге с ней самой, причем побежденный
платится собственной головой и т.д. (Фрезер, 1980)
В дастане "Кероглу" главная героиня не участвует в состязаниях.
Она подвергает претендентов на её руку разного рода испытаниям,
показывая при этом ум, хитрость и твердость в своих решениях, а в
завершении всего проявляет верность и преданность своему суженому.
В поисках отца Асан доезжает до одного постоялого двора и видит
юношей, которые проезжают мимо на лошадях, но вскоре
возвращаются обратно, понуро ведя коней под уздцы. Тут он узнает,
что в Азбашче живет красавица Бенни-ханым. Претенденты на её руку
в качестве испытания должны вступить с ней в "дииш" - песенный
диалог в виде четверостиший, характерный для дастанного жанра
гагаузов. Тех, кто не прошел хитроумное испытание, девушка клеймила
золотым перстнем. Решил Асан повидаться с красавицей. Вышла она
ему навстречу и говорит:
90
"Натяни поводья своего скакуна,
Перепрыгни через цветы Азбашче.
Спроси меня, как мне живется.
А как тебя люди называют?"
…Не натяну я поводьев своего скакуна,
Не перепрыгну через цветы Азбашче.
Не спрошу тебя о житье-бытье.
А зовут меня Асан-бей".
Юноша покорен красавицей, однако, не задерживаясь, едет дальше,
одержимый желанием поскорее найти отца. После встречи, поединка и
счастливого примирения отец задумывает устроить пир для сына и
сорока соратников: "Kırktık, kırk bir olduk - çocuum geldi" (Нас было
сорок, стало сорок один - сын приехал). Число сорок продолжает
обыгрываться и дальше: "Getirin kırk yıllık öküz hem kırk vedrä şarap.
Kesin o öküzü yapalım bir konuş" (Приведите сорокалетнего вола,
принесите сорок ведер вина - пировать будем).(Чимпоеш Л.С., 1997, 61)
Так как каждый должен восхвалять на пиру свою возлюбленную,
сюжетная линия опять обращается к Бенни-ханым из Азбашче.
Любовь и верность героини проверяется еще раз в разгар битвы
Асан-бея с преследователями. Он даже временно прекращает бой,
чтобы переброситься с возлюбленной "дииш" и выяснить, не стало ли
ей жаль своих братьев, преследующих их, не передумала ли она:
Azbaşçenin gülüysün,
Ömürümün zülüfkeriysän.
Doru söle Bennä hanım
Angı beyin yarıysin?
Ты роза из Азбашче,
Ты жизни моей завиток у виска.
Правду скажи Бенни -ханым,
Чья ты возлюбленная?
Azbaşçenin gülüyüm,
Ömürümün zülüfkeriyim.
Doru sölärim Asan beyim
Asanı beyin yarıyim.
Я роза из Азбашче,
И жизни твоей завиток у виска.
Чистую правду говорю, Асан -бей,
Асан-бея я возлюбленная.
В более поздних эпических произведениях героини характеризуются
определенной стереотипностью, приемами изображения, жанровой
спецификой и системой художественных выразительных средств. С
помощью романических средств подчеркиваются достоинства героини:
яркая внешность, высокое происхождение, бескорыстная любовь и
верность возлюбленному. В романических дастанах тюркских народов
женские персонажи объединяет исключительная красота героинь,
завораживающая всех внешность, что соответствует возросшим
эстетическим запросам. Образы складываются соответственно канонам
91
красоты: девушки высоки, стройны, с белоснежной кожей и красивыми
чертами лица. ( Каррыева А.Б.,1990; Мирбадалев А.С., 1971) Для
воссоздания облика героини применяется известный эпический прием,
когда ее образ раскрывается в похвале девушке при первой встрече с
будущим возлюбленным:
Aazım sedef dedi,dişim inci,
Ban sevamedim bööla genci.
Öparim-sevarim turumcuyu
Bil, bana Güldaani delar.
Уста – перламутр, зубы – жемчуг,
Не любил я раньше такую молодую,
Обниму и поцелую "золотую".
…Бил, меня Гюлдаани зовут.
В гагаузском варианте "Гариб Камбера" мы читаем строки,
описывающие девушку: "На земле такой красоты никто не видывал до
этого времени. Кто-то говорил, что она как восход солнца, другие
рассказывали, что её лицо цветет как роза и красотой её насытиться
невозможно. Ясный взгляд её согревал души людей, кто раз услышал её
песни, становился здоровым духом. А голос у неё был чистым и
звонким, как родничок, как полет птицы".
"Er üzünda bööla gözellik görünmemişti bu vakıtlara kadar. Kim sa
deyarmiş ki o nica gün duuması, başkası annadarmış, anı onun üzü açér dolma
içli gül gibi, doyamasın bakmaa. Göz açık bakışı ınsanın üreeni ateş içina
sokarmış. Kim işitmiş onun türkülerını üreena saalık kabletmış, o sesi durukmuş
hem üsekmiş, nica çoşma sızıntısı, nica kuş uçması".(Чимпооеш Л.С,.2002,115)
При описании женского портрета в дастане используется
устойчивый набор традиционных поэтических средств, особенно
изобразительные эпитеты.
Ban baş, alınmadık kaleyim,
Я, как непокорная главная
крепость,
Для молодых людей – несчастье.
На запястье браслеты, на пальцах
кольца,
На лбу жемчужное ожерелье.
(Гюльдаани)
Çocuk başına belayim:
Elima-blezik, parmama-üzük,
Annıma-gerdan, burnuma-önfa
istarim.
Девушка отличается неповторимой внешностью ("на земле такой
красоты никто не видывал"); уподобляется самому прекрасному
явлению - восходу солнца. Для уточнения характерных качеств
портрета используются образы-сравнения. Например, героиня
сравнивается с цветком (лицо, как роза), с водой (голос, как родничок),
с птицей (голос, как полет птицы). Как видим, все эпитеты и сравнения
основаны на непосредственной связи с окружающей природой. Однако
используются
и
индивидуальные
оценочные
определения,
характеризующие внутренний, духовный мир девушки – "песни её
92
делали людей здоровыми духом". И это не случайная фраза. Вероятно,
для гагаузов она была основным символом обобщенной характеристики
женщины. Не невиданная красота привлекала людей, а именно
способность укреплять дух. Не случайно характеристика внешнего
образа девушки из "Гариб Камбера" чуть ли не единственная в
сохранившихся гагаузских романических
дастанах. Сложная
историческая судьба народа определила и основное качество героинь богатство их духовного мира, силу характера, терпеливость и верность.
Эмоционально-психологическое состояние, чувства и переживания
являются демонстрацией силы любви и её победы. Это состояние
героинь передаётся как прямыми характеристиками, так и косвенно
через песенные признания.
Безмолвной страдалицей предстает героиня Шахнем из дастана
"Ашик Гариб", записанного у казахстанских гагаузов: "Суженая
каждый день приходит к его матери, взяв в руки скрипку, слезами её
омывает, своей длинной косой вытирает".
Семь лет проходит, а юноши всё нет.
"Bu kemençei oolumun yafklusuer gün gelirdi, göz yaşınnan yıkaardı
saçınnan da silardi. Yedi yıl geçelı beeri..."
Героиня наделена сильным чувством, поднимающим ее над
обыденностью, - любовь полностью захватывает ее, подчиняет себе ее
волю, разум и ощущается, как болезнь:
Gitme yarim , gitme,
Yar yolların kesilsin.
İçme elım, içme,
Türkü çalıım, basılsın.
Benim yarim yer üzünda geziy,
Kaşı-kirpiy şehne Mehrem yazıy.
"Не уезжай любимый, не уезжай.
Пусть перекроются дороги любви.
Не пейте, чужаки, не упивайтесь,
Песня моя захлебнется.
Моя любовь по миру странствует,
Весь его образ о Шехнем Мехрем
говорит"
Зюхря, героиня дастана "Дахриль и Зюхря", в варианте, записанном
в Запорожье, услышав, что возлюбленный Дахриль уехал, заболевает от
незнания, где он находится и ложится на постель у окна в ожидании
юноши. "Плачет Зюхря, пишет письмо и отдает возничему. Говорит ему
Зюхря: - Сколько ехать будешь, мало ли долго, но и перелетным птицам
пой эту песню..." (Чимпоеш Л.С. 2000, 132). В дастане,
зафиксированном в Кабардино-Балкарии, героиня после отъезда
любимого заболевает так сильно, что её выносят в сад, где она много
лет не встает с постели. "Сколько лекарей ни собирает царь, сколько
бабушек ни приводит, но одни так говорят, другие иначе...". А девушка
страдает от любви и в письме к юноше пишет: "Мне очень плохо, теряю
сознание из-за тебя. В тоске по тебе умираю. Что хочешь делай, но
93
побыстрее приезжай, застань меня в здравии". В казахских дастанах
также используется стереотипная форма выражения чувства любвиболезни: "постоянное памятование возлюбленной", слезы, обмороки,
стенания, мольбы. ( Азибаева Б.У., 1990, 77)
Героини гагаузского романического дастана превозносят чувство
любви над всеми другими: их не удерживают ни предупреждения
родителей, ни знатные женихи, сулящие им богатство и роскошную жизнь,
ни выработанные веками устои. Поведение девушек направлено на
реализацию лишь одной цели: победы их любви. С одной стороны, для них
характерна покорность судьбе, выдержка, необыкновенная терпеливость, ведь они не ищут повода для встречи с любимым целых семь лет, а в
варианте, записанном нами в селе Этулия на территории Молдовы, Арзы
сорок лет ждет своего Камбера. С другой стороны, по истечении срока
именно девушка находит способ, чтобы отыскать возлюбленного.
С этого момента в традиционных образах героинь начинает звучать
струна индивидуальности каждой. Во имя любви девушки проявляют
изворотливый ум и смекалку. Одна, лежа у окна, другая, находясь в
саду, дожидаются случая, чтобы передать с оказией любимому весточку
в виде кольца и песенного наказа. В этулийском варианте дастана
героине приходится не один раз принимать решения самостоятельно.
Однажды она заметила, как её мать и соседка-ведьма подложили яд в
пищу Камбера. Выждав время, когда юноша возвращался из школы,
Арзы предупреждает его:
Kaşımı-gözümü çatmışım,
Gam terlere batmışım.
Ama senin önündeki imeklere
Nitel* südü katmışlar.
Önündeki imeklere bal katsınnar,
İmeysin, zere seni otalayacaklar.
"Глаза-брови нахмурила,
В горький пот погрузилась,
Так как в еду, перед тобой находящуюся,
Яда добавили,
Пусть в эту еду даже мед добавят,
Не ешь, потому что тебя отравят".
Следующее испытание настигает героиню в день свадьбы. Арзы в
день венчания шепчет своему коню на ухо, чтоб никому, кроме неё, в
руки не давался и из конюшни не выходил. Ведь в такой судьбоносный
день жених и невеста должны были ехать на венчание каждый на своем
коне, причем именно жених выводил для суженой коня из стойла.
"Жених приходит вывести коня, а тот копытом бьет, никого не
подпускает, задерживает венчание". Неузнанный в образе дервиша
Камбер выводит из конюшни коня для невесты. После венчания, когда
вновь не удалось соединиться с Камбером, а родители жениха пропели
радостно, что невеста, наконец, подобрала к ножке новую подкову.
Арзы находит новую уловку. Со словами: "Но, если эта нога невесты
невестой станет, бог пусть возьмет эту душу!" - девушка объявляет об
94
обещанном слове быть сорок дней вдали от жениха. А когда и этот срок
прошел, она бросает в воду букет роз и загадывает: "Если эти розы
соединяться вместе, то и мы с Камбером соединимся". Когда в первый
миг розы рассеялись по воде, у девушки пот на лбу проступил. Но вот
цветы собрались вместе, и возлюбленный ждет на берегу.
Так же сообразительна и изворотлива была избранница Гариб
Камбера. Понимая, что отец не согласится выдать её замуж за бедного
слугу, она пошла на хитрость. Зная, что кроме любимого никто не
притронется к её вещам, снимает с рук золотые браслеты и оставляет их
на камне. Сама же возвращается домой и из высокого окна сообщает
песней о своем решении - принадлежать тому, кто найдет её украшения.
Наступает судьбоносный день, и девушка должна выйти замуж. Период
ожидания суженого заканчивается. И тогда проявляются способности и
качества, свойственные героической личности, - смекалистость, хитрость,
решимость вплоть до принятия смерти от собственной руки, чтобы прийти
к единственной цели – взаимной любви. В казахстанском варианте МагулМагре в день свадьбы, готовая пойти на все, но только не выйти за
нелюбимого, приготовила в одной руке бритву, а в другой яд,. Когда же
девушка замечает Ашык Гарипа, то решительно заявляет: "Вешайте,
режьте меня, но мой суженый пришел и я буду с ним!". Несомненно,
причиной проявления выявленных нами качеств девушек-героинь и их
движущей силой в романическом дастане является только любовь.
Определенный героизм образов присутствует, однако он не полностью
раскрывается, как бы подчиняясь требованиям жанра и его идейнохудожественному содержанию.
Таким образом, на основании вышесказанного, мы можем прийти к
некоторым предварительным выводам.
В гагаузских дастанах с героическими мотивами девушкавоительница смела, отважна, горда, говоря современным языком, "знает
себе цену". Однако основными качествами девушки являются верность,
самоотверженная любовь к суженому и нравственная чистота.
В романическом дастане образ героини также основывался на ряде
принципов. Во-первых, необходимым являлось отражение их
эмоционально-психологического состояния - верности, преданности,
скромности и долготерпения, которые характерны и для женских образов
героических дастанов. Во-вторых, все действия героинь направлены на
осуществление единственной цели - встречи с возлюбленным и победы
любви. Здесь им понадобились такие качества как настойчивость,
изворотливость, хитрость, вера в любимого и в собственные силы. Главной
ценностной характеристикой было и остается умение заряжать этими
чертами окружающих современников, а через них и последующие
поколения, чтобы они "становились здоровыми духом".
95
Примечания: Архив автора. (АА) 1987-2008. Азибаева Б.У. Казахские народные
романические дастаны. Алма-Ата, 1990. Жирмунский. В.М. Тюркский героический
эпос. Л.: Наука, 1974. Каррыева А.Б. Поэтический образ героинь туркменского
романического дастана// Известия Академии наук Туркменской ССР, № 6.
Ашхабат, 1990. Мирбадалев А.С. Туркменский романический эпос//Хурлукга и
Хемра. Саят и Хемра. Туркменский романический эпос. М., 1971. Чимпоеш Л.С.
Дастанный эпос гагаузов. Кишинев, 1997. Чимпоеш Л.С К вопросу о гагаузском
романическом дастане //Ежегодник ИМИ АН РМ. Том 1. Кишинев, 2000. Чимпоеш
Л.С Образ "возлюбленной" в романических дастанах гагаузов // Anuarul Institutului
de Cercetări Interetnice al A.Ş.M. V. III. Chişinău, 2002. P.115-118.
Зехра Горе канд. філол. наук/ Yrd. Doç. Dr. Zehra GÖRE (Туреччина)
ПОРІВНЯННЯ "ІСКАНДЕРНАМЕ" АХМЕДІ З ГАГАУЗЬКОЮ
НАРОДНОЮ ПРИТЧЕЮ "ОЛЕКСАНДР МАКЕДОНСЬКИЙ"
AHMEDÎ'NİN İSKENDER-NÂMESİ İLE GAGAUZ HALK ANLATISI
"MAKEDONYALI İSKENDER" HİKÂYESİNİN MUKAYESESİ ∗
Іскандернаме, що становить собою спільну тему для східної літератури, у
віршованій формі вперше з'явилося у "Шехнаме" Фірдоусі. В іранській літературі
після Фірдоусі цю тему розробляв Нізамі. Сюжет "Іскандернаме", що
концентрується на східній подорожі Іскандера та його завоюваннях, також
захоплював багатьох турецьких письменників. Першим у турецькій літературі на
легендарне життя Іскандера звернув увагу Ахмеді. У XV ст. "Іскандернаме" Ахмеді
вважалося одним із найвидатніших месневі тієї епохи, до того ж він став першим
та найвідомішим у турецькій літературі твором на цю тему. З моменту свого
створення і до наших днів він зберігається у людській пам'яті. Географічні кордони
написання твору розширювалися, здобувши визнання серед тюрків, що жили за
межами Анатолії. Література дивану, яка зростила великих поетів серед
балканських тюрків, не отримала можливості розвитку у гагаузів, проте
тюркська народна творчість у всій своїй красі та барвах дійшла до наших днів.
Сюжет за мотивами Іскандернаме, спільний для східних літератур, користуючись
особливою шаною у тюркській літературі, підпав під вплив західних тюрків,
легенди про нього поширилися серед тюрків-гагаузів у формі народних притч. У
доповіді на основі порівняння "Іскандернаме" Ахмеді та народної гагаузької притчі
про Олександра Македонського досліджуються їхні подібні та розбіжні риси.
Таким чином, метою є оцінювання різних культурних цінностей, які є спільними для
тюркського світу, відображених у сюжеті Іскандернаме, що став об'єднуючим
елементом двох культур із різним географічним розташуванням та релігійними
переконаннями. Основою для порівняння став твір "Олександр Македонський" у
гагаузькій народній літературі, написаний Рабіа Коджааслан та поширений серед
гагаузів Бессарабії В.Мошковим.
ABSTRACT
Iskender-namah is in tne common story of Eastern Literature and as the
first time in verse took place Firdevsi's Shah-namah. After Firdevsi is
∗
Bu çalışma SU BAP Koordinatörlüğü tarafından 09701179 proje numarasıyla desteklenmiştir.
96
processed by the Nizami in Iran Literature. Alexander's conquest of the
countries of eastern and eastern time issues which are covered by İskendernâme many Turkish poets. Turkish literature in the field first hand the life of
Alexander's legendary is Ahmedi. XV. century is written in this period
mathnawi Ahmedi's İskender-nâme as important, and our literature and the
most famous is the first of mathnawi İskerder-namah on. The time came to
me today is not forgotten. Works are printed on a broad geography is
reproduced. Works between the Anatolian Turks, except that the value and
importance of love to read and shows.
Divan literature has grown between the major poets of the Turkish
Balkan, but between Gagauzes not find the opportunity to develop. However
all the colors and beauty of the Turkish folk literature and has come up
today. In the Eastern literature and Turkish literature in the common love of
the work on the West İskender-nâme been effective on Turkishness, the
rumor about İskender between Gagauz Turkish folk tales as told.
Gagauz people have described the study and Ahmedi's İskender-namah
the Macedonian Alexander the story is thematically comparison, similarities
and differences were detected. Thus, living in different geographies, different
dine and connecting members of two cultures as an element in the framework
of the Turkish world İskender-namah on an evaluation of the common
cultural values, is targeted.
Key Words: Ahmedi, İskender-namah, mathnawi, Aleksandr Makedonsky
ÖZET
Doğu edebiyatlarının ortak konusu olan İskender-nâme manzum olarak
ilk defa Firdevsî'nin Şehname'sinde yer almıştır. İran edebiyatında
Firdevsî'den sonra Nizamî tarafından işlenmiştir. İskender'in doğu seferi ve
doğu ülkelerini fethini konu edinen İskender-nâme birçok Türk şair
tarafından da ele alınmıştır. Türk edebiyatında İskender'in efsanevî hayatını
ilk ele alan Ahmedî'dir. XV. yüzyılda Ahmedî'nin İskender-nâme'si bu
dönemde yazılan mesnevilerin önemlilerinden olup, edebiyatımızda
İskerdername konulu mesnevilerin ilki ve en ünlüsüdür. Yazıldığı zamandan
günümüze gelinceye değin unutulmamıştır. Eser geniş bir coğrafya üzerinde
yazılıp çoğaltılmıştır. Eserin Anadolu dışındaki Türkler arasında da okunup
sevilmesi onun değerini ve önemini göstermektedir.
Balkan Türkleri arasında çok büyük şairler yetiştiren divan edebiyatı,
Gagauzlar arasında gelişme fırsatı bulamamış, ancak Türk halk edebiyatı bütün
renkleri ve güzelliği ile günümüze kadar gelmiştir. Doğu edebiyatlarının ortak
konusu olan ve Türk edebiyatında sevilerek işlenen İskender-nâme konusu Batı
Türklüğü üzerinde de etkili olmuş, İskenderle ilgili rivayetler Gagauz Türkleri
arasında halk hikâyesi olarak anlatılagelmiştir.
Çalışmada Ahmedî'nin İskender-nâmesi ve Gagauz halk anlatısı olan
Makedonyalı İskender hikâyesi tematik olarak karşılaştırılmış, benzerlikler
97
ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece, farklı coğrafyalarda
yaşayan ve farklı dine mensup iki kültürü birbirine bağlayan bir unsur olarak
İskender-nâme konusu çerçevesinde Türk dünyasının ortak kültürel
değerlerine dair bir değerlendirme hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ahmedî, İskender-nâme, mesnevi, Makedonyalı
İskender
İskender gerek bir tarihî şahsiyet gerek bir hikâye kahramanı olarak
doğudan batıya tarih sahnesinde yer alan büyük krallardan sanatkârlara değin
derin izler bırakmış, etkilemiş, ilham kaynağı olmuş, dahası öykünülecek bir
şahsiyet, bir kimlik olarak geçmişten günümüze kadar gelmiştir. Öyle ki
zaman zaman Kur'an-ı Kerim'de adı geçen İskender-i Zülkarneyn ile
karıştırılmış ya da bilinçli bir şekilde böyle bir karışıklık yaratılarak
Makedonyalı İskender'e adeta kutsiyet atfedilmiştir.
Makedonyalı İskender'in adı bütün dünyaya yayılmış, savaşlarından
aşklarına kadar ona dair her unsur destanlaşmış ve onun efsanevi hayatı bir
kimlik şeklinde dilden dile aktarılarak sadece fethettiği ülkelerde değil
dünyanın dört bir tarafında anlatılmıştır. Anadolu'dan başlayarak Hindistan'a
uzanan seferleriyle bu ülkelerde yaşayan insanların hafızalarında derin izler
bırakan İskender'in kişiliği etrafında doğmuş olan bu tür efsanelerin en eskini
şekli filozof Callisthenes'e ait olduğu söylenen Pseudo-Callisthenes
(Düzmece Kalistenes) adlı eser teşkil etmektedir. Batı düyasında İskender
hakkında yazılanların esası bu esere dayanmaktadır. Doğu mistisizmi içinde
efsanevi bir müslüman kahraman olarak anlatılan İskender hikâyesinin ilk
manzum şekli Firdevsî'nin Şehnâmesi içinde yer alan 2500 beyitlik
bölümdür. Bu bölüm İslam edebiyatlarında yazılan aynı konulu bütün
eserlere de kaynaklık etmiştir. Konuyu İskendernâme adıyla bağımsız bir
eser olarak ele alan ilk şâir, Nizâmî'dir. İran edebiyatında Emîr Hüsrev
Dihlevî'nin Âyîne-i İskenderî'si, Camî'nin Hirednâme-i İskenderî'si
önemlidir. Arap edebiyatında "sîretü'l-İskender" gibi mensur eserlerden
başka tefsir ve tarih kitaplarında işlenmiştir. Hint edebiyatında
Gakulaprasada'nın Kârnâme-i Skenderî'si vardır. (Ünver, 2000:557-559)
Eldeki bilgilere bakarak Türk edebiyatında İskender konusunun müstakil
bir eser olarak ele alınmasının XIV. yüzyılda başladığı görülür ve bu konulu
eserlerin kaynağı da İran edebiyatıdır. Diğer taraftan Zeki Velidi Togan'a
göre İskender, ilk Aryânî fâtihlerin timsâlî ismidir. Dolayısıyla burada
İskender, Makedonya fetihlerinden önceki savaşlarda Turan'a karşı savaşan
krallarla iç içe geçmiş bir figür olarak karşımıza çıkar. (Togan, 1981:25)
M.Ö. 330-M.Ö. 327 yıllarındaki olaylarla bağlantılı olan Şu destanında da
Makedonyalı İskender'in İran üzerinden Asya'ya doğru yürürken yapılan
savaşları ve bu savaşların Türklerle ilgili bölümü anlatılmaktadır. Doğuya
çekilmeyen 22 ailenin Türkmen adıyla anılmalarıyla ilgili sebep açıklayıcı
bir efsane de bu destan içinde yer almaktadır. Şu destanında Makedonya kralı
98
İskender ile Turan hükümdarı Şu'nun ordularının Fergana'da karşılaşmış
olmaları Türk kültürü ile Batı kültürünün M.Ö. 4. yüzyılda tanışmış ve
birbirleriyle bilgi alış verişinde bulunmuş olmalarını göstermesi bakımından
önemlidir. (Ercilasun, 1991:6-10) Diğer taraftan Kaşgarlı Mahmud'un
Divanü Lugati't-Türk adlı eserinde Çigil, Uygur,Tutmaç ve Türkmen
kelimelerini açıklarken Zülkarneyn'den söz etmesi ve onu Fars diliyle
konuşturması İskender'in Türkler arsında önceleri bir İran hükümdarı olarak
tanındığı anlamına gelmektedir. (Ünver, 2000: 558).
Türk edebiyatında ilk manzum İskender-nâme Ahmedî'ye aittir.
Ahmedî'nin 1390 yılında tamamladığı İskender-nâme'si I. Bâyezid'in oğlu
Emir Süleyman'a takdim edilmiştir. Mesnevi, İskender'in efsaneleşmiş
hayatını anlatmanın yanında felsefe, din, tasavvuf, ahlak, tarih, coğrafya,
astronomi, siyaset gibi konuların işlendiği öğretici bir eserdir. Aslına
bakılırsa İskender'in hayatı burada bir çerçeve hikâye durumunda olup şairin
mesnevideki amacı öğretmektir. Nitekim tarihî bir şahsiyet olan İskender'in
hayat hikâyesi ile mesnevinin kahramanı olan İskenderin hayat hikâyeleri
birbirinden çok farklıdır. Diğer taraftan şair; edebiyatı, amacını
gerçekleştirmede bir araç olarak gördüğü mesnevisinde İskender'in aşkları
gibi yan konuları da işleyerek eserine edebî bir hüviyet kazandırmayı da
başarmıştır. Ahmedî, Doğu edebiyatlarının bu ortak konusunu kaleme alırken
hem kendisinden önce yazılmış olan İskender konulu eserlerden hem de
bunların haricindeki eserlerden faydalanmıştır. Konuya yeni motifler
ekleyerek mesnevisine te'lif eser görünümü kazandırmıştır Bu görkemli eser,
Türk edebiyatında yazılan mesnevilerin en önemlilerinden olduğu gibi aynı
zamanda en ünlüsüdür. Yazıldığı zamandan günümüze gelinceye değin
unutulmamıştır. Eser geniş bir coğrafya üzerinde yazılıp çoğaltılmıştır.
Eserin Anadolu dışındaki Türkler arasında da okunup sevilmesi onun
değerini ve önemini göstermektedir. 20
Balkan Türkleri arasında çok büyük şairler yetiştiren divan edebiyatı,
Gagauzlar arasında gelişme fırsatı bulamamış, ancak Türk halk edebiyatı
bütün renkleri ve güzelliği ile günümüze kadar gelmiştir. Doğu
edebiyatlarının ortak konusu olan ve Türk edebiyatında sevilerek işlenen
İskender-nâme konusu Batı Türklüğü üzerinde de etkili olmuş, İskenderle
ilgili rivayetler Gagauz Türkleri arasında halk hikâyesi olarak
anlatılagelmiştir. Gagauz Türkleri, büyük Türk-İslâm kitlesinden Hristiyan
olmaları sebebi ile uzaklaşmış olmalarına rağmen, kültür ve dil bakımından
Anadolu'ya sıkı sıkıya bağlıdır. (Uçkun, 1998:753) Etnik ve lengüistik
menşeleri bakımından Türk ırkının Oğuz boyuna mensup olan Gagauzlar,
Osmanlı ve Anadolu Türklüğü ile aynı menşee sahiptirler. Osmanlı
Türkleriyle dört asra yakın Balkanlarda aynı köy ve kasabalarda iç içe
20
Geniş bilgi için bakınız: İsmail Ünver, Ahmedî, İskender-nâme, İnceleme-Tıpkıbasım, TDK
Yayınları, Ankara, 1982, s.3-30.
99
yaşayan; aynı dili konuşan aynı ırkın mensuplarının birbirlerini etkilemeleri
kaçınılmazdır. (Argunşah, 1991: 538) Yaşar Nabi Nayır'ın "Balkanlar ve
Türklük" adlı eserinde aktardığı ve hayretle karşıladığı "Besarabya'da bir çok
türküler ve maniler bildiğini haber verdikleri bir ihtiyardan bana gelişigüzel bir
parça söylemesini rica ettim. Kerem ile Aslı'dan mısralar okudu."şeklinde
aktardığı anektod bu anlamda güzel bir örnek teşkil eder. (Nayır, 1936:82)
Gaguzlara ait bu sözlü kültür ürünleri ilk olarak yirminci yüzyılın
başlarında bir Rus generali olan Moşkof tarafından derlenmiştir. 21 Moşkof,
Bulgaristan'da yaşayan Gagauzlarla da ilgilenmiş onların ağızlarından da
derlemeler yaparak Gagauzki teksti (Kazan 1895) adlı eserinde sunmuştur.
Gagauz anlatısı Makedonyalı İskender hikayesi de Moşkof'un derlediği
sözlü ürünler arasındadır. Ahmedî'nin İskender-nâmesi ile Gagauzlar
arasında anlatılan Makedonyalı İskender hikâyesini tematik olarak
karşılaştırmadan önce Moşkof'un derlediği bu anlatıdaki olayların sırasını
göstermek yerinde olacaktır. Bu olay sırası şöyledir:
"1. Kral Filip'in çocuğunun olmaması, savaşa giderken, çocuksuz
bulursan kafanı keserim, diye karısını tehdit etmesi.
2. Büyücü ve filozof bir kralın, yaptığı savaşlarda yenileceğini fala
bakarak anlaması üzerine kılık değiştirip Filip'in memleketine gelmesi.
3. Bu büyücü kralın, Filip'in çocuğunun olacağını söylemes, onunla üç
gün geçirerek saraydan ayrılması.
4. Çocuğun doğumu ve bu amaçla geri gelen büyücü kralın, doğacak çocuğun
dünyayı alacağını ve adının da 'Aleksandır Makidon' olacağını bildirmesi.
5. Filip'in bir düş görmesi, oğlu olduğunu öğrenince ziyafet verip ülkesine
geri dönmesi.
6. Aleksandır'ın okula başlaması, büyücü kral tarafından yetiştirilip
astrolojinin öğretilmesi.
7. Aleksandır'ın ihtiyar büyücüyü öldürmesi ve onun gerçek babası
olduğunu öğrenmesi.
8. Tek boynuzlu tayın doğması, kimsenin tutamadığı bu taya
Aleksandır'ın binip sefere çıkması.
9. Yolu üzerindeki toprakları fethedip Aleksandır'ın evine dönmesi,
babası yaşlandığı için Aleksandır'ın padişahlığa layık görülmesi.
10. Tahta geçmeden Tatarların ayaklanması üzerine Tatarlarla mücadelesi
ve onları esir alması.
11. Dost görünen bir padişah tarafından çingenelerin de iş birliğiyle Kral
Filip ve karısının esir edilmesi.
12. Aleksandır'ın anne ve babasını kurtarması.
21
Valentin Moşkov, Nareçiya Bessarabskih Gagauzov/Radloff Proben, Bd. 10, S t. Petersburg, 1904,
s. 48-53
100
13. Filip'in ölümünden sonra haraç toplayan Dariya adlı padişahın
Aleksandır'ı yetiştirme teklifinde bulunması ve haraç istemesi. Bu teklifi
reddeden Aleksanrı'ın Dariya ile mücadelesi ve onu öldürmesi.
14. Aleksandır'ın Türk padişahıyla mücadelesi ve onu öldürüp kızıyla
evlenmesi.
15. Por padişahı ile mücadelesi ve onu öldürmesi.
16. Aleksandır'ın seferleri boyunca önce karıncalarla sonra kuşlarla daha
sonra da yaban adamlarıyla mücadelesi ve galip gelmesi.
17. Deniz aşırı bir memlekete varması, orada gideceği yolu öğrenmesi.
18. Aleksandır'ın Cennet'e varması, orada gideceği yolu öğrenmesi.
19. Balık padişahı ile mücadelesi.
20. Deniz kenarındaki bir mağarada hazire bulması.
21.Aleksandır'ın tek gözlü, tek ayaklı ve tek kollu bir halkla karşılaşıp
onları aslanlara parçalatması, içlerindeki elmas taşlarını alması.
22. İskender'in kemdi memleketine dönmesi, zehirlenerek öldürülmesi."
(Uçkun, 1998:754-756).
Gagauzların hikâyesi çocuğu olmayan kral Filip'in savaşa giderken seni
çocuksuz bulursam kafanı keserim diye karısını tehdit etmesiyle başlar. Bu
başlangıçta, dikkat çeken unsur "çocuksuzluk motifi" ve buna bağlı olarak
çocuğu olmayan kadına erkeğin sergilediği tavırdır. "Çocuksuzluk motifi"
halk hikâyeleri, destanlar ve masallarda ortak bir unsurdur. Diğer taraftan
divan edebiyatının manzum roman ya da hikâyeleri diyebileceğimiz ve bir
masal havası taşıyan mesnevilerde de çocuksuzluk motifiyle karşılaşırız.
Leylâ ile Mecnûn mesnevilerinde; Bağdat vilayetinin emirlerinden Benî
Amirî her şeye sahiptir fakat bir evladı yoktur. Evlat hasretiyle yanan emir,
hayır ve hasenatlarda bulunup daima Allah'a yalvarmaktadır. Sonunda duası
kabul olur ve oğlu Kays dünyaya gelir. Vâmık u Azra'da herkesin
adaletinden memnun olduğu Taymus adlı hükümdarın mutluluğunu
gölgeleyen derdi bir kaç defa evlenmesine rağmen çocuğunun olmamasıdır.
(Ayan, 1998:19) Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Ancak Gagauz
anlatısındaki bu motif Ahmedî'nin İskender-nâmesinde yer almamaktadır.
Ahmedî İskender'in soyu ile ilgili olarak tarihî gerçekliğe sadık kalmıştır.
İskender Feylekûs'un oğludur. Annesinin adı ise İskender-nâme'de de
Gagauz anlatısında da söz konusu edilmemiştir.
Tarihî bir şahsiyet olarak İskender ya da asıl adıyla Alexandros M.Ö.
356'da Makedonya'daki Pella kasabasında doğmuştur. Babası Makedonyalı
II. Filip, annesi ise Epiros prensesi Olympias'tır. İslâm tarihiyle ilgili
kaynaklarda İskender'in fetihleri hakkında doğru bilgiler verilmekle beraber
onun ailesi ve şahsiyetine dair rivayetler çoğunlukla efsaneye dayanmaktadır.
Babası Philippos'un adı Filefûs, Feylefûs ya da Ahmedî'de olduğu gibi
Feylekûs olarak geçer. Annesi Olympias'ın adı ise Rukya veya Rufya'dır.
Soyu hakkındaki bilgilere gelince, bu konu eski İran'ın rencide olan millî
101
gururunu tatmin amacıyla menkıbeleştirilmiştir. Buna göre İskender Filip'in
değil I. Dârâ'nın oğludur; yani son Pers hükümdarı III. Dârâ'nın kardeşidir. I.
Dârâ, Filip'i mağlup edip haraca bağlayınca Filip kendi kızı Halay'ı Dârâ ile
evlendirir, ancak kızın vücudu kötü koktuğundan babasına iade edilir.
Hekimler kızı "sandarûs" otundan elde ettikleri ilaçla yıkayıp tedavi etseler
de olumlu sonuç alamazlar. Fakat Halay bir oğlan çocuğu doğurunca ona
annesinin ve otun adına nispetle Alexandros adı verilir. Dolayısıyla isminin
başındaki "el" Arapça'daki harf-i ta'rife tekabül eder. (Kaya, 2000:555-556)
Gagauz anlatısında ise İskender'in babası, görünüşte kral Filip'tir. Ancak
gerçek babası adı zikredilmeyen, büyücü, filozof bir kraldır. Büyücü kral bir
hile ile Filip'in karısını kandırır ve onunla üç gece geçirir. Doğum
yaklaştığında kendisini tekrar çağırmasını ve doğum vaktinde yıldızlara
bakacağını söyler. Doğum zamanı geldiğinde ise "Bu saatte doğan çocuk
dünyayı alacak adı da Aleksandır Makidon" olacak şeklinde kehanette
bulunur. Böylelikle kahramanın adı belirlenmiş olur. Ayrı bir ad koyma
töreninden bahsedilmez. Bu sırada savaş meydanında olan kral Filip bir rüya
görür. Rüyasını bir filozofa tabir ettirir. Filozof krala bir erkek evladı
olduğunu, onun bütün dünyayı zapt edeceğinin ama tahtına giremeyeceğini
söyler. Bu bir rüya motifidir. Bilindiği üzere Türk mitolojisinde rüya motifi
önemli bir yer tutar. Halk anlatılarında da sıklıkla rastlanılan bir motiftir.
İnsanlık tarihi boyunca bilinmeyenin anahtarı geleceğin habercisi olarak
bazen korkulan, bazen hayranlık uyandıran rüyalar edebî eserlerde farklı
akisler meydana getirmişlerdir. (Günay, 1992:88)
İslâmi kültürün bir eseri olan Ahmedî'nin eserinde ise İslâmiyetin yasak
ettiği büyü ya da sihire rastlanılmaz. Doğan çocuğun ismiyle ilgili olarak da
bebeğin doğumundan mutluluk duyan Eflatun ve Bukrat'ın ona İskender
adını verdiği; ayrıca doğduğunda iki zülfü olduğu ve bu yüzden de kendisine
Zülkarneynin lakab verildiği söylenir.
İskender'in eğitimi konusu da her iki eserde birbirinden farklı olmakla
birlikte, sadece İskender'in eğitim yaşı her ikisinde de yedi olarak verilmiştir.
Ahmedî'de İskender'e altı yaşına kadar güzel ve iyi huylu bir dadı bakar.
Yedi yaşına girdiğinde ise Aristo'dan hüner öğrenme zamanı gelmiştir. İlahî
ilimlerden, felsefeden, riyazetten, tıbtan, siyasetten haberdar olur, on yaşına
geldiğinde ise artık bir filozoftur. Ayrıca avlanmaya ve ok atmaya heveslidir.
Gagauz hikâyesinde İskender yedi yaşında okula gider. Bir öğretmeni, ayrıca
ona yıldızları öğreten bir yaşlı adam vardır. İskender bu yaşlı adamın
ölümüne sebep olur, durumu annesine aktardığında ise onun gerçek babası
yani büyücü kral olduğu anlaşılır.
Ahmedî'nin mesnevisi Feylekûs'un ölümü üzerine yerine on beş yaşındaki
oğlu İskender'in Rûm'a şah olmasının anlatılmasıyla devam eder. Gagauz
hikâyesinde ise on iki yaşındayken bir atı evcilleştirmiş ve bu atla sefere
çıkmış başka memleketlere gitmiş ülkesine döndükten sonra Filip yaşlandığı
102
için yerine genç padişah olarak seçilmiştir ki İskender o sırada Ahmedî'de
olduğu gibi on beş yaşındadır. İskender'in on beş yaşında şah olma bilgisi her
iki eserde de tarihi metinlere uygunluk göstermektedir. Ancak Gagauz
anlatısında dikkat çekici kısım İskender'in atıdır. İskender on beş
yaşındayken at sürüsü içindeki bir kısrak, üç çeyrek uzunluğunda tek
boynuzlu harikulade bir tay doğurur. Tay kimseyi yanına yaklaştırmaz.
İskender kısrak ile tayı ayrı bir yerde besler, büyütür ve bu atı ehlileştirerek
onu yanından ayırmaz ve onunla seferlere çıkar. Ahmedî bu ata hikâyesinde
yer vermemiştir. Gaguz hikâyesinde adı anılmayan bu at İskender'in ünlü
Bucephalus isimli atıdır. Teselyalı Philonikos tarafından İskender'in babasına
hediye edilmiştir. İskender görünce sahip olmak istediği bu atı babasından
istemiş fakat huysuz olduğu için babası başka bir at seçmesini söylemiştir.
Atı inceleyen İskender onun gölgesinden ürktüğünü anlamış atın başını
güneşe doğru çevirmiş, sonra üzerine binmiş at binicisini üzerinden
atmamıştır. İskender bu atı gittiği her yere götürmüştür. Üzerindeyken hiç
savaş kaybetmemiştir. Atın resmini paraya basmıştır. Bu at Hindistan'da
öldüğünde İskender onu gömdürdüğü yerin yakınına bir şehir kurmuş ve
buraya da atının adını vermiştir. (www.boukephalos.com)
Diğer taraftan Gagauz anlatısında karşımıza çıkan bu at motifi bütün
destanlarda müşterek bir motif olarak en önemli unsurlardandır. Bu durumu
Türklerin atlı bir millet olmasıyla açıklayabiliriz. Dede Korkut hikâyelerinde
de aynı durum söz konusudur. Bütün bu edebî eserlerde kahramanların atları
bir binek hayvanı olmaktan öte arkadaştır, en değerli varlığıdır. Tıpkı
İskender'in atı Bucephalus gibi.
Gagauz anlatısında İskender'in padişah seçilmesinden sonra Tatarların
ayaklanması üzerine Tatarlarla mücadele etmesi anlatılır. Hikâye dost görünen
bir padişahın ve bu padişahla işbirliği yapan çingenelerin hile ile kral Filip ve
karısnı esir etmesi ile devam eder. Bu motif Gagauz hikâyesindeki entrik
unsurlardan biridir. (Uçkun, 1998:758) Bu olaylar Ahmedî'de yer almaz.
İskender'in Dârâ ile mücadelesi her iki eserin de ortak konularından
biridir. Gagauz anlatısında Dariya diye adı geçen hükümdar Dârâ'dır.
İskender haraç toplayan Dârâ ile savaşır. Ahmedî'de İskender'in Dârâ'yla
mücadeleye azm etmesi rüyasında bir meleğin kendisine bir kılıç vermesi ve
Aristo'nun bu rüyayı yorumlamasıyla gerçekleşir. İskender'in artık tek bir
emeli vardır o da bütün dünyanın hakimi olmak. Burada karşımıza yine rüya
motifi çıkar. Kahramanın rüyası, hem kutsal hem de geleceğin delili olma
işlevindedir. Nitekim İskender'in dünyaya hükmetme arzusunun dayanağı,
gördüğü bu rüyadır. İskender'in rüyası Oğuz Kağan destanında Oğuz
Kağan'ın veziri Uluğ Türk'ün rüyasına çok benzemektedir. Nitekim vezir
rüyasında altın bir yayın gün doğusundan gün batısına üç gümüş okun ise
kuzeye gittiğini görür. Rüyasını Oğuz Kağan'a anlatırken Aristo'nun
İskender'in rüyasını yorumlamasına benzer şekilde "Gök Tanrı düşümde
103
verdiğimi hakikate çıkarsın! Tanrım bütün yeryüzünü senin nesline
bağışlasın." diye yorumlar. (Kuzubaş, 2007: 306)
İskenderle Dâra arasındaki ilişkilerin anlatılmasında Gagauz anlatısı ile
Ahmedî'nin mesnevisi arasındaki bir başka ortaklık ise her iki hükümdarın
elçiler vasıtasıyla birbirlerine meydan okuma şekilleridir. Dârâ İskender'e
askerinin ne kadar çok olduğunu ima etmek ve göz dağı vermek için elçiyle
beraber bir çuval susam gönderir. Bu remzin sırrını anlayan İskender,
Ahmedî'nin mesnevisinde oraya bir horoz getirir ve bütün susumları ona
yedirerek, askerin çok olmasının bir faydası yok, mesajını gönderirir. Gagauz
anlatısında ise İskender bir avuç susamı ağızına atarak yer ve Dârâ'nın
askerlerini de böyle yiyeceğim, der. Karşılık olarak da Dârâ'ya demirli biber
yollar. Ben onun gönderdiklerini yedim, o da bunlardan yesin ve benden öyle
haraç istesin, diye haber gönderir.
İskender'in Hint seferi sırasında mücadele ettiği Fûr padişahı, Gagauz
anlatısında Por padişahı olarak geçmektedir. Ahmedî hikâyeyi anlatırken Fûr
parişahı Keyd'in gördüğü rüyayı, Keyd'in İskender'e gönderdiği dört değerli
hediye; bir filozof, bir tabib, içtikçe eksilmeyen bir kadeh ve güzelliği dillere
destan kızı Şehrbanu'yu ve fillerle savaşı hikâye eder. Fûr on iki bin fili
İskender'in askerlerinin üzerine gönderir. Daha önce fillerle yapılan bir savaş
görmeyen İskender buna tedbir düşünür ve Fûr'un on iki bin filine karşılık bin
tane bakırdan ve içi ateş dolu fil timsalleri yaptırır. Fûr'un filleri ile İskender'in
yapma filleri karşılaştığında ortalık yangın yerine döner ve büyük bir savaş
sonunda Fûr kaçarken öldürülür. Gagauz anlatısında ise bu mücadele daha farklı
anlatılır. Por padişahı İskender'i yenemeyeceğini anlayınca onunla teke tek
dövüşmeyi teklif eder ve ikisi dövüşmeye çıkarlar. İskender bu dövüşte
yenileceğini düşünür. Por padişahına, seninle sözümüz nasıldı, askerler geri
duracaktı ama bak geliyorlar, diyerek padişahı arkasına baktırır ve bu sırada
başını kılıçla keser. Gagauz anlatısı Firdevsî'nin Şehnâme'sine daha yakındır.
Şehnâme'de de İskender Fûr'a boş yere kan dökmemek için teke tek dövüşmeyi
önerir ve dövüş sonunda onu öldürür. ( Ünver, 1982: 17) Ahmedî bu olayda bazı
değişiklikler yapmştır. Fakat Ahmedî'de ve Gagauz anlatısındaki ortaklık hiledir.
Her iki durumda da İskender'in hilesi bilgelik doludur.
Ahmedî'nin mesnevisinde İskender Fûr'u yendikten, Hind ile Sind'in hakimi
oluktan sonra karşısına hiç kimsenin baş edemediği etrafa dehşet saçan bir
ejderha çıkar. İskender yine bilgece o yörenin halkını ejderha musibetinden
kurtarır. Gagauz anlatısında ise İskender'in yolu bir kumluğa düşer ve burada
karıncalarla mücadele eder. İskender'in karıncalarla ilgisi altın bulan karıncalar
efsanesiyle ilgilidir. Efsaneye göre Kuzey himalayalarda mavi gözlü, açık renk
saçlı, savaşçı tabiatlı, cesur bir kabile yaşamaktadır. Onlar Fars hükümdarı
Dârâ'ya birçok altın getirirler ve altın bulan tuhaf canlılardan bahsederler. Dârâ
bununla ilgilenir ve muazzam sarayına bu canlılardan getirtir. Bu haber,
Farslardan Heredot'a ulaşır ve o da bu canlıları karınca diye adlandırır.
104
Makedonyalı İskender de Hindistan'a sefer açtığı vakit, altın bulan bu
karıncaların peşine düşmeyi maksat edinmiş, fakat niyetine erişemeden geri
dönmüştür. (Öner, 1997:174; Uçkun, 1998:759) İskender'in karıncalarla
mücadelesi Ahmedî'nin mesnevisinde yoktur.
Ahmedî, İskenderin Mısır yolculuğunda, İskenderiye'nin kuruluşundan,
deniz kenarında yaptırılan ve ülkeye yaklaşan düşmanları haber veren yüksek
sütundan bahseder. Gagauz anlatısında da etrafı insan kemikleriyle dolu olan
üzerinde "buraya gelen ileri gitmesin geri dönsün" yazılı olan bir heykelden
bahsedilir. İskender askerleri görmesin diye bir muşambayla heykelin üzerini
sarar ve ilerlemeye devam eder. Hikâyede İskender'in aynasından ve
sütundan bahsedilmez.
Gagauz anlatısı İskender'in yaban adamlarıyla mücadelesiyle devam eder.
Bu yaban adamlarının kim oldukları ya da neye benzedikleri açık değildir.
Hikâyede geçen bu yaban adamlarının Ye'cüc ve Me'cüc olduğu tahmin
edilebilir. Bu konu Ahmedî'de de işlenmiştir. Bilindiği üzere İskender,
Ye'cüc ve Me'cüc'e karşı Sedd-i İskender denilen bir set yaptırmıştır. Bu
efsanevi seddin yapılışını anlatırken Ahmedî, Firdevsî ve Nizamî'den Ye'cüc
ve Me'cüc topluluğunun bulunduğu yere giderken Çin hükümdarı Tamgaç'ın
İskender'e yol göstermesi olayıyla ayrılır. Bir başka farklılık ise İskendernâme içindeki yeridir. Set yapma Firdevsî'de bengisu yolculuğunun sonunda,
Nizamî ve Ahmedî 'de İskender'in Çin'den dönüşünde verilmiştir. (Ünver,
1982:17; Uçkun, 1998:760) Gagauz anlatısında set söz konusu edilmez.
Gagauz anlatısında İskender bir kaleye kapatılmış on iki kral ve Yontiya
padişahıyla karşılaşır. Yontiya padişahı İskender'e bir kapla su verir ve altmış
yaşına geldiğinde bu suyla yıkanmasını söyler. Yontiya padişahının verdiği
bu suyun âb-ı hayât olabileceği düşünülebilir. Ahmedî âb-ı hayât konusunu
Firdevsî'den yararlanarak anlatmıştır. Ancak İskender'in yola çıkış noktası
Firdevsî'de İran iken Ahmedî'de Mısır'dır. Diğer taraftan İskender'in
Zülkarneyn-i Evvel'in mezarıyla karşılaşması ise sadece Ahmedî'de
anlatılmıştır. (Ünver, 1982:18)
İskender'in elmas vadisine varması da Ahmedî'de ve Gagauz anlatısındaki
ortak bir diğer konudur. İskender-nâmedeki elmas vadisi hikâyesi Nizami'de de
bulunmaktadır. İkisi arasında büyük bir ayrılık olmamakla birlikte yerleri
değişiktir. Nizami bu olayı İskender'e peygamberlik verildikten sonra dinini
yaymak için çıktığı yolculuk sırasında anlatır. Olayın geçtiği yer güney yarım
küredir. Ahmedî ise bu olayı İskenderin Hint adalarından Çin'e gidişi sırasında
verir. Olayın geçtiği yer Selamit adlı bir adadır. (Ünver, 1982:18) Elmas vadisi
zehirli yılanlarla doludur ve elmasları elde etmek mümkün değildir. İskender
tuzak kurularak bin kartal tutulmasını emreder. Tutulan kartalları iki gün aç
bıraktırır ve vadiye de bin parça et attırır. Elmaslar bu etlere yapışır. Sonra aç
kartalları vadiye salar. Kartalların hücum ettiği etlerden üzerlerine yapışan
elmaslar dökülerek bir yere birikir ve adamları bu elmasları toplar. Gagauz
105
anlatısında ise İskender tek gözlü ve tek ayaklı bir toplulukla karşılaşır. Onların
padişahını tutmuş ama padişah; bizi ne yapacaksın, bizden bir şey umut etme,
deyince de acıyarak serbest bırakmış. Ancak içlerinden birisinin, ne ahmak adam
o bilse bizim barsaklarımızda ne var, o zaman bizi salmazdı, dediğini duyunca da
on bin aslanını onların üzerine salar ve parçalattırarak içlerindeki elmasları alır.
Her iki hikâyede de ortak motif İskender'in elmaslara ulaşmak için vahşi
hayvanları kullanmasıdır.
Gagauz anlatısının sonunda İskender'in kendi memleketine dönmesi ve
ölümü anlatılır. Buna göre kendi topraklarında zehirlenerek öldürülmüştür.
Ahmedî İskender'in ölümü konusunda Firdevsî'yi izlemiştir. Ahmedî Firdevsî
de olduğu gibi öleceğini çeşitli yollardan öğrenir. İskender bir burun
kanaması neticesinde ölür.
Ahmedî'nin İskender-nâmesi ile Gagauz anlatısının tematik olarak
karşılaştırılmasını amaçlayan bu çalışmada Gagauz anlatısının olay sırası
takip edilmiştir. Türk İslâm kültürünün bir eseri olarak Ahmedî'nin İskendernâme'sinde Makedonyalı İskender bir İslâm kaharamanı olarak işlenmiştir.
Bilindiği üzere Ahmedî'nin İskender-nâmesi oldukça hacimlidir. Dolayısıyla
Ahmedî'nin mesnevisindeki olaylar zinciri daha fazladır. Mesnevi İskender'in
savaşlarını, kahramanlıklarını, olaylar karşısındaki bilgece tavırlarını
anlatmanın yanında onun gönül ilişkilerini de söz konusu eder. Gagauz
anlatısında ise İskender'in aşk maceralarına yer verilmediği görülür. Netice
itibarıyla yukarıda ortaya konulmaya çalışılan bezerlikler ve farklılıklara
dayanarak İskender konusunun farklı dine mensup iki kültürü birbirine
bağlayan ortak unsulardan biri olduğunu söylemek mümkündür. Diğer
taraftan başka bir ifadeyle İskender konusunun doğuyu ve batıyı birleştiren
tarihî ya da edebî bir miras olduğudur.
GAGAUZ ANLATISI
ALEKSANDR MAKEDONSKİY
Bir kral varmış, Filip, çeketmiş cenga gitmaa, smarlamış karısına: "açan geri gelecâm, seni uşaksız bulmayım. Her uşaksız bulursam, kafanı kesarim."
Bir-da gena' başka kral vardı başka yerda, başka padişahnan cenk yedârdi, hem
o fi-losof-du hem biiücü-ydi. Oralarda padişahları hepsini aç yöldüreydi, zerem
ya-amurlan çekardi. Da onun üstünü hepsi kalktı. Da o zaman kalktı, döktü
balmumu, baksın, yenseycek-mi, osa yenilecek-mi? Gördü, ki yenilecek.
Ondan sora döktü kapu yönünda bir tuçtan stilp patıedini, da girdi içeri, iindi
başka rubaya, da dedi onikillera: "İhtiyar gideerim, genç gelecam." Da aldı
yılaçlarını, gitti Filibin memlekettina hem gezdi yerda, baandı: "yılaç alın".
Osa başka yerda gezmedi, salt onun kapusu yönündün geçarkan, baandı, zerem
bilirdi, hadi onun uşaa olmayor. Da padişahka çaardı onu içeri, yılaç ersin uşak
olmak için. Da o bakmış yellina, da demiş padişahkaya: "yapadcan san bir
yerkek yevlat, ama kartaldan peeda o olacek; avşama yak mumları da gelecek
sana bir kartal, görünecek kafası aslan, kanatları biri altın, biri gümüş, da o
106
gelecek büük giirültüy-nan, da onun gurultusundan mumlar sütinecek, ama
korkma. O avşam brakasm kapuları açık. Da o adam olacek, da onunnan yat,
da uşaan olacek" (Osa kendiydi). O bilgiç adam almış sırtına bir arslan derisi,
da gitmiş padişahkanm oda-larna. Baksa kapular açık. Padişahka durayor
çardakta. Girmiş içeri, kapamış kaplıları, soyunmuş, da yatmış padişahkaynan.
Üç geca sıra vardır, üç gündan sıra vardı, bakmış kihada bilgiç, da demiş
padişahkaya: "içmeyasin bu günnerda içki, zera başlattın çocüü. Da gideca
zaman, dedi açan uşak duvacek, beni çıır, da ban bakayım planetalar, da İslah
planetada duusun". Da tsaritsa yaptı ona ogra-da-içinda bir kuhna. Vakit geldi
duumaa, çaardı gena onu da o dedi: "duıırma sindi, zera saatlar fena". Da astı
onu ayaklarnı yukarı, da açan vakit geldi, kol-verdi onu, da dedi. "duusun
sindi". Da bu saatta duvan dünneya alacek, hem adı Aliksandri Makidon
olacek". Filip taa orda cenkta düş gördü: göktan düştü bir kartal yımmırtası
yeteenin-üstüna, da kırıldı, da çıktı içindan bir yılan, da dolaştı o kapçıı, da
delâ girâmedi, yöldü. Çaardı Filip Afapasiyi filasofo, dedi: "ban bir düş
gördüm göktan bir yımmırta düştü yeteemin üstüma, da kırıldı. İçindan çıktı
bir yılan da dolaştı kapçıı, da aaza geldiynan, giramedi yerina. Da filasof dedi
ona: "o zaman senin bir yerkek yevladm olmuş, da o dübüdüz dünneyi
zaptyedecek, ama tahtına girameycek". Padişah düüdii bir telegrama yevâ:
"var-mı benda sevinmelik yevda, osa yok-mıı?" Karı düüdii, ani var
sevinmelik. Filip-ta orda bal yaptı. Tamamladı, cengi bitterdi, geldi yeva,
gördü, ani var aslı. Alik-sandra açan yedi yaşındayken, şkolaya gidardi, bir da
uçitelisi vardı yevda, onu asabit yüredirdi. Kursunu bittirdiktan sora, çaardı
onu ihtiyar planetaları yüret-mââ, da yüretti hepsini. Yürendi, da dedi çocuk
ona: "san kendin nezaman yölâ-can?" O-da dedi: "ban kendi yecelimdan
yölmeycam, beni oolıım yöldürecek". Da yitirdi onu, düştü kalidordan, da
büücek, da seni yöldürecek". Da yitirdi onu, düştü kalidordan da yöldü.
Kaçarak, gitti anasına, sööledi: "ban bir hata yaptım." Anası dedi: "ne hata?"
"ihtiyarı, dedi, yoldurdum". O, da dedi: "ban ona sordum, beni bukadar
yürettin, ye san kandin nedân yölecan, sân laazım bilâsin? Oda dedi: zer
bileerim, beni oolum yöldürecek. Bânda dedim ona: nezaman sân yevle-necân,
da olacek oolun, da büücek, da yöldürecek seni, da yittirdim onu, düştü
çardaktan, da yöldü". Anası dedi: "günah yaptın dedi, hakma boban o dur". Sora büük sıralardan gömdü onu. Açan oldu Aliksandr: on beş yaşında, hergeleda
bir kısırak kullunnadı, yaptı bir kuli, bir buynuzlu, üç çetvert buynuzu. Da hergeleci geldi hebera: "padişahım, dedi, hergeleda bir kısırak yaptı bir kulun, ne
minunat, bir buynuznan, da yok naşı yaklaşmaa". Padişah ta dedi: "getir yevâ
kı-sıraa". Sindi getirtti yevâ kısıraa, yaptırdı bir demir ograda, da kapadı orayı
kulunu kısıraklan. Orda besledi onu, kulun btiüncâ. Kabaatlıları orayı atardı, o
yöldürüdü onnarı boynuzlan. Kimseya da tutulmazdı, vardı bir delik, da
deliktân buynuzunu çıkarırdı. Aliksandra Makidonda on sevârdi. Sindi o
padişaa (Hülüp) yaptı bir bal. O konuşurkan. Aliksandra Makidon koydu
107
kantarmayı başına, da pindi ona. O zamandan kimsey ona yel koymadı.
Tokattan çıkarkani gördü-lâr, birta görmedilâr. Padişah sımarladı adamlarna,
pinsinnâr hem islâ beegirle-râ, gitsinnâr onu aramaa. Çekettilâr, da gittilâr
yizini buldular, da bir çukura ye-tiştilâr, on sıtıncin geniş-ti, da onnar çukur
içindâ aradılar. O gitmiş, atlamış çukuru. Atlıdıynan çukuru, gitti başka
memlekettâ, buldu birerdâ çark, çevireerlar, döneerlar iitleri. Aleksandri bir
kerâ çevirdi, çıktı bir harap, kılıçlan kesti onu. Bir kerâ taa çevirdi, genâ harap
çıktı, onu-da kesti. Üçüncü kerâ çevirdi, genâ harap çıktı, onu-da kesti. Aldı o
yeri iitleri kesti, geleer yevâ, karşıladı atlıları, dedi: "nereyi gideersiniz?" "Seni
aramaa", dedilâr. "Ne için kuvalayorsunuz beni? Luzgâr tutulmaz." Geldi yevâ
babası-da aalardı, onikilâr-da hesapladılar, bir padişah ayırsınnar, o
yedâmeycek ihtiyar deyi. Aliksandra Makidonda baaladı beegirlerni, da girdi
içeri, da onnar-yukarda konuşurdular. Aliksandra da işitti laf-larnı onnann, aldı
ska'unu da urdu birisina, yoldurdu, hem baardı aslan gibi. Yö-bürlâr-da
korktular, da atladılar yerâ. Da atladıynan, taa ikisi yöldü. Aldılar o leşleri, da
atladılar yerâ. Da atladıynan, taa ikisi yöldü. Aldılar o leşleri, mezar-laa
gömdü, da yertesi günü yolladı haber o kalan onikilleri, gelsinnâr padişah
ayırmaa. Onnar geldilâr, ama tez gelmedilâr. Geldiynân Aleksandri dedi
onnara: "ne padişahımız." O-da dedi: "kim?" Dedilâr: "sân genç padişah
olacân." Tatar-lar-da kalktı-üstünâ Filibin, o-da yolladı Aliksandrii ceflgâ. Da
gitti Aliksandra, nekadar tatarhk vardı, hepsini bozdu, aldı yesir. Bir yerdâ da
peeda oldu çinge-nelâr, da onların arasından ayırdılar kırk kişi, hep zengin
çingeneleri. Da gelsinnâr Filibâ, da yalvarsınnar, bozmasın onnann yerini deyi,
pek fukaarâ kaldık. Giidilâr yırtık ruba, da geldilâr Filibâ. Filip-ta onnara saa
olun dedi, koydu onnara masa, doyurdu onnarı. Onnar iirkan, bir-da başka kral
geldi, ama o çinge-nelâr o krallan lafları bir-di. Filip dedi ona: "ne geldin?" Oda dedi: "yişittim, ih-tiyarlık-ta çok hasta yatmışın, da geldim, dolaşayım seni."
Büük yıkram yaptı ona Filip, da o-da Filibâ teklif yetti: "buyur sân-da bizâ,
bân-da sana yıkram yapayım, bir kerâ yölmedân. Götürükan, daa içinâ
girdiynan, çıktı kralın askeri laf-lıymışlar, tuttular, baaladılar Filibi, da braktılar
baalı. Aliksandriya da telegrama düüdüler, hani bobasını filan kral baaladı
deyi. Bobasını baaladılar, anasını-da aldılar, zerem anası pek gözâl-di hem
genç-ti. Aliksandra-da işittiynân geldi, taa yerinâ yetişmedân, yetişti onnan
yolda, on bin askernan. Aldı anasını hem onun askerini, da getirdi yevâ. Gitti
genâ tatarlara cenk yetmââ, bozdu tatarhk, beş altı kral oldu, yesir aleer, işitti
Dariya. O büük padişah-tı hepsinin harcinı toplardı. Filip-ta yöldü, Dariya
yolladı Aliksandriya bir adam, gelsin, onu şkolaya vereyim, da yüredeyim onu,
zerem pek geç kaldı. Da o adam dedi ona: "Dariya teklifedeer, gelâsin
yürenmââ hem harciları getirâsin." Hem Dariya ona yolladı bir taligacik,
oynasın dedi. O da çevirdi, çevirdi, da sıbıttı onu: "ban dedi böölâ gezecam
onun merası içindâ." Adam gitti geri. Dariya sordu: "ne gelmedi?" O-da
sööledi olduu gibi, hani dedi ona ne haraç verecâm, ne da onu sesleycam. Da108
riyanm da pek yüfkesi çıktı, yolladı ona bir başka adam bir çuval naşiş te onunnan. Aliksandri dedi: "ne geldin?" O da dedi: "Dariya teklif-edeer harcilar-için,
her seslemâcan, te bukadar askeri var, seni kaybedecek." Aliksandra-da dedi:
"aç çuvalı, bakayım netürlü kuvedi var." Açtı çuvalı, aldı bir auç haşiş, attı
aazına, yidi. "Ban, dedi, onu te böölâ çiineycâm." Ama, dedi, ban-da kuvedimi
göstereyim, yollayım ona, o-da yisin benim askerimdân. Baksın iya bilirsa
yisin iyâmâ-sa, ban onu te bööla iyecâm." Yolladı Aliksandra Dariyaya, bir
demirli kırmızı biber. O-da dedi: "yisin bunnardan bir auç. Bân yidim, dedi,
onun baaşı-şından, da o zaman gelsin bendân harç istemââ." Ondan-sora
Aliksandra gitti as-kerinnân, da kaybetti Dariyayı. Ordan çeketmiş ceng-etmââ,
ilkin türknân ceng yapmış. Türk padişahını yenmiş, da almış onun kızını, türk
padişahını kesmiş kendi yelinnân. Ordan gitmiş Por-padişahına. Paysınmışlar
ceng-etmââ. Por padişahı demiş: "dur, ver bana iki günâ mühlet." O boşlamış.
Çeketmişlar genâ cengâ. Por-padişahı kaavi adammış, görmüş ani
yenseyâmeycek, demiş Alik-sandriya: "Aliksandri! Gel ikimiz düüşelim."
Çıkayorlar ikisi düüşmââ. Anna-mış Aliksandri ani Por onu yenseyecek,
demiş: "nasıl-dı lafımız, asker geri dursun, ya bak, onnar geleer." Por bakmış
aardına, Aliksandri urmuş kılıçnan, kesmiş kafasını, almış onun padişahlıını,
da gitmiş ileri. Urmuş bir kumlaa, gecelemiş o kumlukta, da on bin asker
taşımış karımcâlan. Ordan gideer ileri, gecelemiş bir yerdâ. Orayı-da gelmiş bir
soy kuş, on bin asker kavramışlar beegirlâr üstündân. Kalan askerâ baalattı
birâr demet saz, da genâ geldi o kuşlar, da o demetleri tutuşturdular, da yandı
kanatları, da yoldurdu on bin kuş. Da açan çıktı ordan, gitti ileri, gördü bir
karartı. Yetişti orayı, orda vardı bir stılp. O stılpın dolayanı saadâ adam
kafasıymış hem kemik. Da gitti stılpa, da okudu. O stılpta yazardı: "burayı
gelân, ileri gitmesin, geri dönsün." O-da aldı, da sardı onu muşa-maynan, asker
görmesin. Ordan ceketti, gitti bir bayır-üstünâ. Çıktı, o bayırda vardı yaban
adamları, onun on bin askerini yoldurmuşlar, çıkarıp daayı koktan, da aaçnan
urularmış. Sora o-da yoldurmuş yaban adamlarnı, bakayor bayırın üstundan,
görüneer bir denizin-yöteenda bir kara yer, da gitmiş orayı. Baksa orda var bir
kala. O kaledâ varmış oniki kral, kapanmışlar kaleya, da gördüynân onu,
demişlar: "ne arayorsm burda, Aliksandri? San burayı geldin, ama geri gitmeycan." O demiş Yontiya padişahına: "gidecâm." Gitti orayı, da Yontiya padişahı
dedi: "yok-mu bir kabın, verelim sana su, da yıkan o sııynan, altmış yaşında olduynan." Almış su, da çeketmiş, gitmiş bir kaleya. O kala cennet-miş. Incerlar
demiş: "ne arayorsun, Aliksandri burda? Bundan buyanı yok naanı gidasin." Oda dedi: "ban bilmeerim, nâânı gideyim." Incer gösterdi ona, neanı gitsin. Döndü geri, gitti balıkların-padişahma, da cenk etti balıklaman. Da tuttu diri balıkpadişahım, da balıklar hepsi geminin-aardma gidârdi, türkü çalarak. Da durdu,
da onnara padişah koydu. Ordan gitti, çıktı denizdân. Denizin kenarında buldu
bir mahra. Da girdi beş-üz askemân içinâ atlı. Da beegirlar hepsi kısırak-tı, killileri braadı dışarda. Da açan girdi orayı, buldu orda haznâ parası. Hepsi birar
109
hi-iba doldurdu, birâr-da hizir-taşı buldular, da hepsi aldı birar, da koydular
süngii-lera. Da kulilar kişnemââ başladıinan, kısıraklar, da çekettilar gitmââ.
Üç sutka gittilar, da yetiştilâr Kırtiyannara, onnar her gün ceng-edârdilar.
Onnarı-da yü-retti, naşı yöldürsünnâr turnaları. Ordan gitti bir soy adam bir
göznân, bir ayak-nan, bir-da kolnan. Da tutmuş onnarın padişahını. Da dedi
Aliksandriya onnarın padişahı: "nâpacan bizimnân: bizdâ bir ayak, bir göz,
biir-da kol, ne umut-ede-ersin bizdân?" O-da kolvermiş onnarı. Kolverdiynân,
demiş birisi: "ne ahmak-padişaa bu adam, o bilsâ bizim barsaklarmızda ne var,
o salvermeycek." Da vardı on bin aslanı, da kolverdi onnarı, da yoldurdu
hepsini. Paralattı o aslannara, çıkardı içlerindân almaz taşlarm, gideer ileri
yetişeer bir padişahlaa, da gezarkan orda, görmüş bir mahra, aazmdan tütün
çıkarmış. Demiş Aliksandra: "ban gire-cam, bakayım ne var onun içinda." Da
girdi. Açan girdi orayı, buldu orda kay-natısını, buldu Por-padişahını.
Gördüynân onu, dedilâr: "san-damı girdin burayı Aliksandri?" O-da dedi: "ban
geldim sizi görmââ, düşmedim burda sizin gibi ze-etlenmââ. Onnar orda baalı
durularmış sincirdâ, o cendem-miş. Çıkmış ordan, gitmiş kendi yerinâ.
Yetiştiynân, kurmuş lagar. Granitsayı geştiynân, da yapmış bal. Konuşurkan,
vermişler ona otrava. Da yölmüş gelmişkan kendi topraana.(Moşkov, s. 48-3.)
Kaynakça: ARGUNŞAH, Hülya (2007) "Gagauz Edebiyatı", Gagauz Yazıları, Türk
Ocakları Kayseri Şubesi Yayınları, Kayseri, s.89-118. ARGUNŞAH, Mustafa (1991),
"Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı Türk Kültürünün İzleri", Türk Kültürü, S.341, Yıl
XXIX, s.533-538. AYAN, Gönül, (1998), Lâmi'î, Vâmık u Azrâ, İnceleme-Metin, Ankara:
AKM Yayınları. ERCİLASUN, Ahmet Bican (1991), "Şu Destanı Hakkında", Milli
Folklor, s.6-10. GÜNAY, Umay (1992), Türkiye'de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya
Motifi, Ankara: Akçağ Yayınları. KAYA, Mahmut (2000), "İskender", TDVİA, C.22,
İstanbul, s.555-557. KUZUBAŞ, Muhammet (2007), "İlkellere Ait Anlatılarda Rüya
Motifi", Turkish Studies, Volume 2/1, Winter, s.305-316. MOŞKOV, Valentin (1904),
Nareçiya Bessarabskih Gagauzov/Radloff Proben, Bd. 10, S t. Petersburg. NAYIR, Yaşar
Nabi (1936), Balkanlar ve Türklük, Ankara: Ulus Basımevi. ÖNER, Mustafa (1997), "
Marsel Galiyev ve Köstebek Bilmecesi", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.3,
s.169-176. TOGAN, Zeki Velidi (1981),Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul: Enderun
Kitabevi. UÇKUN, Rabia Kocaaslan (1998), Gagavuz Halk Edebiyatında "Makedonyalı
İskender" Hikâyesi, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz/ S. 6, s. 753-768.
ÜNVER, İsmail (1982), Ahmedî, İskender-nâme, İnceleme-Tıpkıbasım, Ankara: TDK
Yayınları. ÜNVER, İsmail (2000), "İskender-Edebiyat", TDVİA, C.22, İstanbul, 2000,
s.557-559. www.boukephalos.com, Erişim Tarihi 20.06.2009.
110
КУЛЬТУРА. ДЕКОРАТИВНО-УЖИТКОВЕ МИСТЕЦТВО
Мехмед Бююкчанга, канд. філол. наук
/Yrd. Doç. Mehmet Büyükçanga (Туреччина)
СПІЛЬНІ ОСОБЛИВОСТІ МАЙСТРІВ ТУРЕЦЬКОЇ ГРАФІКИ,
ЩО РОЗРОБЛЯЮТЬ ФОЛЬКЛОРНІ МОТИВИ
FOLKLOR KONUSUNU İŞLEYEN TÜRK GRAFİK SANATÇILARININ
ORTAK ÖZELLİKLERİ
Фольклор – це галузь науки, пов'язана з народними звичаями, яка зіставляє за
допомогою власних методів духовні та культурні цінності, класифікує, аналізує та
оцінює їх з точки зору культури певного народу. Фольклор ліг в основу літературних
творів численних письменників. На чолі митців, котрі перенесли на полотно турецьку
культуру, був Тургут Заїм (1906-1974). Іншими представниками є Рефік Епікман (19021974), Мехмед Юджетюрк (1912-1992), Мустафа Есіркуш (1921-…), Малік Аксел
(1903-1987), Шефік Бурсали (1903-1990), Бахаддін Акай (1925-…), Ібрагім Балабан
(1921-…), Мегмед Сабир (1941-…), Гусеїн Більґін (1942-…), Мустафа Аслиер (1926-…),
Мегмед Бамбук (1956-…), уславлений в мистецтві мініатюри Нурі Абач (1926-2007),
Джахіде Кескінер, Улькер Еке та ще багато інших художників.
У доповіді йдеться про твори гагаузького митця Дімітрі Савастіна (Мете
Савашана) та уродженця і мешканця Туреччини Невзата Акорала в техніці лінолу,
що, незважаючи на різні регіони проживання, віддзеркалюють єдину культуру.
Anahtar Kelimeler: Folklor, Kültür, Sanat, Linol Baskı, Gagauz.
1. GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı Önemi ve Sınırları
Folklor'ün sözlük anlamı halk bilimidir. Halkın geleneğine bağlı maddi ve
manevi kültürünü kendine özgü metotlarla derleyen, sınıflandıran,
çözümleyen ve halk kültürü üzerinde değerlendirmeler yapan bir bilimdir
(Tan, 1995:5). Milletleri diğer milletlerden ayıran folklordur. Milli kültür
denilen değerleri de folklordan kaynaklanmaktadır.
1.2. Folklorun amacı: milletin kültür birliğini sağlamakta, mahalli kültürü
önce milli kültür daha da evrensel kültür haline getirerek insanlığın ortak
kültürüne katkıda bulunmaktadır.(Tan, 1995:6).
Folklorun önemli görevlerinden biri de çağdaş sanata kaynaklık
etmesidir. Kaynak derken sanatçıyı kaynaktan su taşıyan saka olarak değil,
sanatçı yeni kaynaklar yaratmak için, eski kaynaklardan kuvvet içen insandır.
(Aslıer, 1995:109). Folklor, çağdaş sanatın çok renkli, bitmez tükenmez bir
kaynağıdır. Çağdaş Türk Sanatı ancak folklordan yararlanarak özgün eserler
verip dünya sanatı içinde saygın bir yer alabilir. Folklor birçok sanatçının
dikkatini çekmiş ve eserlerine yansımıştır. Folklorda konu, halka ait olan
hemen hemen her şeydir.
111
Eserlerinde folklor konusunu işleyen Turgut Zaim (1906-1974), Nuri
ABAÇ (1926-), Hüseyin BİLGİN (1942-), Refik EPİKMAN, (1902-1974),
Mehmet YÜCETÜRK (1911-1992), Mustafa ESİRKUŞ (1921-), Ali
DÜZGÜN (1954-), Bedri Rahmi EYÜPOĞLU(1911-1975), Malik AKSEL
(1903- 1987), Şefik BURSALI (1903-1990), Bahattin AKAY(1925-),
Mehmet BAŞBUĞ(1956-), İbrahim BALABAN (1921-), Nejdet KALAY
(1932-1984), ressamlarımızdan bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu
ressamlarımız folklor ögelerini yağlıboya tekniği ile tablolarına
yansıtmışlardır. Ayrıca grafik sanatçılarımızdan Mustafa ASLIER ile Nevzat
AKORAL linol oyma basma tekniğinde folklor konusunu çalışmıştır. Aynı
teknikte ve konuda Gagauz Ressam Dimitri Savastin Mete Savaşan'da
çalışmıştır. Araştırmam bu üç grafik sanatçısının eserleriyle ve linolyum
baskısı tekniği ile sınırlıdır.
2. LİNOLYUM BASKISI
Bu baskı türünde kalıp olarak linolyum kullanılır. linolyum baskı
resimlerinde desen, kompozisyon ve siyah-beyaz tesiri gibi unsurlar çok
önemlidir (Kılıçkan,1996:153).
Bu baskıda kullanılan araç ve gereçler; linolyum, linolyum bıçakları,
Matbaa mürekkebi, Merdane, Mürekkebi emen mat kâğıt şeklinde
sıralanabilir.
İş sırasına göre baskının yapılışı şöyledir (Kılıçkan, 1996:153).
2.1. Baskı yapılacak resim ana hatlarıyla şeffaf kâğıda çizilir.
2.2. Çizilen resim ters olarak linolyumun arasına karbon kâğıdı konulmak
suretiyle yerleştirilir. Resim kopya edilir.
2.3. Kopya edilen resim linolyum bıçakları ile oyularak linolyum kalıp
haline getirilir.
2.4. Oyma işi bittikten sonra linolyum sert kıllı fırça ile iyice temizlenir.
2.5. Elde ettiğimiz bu linolyum kalıp üzerine matbaa mürekkebi yaymak
için bir cam levha ile merdaneye ihtiyaç vardır. Mürekkep merdane ile cam
levha üzerine yayılır. Merdane üzerindeki mürekkep linolyum üzerine
gezdirilerek oyulmayan kısımlar boyanır.
2.6. Boyanmış linolyum üzerine konan kâğıdın üzerinden temiz merdane
geçirildiğinde veya tahta kaşıkla bastırılarak ovulduğunda resim elde edilmiş olur.
Linolyum baskıda her renk için ayrı kalıp hazırlanarak renkli resimlerde
basılabilir.
3. LİNOL BASKI ÇALIŞAN ÜÇ SANATÇI
3.1 Mustafa ASLIER
1925 yılında Kırcaali, (Bulgaristan)'de doğdu. 1939'da Türkiye'ye göç
etti. 1946 Balıkesir Necatibey ilk öğretmen okulundan mezun oldu. Ankara
Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-İş bölümünü 1949'da bitirdi. 1953-54 Münih
Üniversitesi Grafik Sanatlar Akademisi'nde öğrenimini tamamladı. 1953-58
112
Stuttgart Grafik Sanatlar Yüksek Okulu'nda öğrenim görüp mezun oldu.
1985-1991 yılları arasında Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar
Fakültesinde dekanlık yaptı. 1992 yılında emekliye ayrıldı. Burada Mustafa
Aslıer'in ele alacağımız linol baskının konusu güreştir.
3.1.1. Resim: Linol, oyma basma 22x32cm. 1956 yılında yapılmıştır.
Siyah-beyaz şeklindedir. Önde güreşen iki pehlivan sağdaki figürün sol
ayağı, soldaki figürün sağ ayağı, önde el ense çeker vaziyette bulunmaktadır.
Güreşçilerin kıspetlerinde ve iki güreşçinin tutuşan iki eli arasından başlayıp
başlarına kadar motifler mevcuttur. Arka planda sağ köşede sandalyede ayak
ayak üstüne atarak oturan bir figürle (muhtemelen güreş ağası) yanında
dikilen ikinci bir figür mevcuttur. Resmin sol köşesinde davul ve zurna çalan
iki figür vardır. Figürler keskin hatlı yerde kilim motifli açkı mevcuttur.
Kompozisyon yalın şeklinde çok estetik kaygılı dekoratif motiflidir.
Figürlerde simgeleşme görülmektedir. Işık gölge yoktur. Leke, doku, çizgisel
ve motifler dikkat çekmektedir. (Resim 1)
3.2. Nevzat AKORAL
1926 yılında Manisa'nın merkez köyü Karaoğlanlı'da doğdu. Turgutlu
Orta okulundan mezun oldu. 1941'de Balıkesir Necatibey Öğretmen
Okulu'na girdi. Okulda arkadaşı Mustafa Aslıer'le birlikte resim çalıştılar.
1946'da Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-iş Bölümüne girer. 1949 yılında mezun
olur. Erzincan Lisesi'nde çalıştıktan sonra askere gider. 1951-1956 yılları
arasında Gölköy Köy Enstitüsü'nde çalıştı. Hasanoğlan Atatürk Öğretmen
Okulu'na tayin oldu. 1962'de kazandığı bir bursla ABD'ye gitti. İndiane
Üniversitesi'nde grafik çalıştı. Yurda döndüğünde Gazi Eğitim Enstitüsü
Resim-İş Bölümü'nde grafik derslerine girdi. Benim de hocamdı. 1976
yılında emekli oldu. Özgün baskı tekniğiyle resim yaptı. İç Anadolu
insanının günlük hayatını, yöresel özelliklerini de göz önünde tutarak
yansıttı. Eserlerinde içten, sağlam ve sabırlı bir anlatım egemendir (Yaman,
1997). Eserleri devlet müzelerinde, yurt içinde ve dışında özel
koleksiyonlarda bulunmaktadır (Yüksel, 2002).
3.2.1. Resim: Nevzat Akoral'ın linolyum oyma basma tekniğinde bir
çalışmadır. Resmin ortasında kırda oturarak elinde bıçağıyla değneğini
yontan erkek figürü yer almaktadır. Figürün sol ayağının yanında bir sepet
bulunmaktadır. Arka planda dört manda figürü yer almaktadır. Mandalar
koyu, fon açık lekelidir. Açık lekeyi uzaktaki mandaların fonuna, erkek
figürün takkası, gömleğinin kollarına, değneğine ve ayakkabıların çevresine,
sepete dağıtmıştır. Figürün elbisesi ile sepetin içini yerin bir bölümü ile
uzaktaki mandalar koyu leke olarak göstermiş. Figürün arkasında küçük
küçük çizgilerle ekin tarlası gri leke olarak yansıtılmıştır. Resim Anadolu
yaşantısından bir kesit niteliği taşımaktadır. (Resim 2)
113
3.2.2. Resim: Linolyum oyma basmasında kompozisyon yukarıdan
aşağıya ortadan ikiye bölünmüş, resmin sol tarafında önde ellerini dizlerine
koyarak oturan köylü kadını figürü mevcuttur. Bu kadın omuzuna dayadığı
deyneğini yere temas ettirmiştir. Resmin diğer tarafına üç keçi
yerleştirilmiştir. Kadın figürünün fonu açık, kendi koyu, üç keçi açık, fonu
koyu leke, ayrıca figürün önünde bulunan tahta su fıçısı koyu leke, fıçının
fonu açık leke olarak düşünülmüştür. Çalışmanın tamamında simetri ve zıtlık
kullanılarak resimde denge meydana getirmiştir. Üslup olarak Türk
Folklorunu yansıtan sanatçı, bir yöreye ait kadın kıyafeti, kadın hayatı,
kullandığı eşyaları ve günlük çalışmalarını bize yansıtmaktadır. (Resim 3)
3.3. DİMİTRİ SAVASTİN (Mete SAVAŞAN)
Gagouz Ressamı Dimitri Savastin Moldova Cumhuriyeti'nin güneyinde
yer alan Vankaneş kasabasında doğdu ve orada büyüdü. Köy hayatını
yaşadıkları ile ele almıştır. Ressam halk kaynaklarından beslenmiştir. Bu
durum hem resim temalarında, hem folklor geleneklerine sadık kalmada,
hem de imgesel düşünce tarzında göze çarpmaktadır. (Featoma 1999:15).
Sanat hayatını artık İstanbul'da sürdürmektedir. 1995 yılından bu yana
Türkiye'nin çeşitli şehirlerinde açtığı resim sergileri ile hem sanatsal
kalitesini, hem de Gagauz kültürünü yüz binlerce insanla paylaşmanın
mutluluğunu yaşamaktır. Bir çok karma sergiye de katılmıştır. Linogravür
tekniğinde yaptığı üç eseri üzerinde duracağız.
3.3.1. Resim "ANNE" : Eser 27x45cm ebadındadır. 1970 yılında
yapılmıştır. Linogravür tekniğiyle çoğaltılmıştır. Dikdörtgen şeklindeki
resmin sağında ayakta duran Anne figürü yer almaktadır. Annenin sağ eli
omuzunun seviyesine kadar kalkık dirsekten 90 derece kıvrıktır. Kolu yukarı
ellerinin parmakları kapalı olarak çiçeğe uzanmaktadır. Sol kolu ise yere
doğru düz bir şekilde uzanmıştır. Kollar abartılıdır. Annenin sağ kolu altında
kızı, onun altında da oğlu bulunmaktadır. İki figürde ayakta durmaktadır. Kız
figürü annesine dönük olup kuş uçurtmaktadır. Erkek figürü ise iki eliyle
çiçeğin gövdesini tutmaktadır. Başında şapkası, belinde kuşağı, kuşağının bir
ucu aşağıya doğru sarkmaktadır. Bu siyah beyaz çalışılmış bir
kompozisyondur. Resimde perspektif bulunmamaktadır. Açık koyu değerler
dikkat çekmektedir. Koyu içinde açık ve açık içinde koyu lekeler göze
çarpmaktadır. (Resim 4)
3.3.2. Resim GÜREŞ: 62x86 cm ebatlarındadır. 1972 yılında yapılan
Linogravür tekniğindedir. Güreş konusu işlenmiştir. Pehlivanlar güreşe
başlamak üzere peşrev çekmektedirler. Öndeki güreşçinin sağında ve solunda
ayakta duran koç figürü görülmektedir. Buna göre pehlivanlar koçlar gibi
güreşecekler. Bu resimde yöre kültürü güreşçilerin çarıkları, kuşaklar
üzerinde bulundukları kilim desenleriyle yansıtılmaktadır. (Resim 5)
114
3.3.3. Resim HAYDUTLAR: 1971 yılında Linogravür tekniğinde
yapılmıştır. 67x80 cm ebatlarında olup resim siyah-beyazdır. Bu resimde beş
haydut figürü görülmektedir. Haydutların beşi de ayaktadır. Ortadaki haydut
sol elini kemerinden sıkı bir şekilde tutmuş, sağ elindeki kılıcı ise yere doğru
tutmaktadır. Sağındaki haydut ise sağ elindeki kılıcı yukarıya solundaki
haydutta sol elindeki kılıcı yukarıya doğru kaldırarak meydan
okumaktadırlar. Ayrıca yine ortadaki haydutun arkasında duran sağında ve
solunda sadece başları görülen iki haydut yer almaktadır. Resimde siyah
beyaz lekeler dengeli bir şekilde dağıtılmıştır. Figürlerin kuşaklarında,
donlarında ve yeleklerinde motifler mevcuttur. (Resim 6)
4. SANATÇILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
4.1.Yapılan çalışmalarda sanatçılar yaşamış olduğu yöre halkının hayat
tarzını, sosyal ve kültürel değerlerini eserlerine taşımışlardır (kıyafetler,
geleneksel oyunlar, halkın günlük yaşantısı v.b.).
4.2. Konu olarak Mustafa Aslıer'de, Dimitri Savastin'de güreş, Nevzat
Akoral ise günlük hayat konusunu işlemiştir.
4.3. Yapılan çalışmalarda figürler genelde geometrik şekillerden meydana
gelmiştir. Resim elemanları grafiksel olarak ele alınmış, leke, çizgi ve
dokuya ağırlık verilmiştir. Figürler geleneksel kıyafetlerle sunulmuştur.
Çalışmalarda halı, kilim, çorap motiflerine de yer verilmiştir.
4.4. Resimler siyah beyazdır.
4.5. Çalışmalarda ışık-gölge bulunmamaktadır.
5. SANATÇILARIN FARKLI ÖZELİKLERİ
Farklı coğrafyalarda doğmuşlardır. Moldovya'lı sanatçı Dimitri Savastin'in
eserlerindeki figürler abartılıdır. Tek yüze kurulmuştur. Perspektif yoktur.
Yüzeysel çalışılmıştır. Çalıştığı konuları genellikle efsanelerden, destanlardan
edinmiştir. Resim dilinin azami belirginliği ise ruhsal gerginlik alanında kendini
bulmuştur. Bununla birlikte Mustafa Aslıer'in ve Nevzat Akoral'ın eserlerinde
gerginlik yerini rahatlığa ve sakinliğe bırakmıştır.
6. SONUÇ
Mustafa Aslıer, Nevzat Akoral ve Dimitri Savastin farklı coğrafya ve
devletlerde doğmalarına rağmen halk kaynaklarından beslendiği
görülmektedir. Bu durum hem resim temalarında, hem folklor geleneklerine
sadık kalmada, hem de imgesel düşünce tarzında göze çarpmaktadır.
Ressamlar halkın geleneklerini, örf ve âdetlerini derinden inceleyerek
kendi yorumlarıyla ortaya koymuşlardır. Böylece Türk kültürüne katkıda
bulunmuşlardır.
115
RESİMLER
Resim 1: Mustafa Aslıer'in kitabından alınmıştır
Resim 2: Hüseyin Kılıçkan'ın Resim
Bilgisi kitabından alınmıştır
Resim 3: Hüseyin Kılıçkan'ın Resim B
kitabından alınmıştır
116
Resim 4: Gagauz Ressam Dimitri Sav ilgisi astin'in (Mete Savaşan) kitabından alınmıştır
Resim 5: Gagauz Ressam Dimitri
Savastin'in (Mete Savaşan) kitabından
alınmıştır
Resim 6: Gagauz Ressam
Dimitri Savast
117
Kaynakça: ASLIER, Mustafa (1995) Bilim ve Sanat Galerisi İstanbul. FEATOMA, Dora
(1999) Mete SAVAŞAN/Savastin DİMİTRİ "Dimitri Savastin Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı,
2000. KILIÇKAN, Hüseyin (1996) Resim Bilgisi İstanbul Taç yayınevi. SAVASTİN, Dimitri
(2000). Gagauz Ressam Dimitri Savastin, Mete Savaşan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
TAN, Nail (1995) Folklor (Halk Bilimi) Genel Bilgiler, İstanbul: Yaylım matbaası. YASA
YAMAN, Zeynep (1997) Sanat Defteri, Ankara, Vakıfbank ve Sanat Birimi Müdürlüğü
Yayınları. YÜKSEL, Sevda (2002). "Nevzat Akoral", Ankara da Sanata ve Eğitime Adanan
Yaşamlar, Ankara, T.C Kültür Bakanlığı Yayınları/ 2875
Сібель Килич, к.філол.н./ Dr.Sibel KILIÇ (Туреччина)
ІКОНОГРАФІЯ, СИМВОЛИ,
ЗНАКИ ГАГАУЗЬКОГО НАРОДНОГО МИСТЕЦТВА
SOSYO-KÜLTÜREL/SANATSAL VE İKONOGRAFİK BAĞLAMDA
GAGAUZ TÜRK KİMLİĞİNİN GÖSTERGELERİ
Мистецтво, що, як відомо, впродовж історії зазнає впливу накопичуваних
суспільством духовних та матеріальних цінностей, становить невід'ємну складову
естетичної світоглядної картини народу. Адже існує пряма кореляція між
суспільством та мистецтвом, що живиться суспільними культурними чинниками,
перебуваючи у колоподібному обігу, взаємовпливу концептів, та, врешті-решт,
становить собою постійно рухому структуру, що має тенденцію до процесу
постійного самопідживлення.
Виробництво створюваних протягом століть витворів мистецтва ніколи не було
викликане виключно естетичними забаганками, проте становило собою паттерни явищ,
що заслуговуюють на увагу з точки зору семіотики. Насправді, кожен із мотивів,
символів та умовних позначень у мистецтві слід сприймати та інтерпретувати в
історичній цілісності як етнографічну документацію та матеріал, що символічно
приховує в собі соціокультурну, конфесійну, географічну, політичну, економічну тощо
структуру доби, до якої вони належать. Така наочна документація надає можливості
об'єктивної оцінки історії, замішаної на справді мистецькій чуттєвості та
оригінальному, авторському та анахроністичному підході. Крім того, такі свідчення
допомагають багатовекторному та разом з тим цілісному сприйняттю суспільства з
притаманною лише йому будовою, світобаченням, світовідчуттям та художньою
картиною світу. Саме тому доповідь ставить за мету розгляд через призму
використовуваних в гагаузькому мистецтві мотивів, символів та умовних позначень
такої смислової картини світу, що не є помітною неозброєним оком, та порівнянню цієї
символіки з наявними точками зору на конфесійну, політичну, етнічну, культурну,
філософську будову суспільства. Такий підхід робить можливим не лише суто формальне,
але й іконографічне дослідження мистецтва з висвітленням як іманентної
соціокультурної структури гагаузького мистецтва, так і загальної філософії мистецтва.
GİRİŞ
Bir toplumun sanatı, tarih boyunca biriktirilen maddi ve manevi kültürel
unsurların, çeşitli etkileşimlerle eklemlenerek çağa taşınan birikimlerin
bileşkesidir. Felsefi hinterlandını din, gelenek ve mitolojik olgular üzerine
118
yapılandıran sanat, kültürel interaksiyonlar ile zenginleşerek bir sonraki çağa
aktarılmak sureti ile milli kültür mirasını oluşturur.
Dinsel, sosyal, askeri ve sivil nişanlar olarak belli başlı sınıflar altında
gruplayabileceğimiz motif, simge ve semboller, gösterge bilim bakımından
oldukça önemli bir fonksiyona sahiptir. Özellikle din tandanslı imler; insanın
iç ve dış baskı ve tehlikelerden korunma güdülerinden hız alan ve birçok
sanat dalının doğuşuna ve gelişmesine kaynaklık eden oldukça önemli
fenomenlerdir. Bu olgular, ilkel insanoğlunun tabiatın henüz anlaşılamayan
vahşi ve ürkütücü koşullarına karşı, korunmak için sığındıkları büyüsel
vurgularla doğrudan alakalı olup, tabiata hakimiyet arzusunun dışavurumunu
ifade etmektedir. Bunların yanı sıra motifler tarih boyunca toplumlar, gruplar
ve bireyler arasında sözsüz iletişim unsurlarına dönüşerek, birbirleri ile olan
ilişkilerini belli bir yapı içerisinde sistematize ederler. Çünkü motif, simge ve
semboller, insanlar ve topluluklar arasındaki iktisadi varyasyonların imleri,
fiziksel ve sosyal erk ifadesi, sınıfsal farklılıkların göstergesi, ulusal
yapıştırıcı unsurların sembolleri olarak önemli misyonlar yüklenirler.
Toplumların sanatsal formları; seyahatler, göçler ve çeşitli ticari ilişkilerle
yoğunluk kazanan interaksiyon sonucunda genişleyerek zenginleşmiştir.
Dolayısı ile ifade etmek gerekirse, sanatsal formlarda kullanılan, motif
simge ve semboller, kökleri tarih öncesine giden kültürel, sosyal, dini,felsefi
ve mitolojik fenomenler olarak toplumların tarihine ışık tutan, görsel belgeler
olup, formal süslemeci özelliklerinin ötesinde ikonik anlamlarla yüklüdürler.
Sembol ile insan arasındaki korelasyon, tarih öncesi dönemlerden bu yana,
biçimi ve içeriği zamana bağlı olarak değişse de, insanın olay, olgu ve
nesneleri sembolleştirme, eğilimi hiçbir zaman değişmemiştir. Semboller
sahip oldukları şifreli dilleri nedeniyle bir dizi sistematik yol ve yöntemler
sonucunda deşifre edilirler. Kültürel sembollerin yaşam alanları oldukça
geniş olmasının yanı sıra, aynı zamanda uzun ömürlü bir tabiata sahiptirler.
Zira, ifade ettikleri ve içerdikleri anlamlar, geçmişten günümüze
orijinalliklerini koruyarak, ait olunan gelenek, yaşam biçimi, inanç
sistemlerini yaşadığı coğrafyanın sunduğu olanaklar dahilinde yansıtırlar.
Gagauz Etimolojisi ve Tarihçesine Kısa Bir Bakış
Gagauz dil, tarih, kültür ve folkloruyla ilgili çalışmalar yapan araştırmacılar,
Gagauz adının kökeni ile ilgili olarak çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. H.
Namık Orkun, Müstecib Ülküsal, Stefan Mladenov, Ö. Lütfi Barkan gibi tarihçi
ve araştırmacılar, Gagauz adının "Gök-Uz/Oğuz"dan gelmiş olabileceğini ileri
sürerler. Slav dillerinde 'ö' sesi olmadığı için bu ses 'o'ya döner. Rusça'da 'o' sesi
de 'a' olarak telaffuz edildiğinden Gök-Oğuz kelimesi Gag-o(ğ)uz olarak
söylenmiştir. Azerbaycan Türklerinden Güllü Yoloğlu da, Gagouz etnoniminin,
kelimenin Slav söyleyişinin etkisiyle Gagauz şekline dönüştüğünü
söylemektedir. 1 Gagauz kelimesi ile ilgili farklı bir açıklama da şudur: Adlarını
"boş ağaç" anlamındaki 'kıpçak' kelimesinden alan Kıpçak Türklerinin bir başka
119
adı da, yine boş-kuru anlamıyla ilgili olarak 'gaga' olmalıdır. Gaga kelimesi
'Gagavan' etnik isminde de bulunur. Gagavan, Kıpçak asıllı olan Meshet
Türklerinin Posof ve Ardahan'da oturan kollarına Karslıların verdiği isimdir. Bu
verilerden hareket ederek, Gagavan ve Gaga kelimelerinin Kıpçak Türklerine
verilen bir isim olduğu tahmin edilir. Buna göre Gagauz "Kıpçak Oğuz"
demektir. Burada Oğuzların Kıpçaklarla karışmasından dolayı Gaga+Uz
sözünün çıktığı da söylenebilir.2
Ortodoks Türkler olan Gagauzlar, Bizans kaynaklarında da, 11. yüzyılda
Tuna nehrini geçip Makedonya, Paristrione, Yunanistan ve Bulgaristan'da
yerleşen Oğuz boyları olarak kaydedilmiştir. 11. yüzyılda Balkanlara göç
eden Gagauzlar, Ortodoks'luğu kabul etmiştir. Gagavuzlar 1346 yılında
Dobruca'da bağımsız bir devlet kurmuştur.
14. yüzyılın ortalarında önemli bir tarım bölgesi olan Dobruca'nın
neredeyse tamamı, Peçenek, Uz, Kıpçak ve Tatar halkları tarafından iskan
edilmiştir. Bizans'ta taht kavgalarının şiddetlendiği ve Bulgaristan'ın siyasal
bunalım içinde bulunduğu bu dönemde Dobruca'da bağımsız Gagavuz
devleti kurulmuştur. Bu devlet 'Oğuz Devleti' ya da 'Dobruca Oğuz Beyliği'
olarak isimlendirilmiştir. Bu devletin ilk başkenti Balçik (Karvun, Karbon)
iken, daha sonra devletin başkenti Varna olmuştur. Bu devletin kurucusu,
Hıristiyan bir Kıpçak Türkü olan Balık Bey'dir. 1417 yılında Dobruca'nın
Osmanlı hakimiyetine girmesi ile Gagavuz devleti sonra ermiş bu ülkenin
toprakları Osmanlı Devleti'nin Rumeli eyaletine dahil edilmiştir3. 18. ve 19.
yüzyılda Balkanlarda başlayan Osmanlı Devleti'ne karşı bağımsızlık
mücadelesi veren Bulgarların baskısına dayanamayan Gagauzlar, 17501846'larda, Tuna nehri üzerinden Rusya'ya göç etmiş ve Tuna bölgelerine
(1769-1791), sonra Besarabya'ya (1801- 1812) yerleşmişlerdir.4
Gagauz Sanatının Genel Özellikleri ve Geleneksel Sanatlarının Hayat
Bulduğu Alanlar
Gagavuz Kültüründe söz konusu olan birden fazla kültür bileşkesinden
oluşan sentezci yapı Gagavuz Sanatlarına da genel karakteristiğini
kazandırmaktadır. Genel olarak, hayvan ve bitki stilizasyonlarından oluşan
motifler, Türk-İslam resim geleneğinin derin izlerini taşıyan ve tüm alanlarda
olduğu gibi sanat alanında da doğu/batı sentezi mahiyetindeki yaklaşımlara
rastlanmaktadır. Zira güçlü bir deformasyon ve stilizasyona dayalı tabiat
soyutlamalarının yanı sıra, batı resim geleneğinin uzantısı olan üç boyutlu
biçimleme öğelerinin bulunduğu formlar ve İslam sanatının aksine figüratif
kompozisyonlar da görülebilmektedir.
Söz konusu motifler, zaman zaman Gagavuz coğrafyasının doğal yapısı
ile senkronize bir tutum takip etmekte olup yöredeki çiçeklerin adları yada
doğal yapısından ilham almışlardır. Örneğin ay çiçeği ve tütün üretiminin
fazla olması bu bitkilerin sanatlarına transfer olmasını sağlamıştır.
120
Bunun yanı sıra, motifleri "Balçık Bağları" , "Manevşa" gibi isimlerle de
anılmaktadır. 5 Bağ ve bahçecilikle yoğun olarak ilgilenen Gagauzların,
üzüm motifi ile kurduğu ilişki de bu görüşü destekler niteliktedir. Üzüm
motifinin, dikkatleri en çok toplayan motiflerden biri olduğu görülmektedir.
Bazı araştırmacıların da belirttiği gibi; Gagauzlar karşılaştıkları engelleri,
iki şeye sığınarak aşmaya çalışmışlardır. İlki inat derecesindeki ulusal direnç,
ikincisi ise verimli toprakların sunduğu şarap olmuştur. Bu ilgi sebebi ile
bağcılık ve şarap üretimi Gagavuzlar için önemli bir yer teşkil etmektedir.
Hemen her evde şarap üretilmekte olup, arka bahçeden toplanan üzüm, son
baharda sıkılarak şarap haline dönüştürülür. Şarapla olan bu söz konusu bağ,
Gagavuz sanatına önemli bir nişane olarak yansımış , üzüm salkımı, Gagauz
Yeri'nin üç şehrinden biri olan Valkaneş şehrinin forsunda da yerini almıştır.
Gagavuz sanatında kullanılan motif, simge ve sembollerin hayat bulduğu
alanlar, özetle; Askeri ve sivil nişanlar, dokumalar, çeşitli satıhları kaplamak
ve süslemek için kullanılan örtü ve giysiler, susak adı verilen soyutlanmış
bitki ve hayvan formları ile süslenmiş olan su kabakları, mezar taşları,
marangozluk işleri ve kuyumculuk gibi alanlardır.
Bu alanlar içerisinde askeri ve sivil nişanlarda kullanılan motifler,
içerdikleri ikonik anlamlar nedeni ile kayda değer bir örnek teşkil etmektedir.
Genellikle Vişivka adı verdikleri örtülerinde "Çiçek", "Tekerlek", "Pencere",
adı verilen motifleri kullanmışlardır.
Bu tür örtüler, evlenen kızlara verilen geleneksel hediyeler arasında
önemli bir yer tutmaktadır. 6 Aynalı Sepet-Salıncak, "Kalıbel" adı verilen
üretimler, salıncak yada pazarda yük taşımak için kullanılırlar. Bunlar, yerli
ustalarca genelde kamış veya bazı ağaç saplarından örülerek
oluşturulmuşlardır.
Çok eskiden beri Gagauzların eski kıyafetlerine hiçbir şekilde motif
yapılmazken, bu durum zamanla değişmiştir. 19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın
başında, işlenmiş havluların hazırlanması ve kullanılması çok önemlidir.
Bunların törensel anlamlarının dışında prestij ile ilgili anlamlar ifade etmesi
de söz konusudur. İşlemeler, havluların üzerine, kırmızı ya da siyah ipliklerle
ince bir zanaat hüneri ve pürüzsüz (püfür) bir şekillerde yapılmış olup,
horozlar, güvercinler, atlar, insanlar, buketler ve çiçekli saksılar tasvir edilir.7
Kurutulmuş ve üzeri çeşitli dekoratif motiflerle süslenmiş olan, su
kabağından yapılmış, "Susak" adı verilen hayvan yada insan figürü görünümü
verilmiş bu kaplar, Gagauz dekoratif sanatlarında önemli bir yeri bulunmaktadır.
Çoğunlukla meyve şıralarının saklanması amacı ile kullanılan bu kaplar,
"Kayınovaya Peçat", "Velikiy Poton", "Çaşa İosifa" gibi çeşitli adlar almaktadır.
Hayvancılığın yaşamlarında önemli yer tuttuğu Gagavuzlar için kilim ve
halı dokumacılığı önemli bir gelenek olup, Türklerde olduğu gibi geçmişten
günümüze değin süregelen kesintisiz bir gelenektir. Bu nedenle "Tkatskiy
121
Stanok" denilen Kilim tezgahları, Gagauz Yeri'nin önemli bir endüstri
koludur. Gagavuzlar yapım tekniği ve üretimi konusunda Moldovalılardan
etkilenmişler, onların geleneksel tekniklerini örnek almışlardır. Genellikle,
bej ve açık yeşil renklerinin kullanıldığı bu halılarda motif olarak, ağaç
dalları ya da ağacın tamamı, buket halinde çiçekler, insan figürleri (çoban
koyunları ile birlikte ya da birçok canlı varlığın tasvirleri) kullanılmaktadır.
Marangozluk işlerinde de bitkisel motiflere rastlanır, ancak hayvan figürleri
ve yanı sıra geometrik desenler de göze çarpar. Örneğin ahşap yatakların (krivat)
sırt tarafı oyma motiflerle süslenir. Bunların süslemesinde daha çok stilize
edilmiş kuş tasvirleri kullanılmaktadır. Sırt bölümünün üst kısmı gül, küre ve
piramit figürleriyle dekore edilir. Tornayla işlenmiş detaylara kabartma motifler
yapılır. Aynı yöntemle, iskemlelerin sırt kısmı (skemna – sklemna), raflar
(sergenjik), küçük dolaplar, konsollar, çocuk iskemleleri (kotiga), pervazlar (iy),
pencere çerçeveleri (pençera), giriş kapısı (kapu) da süslenir.8
Kuyumculuk işlerinde ise daha çok bitkisel kaynaklı motiflerin kullanımı
tercih edilir. Bilezik hazırlamak için gümüşten bir parça alınır, dövme
yoluyla şerit haline getirilir ve belirli bir biçim verilir. Yaygın olarak bu
biçim düz ya da dalgalı şekildedir. Daha sonra bunun yüzeyi zımparalanır ve
kakma yöntemi ile üzerine motif işlenir. Bu motifler daha çok, bitki motifleri
olup, gümüş bileziklerin üzerine bazen motif işlenmez. Bakırdan yapılan
ürünler çoğunlukla kakma tekniği ile yapılan motiflerle süslenir.9
Sosyo-Kültürel ve İkonografik Bağlamda Gagavuz Türk Kimliğinin
Göstergeleri
Etimolojik olarak da Gagauz'ların Türk kimliklerine ilişkin yapılan
tespitlerin yanı sıra; dil, din, tarih, kültür ve sanat alanlarında da bir çok
Türklük unsurlarına rastlanmaktadır. Gagauzların kim olduğu ve nereden
geldikleri sorusu çok uzun süreden beri pek çok araştırmacının üzerinde
durduğu bir konu olmuştur. Ancak dil özelliklerinden hareketle, Gagauzlar'ın
; Peçenek, Oğuz ve Kumanlar ile , Anadolu Selçukluları'nın Balkanlar'da
oluşturduğu, Hıristiyan Türklerden oluşan bir topluluk olduğunu
söyleyebiliriz. Fakat kolayca anlaşılabileceği gibi, buradaki hâkim unsur
Oğuzlar'dır. Dilleri incelendiğinde, Gagauzca'nın tamamen Oğuz Türkçesinin
bir kolu olduğu, Kuzeyli unsurların ise önemsenmeyecek kadar az olduğu
görülmektedir.10 Türkolog Moşkov'a göre de, Gagauzların dili, Güney Batı
Türk dil gruplarına Oğuzlar'a ait olup, bu dile zamanla Rus, Moldovan,
Bulgar ve diğer dillerin terimleri eklenmiştir.11 Bugünkü Milli kimliği
oluşturan değerlere bakılırsa, Gagauz Türklerinin geleneklerinde ve sözlü
kültürlerinde Türklüğe ait değerlerin, çok zengin ve çeşitli olduğu
görülebilir. Örneğin; 40 Meçik (Nevruz), Hederlez (Hıdırellez), Köroğlu,
Aşık Garip, Arzu ile Kamber, Dengi Boz (Dede Korkut hikayelerindeki Kam
Pürenün Oğlu Bamsi Beyrek Boyu), Canavar Yortuları (Bozkurt'un Bir
122
Sembol Olarak kutsanması), Şah İsmail (Bulgaristan Gagauzları'nda) başta
olmak üzere destanlar, türküler, maniler, Nasreddin Hoca Fıkraları, "Söleyiş"
denilen ata sözleri, Türklerin ortak zenginliklerinden olup, bu kültür
varlıkları halen korunmaktadır.12
Yıllarca kendi dillerini sözlü halk edebiyatında yaşatan Gagavuzlar; Türk
kimliklerinin yanı sıra, birlikte yaşadıkları Bulgar ve Molvan kültür
geleneklerinin sentezi denebilecek çok kültürlü bir geleneği bir potada eritmek
sureti ile, kendi içerisinde önemli bir istikrar ve süreklilik arz eden yapıya
sahiptir. Asırlarca kendi kimliklerini yaşatmak için nesilden nesile dillerini,
adetlerini, gelenek göreneklerini, tarihlerini, kültürlerini koruma ve gelecek
nesillere aktarma gayretinde olmuşlardır. Öyle ki, büyük bir dirayet ve
kararlılıkla oluşturdukları sentez kültürlerini yazılı, sözlü ve görsel yollarla
sonraki nesillere iletmişlerdir. Tüm Avrupa ve Asya Türkleri arasında en iyi
Türkçe konuşan topluluk olarak dikkat çeken Gagauzlar, yaklaşık bin yıldır,
Slavlar ile bir arada yaşamalarına rağmen, Egemen kültürün etkisi altında
yozlaşıp dağılmaksızın, dilini, edebiyatını, kültürünü ve folklorunu özenle
korumayı başarabilmişlerdir.13 Öyle ki, sonradan kabul ettikleri Hıristiyanlık
etkisi ile ön isimlerini bu dinin türettiği ortak arşivden seçmiş olmalarına
rağmen Türk soy isimlerini çoğunlukla muhafaza etmişlerdir. Kendi bağımsız
yönetimlerinin ardından Osmanlı hâkimiyetine giren ve birkaç yüzyıl bu
şekilde kalan Gagauzlar, bu sırada Osmanlı sahasında hâkimiyet kurma
gayretinde olan Ruslar, ardından Yunan ve Bulgar kiliselerinin ve
toplumlarının arasında sıkışıp kalman bu Türk topluluğu, Ortodoks kiliseler
arasında paylaşılmıştır. Ruslar Gagauzları himayeleri altına alma, Bulgarlar ve
Yunanlılar, Gagauzları Türkleşmiş Rum veya Türkleşmiş Bulgar olarak
değerlendirme çabaları içine girmişlerse de Gagavuzların kültür ve sanat
ürünlerinde görülen bazı gösterge bilimsel formlar ikonografik olarak
irdelendiğinde bu çabaların amacına ulaşmadığını göstermektedir.
Gagauzların Türk kimliğini ortaya koyan en önemli göstergelerden birisi,
Coltay'daki eski mezar anıtların da görülen yazılardır. Bu mezarlarda, ölünün
soyadı, kısa ismi, babasının adı, ölüm ve doğum tarihi belirtilmekte olup, bu
yaklaşım en eski Türk geleneklerinden birine işaret etmektedir.
Komrat Mezar Anıtı- (foto: Nina Petroviç- Phd. Alan Araştırması-2008)
Zira mezar taşlarında bulunan bu yazılar, Eski Türklerde kullanılan boy
damgaları ile doğrudan ilintili olup, ölen kişinin hangi boya, aileye yada
gruba mensup olduğunu belirten önemli nişanlardır. Ayrıca insan
figürü şeklide biçimlendirilmiş mezarlar, eski Türklerde Slav ve Fars
mezarlarında, mezar yerine insan figürü şeklinde dikilen heykelciklerin bir
uzantısı niteliğindedir. 14
Mezar anıtları bir yandan Türklük ve İslamiyet unsurlarını içeren imler
taşırken, diğer yandan Hıristiyan felsefesinin doktrinine ilişkin öğeleride
123
bünyesinde barındırmaktadır. Bu durum Gagauz'ların Hıristiyan ve İslam
öğretilerinin özgün sentezinden oluşturdukları, kendilerine has inanç
sistemlerinin bir tezahürü olduğunu söylemek mümkündür. Mezar anıtlar genel
formları itibarıyla, dikdörtgen ve haç şeklinde olmak üzere ikiye ayrılmakta
olup, üzerlerinde farklı boy ve biçimlerde işaretlere rastlanmaktadır.
Çoğunlukla Coltay'da eski mezarların üzerlerinde temel olarak, kare, eşkenar
dörtgen, Haç, Gamalı Haç yada çarpı işaretleri bulunmaktadır.
Komrat Mezar Anıtı- (foto: Nina Petroviç- Phd. Alan Araştırması-2008)
Söz konusu geometrik motifler, ve sembolik ifadelerin dünya toplulukları
arasında ifade ettikleri anlamların ara kesitlerini, "kozmik denge"
oluşturmaktadır ki bu dengenin temel elementleri evrenin dört temel
unsuruna işaret eden "hava", "toprak", "su" ve "ateş"tir. Büyüsel sembollerde
kare ve eşkenar dörtgenlerin daha şematik ifadesi köşegen hatlarının
oluşturduğu "+" ve "x" işaretleridir. Yatay ve dikey kolları eşit uzunlukta
olan haç motifi, bir çok Hıristiyan topluluklarında Bronz Çağı başlarından
itibaren kutsal kabul edilen bir simgedir. Bu sembolde negatif elementler
olan "su" ve "toprak", "yatay", pozitif elementler olan "ateş" ve "hava" dikey
hatlarla ifade edilmiştir. Mezar Taşlarında Görülen üçgen biçimler, bir çok
Hıristiyan kültüründe "Kutsal Üçlemeye" işaret eden önemli bir semboldür.
Paleolitik Çağlardan itibaren kadın üreme organının temsili formunu
sembolize eden "üçgen", av hayvanlarının neslinin çoğalması ve bereket
büyüsü ile de alakalı olan dinsel ve büyüsel işaretlerdir. Kutsal üçleme
Hıristiyanlıkta "Allah-Kutsal Ruh-Oğul" üçlemesi olarak yer almakta olup ,
Gagavuzlarda ise söz konusu üçleme "trinity", yani Ortodoksluktaki üçleme
unsuru olarak kendisini göstermektedir. 15
Gagauzlarda günümüze kadar korunup yaşatılan bir gelenek ise,
Müslüman Türklerde "Hıdırellez" günü olarak bilenen "Hederlez" günüdür.
Tarım ürünlerinin ve yılın mahsüllerinin bereketli olması için dualar edilen
bu Gün, 23 Nisan ile 6 Mayıs tarihleri arasında, yılın en mutlu ve en kutlu
günü olarak karşılanır.16
Bulgar millî şair ve yazarı İvan Vazov (1850-1921), Gagavuzların giyimkuşamında ve kız çeyizlerinde, geçmişte Türklerle ortak yanların olduğunu
belirtmektedir.17 Giyim ve kuşamlarında kullanılan kıyafetlerin, gerek adlarında
gerekse biçimlerinde verilecek olan örnerlerden de anlaşılacağı üzere eski Türk
giyim ve kuşamları ile önemli benzerlik ve ortaklıklar görülmektedi.18
Komrat Kasabası Düğün Töreni, 1971
Gagauz erkekleri eskiden "götlü çaaşır" adı verilen geniş paçalı, gaytanla
dikilmiş bir potur, "camadan" denilen bir tür ceket, yine "kontoş" denilen kısa
bir ceket giyerlerdi. Ayaklarına "yemeni", zengin olanlar ise çizme giyerlerdi.
Başlarına takke, üzerine fes, onun üzerine de yazma sarmışlardır. Zamanla
erkek kıyafetlerinde değişiklik olmuş, "Tek götlü çaaşırı" bırakıp, İzmirli
124
Rumlardan aldıkları şalvarı giymeye başlamışlardır. Gagauz kadınlar da don,
gömlek, entari giyerler, boyunlarına "mamuka" denen bir boyun atkısı, şal
atarlar, ayaklarına yazın terlik, kışın nalın giymeyi tercih ederler. Gagauz
kadınları da 20. yüzyılın ortalarına doğru şalvar giymeye başlamışlardır.
Başlarına ise "tas-tepelik" denen ve fesin etrafına çeşitli ziynet ve süs
eşyalarının takılması ile meydana gelen tepeliği kullanmışlardır.19 Gagauz
toplumundaki, geleneksel Gagauz kadın kılık - kıyafetleri hakkında,
araştırmacı K. İreshek ve Manov tespitlerinde, yörenin genelde rengârenk ve
alaca renklerden hazırlanan tunik görünümlü gömleklerin tercih edildiğini
belirtmektedir. Hanımların başlarında yazmaları ve fes'leri eksik
olmamaktadır. İreshek ve Manov'un tespitlerine göre, Gagauz hanımlarından
kızlar başörtülerinin açık renk olmasını tercih ederken, evli ve yaşlı olanlar ise
koyu renk başörtüleri takarlar. Gagauzlar, kolsuz el işlemeli 'yelek' adı verilen
üstlük ve "Çukman", "Ensiz Çukman", "Kolsuz Fistan", "Ensiz Fistan" olarak
adlandırılan kolsuz gömleklerin giyilmesini tercih etmektedirler.20
Yine nazardan korunmak için nazar boncuğu takma geleneği, Müslüman
Türklerde olduğu gibi, Gagauzlar arasında da yaygındır. Ayrıca Müslüman
Türkler gibi Gagauzlar da muska takarlar ancak dinleri gereği, muskayı
bazen haçla birlikte bazen ise gömleğe veya şapkaya dikmek suretiyle
kullanırlardı. Tütsüleme de, Türk halk inançlarında koruyucu ve görünmeyen
zararlıların bertaraf edilmesi ile ilgili inançlardan birisi olup, muhtemelen
ateş kültü ile ilgilidir. Ateşin arındırıcı etkisi olduğuna inanılması sebebi ile,
insanların, evcil hayvanların, ev ve eşyaların "ateşten geçirilme" ritüeline
tabi tutulması söz konusu olmuştur. Örneğin, bebek ziyaretinden sonra,
bebeğin odası ve cenaze çıkan evde cenazenin bulunduğu oda tütsülenir.
Ayrıca devlet erkanının da de katılacağı bayram yerlerinde, meydanlar ve iş
yerleri erken saatlerde tütsülenerek, kötü gözlerden korunmaya çalışılırdı.
Bunun yanı sıra pazar yerlerinde seyyar tütsücüler, buhurdanlar ile
isteyenleri tütsülerlerdi. Üzerklik yakılması, kurşun dökülmesi hatta mum
eritilmesi buhurlama yöntemleridir. Hepsindeki ortak amaç, korumak ve
kurtarmak olup Türk din ve inanışları ile ortaklıklarının önemli işaretlerini
oluşturmaktadır. 21 Türk inançları ve gelenekleri ile benzerlik gösteren, diğer
uygulamalar ise şu şekilde cereyan etmektedir: Ebe, bebeği yıkarken,
bilindiği gibi Türk dünyasının birçok bölgesinde , bebeğin ilk banyosu,
doğumunun üçüncü günü yaptırılır. Bebeğin banyo suyuna bir yumurta
kırıldıktan sonra, bebeğin kol ve bacakları çapraz olarak çekilir, burnu sıkılır,
bebek başından tutulup yukarı kaldırılırken, "-aşağıda su, yukarıda köpük"
denir. Daha sonra bebek yağlanır ebe tarafından yün beleklerle belenir ve
geline verilir. Bebeğin banyo suyu kırk gün gül dibine veya elma, ayva
fidanının dibine, Kırkıncı gün ise, dört yol ağzına dökülür. Banyo suyuna
yumurta kırmak, gelin oğlan evinin eşiğinden ilk gireceği gün duvara
yumurta vurarak kırmak, beşik ve bina nazarlıklarında koruyucu olarak
125
kullanmak, Türk halk inançlarında oldukça yaygın olmasının yanı sıra elma,
ayva ve gül ile ilgili inançlar da oldukça yaygındır. Elma bereketin,
doğurganlığın simgesidir. Dedem Korkut ile Manas Ata Destanlarında kısır
kadınlar döl tutması için "elmalı yerlerde yatarlar".22 Gagauzların inanç
sisteminde yer alan bu geleneksel motifler, bugün de uygulanmakta olup,
Türk destan ve mitolojisinin önemli izlerini taşırlar.
Gagavuzların
Hıristiyanlığı diğer
Hıristiyanlara
göre
oldukça
farklı özelliklere sahiptir. Gagavuzlarda, Hıristiyanlık ve İslamiyet pek çok
bakımdan iç içe girmiş durumdadır. Hıristiyanlıkta olmadığı hâlde kurban
kesilmesi, fakirlere yardım edilmesi, hayır için yol, köprü, çeşme
yaptırılması, ölülerin yıkanması, domuzun pis kabul edilmesi gibi konular;
Gagavuzların dinî gelenekleri arasında yer alan İslamî unsurlardır.
Gagauzların duygu, inanç ve ibadet alanında yer alan bu yaklaşım ve
davranışlar, Keykavus ve Sarı Saltık ile birlikte Dobruca'ya gelerek sonradan
burada HıristiyanlaşanTürklerin İslamlıktan Gagavuz Hıristiyanlığına
taşıdığı unsurlar olarak değerlendirilmektedir.
Gagavuzlar da, Müslüman Türkler gibi cennet, cendem (cehennem), oruç,
günaa (günah) terimlerini kullanırlar. Birlikte yaşadıkları Slavlar, Rumlar ve
Romenler Tanrı için "Boje", "Theos", "Romn", "Romnezeu" adlarını
kullandıkları halde; Gagavuzlar "Allah" sözünü tercih ederler.23 Kendi
içerisinde geçişken esnek ve özgün bir yapıya sahip olan Gagavuz kültürü
söz konusu sosyo-kültürel bileşkelerin yanı sıra ilginçtir ki, din konusunda da
kendine özgü Hıristiyan-İslam sentezinden oluşan bir yapı geliştirmiştir.
1800 km yüz ölçüme sahip Gagauz Yeri; arması, pasaportu ,bayrağı ve
marşı ile milli birliğe ve dolayısı ile milli sembol ve simgelere sahiptir. 24
1990'lı yılların başına kadar siyasal sembol olarak üzerinde kurt başı tasviri
bulunan, Türklerin geleneksel rengi olan gök mavisi renge sahip bir bayrak
Gagauzlar tarafından kullanılmıştır.25
Bu bayrak halen Gagauz Türklerinin geleneksel bayrağı ve arması olarak
kalmakla birlikte bugün kullanılmakta olan bayrak farklıdır.
Bugün ise , 31 Ekim 1995 tarihli 2-IV/I numaralı Gagavuz Yeri Bayrağı
hakkındaki yerel bir kanunla kabul edilen bayrak kullanılmaktadır. Bu bayrak,
Gagavuz Yeri Özerk Yönetimi'nin resmi sembolüdür. Bayrakta yukarıdan
aşağıya art arda sıralanan üç farklı renkten oluşan şeritler bulunmaktadır.26
Bayraktaki %60 lık bölümü kaplayan mavi renk, Türklüğü, % 20 'şerlik
alanları kaplayan beyaz ve kırmızı renkler bulunmakta olup, beyaz eski
Türklerde batıyı ve barışı, kırmızı; serbestlik ve özgürlüğü, yıldızlar ise
Gagavuz'un dünün bugününü ve yarınını temsil etmektedir.
Gagavuz Yeri Arması, 28 Haziran 1996 tarihli 13-X/I numaralı Gagavuz Yeri
Arması hakkındaki yerel bir kanunla kabul edilmiştir. "Gagavuz Yeri arması" nın
alt kısmında sarı renkte (altın sarısı) ve yarım daire şeklinde güneş doğmaktadır.
126
Genel panonun iki yanına simetrik bir şekilde milli motifler
yerleştirilmiştir. Pano altın sarı renkte başaklarla çerçevelenmiş olup bunlar
Gagavuz Yeri bayrağı tarafından sarılmış ve bayrağı kucaklar bir şekilde
tasvir edilmişlerdir. Alt kısımda panonun sınırlarının hemen dışında
sembolik tasvirler bulunmaktadır. Bu tasvirler üzüm yaprakları ve
salkımlarıdır. Panonun üst kısmına ise eşkenar üçgen şeklinde, altın sarısı
renge sahip beş köşeli üç yıldız yerleştirilmiştir. Bu yıldızlar aynı zamanda
Gagauz Yeri'nin üç şehri olan Komrat, Volkaneş ve Çadır-Lunga şehirlerini
temsil etmektedir.
Gagauz'larda kullanılan bir diğer sembol veya nişan, "Kutsal Fyodor"
("Святой Федор") olarak bilinen semboldür.
Şubat ve Mart aylarının ilk cumartesi günleri kutlanan Kutsal Fyodar
günü , Gagauzlar için, "todor Günü" veya "Ao Tudor" olarak bilinmektedir.
Bu günlerde tüm köylerde at yarışları düzenlenir ve gelenekselleşmiş bu
durum kutlanır. Bu armada dikkat çeken at, Gagavuzların tarihsel süreç
içerisinde at ile olan yakın ilişkileri ve buna bağlı olarak taşıdığı kutsal
anlamlarla doğrudan alakalıdır. Zira 20.yüzyılın başından itibaren her evde 3
ya da 4 tane beslenen at, yaşam tarzlarının önemli bir parçasıdır. Bunun yanı
sıra at üzerinde tasvir edilen erkek formları şu tarihsel rutin enstantanenin
simgeleşmiş bir karesi, Komrat armasında olduğu gibi sivil ve resmi
nişanlarına malzeme olmuştur: Her sabah köyün delikanlılarının at üzerinde
tarla ve arazilere köy içerisinden geçip giderken, kapı içi veya kapı dışında
leğen içerisinde saçlarını yıkayan genç kızların leğendeki suyu atların
arkasından serperler. Bu gelenek, atın gücüne sahip olunması ve saçlarının
atların kuyrukları gibi gür ve güçlü olması temennisi anlamına gelmektedir.27
Ata duyulan minnet ve sevginin bir uzantısı olarak, tıpkı Anadolu ve diğer
Türk yurtlarında olduğu gibi onları damgalarlar. Bu damgalar aynı zamanda
doğrudan anlamı ile ilişkili olarak birer im niteliğini taşımasının yanı sıra
büyüsel anlamlarda içererek, onları çeşitli kötülük ve başlarına gelebilecek
tehlikelerden korumak maksadına da yöneliktir. Söz konusu İşaretler
geometrik olarak, hayvanların arka butlarını dağlamak suretiyle yapılmakta
olup bu gelenek Gagavuzların Türk kimliklerinin önemli bir göstergesi
olarak dikkatleri çekmektedir.
Gagavuzlar'da bayrak, evde düğün olduğunu belli etmek için evlerin
çatısına asılır ve aynı zamanda evi kem gözlerden koruyan ,uğur getiren ve
bereketini artıran dinsel bir unsur olarak ta dikkat çeker ki bu gelenek halen
Anadolu'da süregelen bir gelenek olarak varlığını korumaktadır. 28
Askeri ve sivil nişanların yanında, Gagavuzların hemen hemen tüm görsel
halk sanatlarında yer alan hayvan figürlerini ikonografik olarak irdelemek
gerekirse, öncelikli yeri kurt motif almaktadır. Bu figür, Gagavuzların en
önemli totemik unsuru olan kurt ile alakalıdır. Her yıl 27-28 Kasım ie 10 - 17
127
Aralık tarihleri arasında "Canavar Yortusu" (Kurt Bayramı) düzenleyerek,
kutlama yaparlar. Bu bayramlarda otağlar kurup ata biner, kımızlar içip
Türklüklerini yaşatmaya çalışırlar. Gagauz erkeklerinin içinde, Oğuz Ata gibi
Türk'e özgü bir tarzla bıyık bırakanlar da çoktur. Bu kültün kökleri
hayvancılıkla uğraşan ve Türklerde olduğu gibi kurt'a oldukça önem veren
Gagauz atalarına kadar uzanmaktadır. Kurt, Gagauz'larda hayvansal motifli
sembollerden en sık rastlananıdır.
Gagauz'larda kendini gösteren kurt sureti diğer Türk halklarında,
hattaKuzey Kafkasya halklarında olduğu gibi, iyilik esasıyla ilişkilidir.
İyiliğin sembolü olan kurt figürü tarım faaliyetlerinde bolluk ve bereketi
artırmaya yönelik inançları içerisine barındırmaktadır. Örneğin Gagauz'larda,
ekim işlemi sırasında yolda kurtla karşılaşılması durumunda ekimin başarılı
olacağına inanılır. Buna oranla tavşan, tam tersi, bolluk ve bereketi oldukça
olumsuz yönde etkileyen, uğursuzluğuna inanılan bir hayvan olması dolayısı
ile sanatlarına genellikle motif olarak yansımamıştır. Zira ekim esnasında
tavşan görülmesi halinde ekim işlemi bir sonraki güne bırakılacak kadar
güçlü bir olumsuzluğu içermektedir. 29
Gagauzlarda kurt kültü arkaik saygınlığını ve önemini korumakta olup
semavi bir kökene sahiptir ve eski inançları gereği öldürülüp yok edilemez.
Çünkü kurt Tanrı'nın yeryüzündeki vekilidir. Gagauz peri masallarında onun
geçmişteki izleri önemle korunmuştur. Kurt Gagavuz mitlerine göre,
konuşmak, insanlara yardım etmek ve eski törelere uymayanları da
cezalandırmak gibi erk ve yetkilere sahiptir. Gagauzlarda "kurt" kelimesini
doğrudan kullanmak bir tabudur. Bunun için kurda "Canavar", "Yabani",
Bozkumi", Bozbey" gibi farklı isimler verilir. Bu yasağın temelinde "isimle
cismin bütünlük gösterdiği" fikri yatmaktadır. Yani kurdun ismi
söylendiğinde kendisinin ortaya çıkma durumu ile ilgilidir. Anadolu Türk
Halk deyişleri arasında da, Gagauzların bu deyişine ve inanışına benzer olan,
"-İti an çomağı hazırla" deyimi bulunmaktadır. Gaguuzlar'da bu inanışın
ortaya çıkması, halkın tarımla uğraştığı dönemde edindiği bilgilerle
bağlantılıdır. Kurt kültünün temelinde totemik bir mana yatar. Bu görüş Türk
ve Moğol halklarında geniş bir şekilde yaygınlaşmıştır. Ne var ki
Gagavuzların Kurt Kültü anlayışında diğer Türk halklarından ayrılan birkaç
nokta bulunmaktadır. Kurt kültü semavi bir kökene sahip (koruyucu-kurt) bir
varlık olarak kabul edilmekle birlikte. Gagauzlarda atalarının kurttan
geldiğine dair bir mit ya da efsane bulunmamaktadır. Dolayısı ile
Gagauzlar'da Kurt Totemi, yaradılış kozmolojisi ile ilgili olmayıp Türklerin
Kurttan Türeyiş miti ile de doğrudan ilişkisi bulunmamaktadır. 30 Ancak bir
çok Türk topluluğu ve Kafkaslarda da olduğu gibi Kurt totemik bir mana
taşıyıp, korunma anlamında önemli bir tinsel sığınma alanı oluşturmuştur.
Kurt dişi bu bağlamda bir tılsım objesi olarak, çocuklar ve yetişkinler
tarafından, büyüsel ve koruyucu maksatlarla taşınmıştır. Salgın zamanı bu
128
tılsımlar evcil hayvanların da boyunlarına asılmak suretiyle koruyucu
gücünden faydalanılmak istenmiştir. Kurdun dişlerinin yanı sıra derisede
aynı amaçlara yönelik olarak özenle korunmuştur. 31
Kurt'a ilişkin inanışlar, ayrıca, halk arasında bireylerarası iletişimde güven
telkini olarak da " – Kurt adına yemin ederim" şeklinde kullanılmış olup, günlük
hayatta sık tekrarlanması sebebi ile insanların bilinçaltlarına sıkı sıkıya yerleşen
totemik bir kavrama dönüşmüştür. Gagauz'ların, Türk ve Kafkas topluluklarında
olduğu gibi, hayvancılığa önemli ölçüde bağlı olan yaşam biçimleri, kültür ve
folklorlarında hayvan simge ve motiflerine sıklıkla yer vermelerine neden
olmuştur. Kurt kültü, esasında tüm Avrupa halklarında da kendine özgü
biçimlerde bulunmaktadır. Kurt, Birçok hayvan içerisinde gücü ve organize
hareket yeteneği ile dikkat çeken, bir hayvandır. Kurdun, tehlikesinden korkulan
ve gücünden faydalanılmak istenen bir hayvan olması sebebi ile henüz
savunmasız olan ilkel insanoğlu, kurda hükmetmenin ve gücü ile başa çıkmanın
yolunu ona totemik manalar yüklemede bulmuştur. Bu nedenlerledir ki kurt
hemen hemen tüm topluluklarda kendi içerisinde farklılaşan şekillerde de olsa
önemli bir kült hayvanıdır.
Gagauz sanatlarında uğur ve bereket için kullanılan diğer hayvansal
kaynaklı motifler, keçi, ayı, nadir olarak da koyun motifidir. Bu figürlerden
oluşan maskeler yeni yıl ritüellerinin temel malzemeleri olarak dikkat
çekmekte olup, yeni yılın dilenen tüm olumlu dileklere vesile olması umulur.
Zira özellikle keçi, tabiatın diyalektik döngüsüne vurgu yapmak adına
doğum ölüm ve yeniden dirilişin sembolü olarak kullanılıp, yaşamın
sonsuzluğuna işaret etmektedir. 32 Batı Türkistan'da yaşayan Oğuz Boyları
takılarının bazılarında, yaban keçisi boynuzu motifleri, koruma ve bereket
büyüsü amacıyla kullanılmakta; Kazak ve Kırgız Türklerinin "Ovul Örnek"
adını verdiği, geyik ve yaban keçisi boynuzlarının stilizasyonu ile yapılmış
desenler; keçe yaygılar, giysiler ve takılar üzerinde bereket büyüleri olarak
yer almışlardır. Bu nedenle Gagavuz sanatı için keçi motifi özel bir yere ve
öneme haiz olup birçok sanat alanında tema olarak ele alınmıştır.
SONUÇ
Avrupa ve Asya'da yaşayan tüm Türk ulusları arasında istisnai bir grup
oluşturan Gagauz Türkleri Hıristiyan olmaları sebebi ile, ümmetçi anlayışa
sahip Türkler tarafından yadsınmış, Yunanistan ve Bulgaristan gibi radikal
balkan ülkeleri tarafından ise asimilasyon politikasına maruz bırakılmaya
çalışılmıştır. Tüm bu olumsuz tutumlara karşın, Gagauz'ların Türk kimliğini
kabul edip benimseyen tek olumlu ve yapıcı yaklaşım, Türk milli bilinç ve
şuuruna sahip kesim tarafından ortaya konmuştur.
Gagavuzlar Türklüklerine yüzyıllardır sahip çıkmak suretiyle,
soydaşlarına, dinsel farklılıklarına rağmen, Türk kimliği ile varlıklarını ispat
ederek korumaya çalışmışlardır. Diğer taraftan aynı amaçla, etnik
farklılıklarına rağmen, sahip oldukları ve yaşadıkları topraklarda edindikleri
129
inanç ve kültürlerine de aynı ölçüde sahip çıkarak, Müslüman olmayan
uluslara karşı da büyük bir dirayetle mücadele vermektedirler. Bu nedenle
Gagavuzlar, güçlü bir milli aidiyet duygusu içerisinde yüzyıllardır, gerek
yazılı gerekse görsel kaynaklarında, dolaylı yada dolaysız, Türk kimliklerine
açık vurgular yapmışlardır. Yazılı kaynaklarda doğrudan yapılan bu vurgular,
görsel kaynaklar olarak kabul edilen, sanatsal yüzeylerde simge, sembol ve
motif olarak kullanılmış olup, bu işaretlerin, ikonografik bilgiler ışığında
çözümlemelere tabi tutulması mümkün olmaktadır. Yapılan çalışmanın
sınırları içerisinde incelenen Gagavuz sanatlarına ait belli başlı motif simge
ve sembollerin ikonografik açılımları Gagavuz kültür tarihinin derinliklerine
ve inanç sistemlerine dayanmaktadır. Dil, din ve kültür bakımından yaşanılan
coğrafya ve etkileşimde bulunmak durumunda oldukları toplulukların, direkt
ya da dolaylı etkilerine rağmen, kendi içerisinde istikrarlı ve muhafazakâr bir
yapı arz etmektedir. Birçok toplulukta geleneksel sanatlar eski anlam ve
önemlerini yitirmelerine rağmen, Gagavuz sanatkâr ve zanaatkârları öz
kültür ve geleneklerini, özgün yapısını ve Türk kimliklerini korumak
suretiyle sürdürmeye devam eden dirayetli ve istikrarlı bir topluluktur.
Kaynakça: Alp, Özlem: Orta Asya'dan Anadolu'ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara,
Eflatun Yayınevi, 2009. Angeli, Fedor: Oçerki istorii Gagauzov potomkov Oguzov: seredina
VII- naçalo XXI vv , Tiporg Centrala, Kişinev, 2007. Bulgar, S.: Stranitsı İstorii i Literaturı
Gagauzov , Kişinyov, Dil Yayınları, 2005. Çakir, Mihail: "İstorii Gagauzov Besserabii
(Besarabya Gagauzları)", Stranitsı istorii i Literaturı Gagauzov: XIX-naç. XX vv., Pontos,
Kişinyov, 2005. Derjavin, N.S.: Balgarskiye Koloni v Rassii, Sofya, Sbornik Za narodnıy
Umotvoreniye i Narodopisi Yayınları, 1914. Dıhanov, V.: Obradı i Traditsonno Duhovnıy
Kulturı Gagauzov, Odessa, 1999. Ducroc, Oswald : Tzvetan Todorov, Dictionnaire
Encyclopédique des Sciences du Langage (Dil Bilimleri Ansiklopedik Sözlüğü), Paris, 1972.
Eğitim Terimleri Sözlüğü, TDK, 1974. Eraş, Ş.: Atlas Dergisi, Sayı 108, Mart 2002, İstanbul.
Ersoy, Ayla: Sanat Kavramlarına Giriş, İstanbul, Yorum Sanat Yayıncılık, 2002. Filizok, Rıza:
"Gösterge Bilimi yahut İşaret Bilimi (La Sémiotique) ve Anlam", http://www.egeedebiyat.org/docs. Genel Türkçe Sözlük, TDK. Gökalp, Ziya: Türkçülüğün Esasları, 3. bs.,
İstanbul, İnkılap Kitabevi, 1987. Güngör, Erol: Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 7. bs., İstanbul,
Ötüken Yayınları, 1989. Güngör, Harun - Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri: Tarih, Dil,
Folklor ve Halk Edebiyatı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. Güngör, Harun Mustafa Argunşah, Gagauzlar, İstanbul, Ötüken Yayınları, 1998. Kalafat, Y.: "Alasya Türk
Halk Kültüründe Elma; İnanç- Tedavi İlişkileri" İz Bırakan Kıbrıslı Türkler 2. Sempozyumu,
12-14 Kasım 2001. Kalafat, Y.: "Türk Halk İnançlarında Korunma ve Kurtulma Yöntemleri"
Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, 12-13 Nisan 2001. Kottak, Conrad
Phillip: Anthropology: The Exploration of Human Diversity, The McGrow-Hill Companies,
USA, 1997. Kuroglo, Stepan Stepanoviç: Semeynaya obryadnost Gagauzov: v XIX- naçale XX
v. (Gagauzların Ailevi Törenleri 19. Yüzyıldan 20. Yüzyılın Başına Kadar, Ştintsa, Kişinyov,
1980. Kvilinkova, Elizaveta Nikolaevna: "Klyanus imenem volka, 'Volçi Prazdniki' u
gagauzov" (Gagavuzlarda Kurdun Adına Ant İçme ve Kurt Bayramları), Nezavisimaya
Moldova, 15 Kasım 2000, s. 4; "Kult volka u gagauzov" (Gagavuzlarda Kurt Kültü), Jurnal
MISL Kişinyov, No: 2, Ekim 2000. Kvilinkova, Elizaveta Nikolaevna: "Novıy God-Samıy
Veselıy Prazdnik" (Yeni Yıl: En Neşeli Bayram), http://turkolog.narod.ru/info/I239.htm.
130
Manof, Atanas: Gagauzlar: Hıristiyan Türkler, Çev. Türker Acaroğlu, Ankara, Varlık
Neşriyatı, 1939. Marunevich, M.V.: İskustvo Gagauzov, SSCB, Dekorativ Sanat Yayınları,
1967. Marunevich, M.V.: Materyalnaya Kultura Gagauzov: 19. asır sonu 20. asır başı
(Gagauz Kültür Materyalleri: 19. Yüzyıl sonu 20. Yüzyıl başı), Kişinyov, Moldovya Bilimler
Akademisi Yayınları, 1988. Meşeryuk, İ. İ.: Sotsyalno-Ekonomisheskaya Razvitiye Balgarskih
i Gagauzskiz Syol, Kişinyov, 1965. Moşkov, V.A.: Nareçiya Bessarabskih Gagauzov
(Bessarabiya Gagauzlarının Konuşmaları), Kişinyov, Akademi Yayınları, 1962. Mülayim,
Selçuk: Sanata Giriş, İstanbul, Bilim Teknik Kitabevi, 1994. Pokrovskaya, L.A.: Gramatika
Gagauzkago Yazıka (Gagauz Dilinin Grameri), Kişinyov, Akademi Yayınları, 1964. Polama,
M. M.: Çağdaş Sosyoloji Kurumları, Çev. H. Erbaş, Ankara, 1993. Türkdoğan, Orhan: Türk
Tarihinin Sosyolojisi, 2. bs., İstanbul, IQ Yayıncılık, 2004. Vlah, Petri: Susak S Sotvoreniye
Mira, Kişinyov, 2003. Yenisoy, Hayriye Süleymanoğlu: "Bulgaristan Gagavuzları",
www.efrasyap.com. Zelyunçuk, V.C.: Naseleniye Moldavıy (Moldavya Nüfusu), Kişinyov,
Akademi Yayınları, 1973. http://gagauzia.md/pageview. http://www.ciok-maydan.ru/gerb.html
http://www.meteoroloji.gov.tr/Gagauz/tanitim.aspx. www.gagauz.ru. www.gagauzinfo.md
www.gagauz-press.narod.ru.
Сонґюл Куру, канд. філол. наук
/Yrd. Doç. Songül KURU (Туреччина)
ТРАДИЦІЙНИЙ ЖІНОЧИЙ ГАГАУЗЬКИЙ КОСТЮМ
GAGAUZ KADIN GİYSİLERİNİN ERGONOMİK KULLANIM KONFORU
AÇISINDAN İNCELENMESİ
Традиційний жіночий гагаузький костюм, так само як і інші фольклорні та
культурні чинники, зазнав багатьох змін протягом історії. Він набув сучасного вигляду,
будучи неодноразово змінюваним під впливом, з одного боку, сусідніх із гагаузами
народів, з іншого боку, створення нових фасонів одягу у відповідь на вимоги часу.
Важливими складовими гагаузького жіночого традиційного вбрання, що, на відміну від
чоловічого, є барвистішим та розквітчанішим, є спідні дон, ґьомлек, фістан тощо.
Жінки традиційно поверх фістану вдягають кофту, кептар, безрукавку кастор або
товстий одяг – аба, а також контош із прикрашеними шиттям або оборками фирфир
рукавами. Починаючи від кінця 19-го та початку 20-го ст. на традиційному жіночому
одязі з'являються оздоби з вишивки, а також входить у моду пошив жакеток моделі з
вузькою талією та широким низом із оксамиту, шовку чи подібних тканин. При
дослідженні традиційного гагаузького жіночого костюму з огляду на його естетичну
привабливість та ергономічність використання можна дійти висновку, що ця модель
одягу дозволяла жінці мати пишний вигляд та вільні рухи тіла. Крім того, викройки як
спіднього, так і верхнього жіночого вбрання показують квадратний, регланний або
крою японки рукав, форми короткого рукава та марлеву структуру спіднього, що
робить можливим вільні та комфортні рухи рук та ніг. Так само, використовувані у
зовнішніх деталях одягу повздовжні та поперечні розрізи, плісе, складки та подібні до
них деталі постають перед нами як деталі, що покращують і естетичний вигляд, і
ергономіку моделей. У доповіді йдеться про традиційний жіночий костюм.
Gagauz kültür ve folklorundaki tüm değişimler ve etkileşimler gibi,
giyim-kuşamları da önemli değişikliklere uğramıştır. Bir yandan birlikte
131
yaşadıkları toplulukların etkileri, öte yandan çağın gereklerine uygun yeni
giyim tarzlarının oluşması ile birlikte, Gagauz giysilerinin değişime
uğrayarak günümüzdeki şeklini aldığını görmekteyiz.
Gagauz erkeklerine göre daha renkli ve zengin giyim özelliklerine sahip
olan kadınların giydikleri Don, Gömlek, Fistan ve benzeri giysiler,
geleneksel giysilerinin önemli parçalarını oluşturmuştur. Kadınlar, fistanın
üzerine Kofta veya Keptar, adı verilen kolsuz yelek ile Kastor veya Aba
adı verilen kalın giysileri ve kenarları kırma (fırfır) veya tel sırma süslemeli
Kontoş'u üstlük olarak giymişlerdir. 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın
başlarında, kadın giysilerinde işleme tekniğiyle süslemeler yapılmış kadife,
ipek ve benzeri kumaşlardan, beli dar, aşağısı geniş ceket modeli de
dikilmeye başlanmıştır.
Gagauz kadın giysileri model özelliği, estetik görünüm ve ergonomik
kullanım konforu açısından incelendiğinde; giysilerin şık ve vücut
hareketlerinin rahat kullanımını sağlayan model ve kesim özelliklerine sahip
olduğu görülür. Gagauz kadınlarının iç ve dış giysi kalıp formlarında
kullanılan kare, reglân ve japone kol kesimleri, düşük kol formları ve iç
donda kullanılan ağ parçası, konfor açısından kol ve bacak hareketlerinin
rahat kullanımını sağlayan özellikler taşımaktadır. Dış giyimlerde kullanılan
boyuna ve enine kesiklerle, pililer, büzgüler ve benzeri detaylar giysinin
estetik görümü ile konforu sağlayan özellikler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çalışmada Gagauz kadın giysilerinin model ve kesim kalıpları, teknik
açıdan ele alınarak teknik çizimleri ile birlikte incelenmiştir
Anahtar Kelimeler: Gagauzlar, Kadın Giysileri, Konfor
1. GİRİŞ
Giyim kuşam, resim, müzik, edebiyat ile gelenek ve görenekler gibi bazı
kültür özellikleri bakımından Anadolu Türkleri ile birçok benzerlikler taşıyan
Gagauzlar Moldova'da Gagauz Yeri Özerk Bölgesi çatısı altında ve Ukrayna,
Bulgaristan gibi birçok ülkede yaşayan Ortodoks Hıristiyan Türklerdir.
Orta Asya'dan göçerek Balkanlar'a yerleşen Gagauzlar'ın, Orta Asya'daki
yaşamlarına ve giyim kuşamlarına ait yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu
nedenle, Gagauzlar'ın giyim kuşamları ile ilgili bilgiler ancak, Balkanlar'a
göç ettikleri tarihten itibaren günümüze ulaşmıştır (Arnaut, 1197: 37).
Maddi kültürün önemli bir bölümünü oluşturan giyim-kuşam ve el
sanatlarının geçmişini geleceğe aktarmak onu yaşatmakla mümkün olabilir.
Gagauz Türklerinin yüzyıllar boyunca çeşitli etkileşim ve değişiklikler geçirerek
günümüze kadar gelen kültür varlıklarının önemli bir bölümünü oluşturan
geleneksel giysiler ve el sanatlarının teknolojik gelişmeler moda olgusu ve
benzer nedenlerle yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olduklarını görmekteyiz.
Uygarlıkları ayakta tutan ve yakınlaştıran unsurlardan en önemlilerinin
dil, din, ırk, kültür, gelenek ve görenekler ile folklor zenginliklerinin olduğu
132
bilinmektedir. Kültürel zenginlikleri çok fazla olan Gagauz Türklerinin,
tarihsel süreç içerisinde çeşitli boylara bölünmesi, bu zenginliklerin
artmasına sebep olmuştur. Türk boylarının bir koluna dâhil olan Gagauzlar'ın
günümüze kadar tarihi ve kültürel zenginliklerini koruyarak yaşattıkları ve
birlikte yaşadıkları uygarlıklardan etkilenerek, kültürel alış-veriş yoluyla
birçok yönden değişime uğradıkları görülmektedir. Bu kültürel etkileşim ve
değişimden, giyim-kuşam da payını almıştır.
Gagauz Türklerinin giyim kuşamı incelendiğinde, yaşadıkları coğrafyalar
ve uğraşıları işler hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Hayvancılık,
ipekçilik, dokumacılık, bağcılık ve tarım ile uğraşan Gagauz giysilerinin,
uğraştıkları işlerle ilgili olarak kumaş, desen, renk ve süsleme özelliklerini de
taşıdığı görülür. Kürk ve deriyi, giysi yapımı ve süslemesinde kullanan
Gagauzlar'ın, kumaş renkleri, kumaş dokuması, giysi modeli ile her türlü
süsleme özellikleri, kültür zenginliklerini sergileyen görüntülerin bir
bütününü oluşturmaktadır.
2. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ
İnsanların kendi kıyafetlerindeki rahatlığı sağlaması, ihtiyaçtan ortaya
çıkmıştır. Çünkü günümüzde olduğu gibi kumaş ve malzeme çeşitliliğinin
olmayışı onları, mevcut malzemelerle hazırlanan giysilerde pratik çözüm ve
işlevsel özellikler bulmaya yönlendirmiştir.
Gagauz kadın giysileri model özellikleri açısından incelendiğinde yanların
geniş, kesimlerin kupların şık ve rahat olduğu, japone ve reglân düşük kol
formları, kol büzgüleri ile daha birçok özelliklerinin kullanışlı olduğu görülebilir.
Şık ve oldukça renkli olan bu giysilerin ergonomik kullanım konforu açısından
teknik özelliklerinin incelenmesi daha da önemli hale gelmektedir.
3. GİYSİ ERGONOMİSİ VE KONFOR
Giyim, tarih kadar eski olan bir konudur ve giyim insanın giydiği ya da
bedenine uygulandığı materyallerin tümüdür. Giysi, insan vücut formu ve
ölçülerine göre, belli bir modele uygun hazırlanan kalıpla kesilen kumaşın
dikim işlemleri ile elde edilir.
Giysinin tasarım ve üretimi esnasında ergonomik unsurların göz önünde
bulundurulması gerekmektedir. Bunların başında insan vücudunun özelliklerine
uygun model ve malzeme seçimi, vücut ölçülerine uygun kalıp hazırlama, kumaş
ve dikiş özellikleri ile modaya uygunluk ve konfor gelmektedir.
Birçok farklı disiplinden yararlanan ergonominin giyim konusunda
önemli katkılarından söz edilebilir. Bireyin kendisini rahat hissedebilmesi,
vücuduna uygun, hareket serbestliği sağlayan ve hava koşullarına uygun
giysilerle mümkün olabilir. Rahatlık ve konforla birlikte giysi dizaynı
konusunda ergonomik yaklaşım da önemlidir.
Bireyin vücut ölçülerine uymayan bir giysi güzel görünmeyeceği gibi
rahat hareket etmeyi de engelleyebilecektir. Bir giysinin vücuda uyumunda
133
sorunların yaşanması genellikle seçilen model ve uygun olmayan malzeme
kullanımı ile giysi kalıbının doğru hazırlanmayışından kaynaklanabilir.
Geleneksel giysiler ergonomik açıdan incelendiğinde, ayakta durma, oturma
ve yürüme anında vücudun zar eğrisi sınırları içinde dinamik yapıda olduğu
görülür. Giysiler kullanıcıların bedensel fonksiyonlarına cevap verebildikleri
sürece kullanışlı ve rahattırlar. İnsanların tecrübe deneyimleri sonucunda
buldukları pratik çözümlerle giysilerde bu rahatlığı sağladığı görülebilir.
Giysi modelleri oluşturulurken vücut hareket sınırlarının da düşünülerek,
hareket halindeki kullanıcıların konforunun da tasarlanması ve uygulamaya
geçirilmesi gerekir. Ancak düğün, nişan gibi tören giysilerinde bu unsurların
dikkate alınmadığı görülebilir. Görselliğin ön planda olduğu özel gün giysilerini
giyen kişinin hareketi neredeyse imkânsız halede gelebilir. Ancak diğer
giysilerde yer alan pek çok fonksiyonel giysi parçaları ve teknik uygulamalar
günümüz giysi tasarımcıları ve ergonomistlerin ilgisini çekecek kadar önemlidir.
Giyilen giysiden rahatsız olmak ise giysinin kullanım konforunun
olmadığı anlamını taşır ve birey kendini giysi içinde rahat hissetmez. Bireyin
psikolojik ve fiziksel olarak giysi içinde kendini rahat hissetmesi ergonomik
kullanım konforunun sağlandığının göstergesidir.
Gagauz kadın giysileri model özelliği, kesim özellikleri, estetik görünüm
ve ergonomik kullanım konforu açısından incelendiğinde, giysilerin şık ve
vücut hareketlerinin rahat kullanımını sağlayan özelliklere sahip olduğu
görülmektedir.
4. GİYSİLER VE İNSAN VÜCUT HAREKETLERİNİN SINIRLARI
Bir giysinin tasarımında kol, bacak gibi hareketli organların hareketi
sırasında giysinin kullanımına olan etkileri dikkate alındığında, insan
vücudunun dinamik özellikleri de önem kazanmaktadır. Ayakta durma
sırasında kolu yukarı kaldırılma pozisyonu incelendiğinde, eğer kol evi dar
geliyor ve kol giysiye uygun şekilde dikilmemiş ise giysinin bedene
uyumunda sorunlar yaşanacaktır.
Ayakta durma ve yürüme pozisyonunda vücut hareketleri, vücudun zar
eğrileri ile kol, bacak ve bedenin hareket sınırları içinde yer alır. Bu hareketler,
Şekil 1. 2. 3. 4.'de görüldüğü gibi omurga hareketleri, dirsek ve kol hareketleri,
kalça ve diz hareketleri, omuz ve eklem hareketleri şeklinde sıralanmıştır.
Şekil 1. Omurga Hareketleri
Şekil 2. Dirsek ve Kol Hareketleri
134
Şekil 3. Kalça ve Diz Hareketleri
Şekil 4. Omuz ve Eklem Hareketleri
(Panero ve Zelnik,1975)
Bir giyside konforu sağlamak, sadece giysinin ısı ve nem transfer
özelliklerini giysinin yapısına uyarlamak değildir. Bununla birlikte, bir
giysinin duyumsal karakteristiklere sahip olması da gereklidir. Giyside
kastedilen duyumsal karakteristikler kumaşın tekstil yapısı ile insan derisi
arasındaki mekanik ilişki yoluyla oluşan temas hissidir (Umbach, 1993: 165).
Yukarda açıklanan nedenlerle insan vücut hareketlerinin sınırları ile giysi
uyumunun önemli olduğu ve bu nedenle Gagauz kadın giysilerinin
ergonomik kullanım konforu ve teknik özellikler açısından incelenmesi
gerekliliği sonucuna varılmıştır.
5. GAGAUZ KADIN GİYSİLERİNİN ERGONOMİK KULLANIM
KONFORU VE TEKNİK ÖZELLİKLERİ
Ulusların geçmişlerinin geleceklerine aktarılmasında kültür varlıkları
önemli bir unsurdur. Kültür varlıkları içerisinde önemli bir yeri olan el
sanatları ile çok fazla çeşitlilik gösteren geleneksel giysiler bir bütün olarak
maddi kültür ürünleridir. Halk kültürünün önemli bir parçası olan maddi
kültür ürünleri, ülkelerin gelenek ve görenekleri ile yaşam biçiminin
kuşaktan kuşağa aktarılmasında ve devam ettirilmesinde büyük rol oynar.
Gagauz Türklerinin çeşitli etkileşim ve değişiklikler geçirerek günümüze
kadar gelen kültür varlıklarının önemli bir bölümü ise el sanatları ve
geleneksel giysiler oluşturmuştur.
Gagauz Türklerinin erkeklerine göre daha renkli ve zengin giyim
özelliklerine sahip olan geleneksel kadın giysilerinin önemli parçalarını, don,
gömlek, fistan oluşturmuştur (Güngör, Argunşah, 1998: 116).
Gagauz kadınlarının giysileri arasında don, gömlek, fistanla birlikte, kofta
veya keptar, adı verilen kolsuz yelekler ile kastor veya aba adı verilen kalın
giysilerin yer aldığı görülür. Genç kızlar ve kadınlar ise şenliklerde ve
düğünlerde uzunluğu kalçaya kadar olan üst gömleğin altına etek
giymişlerdir. Fıta adı verilen pamuk ve ketenden dokunan, kadınların belden
itibaren diz kapaklarının üzerine kadar uzanan, sadece önü kapatan, etrafı
şeritle süslü önlük yaygın olarak kullanılmıştır.
Günlük giysilerinin dışında özel günlerde giyilen gelin kıyafetlerinde ise,
belden yukarı içe ipekli gömlek, üzerine ipekli entari ve onun üzerine kısa kollu
135
kontoş adı verilen üst giysi, belden aşağı içe, yarısı beyaz yarısı koyu renkli
keten kumaştan yapılan çatal don ile kiliseye giderken de, bütün vücudu örten
biniş ya da piniş adı verilen bir üst giysisi giymişlerdir. Gelinler başına fes
takarak, fesin etrafına çember sarmışlar, üzerine altın ve gümüş takarak, başın
arka tarafına bir çiçek, ön tarafına da yine altın, boyna da inci ve mücevherlerle
iki sıra altından gerdanlık, ellerine ise altın bilezik takmışlardır. Günümüzde ise
Gagauz gelinleri, beyaz gelinlik giymektedirler (Manof, 1939: 124).
19. yılın sonu, 20. yüzyılın başında giysilerde işlemelerle süslemeler
yapılmaya ve kadife ipek ve benzeri kumaşlardan beli dar aşağısı geniş
ceketler dikilmeye başlanmıştır (Erden, 1999: 120).
Gagauz kadın giysileri model özelliği, estetik görünüm ve ergonomik
kullanım konforu ve teknik açısından incelendiğinde; giysilerin şık ve vücut
hareketlerinin rahat kullanımını sağlayan model ve kesim özelliklerine sahip
olduğu görülebilir.
Giysiyi giyen kişinin antropometrik yapısı, fiziksel hareket yeteneği
dikkate alındığında, modaya uygunlukla birlikte konforunda giyside
planlanması gerekmektedir. Böylece ergonomik ürün ortaya çıkacak ve giysi
"kullanıcı konforunu" sağlayacaktır. Kullanım alanlarına göre giysi tasarlama
ve model seçme, kumaş ve aksesuar seçimi, kalıp ve montaj uygulamalarında
konfor noktalarının doğru belirlenmesi günlük ya da yaşamsal performansı
yükseltmede etkili olacaktır.
Çalışmada yer alan giysiler ve giysi fotoğraflarının seçimi için ilk
aşamada literatür taraması yapılmış ve daha sonra Beşalma/Comrat'daki
"MUZEUL GĂGĂUZ DE ISTORIE ŞI ETNOGRAFIE"de yer alan giysiler
incelenmiştir. Müzede ve kaynaklarda yer alan giysiler arasından model
özellikleri değişik ve ilginç olanlar arasından seçim yapılmıştır.
Teknik Çizim 1. Gömlek
(Anonim, 2002: 12)
136
Teknik Çizim 2. Gömlek
(Anonim, 2002: 12)
Teknik Çizim 3. Gömlek
(Anonim, 2002: 12-14)
Teknik Çizim 4. Kol Kuş Parçası
Teknik Çizim 5. Etek Kuş Parçası
137
Gagauz kadınlarının giysilerinden, çizim 1, 2, 3'de verilen gömleklerin
teknik çizimleri ergonomik kullanım konforu açısından incelendiğinde,
dirsek kol hareketleri ile omuz ve eklem hareketlerinin rahat kullanımını
sağlayan özelliklerde olduğu görülebilir. Robalı, kare ve japone kol kesimli
olan gömleklerin kol altında kullanılan dörtgen "kuş" parçaları (Teknik
Çizim 4.), ve etek formunda ise dikey kuplarda kullanılan üçgen "kuş"
parçaları (Teknik Çizim 5.) ile zenginleştirilmiştir.
Model özelliğine göre oluşturulan kol formlarında kullanılan "kare kol"
ve "japone kol" kesimi ile kol hareketinin rahat kullanımını sağlayan dörtgen
"kuş" parçası konforu sağlayan özelliklerdedir. Yakada kullanılan derin
yırtmaç gömleğin giyme ve çıkarmasını kolaylaştıran özellikte olup, boyun
hareketini de rahatlatıcı özelliktedir. Roba ve boyun çevresinde kullanılan
büzgüler vücut hareketlerinin rahat kullanımını sağlamaktadır.
Teknik Çizim 6. Fistan
(Anonim, 2002: 14)
Teknik çizim 6'da verilen fistan modelinde görüldüğü gibi kullanılan
düşük kol formu, omuz ve eklem hareketlerinin rahat kullanımını sağlayıcı
özelliktedir. Eteğin kademeli kesimi ile birlikte kullanılan büzgüler ise kalça
ve diz hareketlerinin rahat kullanımını sağlamaktadır. Fistan konforu
sağlayıcı özellikleri ile birlikte, üst beden ve etekte kullanılan süslemeleri ile
estetik ve şık görünümdedir.
138
Teknik Çizim 7. Fistan
(Anonim, 2002: 12)
Teknik çizim 7'de yer alan fistanın kol kesimi incelendiğinde kullanılan
düşük kol formu ile birlikte kol üstündeki büzgüler dirsek, kol, omuz ve
eklem hareketlerinin rahat kullanımını sağlayıcı özelliktedir. Bileğe doğru
daralan kol formunu elde edebilmek için kol ucundan dirseğe kadar
kullanıldığı düşünülen pens, dirsek ekleminin kullanımını rahatlatmaktadır.
Fistanın belinde kullanılan büzgüler, ön etekte kullanılan pililer, kalça ve diz
hareketlerinin rahat kullanımını sağlamaktadır. Fistan model detayları, üst
beden, kol ve etekte kullanılan süslemeleri ile estetik ve şık görünümde olup,
konforu sağlayıcı tüm özelliklere sahip olduğu görülebilir.
Teknik Çizim 8. Ceket
(Anonim, 2002: 12)
Teknik çizim 8'de görülen ceketin düşük kol formu ile birlikte kullanılan
parçalı japone kol kesimi ve büzgüleri omurga, dirsek, kol, omuz ve eklem
139
hareketlerinin rahat kullanımını sağlayıcı özelliklerdedir. Ceketin ön ve
arkasında kullanılan boyuna kesikler ve etek ucundaki üçgen açılımı,
kullananın konforunu sağlayıcı özellikler olarak ön plana çıkmaktadır. Ceket
modelinin ön beden ve araka bedeni ile kolunda yapılan süsleme özellikleri
estetik açıdan oldukça şık görünümdedir.
Teknik Çizim 9. Etek
(Anonim, 2002: 12)
Teknik çizim 9'da görülen eteklerde kullanılan enine ve boyuna kesikler
ile büzgülerin kalça ve diz hareketlerinin rahat kullanımını sağlayıcı
özelliklerde olduğu görülebilir. Etek ucunda kullanılan şerit süslemeler ise
modeli zenginleştirerek şık ve estetik bir görünüm kazandırmıştır.
6. GAGAUZ KADIN KIYAFETLERİNDEN ÖRNEKLER
Resim 1. Gagauz Kadın Kıyafeti (Hagem Arşivi)
140
Resim 2. Gagauz Kadın Kıyafetleri
(Erten ve Diğerleri, 1999: 126) (Hagem Arşivi)
7. SONUÇ VE ÖNERİLER
İnsanın yaşama biçimini belirten göstergelerden olan kültür tüm canlı
varlıklar gibi doğar, yaşar, gelişir, değişir ve süreklilik gösterir. Dolayısıyla
giyim kuşam ve el sanatı ürünleri, insanların bulundukları uygarlık
seviyelerine göre veya bulundukları toplumların örf, adet, inanışları, yaşama
şartlarına göre şekillenip çeşitlenmektedir.
Kültür, bir milletin hayat tarzı ve yaşam biçiminin göstergesidir. Bir
toplumun kültürü, onun tarihi geçmişini, bireylerin hayatını, günün
çeşitli zamanlardaki eylemini geçinme ile ekonomik faaliyetlerini,
dinlenme, eğlence ve dinî hayata ayrılan kısımlarını içermektedir.
Kültür varlıkları içerisinde önemli bir yeri olduğunu düşünülen el
sanatları ile bunlara bağlı olarak çeşitlilik gösteren giysiler, bir bütün olarak
kültür ürünleridir. Giysiler doğrudan insanla ilgili olduğundan, insanın
yaşama biçimini belirten göstergelerden birisidir.
Bir ülkenin kültürü en canlı ve anlamlı belgeleri oluşturur. Gagauz halk kültürü
de yüzyıllar boyunca göçler ve birlikte oldukları topluluklardan etkilenerek,
kuşaktan kuşağa geçerek biçimlenmiş ve değerler bütününü oluşturmuştur.
Geçmişi çok eskilere dayanan Gagauz kültürünün önemli bir bölümünü
oluşturan el sanatları, gelenek ve görenekleri ile yaşam biçiminin kuşaktan kuşağa
aktarılması ve devam ettirilmesi oldukça önemlidir. Ulusların geçmişlerini
geleceklerine bağlayan en önemli köprülerden birisi de kültür varlıklarıdır.
Bir kültür ne kadar karmaşık ve gelişken ise, geleneksel el sanatları ve
giyim tarzları da o ölçüde çeşitlilik ve gelişim göstermiştir. İhtiyaçtan ortaya
çıkan ortak giysiler ülkelere göre farklar göstermektedir. İnsanların kendi
141
kıyafetlerindeki rahatlığı sağlaması ise yılların tecrübesi deneyimi ve pratik
çözümlerle ile ortaya çıkmıştır.
Giysiler bedensel fonksiyonlarına cevap verebildikleri sürece kullanışlı ve
rahattırlar. Gagauz geleneksel giysileri ergonomik kullanım konforu açıdan
incelendiğinde, ayakta durma, oturma ve yürüme anında vücudun zar eğrisi
sınırları içinde dinamik yapıya sahip olduğu görülür.
Giysi modelleri oluşturulurken vücut hareket sınırlarının da düşünülerek,
hareket halindeki kullanıcıların konforunun da tasarlanması ve uygulamaya
geçirilmesi gerekir. Gagauz kadın giysilerinin model özelliklerinde
uygulanan kol kesimleri, kesikler, pililer, büzgüler ve benzeri detaylar
giysiye fonksiyonel özellikler katarken estetik görünümünü etkilemiştir.
Gagauz kadınlarının kullandığı geleneksel giysiler teknik açıdan
incelendiğinde modellerde kullanılan tüm detaylar ile vücuda ideal uyum
sağladığı görülebilir. Kadın giyimlerinin modellerinde kullanılan kesim
özelliklerindeki birçok detayın kullanışlı ve rahatlığı dikkat çekicidir.
Ergonomik açıdan fonksiyonel özellikler taşıyan bu giysilerin süslemelerinin
ise estetik ve şık olduğu görülebilir.
İnsan bedenini saran üç boyutlu yüzey olan giysi ve giyinme eylemi fiziksel
bir faaliyet gibi görünse de psikolojik ve sosyolojik tarafları daha çok ortaya
çıkmaktadır. Bu nedenle geleneksel giysilerin yaşatılması ve sonraki nesillere
kültür mirası olarak aktarılabilmesi için geliştirilen öneriler aşağıda verilmiştir.
Günümüz giysi tasarımcıları ve ergonomistlerin ilgisini çekecek kadar
önemli olan Gagauz geleneksel giysilerinde yer alan pek çok fonksiyonel giysi
parçaları ve teknik özellikleri, yeni araştırma konuları kapsamına alınmalıdır.
Ulusların geçmişlerini geleceklerine bağlayan önemli köprülerden birisi
olan Gagauz geleneksel giysileri, farklı disiplinler ve farklı bakış açıları ile
araştırılarak incelenmelidir.
Çalışma kapsamına alınmayan, Gagauz geleneksel giysilerde kullanılan
kumaşların termal konforu ise yeni bir araştırma konusu olarak ele
alınmalıdır.
Kaynakça: Arnaut, Tudorka. (1997). Kültür ve Sanat Dergisi, Türkiye İş Bankası
Yayınları, sayı: 33, Ankara. Anonim. (2002). Gagauz Rubaları, Saba Yıldızı, Etnik
Bilimi-Kültür-Tarih, Üç Aylık Jurnal, Sayı: 18, Gagauziya- Avtonom Bölgesi. Erten,
Atilla. Ve Diğerleri. (1999). Gagauz Halk Kültürü T.C Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini
Araştırma ve Geliştirme Müdürlüğü, Ankara. Güngör, Harun. Ve Argunşah, Mustafa.
(1998). Gagauzlar Gagauz Türklerinin Etnik Yapısı, Nüfusu, Dili, Dini, Folkloru
Hakkında Bir Araştırma, Ötüken Yayınları, İstanbul. Hagem Arşivi. T.C Kültür Bakanlığı
Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Müdürlüğü, Ankara. Manof, Atanos. (1939).
Gagauzlar (Hristiyan Türkler), Bulgarca'dan Çeviri: M. Türker Acaroğlu, Varlık Neşriyat,
Ankara. Panero, J. & Zelnic, M. (1975). Human Dimension And İnterior Space. The
Architectural Press Ltd, London. Umbach, K. H. (1993). Knitting Technigue.
142
МОВА ТА ЛІТЕРАТУРА
Гьонюль Айан, д-р філол. наук, проф./Prof. Dr. Gönül AYAN (Туреччина)
МИХАЙЛО ЧАКИР–ВИЗНАЧНА ПОСТАТЬ
ГАГАУЗЬКОЇ КУЛЬТУРИ
ATATÜRK'ÜN HİZMETLERİNDEN DOLAYI ÖDÜLLENDİRDİĞİ BÜYÜK
GAGAUZ KİMLİĞİ MİHAİL ÇAKIR
Михайло Чакир, котрий своїми творами та ідеями сформулював гагаузьку
ідентичність, прагнув визначити походження гагаузів та накреслив шлях, який їм
слід торувати у житті надалі, полишив слід у культурі завдяки ідеям, викладеним
у творах. Він був релігійною особою. У школі разом з уроками релігії викладав
також природничі і соціальні науки, математику. Він був високошанованим серед
гагаузів та молдаван, і 1884 року його обрали депутатом. У газетах, які він
випускав, та власних дослідженнях Чакир висвітлював питання походження
гагаузів, їхні традиції, мову, релігійні принципи. Укладений Чакиром словник
гагаузької мови, який є одним із важливих лінгвістичних першоджерел, став
провідним джерелом формування етнічної ідентичності гагаузького народу.
Mihail Çakır 1812 yılında Çadır(Lunga)'a göç eden bir ailenin oğludur. 1861
yılında Bender Tighina kasabasında dünyaya gelir. Doğum günü melek Mihail
ve Gabriel(Cebrail) olduğundan(8 Kasım) küçük bir kilisede Mihail adı verilir.
Dört yıl süren İlköğretimini Çadır kasabasında tamamlayıp ailesinin isteği
üzerine Kişinev'de ilahiyat eğitiminin yapıldığı orta öğretime devam ettikten
sonra, Kiev'de İlahiyat Fakültesinde tahsilini tamamladı. 1881 yılında ise
Kişinev'deki ortaokula öğretmen olarak tayin edilir. Din adamlığı ile
öğretmenliğini çok güzel bir şekilde imtizaçlandıran Mihail Çakır, kısa sürede
çevresinde çok sevilen ve sayılan bir kimlik oluşturur. Moldovanlar için başka
okullarda da dersler verir. Kişinev'in dinî okulunda papazlık yanısıra matematik
ve tabii bilimler öğretmenliği yapar. Bu arada sahip olduğu millî Gagauz kimliği
ile öne çıkar. Muhtelif kuruluşlarda, cemiyetlerde üye veya başkan olarak
görevlerde bulunur. Her ortamda kendisini tanıtır ve sevdirir.
Gagauzlar hakkında bugün ulaşılan bilgiler, Mihail Çakır'ın çalışmaları
neticesinde ortaya konulmuştur. Gagauzlar, siyasi bir birlik
oluşturamamışlardı. Küçük topluluklar halinde ve değişik siyasi coğrafyada
yaşadılar. Ana dilleriyle eğitim yapamadıkları için edebiyatları da
gelişmesine geç başlamış oldu. Bugün, Oğuz boyundan gelen soydaşlarımız
Gagauz(Gökoğuz) Türkleri, Türklüğü hiçbir yerde görülmeyen bağlılıkla
yaşamağa çalışmaktadırlar.
Gagauzlar dil din ve kültür bakımından diğer Türk topluluklarından farklı
olan bir topluluktur. IX. asırdan itibaren Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a
143
yönelen Türk akınları, Selçuklu-Osmanlı Türkleriyle devam eden Türk
fütühatı Balkanlar ve orta Avrupa'da çok sayıda Türk bölgesi vücuda
getirmiştir. Gagauzlar devam eden zaman içinde hristiyanlığı kabul ettiler.
Gagauz dili Türk dil ailesine yakın olan bir dildir. Bu dil hakkında
Türkoloğlardan R.R. Arat Gagauz dilini şive, A.N.Kononov bağımsız bir dil
olarak değerlendirmiş, Baskakov ise Oğuz grubuna dahil eder. Gerek Gagauz
dili, gerek Gagauz tarihi ve gerekse Gagauz edebiyatı, kültürü ancak
19.yüzyılın başlarına kadar götürülebilir.
Mihail Çakır, Moldova'nın Romanya'ya bağlı olduğu dönemlerde Gagauz
yazılı edebiyatının, Gagauz kimliğinin kurucusu, araştırıcısı olarak bilinir. Mihail
Çakır yaptığı mücadeleyle Gagauz edebiyatını, Gagauz dilini, Gagauz kimliğini
oluşturur. Gagauz edebiyatının başlangıcı resmi olarak 1957 yılı olarak
gösterilirse de bunun temellerini de Mihail Çakır atmıştır. Mihail Çakır'ın
Gagauz kimliği üzerinde gayretleri bölge halkının takdirlerine sebep olur. Mihail
Çakır halkı tarafından gördüğü itibarla 1884 yılında Rusça ve Moldovanca
yayınlar temsilciliğine ve mahalli mecliste de milletvekilliğine seçilir.
20.yüzyılın başlarında Gagavuzların Türk ulusunun bir parçası olduğu iddiasını
ortaya atan başpapaz Mihail Çakır, 1896 yılında resmî makamların izniyle
Romen harfleriyle bir alfabe meydana getirir. Ardından Rusça Ders Kitabı,
Okuma Kitabı, Tevrat ve İncil Tercümesi, Kilise Tarihi, Hristiyanlık İlmihali,
Rusça-Moldovanca Sözlük, Kısa Moldovanca Gramer adlı eserlerinin
Moldovanca ve Rusça yayınlanmasını yine resmi makamların müsaadesiyle
sağlar. 1907yılında yetkililerden aldığı özel izinle Kişinev'de ilk dini Gagavuzca
gazeteyi çıkarır. Gagauzların tarihi köklerini, geleneklerini, dilini ve dini
anlayışlarını araştırıp değerlendirmelerde bulunur. Viata Beserabya isimli
gazetede 3 makale halinde yayınlar. 1934 yılında ise bu üç makaleyi birleştirip
Beserabyalı Gagauzların Hikâyesi adıyla kitaplaştırır.
8 Kasım 1931 yılında papazlık ve öğretmenlikte 50 yılını dolduran Mihail
Çakır için bir kutlama yapılır. Daha sonra Orfelinat kilisesinde Litürgiya
tamamlandıktan sonra vaiz öğretmen Vladimir Kasım cemaatin arasında
bulunan Mihail Çakır'a atfen onun Gagauz Halkına yaptığı hızmetleri, "Biz
Gagauzlar birkaç gün önce gazetelerden sizin papazlık ve öğretmenlikte 50
yılınızı doldurduğunuzu öğrendik….. Bu günü analım. Cenabımız Mihail
Çakır'a şükranlarımızı sunalım. 50 yıl boyunca bize yaptığınız nasihat,
verdiğiniz öğüt ve bütün iyilikleriniz için size teşekkür ederiz. Mihail
Çakır'dan önce, onun zamanına kadar Gagauz dilinde yazılmış bir tek kağıt
parçası bile yoktu. Kiliselerde ve evlerde okuyabilmemiz için İncil'i Gagauz
diline çevirdiniz. Diğer faydalı kitapları kazandırdınız. Bu çok faydalı kitapları
sana şükrederek okuyoruz." şeklinde kısaca anlatarak şükranlarını bildirir. Bu
törenler uzun süre değişik ortamlarda devam eder. Mihail Çakır'ın Gagauz
Kültürüne yaptığı hizmetler anlatılıp değerlendirilmelerde bulunularak, bu
144
Gagauz milliyetçisi bir bakıma, ödüllendirilir. Roma başpapazının da
bulunduğu heyetler Mihail Çakır'ın ziyaretlerine gelip onu, yaptırdığı sığınma
evlerinden, matbaalardan, okullardan söz ederek tebrik ederler. "Dev Adamın
Oğlu" adında masal Çadır kasabasında bulunan Gagauz Milli Tiyatrosu
tarafından Mihail Çakır adına defalarca sahneye koyulur. Böylece Mihail
Çakır'ın adı, destanlaştırılarak yaşatılmış ve yaşatılmaktadır.
Mihail Çakır'ın mazbut bir aile yaşamı vardır. Hanımı İrina Çakır, Mihail
Çakır'ın meslek hayatında başarılarının arkasında duran bir hanımefendidir.
Oğulları ve torunları arasında da baba mesleği papazlığı seçenler olmuştur. Bir
torunu Bükreş'teki bir topçu ocağının albayıdır. Ayrıca Tala adında mühendis,
fizikçi, matematikçi bir torunundan başka, dedesinin hakiki takipçisi ise Bükreş
Üniversitesi profesörü Nicola Çakır da onun torunudur. Meşhur tarihçi Mihail
Guboğlu'nun büyük annesi Katinka'nın baba tarafından Mihail Çakır ile
akrabalık ilişkisi mevcuttur. Prof.Dr. Mihail Guboğlu 1933-1934 yıllarında
askerlik yaptığı sıralarda Mihail Çakır'ın birkaç defa evine ziyarete gitmiş, ve
daha sonraları Gagauzlar üzerinde yaptığı doktora çalışmasında da Mihail
Çakır'ın danışmanlığından istifade etmiştir.22 Zira ondan başka Gagauzlar
hakkında bilgi sahibi olan ve faydalanabileceği hoca mevcut değildir.Anadolu
Türklüğü, Gagauzları ancak, Atatürk Türkiye'si zamanlarında tanır. Hamdullah
Suphi Tanrıöver'in Bükreş elçiliğine gönderildiği dönemlerden önce meseleye
Köstence ve Varna konsolosları el atarak Gagauzlar hakkında topladıkları bilgiyi
birer rapor halinde Ankara'ya bildirirler.23 Ancak bu konuda, Hamdullah Subhi
Tanrıöver'in 1931 yılından itibaren 13 yıl boyunca Bükreş Büyük elçisi olarak
Türkiye'yi temsil etmesi sırasında önemli gelişmeler sağlanır. Çünki Hamdullah
Suphi, Romanya'da yaşıyan Müslüman ve Hristiyan Türklerin varlığı ve onlara
hızmet etme arzusu24 ile kendini sorumlu tutar. Hamdullah Suphi, 1933 yılında
Türkiye-Romanya Dostluk, Saldırmazlık, Hakemlik, Uzlaşma antlaşmasının
imzalanmasından sonra Bükreş'te özel gayretleriyle bir Türk mezarlığının
yapılmasını sağlarken diğer taraftan da Müslüman Türk cemaatinin yüksek
okulunda Arap alfabesini bıraktırarak Türk alfabesini kabul ettirir. Türk Tarihi
derslerinin yanısıra fransızca dersini de müfredata koydurur. Gagauzların
bulunduğu yöreleri dolaşıp onların kültürleriyle yakından ilgilenir. Bundan sonra
bu yerlerde Türkçe öğretim yapan okullar açtırarak, bu okullara öğretmen
tayininiyle birlikte Türkiye'den kitaplar getirtir.
Mihail Çakır'ın başlattığı ve temelini attığı, geliştirdiği Gagauz kimliğinin
Türkiye Cumhuriyeti tarafından Bükreş elçiliğine gönderilen Hamdullah
Suphi Tanrıöver tarafından destek bulması, Gagauzların Türklüklerinin
22
Mihail Guboğlu, Prof. Protoieren(Baş papaz) Mihail Ceakir(M.Çakır)(1861—1938)'ın Ölümünün
50.yılı münasebetiyle,2/Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1989,s.59-84
23
Yonca Anzerlioğlu, Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri, Bilig 2006, sayı
39,s.32..
24
Yonca Anzerlioğlu, age. s.31.
145
şuuruna ulaşmalarında ve bugün ki noktaya gelmelerinde hayli etkili
olmuştur. Mihail Çakır'ın attığı temeli Hamdullah Suphi Tanrıöver tamama
ulaştırır. Mihail Çakır'ın torunu, Bükreş Üniversitesi Tarih profesörü Nikolay
Çakır, Gagauz-Türk kimliği konusunda "Osmanlılar asimilasyon poltikası
yapmadıkları için Avrupa topraklarındaki Rumlar, Bulgarlar, Sırplar,
Moldovanlar, Macarlar, Arnavutlar yok olmadılar. Balkanlardaki İslam
kültürü Gagauz kültürüne zarar vermedi, hatta onu canlandırdı, faydalı oldu.
Çünkü aynı oğuz kültüründen geliyorlardı.."25 şeklinde ifadelerle dedesinin
yolunu takip etmekte olduğunu sergiliyor.
Hamdullah Suphi'nin Bükreş büyükelçiliği yaptığı yıllar Gagauz tarihi
bakımından çok önemlidir. Bugün bu küçük topluluk yaşıyor ve otonom bir
devlete sahip bulunuyorsa bunda Mihail Çakır ile birlikte Hamdullah
Suphi'nin katkısı büyüktür. Hamdullah Suphi, Bükreş'e elçi tayin edildiğinde
(1931) Mihail Çakır ile haberleşmeğe başlar. Hamdullah Suphi, Bükreş'te
bulunduğu sürece Romanya'da yaşayan Müslüman Türk toplumunun
durumlarıyla yakından ilgilendiği kadar, Gagauzlarla da ilgilenmeyi ihmal
etmez.26 Gagauzların yaşadığı yerleri dolaşarak Hıristiyan Türk
Topluluğunun içinde bulunduğu duruma yönelik tespitleri, düzenli olarak
gerçekleştirdiği faaliyetler kapsamında "Gagauz Türkleri" başlıklı
raporlarıyla Ankara'yı bilgilendirmekten geri kalmaz. Türk milliyetçisi
olarak tanıdığı Mihail Çakır'dan da Atatürk'ü haberdar eder. Atatürk Mihail
Çakır'a bir diploma ile nişan gönderir. Anıtkabir müzesindeki kitaplar
arasında Mihail Çakır'ın Gagauzların İstoryası isimli kitabı bulunmaktadır.
Atatürk bu eseri okumuş ve satırlar arasına da notlar yazmıştır. Hamdullah
Suphi, tesbitleri doğrultusunda Romen hükumeti nezdinde girişimlerde
bulunmaktan çekinmez. Hamdullah Suphi'nin 1934 tarihli raporunun
içeriğinden onun, 3 günlük bir gezi sırasında Kişinev'de Gagauz Türklerinin
ileri geleni olarak Profesör Mihail Çakır ile görüştüğünü ve bu görüşmenin
ilk görüşme olmadığını öğreniyoruz. Hamdullah Suphi; "Hıristiyan
Türklerin, en yaşlı, en muktedir papazı olan Protoerev yani vilayet reisi
ruhanisi" olarak nitelendirdiği Mihail Çakır için, elli yıldır Gagauzların Türk
soyundan geldiklerini kendi halkına anlatmak için mücadele ettiğine vurgu
yaptıktan sonra İncil'i Türkçe'ye tercüme ederek nüshalar halinde basıp
dağıttığından, Revista Besarabya dergisinde Gagauzların Türklüğüne dair
çeşitli makaleler yayınlayarak Gagauzların eriyip gitmelerine engel olmaya
çalıştığından bahsetmektedir.
Hamdullah Suphi 1939 yılında Yaş Üniversitesinde bir konferans verir.
Geri dönüşünde Komrat Belediye başkanı Georgi Kaygı ona refakat ederek
25
Harun Güngör,Gagauz Türkleri,T.C.Kültür Bakanlığı Türk Dünyası Edebiyatı, Ankara, s.28
Yonca Anzerlioğlu,Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri, Bilig 2006, sayı
39.s35.
26
146
bir rapor hazırladı. Raporda yine sözkonusu Mihail Çakır'dır. Bu raporun
içeriği; "Gagauzlar arasında, Türk asıldan geldikleri iddiasını ortaya atan
Çakır Mihail isminde bir papazdır. Bu zat geçen sene vefat etti. Fakir
olmasına rağmen Gagauzların Türkçe ve Romanca tarihini neşr ve dualarını
Türkçe'ye tercüme etti. Hatta ölümünden sonra Hıristiyan Türk çocuklarının
Türkçe'yi kolay öğrenebilmeleri için Romenceden Türkçe'ye tercüme ettiği
kelimelerle dolu bir de lugat kitabı, ailesi tarafından bastırıldı. Ve tevzi
olundu. Bu zatın Gagauzların Türk aslından olduklarını iddiaya başlaması
bundan 50 sene evveldi.27
1936 yılında Yaşar Nabi Nayır, Balkanlara duyduğu özlemi "Doğduğu ve
içinde büyüdüğü vatanda, vatan nostaljisi duymanın ne demek olduğunu bütün
göçmüş olanlar bilirler"28 cümlesiyle özetler. Kaybedilmiş olan topraklar
özlemini Balkanları adam adım dolaşarak hisseder. Yolu Besarabya'ya ulaşır.
Burada kendilerine Gagauz bazan da Türk diyen, başka soydan olanların da
onları aynı adlarla çağırdıkları toplulukla karşılaşır. Aralarında Bulgarlar, Ruslar
kendi milletlerinden, kültürlerinden bahsederek gururlanırken Gagauzların bu
duygudan yoksun olmanın sıkıntısı içerisinde olduklarını müşahede eder. Yaşar
Nabi, küçük Gagauz çocuklarının, tarlalardan yorgun argın gelen ana babalarını,
Bulgar- Rus arkadaşlarının kendilerine nisbet yapar gibi büyük, güzel, süslü
kitaplar gösterdiklerine, ama kendilerinin bundan yoksun olduklarını söyleyerek
onları şıkıştırdıklarına, onların ise, " siz de Mihail Çakır'ın kitaplarını okuyun"
dediklerine şahit olur.
Yazar, Gagauzlar arasında dolaşan Türk elçisi Hamdullah Suphi'nin
hızmetlerinin neticesini "Türk elçisi, günün birinde, aralarından bir hayal gibi
gelip geçiyor…" ve "hakikaten bir rüya olmadığını anlamak için, aralarında
hep bu hadiseden bahsediyorlar. Onu görmüş olan bahtlıların etrafından
meraklı bir insan çenberi eksik olmuyor. Ve aradan çok zaman geçmeden
ellerinde kendi harfleriyle yazılmış kitaplar ve gazeteler görüyorlar. Küçücük
bir yavrunun resimli bir alfabeden hecelediği sözleri işiten ak saçlı bir
ihtiyar"gagauzca" diye el çırpıyor. Bir zengin evinde radyonun düğmesi
karıştırılırken nasılsa oraya kadar sesini işittirebilen İstanbul istasyonunu
dinleyen ak saçlı bir kadın "Bu benim dilim " diye içinden gelen gözyaşlarını
tutamayarak boşanıveriyor. Dün korka korka, çekine çekine söylediklerini
şimdi herkesin yanında, göğüslerini kabartarak tekrarlıyorlar."29 ifadeleriyle
gözlemlerini aktarıyor. Yaşar Nabi yine bir Gagauz aydının ağzından
Hamdullah Suphi'nin bu insanları kimlik bakımından ulaştırdığı noktayı ise
"Bizim gözlerimiz geçen yıl açıldı. Geçen yıl bize bir Türk kardeşlerim diye
seslendi. O güne kadar biz öksüzdük. Şimdi göğsümüzü kabartarak bütün
27
Mihail Guboğlu, Prof. Protoieren(Baş papaz) Mihail Ceakir(M.Çakır)(1861—1938)'ın Ölümünün
50.yılı münasebetiyle,2/Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1989,s.59-84
28
Yaşar Nabi Nayır, Balkanlar ve Türklük, Ulus Basımevi, Ankara1936, s.8
29
Yaşar Nabi Nayır, age, s.65
147
dünyaya bağırabiliriz: Biz Türküz! Öksüz değiliz! Bizim de anamız var,
bizim de babamız var. Anamız Türkiyedir, babamız Atatürk. Kardeşlerimiz
20 milyon Türktür. Yaşasın Atatürk, Yaşasın onun dirilttiği büyük
Türkiye!"cümleleriyle özetliyor.
Besarabya'da kendisini görmek için Kişinev'e kadar giden Yaşar Nabi'ye,
Mihail Çakır; Gagauzların edebiyatı, adetleri ve oyunlarına dair hazırladığı
diğer eserlerden bahsederek, Atatürk hakkında bir kitap yazmanın da en
büyük arzusu30 olduğunu söyler.
Yaşar Nabi, Mihail Çakır'ı, "85 yaşına rağmen hala, doğru bildiği, inandığı ve
bağlandığı dava yolunda çalışmaktan geri kalmayan bu ihtiyar Türk'ün kalbinde
yanan ateş"i31 Türklüğün üstün ve büyük bir vesikası olarak niteler.
Гусеїн Айан,д.філол.н., проф../ Prof. Dr. Hüseyin AYAN (Туреччина)
ВІДОМИЙ ГАГАУЗЬКИЙ ВЧЕНИЙ МИХАЙЛО ГУБОГЛУ
DOSTUM RAHMETLİ
MİHAİL GUBOĞLU/Çadır 1911-İstanbul 12 Mayıs 1989
Михайло Губоглу був видатним дослідником та науковцем, який виріс серед
румунських гагаузів. Він досліджував бессарабську політику Османської імперії та
архівні документи, що стосувались цього періоду.
Учений часто брав участь у наукових конференціях в Туреччині, проводив також
лекції та виголошував доповіді, займався турецьким та гагаузьким фольклором, а
також активно працював у архівах німецьких, англійських та французьких бібліотек,
щоб віднайти документи, що стосувались османського питання.
Gagauz Türklerinin ve bütün Türk dünyasının iftihar kaynağı olan Mihail
GUBOĞLU, orta halli bir ailenin çocuğu olarak 1911 yılında Çadır'da
dünyaya geldi. Mensubu olmakla daima iftihar ettiği Gagauzlar gibi, ömrünü
Balkanlar'da geçirdi. Öğrenimine doğduğu yer Çadır'da başlayan Mihail
GUBOĞLU, Bender'de liseyi okur. Çernautsi (Cerraunti) Üniversitesi'nin
Edebiyat ve Felsefe Fakültesi'nin Dil ve Tarih kısmını tamamlayınca da.,
araştırmalarına devam eder. Kişinev'de askerliğini yaparken Gagauz
milliyetçisi Mihail ÇAKIR ile tanışır. Sık sık ziyaretine giderek, Gagauzlar'ın
menşei hakkında bilgilendi. Daha sonra da (1938-1940) doktora
danışmanlığını üstlenen Mihail ÇAKIR ile ilgisini, onun başarılı bir
öğrencisi olarak devam ettirdi."Tarihin Işığında Gagauzlar (Gagauzii in
Lumina İstoriei)" adlı doktora tezini savunarak, "Doktor" ünvanını aldı.
Dr.GUBOĞLU, Romence, Rusça, Fransızca, Almanca, Arapça ve
Bulgarca biliyordu. Bu kadar dil bilen bir Türk'ün, Türkoloğ ve Şarkiyatçı
olmasından daha tabii ne olabilirdi? GUBOĞLU da, Yaş (Romanya)
30 30
31
Yaşar Nabi Nayır, Balkanlar ve Türklük,Ulus Basımevi, Ankara1936, s.95.
Aynı eser.s 95
148
Üniversitesinde açılan Türkoloji Enstitüsünde çalışmaya başladı(1940). Daha
sonra Bükreş(1945)'te kurulan Balkanoloji Enstitüsü'nde, Romen İlimeler
Akademisi'nde, Tarih ve Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Enstitülerinde
öğretim üyesi olarak hızmetlerde bulundu.
Prof. Dr. Mihail GUBOĞLU, çalışma ve araştırmalarını, eserlerinin
adlarından da anlaşıldığı üzere, daima Osmanlıların Balkanlara müteveccih
fetihlerine ve Balkanlardaki izlerine hasr etmiştir.
GUBOĞLU'nun, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, Romanya'da öğretim
üyeliği devam ederken; bir ayağı da Türkiye'de, özellikle İstanbul'da olmuştur.
Türkiye'deki Tarih ve Türkoloji kongrelerinin, sempozyumlarının veya bu
konudaki toplantıların vazgeçilmez katılımcısı idi. Özellikle Romanya (EflakBuğdan) ile ilgili Osmanlı arşiv belgelerini araştırıp orijinal tebliğler haline
getirerek, tarihe ışık tuttu. Kendileriyle tanışmamız da bu kongrelerde
olmuştur. Birlikte çalışmak ve bazı belgeleri birlikte yayımlamak üzere
sözleşmiştik. Kader buna fırsat vermedi. Bu kongreyi (Himmetleri ve
gayretleri devamlı olsun, Sayın İrfan NASRATTINOĞLU'nun Gagauzları
konu edinen Moldovya'da Gagauz Yeri'nde toplanacağını) duyduğum zaman
ilk hatırıma gelen de merhumun adı oldu. Artık, O'nun adını bu kongreye
(sempozyuma ) taşımak boynumun borcu idi.
GUBOĞLU, Türkiye üniversiteleri çevresinde çok dosta sahipti. Bunlar
arasında merhum Prof. Dr. Zeki Veledi TOĞAN, Prof. Dr. Ahmet
CAFEROĞLU, Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU, Prof. Dr. Abdülkadir
TİMURTAŞ (ve diğerlerini)'ı bu vesile ile anmak isterim.
Mihail GUBOĞLU, kendine has bir aksan ile konuşurdu. Bu aksan
Gagauz aksanıydı. Ağzından, samimi ifadeler içeren kelimeler dökülürdü.
Daima güleç yüzlüydü. O'nu, kongre ve sempozyumların dışında
kütüphanelerdeki kitap rafları arasında dikkatle bir kitabın üzerine eğilmiş
olarak veya kitabın satırları arasında dolaşırken gördüğümüz de çok
olmuştur. Biz farkına varmamışsak, o bizim farkımıza varırdı. Kulağımızın
dibinden yavaşça hatırımızı sorardı.
Merhum GUBOĞLU'nun iyi bir aile hayatı vardır. 1944 yılında Katüşa
(kendisi ona Kadriye derdi) ile evlendi. Çocukları yoktu. Kadriye hanım,
GUBOĞLU'nun çalışmalarında baş yardımcısı olmuştur. Eşinden daima
övgüyle bahsederek, her fırsat düştüğü yerde ona minnettarlığını ifadeden
geri kalmazdı. Benim, merhum GUBOĞLU ile hemşehriliğim de söz
konusudur. Onun ailesinin yerleştiği Hırsova ile benim doğup büyüdüğüm
Ak Dere (Şumnu-Bulgaristan) Köyü arasında 150 km. kadar mesafe vardır.
Belki bu bakımdan da birbirimize yakınlık duymuştuk.
Gagauzlar, Osmanlı'nın Balkanlardan ve Tuna'nın kuzeyinden çekildikten
sonra, arkada kalan Türkler'le aynı kaderi paylaşmışlardır. Osmanlılar etnik
konularla pek ilgilenmemişlerdir. Gagauzlarla diğer pek çok etnik grubun
farkında olmamışlardır. "Nihayet bunlar da Türkçe konuşan Hristiyan bir
149
cemaattir." gibi görülmüştür. Gagauz'lar Osmanlı'nın Kırım yolu üzerinde
yerleşmişler. Yerleşmişler sözü pek doğru değildir. "Kırım yolu üzerinde
dağılmışlar" cümlesi daha doğru olmalıdır.. Bu yol üzerinde kuzeydoğudan
gelen başka gruplar da vardır. Meselâ: Peçenekler, Uzlar, Bulgarlar, Kumanlar,
ve diğerleri, Ukrayna'da (geniş Nogay steplerinde) karşılaştıkları Slav unsurlar
arasında dağıldılar. Bazı gruplar Slavca'nın derin etkisini hissettiler. Grekçe
(Yunanca)nin de etkisi yanında Hristiyanlığın Ortodoks mezhebiyle karşılaştılar.
Romenler de, zayıf da olsa, bu unsurlar üzerinde etkili oldu. Gagauzlar, şimdiki
Moldovya (SSCB'nin dağılması esnasında sınırların çizilmesinde)Gagauz yeri
olarak adlanan Özerk Bölgede, Ukrayna'nın Güney-Batı yörelerinde,
Romanya'nın Tuna deltasında, Dobruca'da ve Bulgaristan'ın Varna-Şumnu
vilâyetlerinde, özellikle, Pravadı civarında dağınık olarak yerleştiler.
Gagauzları, Romenler kendilerinden, Bulgarlar da Bulgar saydılar.
Bilindiği üzere, Bulgar Kömünist Partisi sadece Gagauzları Bulgar saymakla
kalmamıştı. Bulgaristan'daki bütün etnik unsurları "Bulgar" saymıştı.
Türklerin (Gagauzların, Pomakların, Çingenelerin) adlarını değiştirip Bulgar
adları verdiler. Bundan dolayı da pekçok katliam yapıldı. Hâlâ eski adlarını
almaya çalışan Türk ve Pomak ailelerini tanımaktayım. Etnik gruplar
üzerinde, Bulgaristan'ın işlediği pek çok insanlık suçu vardır.
Bulgaristan'daki Türklere uyguladığı ise süre gelen bir soykırımdır.
Prof. Dr. Mihail GUBOĞLU velûd bir bilgin ve araştırmacıdır. Sayın
Prof. Dr. İrfan NASREDDİNOĞLU, onun 40'tan fazla kitap ve makalesini
kaydetmiştir. Bunlar içinde hâlâ basılamamış olanlar da bulunmaktadır.
Merhûmun doktora tezi henüz basılmamıştır. Guboğlu'nun çalışma ve
araştırmaları çeşitli dillere çevrilmiştir.
GUBOĞLU'nun adı, semavi dinlerin hepsinde müşterek olan bir addır:
Mikâil! Merhuma, "Niçin Müslüman olmuyorsun?" dendiğinde: "Hristiyan
bir ailenin çocuğuyum. Sizler gibi, bir Müslüman ailenin çocuğu olsaydım,
şimdi Müslümandım!" derdi.
Gagauz Türklerinde iki Mihail vardır: 1. Mihail ÇAKIR, 2. Mihail
GUBOĞLU. Bu iki zatın da, gururla Türk dostu olduklarını ifade etmeliyiz.
Yukarıda, "Osmanlı Devlet-i Aliyyesi'nin Gagauzlardan haberi
olmamıştır."demiştik Cumhuriyetin kurucusu rahmetli ATATÜRK,
Gagauzlar'a özel bir ilgi göstermiştir. Bu vesileyle merhum Bükreş elçimiz
Türk Edebiyatı ve Tarihi'nin büyük hatibi Hamdullah Suphi TANRIÖVER'in
gayretlerini anmak gerekir. Merhum Mihail ÇAKIR'ı ise Eşim Prof. Dr.
Gönül AYAN'dan dinleyeceğiz. Her iki Mihail de Gagauz oluşlarını iyi
anlamışlar, Türklükleriyle övünmüşler ve her hareketlerinde Osmanlı'yı ve
Türkiye Cumhuriyeti'ni minnetle anmışlardır. Bu iki Mihail'den ÇAKIR,
Gagauzlar'ın edebî ve dinî yönünü; GUBOĞLU ise, Tarih yönünü
zenginleştirmişlerdir. Bu Mihail'ler olmasaydı bugünkü GAGAUZ
YERİ'ndeki özerk cumhuriyet olmazdı. Gagauz Yeri'ndeki pek çok idareci ve
150
bilim adamı, Mihail ÇAKIR'ın ve Mihail GUBOĞLU'nun öğrencileridir.
Gagauz Yeri'ndeki anlaşmazlıklardan rahmetli büyük üzüntü duyardı.
Türkiye Cumuriyeti'nin (Misâk-ı Millî) sınırları dışında kalan Türkler, bu
memlekette, yok sayılmıştır. Balkanlardaki, Kırımdaki, Kıbrıstaki ve
dünyanın neresinde olursa olsun, yaşayan Türkler, yok sayılmıştır. "Varsa
yoksa Türkler sadece Anadolu'dadır." denilmiştir. Bu düşüncede olanlar
"Anadolucular" olarak isim yaptılar. Hayli de etkili olmuşlardır. Bu
düşüncenin temsilcilerini, "tarih ve coğrafyadan habersizler" olarak
adlandırmak daha doğru olurdu. Devlet kademelerini de yanıltan bu
"Anadodlucular", dünya üzerinde dağılan kardeşlerimizle ilgilenmemizi
önlemişlerdir. Çok yakın zamana kadar, sınırlarımız dışındaki
kardeşlerimizle ilgilenmek "suç" sayılmıştı. Ama bakınız, dünya ve
üzerindeki siyasi rejimler değişiyor. Biz şimdi Ukrayna'nın başkenti KIEV'de
Gagauz kardeşlerimizi konu edinen sempozyum düzenliyoruz. Konuyu
Uluslararası düzeyde, tartışıyoruz. Gönül isterdi ki, Gagauz sorunlarını
Gagauz Yeri'nde tartışalım! Orada ağırlanalım. Gagauz kardeşlerimizi daha
yakından tanıyalım! Bu vesileyle, sempozyumu Ukrayna'da toplamayı
sağlayanlara, emeği geçenlere teşekkür borcumuz vardır.
Konudan biraz uzaklaştık! Tekrar Mihail GUBOĞLU'na dönelim:
Merhum Guboğlu'nun çalışmaları, Türk Tarih Kurumu'nun dikkatini
çekmiştir. Önce muhabir, sonra da asli üyeliğe alınmıştır. Folklor
Araştırmaları Kurumu Onursal Üyeliğ ile ödüllendirilmişti.
GUBOĞLU, 78 yıllık ömrünün sonunda, bizim ulaşamayacağımız belge
ve kitaplardan oluşan bir kitaplığa sahip olmuştu. Bu kitaplığın Komrat
Devlet Üniversitesi'ne kazandırılmış olması ne kadar iyi olurdu!
Bükreş Üniversitesi Tarih-Felsefe Fakültesi, Mihail GUBOĞLU'nun 76.
yaşında bir jübile düzenledi. Fakültenin Dekanı ve aynı zamanda Güneydoğu
Avrupa Etüdleri Enstitüsü Müdürü, Osmanlı Etüdleri Laboratuarı Başkanı olan
Prof. Dr. İ. İonista O'nun, hizmetlerini değerlendiren bir konuşma
yapmıştır.Merhum GUBOĞLU hakkında ansiklopedilerdeki bilgiler yetersizdir.
Üzerinde ilmi çalışmaların yapılması gereken ve buna layık bir Türkologdur.
Mihail GUBOĞLU'nu ve çalışmalarını dile getiren, hakkında bilgi veren
Prof. Dr. İrfan NASRATTINOĞLU'dur. NASRATTINOĞLU, merhumun
çalışmalarını ve gayretlerini dile getirmiş ve derin dostluklarını anlatmıştır.
Guboğlu hakkında yüksek lisans tezleri ve doktora çalışmaları yapılacak bir
bilgin olduğunu yinelemede fayda mülahaza ederim. Genş araştırmacılara
haber veriyorum. Onun çalışmalarında ve incelemelerinde doğru hükümler
bulacaklardır. Zira, Türkoloji kongre ve sempozyumlarına getirdiği bildiriler,
daima dikkat çekmiş ve takdir toplamıştır.
Yukarıda da belirttiğim gibi, kendileriyle birlikte çalışmaya dair
yaptığımız sözleşme ve mutabakatı yerine getirmeye, kaderin fırsat
vermeyişinden dolayı çok üzgünüm.
151
Prof. Dr. Mihail GUBOĞLU, biz Türkiyedekilerin, Romanya ve
Balkanlarda yaşayanların gören gözü ve işiten kulağı olmuştur. Kongre ve
sempozyum aralarında ve oturumlar sonunda, kendisiyle yaptığımız
konuşmalarda pek çok konuyu tartışırdık. Bazılarında bilgilerimizi yenileyip,
O'nun üzerinde çalıştığı konular hakkında bilgiler alırdık.
Merhum GUBOĞLU, bilgi alış verişinde paylaşımcıydı. Bazı bilim
adamlarımız gibi, bencil ve kıskanç değildi.
Nûr içinde yatsın!
Kaynakça: GUBOĞLU, Mihail P., Prof.- Protoieren (Baş Papas) Mihail CEAKIR (M.
ÇAKIR), Ölümünün 50. Yılı Münasebetiyle, Ankara, Ankara, Türk Dünyası
Araştırmaları, 59-84 (26 s.), Res. GÜNGÖR, Prof. Dr. Harun- Prof. Dr. Mustafa
ARGUNŞAH, Gagauz Türkleri, Ankara, 2002, Başbakanlık Bas. XIII, 428 s. Renkli Res.
Meydan Larousse, Meydan Yay., 5. c. NASRATTINOĞLU, Prof. Dr. İrfan, Romanya
Yazıları, Denizli, 2006, 247 s. (Resimli).
Аслан Баїр/ Arslan BAYIR (Туреччина)
ГАГАУЗЬКА ЛІТЕРАТУРА ТА ПИСЬМЕННИК
МИКОЛА БАБОГЛУ
GAGAUZ EDEBİYATI VE NİKOKAY BABOĞLU'NUN YAZDIKLARI
ÜZERİNE " GÜZ ÇİÇEKLERİ"
У доповіді йдеться про Миколу Бабоглу та вибрані його вірші
гагаузькою мовою зі збірки Güz Çiçekleri (Осінні квіти). Висвітлюються погляди
поета на мову, котра важкою ціною була збережена, незважаючи на тривале
перебування під російськомовним впливом. Із перших рядків поезії, присвяченій мові,
зрозуміло, що мова гагаузів має прадавнє коріння, отож поет озивається до нас
словами: "Мова зробила нас тим, чим ми є , - її саму створено з прадавніх пшениць
та ячменів, що їх зростила рідна земля". Автор оспівує також весілля, дитячі ігри
та дівочі пісні, що зберегли в собі минуле та майбутнє мови, казки та пісні, що
зберігають минуле для майбутнього. У доповіді звертається увага на говіркову
лексику, притаманну усно-розмовній, "сільській" анатолійській турецькій мові,
проте вживану лише у художній літературі.
Серед віршів, присвячених мові, – поезія "Моєму першому вчителеві" (İlk Türk
Üüretmenime Ali Kantarelli'(y)e (1935-1940), де привертає увагу перший рядок:
"Мати моя була моєю тюркською мовою", тобто від дитинства я говорив
тюркською, від матері перейняв мою рідну тюркську мову. У другому рядку
йдеться вже про писемну тюркську мову, котру викладали в школі, і важливість
та необхідність навчання письму.
Nilkolay Babaoğlu ve şiirlerinden örnek çözümlemeler: Güz Çiçekleri:
Nikolay Babaoğlu'nun 236 sayfadan oluşan kitabı içinde ilk 172 sayfası
Türkçe yani Gagauz Türkçesi ile yazılmış şiirlerdir. Diğer bölümler ise
Romance, Rusça olarak çevrilmiş ve basılmıştır. Kitabı incelerken örnekler
152
verdiğim şiirlerindeki sözcüklerin asıllarına bağlı kalarak örnekler verdim. O
sözcükleri Anadolu türkçesine göre yazmayıp aslına uygun olarak bıraktım.
Kitapta şairin kullandığı dil yapısına baktığımızda da; Türkiye Türkçe'si ile
bir karşılaştırma yapmak istedim. Türkiye Türkçe'sinde bir yerde; Anadolu
Türkçesi'nde bilhassa köylerde kullanılan ve hala geçerliliğini koruyan, fakat
yazı dilinde ancak romanlarda ve öykülerde geçen yöresel özellikler taşıyan
sözcükler vardır. Bu sözcüklerin aynısını Nikolay Baboğlu'nun şiirlerinde de
görmek mümkündür. Bu da şunu bize göstermektedir.
Bunlardan bazı örnekler:
Türkiye Türkçesinde: Gagauz Türkçesinde
Buğday=
booğday, sy. 5
Belkim=
bekim, sy 15
Rüzgar=
lüzger, sy.15
Şeftali=
şefteli,, sy.19
Peşkir =
peşkir, sy. 20
Kağıt=
kiyat, sy.20
Boban, baban =
boban, sy.20
Fıkaraydım=
fıkaarıydım, sy.22
Vakitsiz =
vakıtsız. sy 23
Avrat (kadın)=
avrat, sy.24
Doğru=
dooru, sy. 29
Körpe=
körpa, sy. 39
Karanlık =
karannık, sy. 43
Yanlış =
yanlış, sy.50
Sallangıç =
sallangaç, sy.54
Menekşe=
menevşe, sy.95
Yağmursuz = yaamursuz, sy.117
Günlerim =
günlerim, sy.119
Sabırlı =
saburlu, sy. 128
Bu da bize şunu göstermektedir. Gagauzlar o kadar uzun yıllar Rusça'nın
etkisinde kalmalarına rağmen ana dillerin kaybetmemişlerdir ve
korumuşlardır. Nikolay Baboğlu şiirinde bunu açık seçik görebiliyoruz.
ANA DİLİMİZ
"Ne zamandır-bellisiz,/Gelmiş bize dilimiz.../ Da yapmış bizi o biz/.Gelmiş
derin evelden,/ Pütürcekli ellerinden,/ Puluktan, tutaklardan, /Arpadan,
booğdaylardan,
Sanki taa ne erlerden?/Bekim telli gelinden/Bekim kaval sesinden
Kolaydan hem zorlardan?/Geler o oyunnardan,/ Becerikli aazlardan,/
Dünür bekleyen kızlardan,/Hem kaba somunnardan.../ Oglanın
sürüsünden,/ Toprakta çiziminden,
Allah'ın İzininden... (Sayfa. 5)
153
Şiirden de anlaşılacağı gibi dilin nerelerden, nasıl bugüne geldiği
anlatmaktadır. Hatta birinci dizedeki "Ne zamandır- bellisiz" den anladığımız
kadarıyla Gagauz Türkçe'sinin tarihinin çok eski olduğunu ve bilinmeyen bir
zamandan beri geldiğini vurgulanmaktadır. "Bizi biz yapmış", diyerekten
topraktan üretilen "Arpadan, boogdaylardan- Sanki ta nerelerden?" diye
sesleniyor, dizelerinde. "Bekim telli gelinden/ Bekim kaval sesinden",
derken düğünlerden söz edilmekte. Sonra çocukların oyunlarından ve
evlenecek kızlardan beri dilimiz var, diyerek geçmişini ve geleceğini
aktarıyor. Çünkü; "masaldan ve türküden", diye başlayan dizelerden de
anlaşılacağı gibi 'masallarımız ve türkülerimiz' dilimiz ile geçmişi geleceğe
taşımıştır. Yine dil üzerine yazılmış şiirlerinden:
İlk Türk Üüretmenime(öğretmen) Ali Kantarelli'(y)e (1935-1940):
Atatürk'ten Hediye
Anamda Türkçe dilimdi./ Okuldayse-bir başka,/ Ne mutluydu, kim
yaşaardı/ Ana dilin koynunda.
Tüm çocukluumuz yaslıydı/ Yabancı o dillerden/ Sade o laflar aslıydı/
Bizim Bay ÜÜRETMENDEN
Ali bey Kantarelli,/ Gözünden biz almazdık/ Seslerdik baka –baka
/Senin ballı Türkçeni
Ne az bizi üürettin/ Da gittin aramızdan,/ Boşuna ceza çekten/ Şeytannı
duşmannardan
Gittin hepten vakıtsız/ Bir bozuk dinsiz kuduz/ Dünnaayı bukaalamıştı/
Zihirli dişleriyle,/ Seni da o dalamıştı.
Kıpçak küüyü seni biler/ İyiliini unutmadı/ Anılman büün da gider
Vakıt seni kurtardı...(Sayfa 23)
Burada bir şeye dikkat etmek gerekir. Birincisi ilk dizede de yer alan;
"Anamda Türkçe dilimdi," derken anadilim Türkçe, Türkçe konuşurdum,
yani anamdan dilimi Türkçe olarak öğrendim olarak algılanmaktadır. İkinci
dizede anlatılan konu ise okulda öğrenilen Türkçe'dir. Yani yazı dilidir.
Yazmayı öğrenirken bunun önemi ve gerekliliği üzerinde duruluyor.
Konuştuğu dilin bir de yazı dili olduğundan söz ediyor.
İkinci dörtlükte ise bir başka dilden dolayı çocukluğunun yaslı geçtiğini
yani kendi dilini okuyamadığını, ama öğretmen Ali Kanterelli gelince bunun
son bulduğunu aktarıyor.
Üçüncü dörtlükte ki Ali Bey Kantarelli'nin öğretmenliğinden ve
öğretmenin dilinden dökülen Türkçe sözcükler bal kadar tatlıydı, diyor.
"Seslerdik baka –baka/ Senin ballı Türkçe'ni."
Dördüncü dörtlükte öğretmenin vakitsiz öldüğünü anlatıyor. "Gittin
hepten vakıtsız/ "bir bozuk dinsiz kuduz" ...."Kıpçak küüyü seni biler/
İyiliini unutmadı" dizeleriyle.
Nikolay Baboğlu'nun bu kitaptaki şiirlerinin ağırlıklı temaları şunlardır:
Anadil, ülke sevgisi (Moldova ve Gagauzlar), Atatürk, Türklük, Türkiye,
154
tarih, kahramanlık, insan, toprak, eğlence, gelenekler, doğa sevgisi, (çiçek
ağaç) eskiye özlem, çalışma, bahçe tarım, Kıpcaklar, köy, özlem, sevgi, aile,
sadakat, gençlik, çocukluk... gibi
Şair önce ana dilini iyi bilen ve iyi kullanan biridir. Nikolay Baboğlu
"Benim halkım" şiirinde hem Gagauzları, hem dillerini aktarmaktadır. Ne
tür bir eziyet çektiklerinden ve zorlandıklarından söz eder. Ana
toprakta/Ruhumuz ondan/Kuvvetler ondan/Köklerimiz era/ Hem dallar –
göğe. Sy.10-11
Yine "Yazmaklar" adlı şiirinde kendi dilleriyle ilgili yazı yazmanın ne
kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır. Örnek: Kim az buçuk bilir/Yazmak
zaaatlarını/ ona bilsin düşer/ tatlı acılarını, derken o dil ile ilgili bildiği acı
tatlı tüm şeylerin yazılması gerektiğini aktarmaktadır.
"Osanna", adlı şiirde dillerini nasıl korunması gerektiğini ve geçmişten
beri de nasıl korunduğunu anlatır. Örnek:"Korumuş dilimizi, kim/ İlk
peetçiye Gomera,/ Peet baaşlayan bu era,/Taa ben türkü çalacam/ Ne
kadar yaş yaşaycam."
Şair Moldova'da yaşadığı için gerek Moldova'yı gerek Gagauz yerini
anlattığı sekiz şiire yer vermiştir. Ben bu şiirlerini ülke ve Gagauzlar sevgisi
adı altında bir başlıkta toplayarak açıklamak istedim.
Örnek: "Hay Moldova"
Hay, Moldova, vatanım/ Gün duusuna bakalım,
.......
Gün orda harman gibi, /Maavi gökün yok gibi/ Çalsın cırtma
oynayalım/ Tatlı dile doymayalım/Çal sen çırtma Bucak'ta/İşidilisin
uzaktan/Çal sen çırtma oynayalım/ Tatlı dile doymayalım. Sy. 6
Bu şiirde anlatılan Moldova'nın güzellikleri, Moldova'da insanların ne
yapması gerektiği üzerinde durulmuştur. Yine bir başka şiiri; "Gagauziya"
bu şiirde Gagauz devletinin kuruluşunu 10 yılı anısına yazılmıştır. Tema
olarak özellikle vurgulanmıştır. Örnek dizeler: Gagauz devleti/ Yaşar
yaşacak/ çok yıllar çok asır/ Gagauzların bayraa,/ Gagauz milleti.../ Ne
mutlu canına/ Kim seni kutlaycak/ Birinci yaşında!!!.
Bu satırlarda gelecekte kendisini olamayacağını bildiği için bir serzenişte
de bulunuyor ve bağımsızlığımızı kim kutlayacak? Bininci yaşında diye bir
soru var. Sy. 7
Baboğlu aynı zamanda ülkenin milli marşını da yazarak bu kitaba
koymuştur. "Gagauziye Studentlerin Milli Marşı" adı altında. Sy. 8
Şair, " Benim" adlı bir şiirinde halkından söz eder. Gagauz halkım/ Hep
sende aklım/Nasıl zor çektin/ nasıl ensedin....../ Halkının ne zorluklar
çektiğini, bundan dolayı şiirde sözü edilen dilini ve ülkesini korumalarını,
sevmelerini istemektedir.
155
Tuz olsam dat vereyim/ Yol olsam gezdireyim/ Laf olsam şiir düzeyim/
ki ömürde izim kalsın. Sy. 30 Bu şiirin başlığı "Tuz" şiir ile gerçek hayat ve
gelecek arasında bir bağlantı kurmuş ve bir benzetme vardır. Nasıl tuz
yemeğe tat veriyorsa. Ülkesi içinde Nikolay Baboğlu da aynıdır. Ki şiir
yazması ve geleceğe izinin kalması bir tat, bir ahenk ve bir utkudur.
Gagauzları anlattığı bir başka şiiri ise kitabın 55'inci sayfasında yer almakta
" Hop Hay Dini", adını taşımaktadır.
Baboğlu'nun benzetmeleri çoğu şiirinde vardır. "Gemide" adlı şiiri buna
bir başka örnektir. Şair ülkesini bir gemiye benzetmektedir. Özellik de
doğduğu yeri Bucak için şöyle seslenir: Üzeriz biz bir gemide/ Gemi- ömür,
deniz-dünya/...... Bucaklıyız ikimiz/ Var ülkemiz dilimiz. Sy. 122
Kendisi ile sevdiğinin aynı yerden olduğunu da burada aktarmaktadır. Ve
dillerinin de ülkelerinin de olduğunu bundan da mutluluk duyduğunu
anlatmaktadır.
Şair, her zaman ciddi konulardan söz etmez elbette bunun için zaman
zaman çeşitli eğlenceler, zevkleri de gündeme getirir. Onun için şairin bu
kitapta beş şiiri de zevki, eğlenceyi anlatmaktadır.
Bu tür şiirlere bir tanesi; "Lunga Lunga Derecik" şiiridir. Bir derenin
çağlayışını, onun suyunun nasıl kullanıldığını, insanların derenin kenarındaki
evlerde oturduklarını ve mutluluklarını anlatılmaktadır. Sy. 9
Bu tür şiirlerinden birisi de; "Çeşmelide- çişimlide" şiiridir. Şöyle söz
eder şair dizelerinde: "Tarafım sen güneşli/ Açık başcam çiçekli,/ Çimen
fesleğen kokusu/ Ana, boba kapusu. Sy.10 Derenin kenarındaki bahçesinin
çiçekli ve çimen kokulu bir yer olduğunu anlıyoruz bu dizelerden
Baboğlu'nun; eğlenceyi, sevgiyi, doğayı anlattığı " İlkyaz Barannarı"
şiiridir. Bu şiirde artık kışın sona erdiği ve bunun içinde sevinç içinde, ilk
yaza girdiklerin anlatır. İnsanların ilk yazı sanki rüyalarında görmüş gibi
sevindiklerini aktarır bize. Şair Sy. 63 deki şiri "Kaval' şiirinde de yine
zevki eğlenceyi anlatır dize dize. "Bizim yanık kırlara/ ko yağmurları çok
gelsin/ hem bizim eski düşler/ aslıya çıkabilsin." Kıştan kurtulup da yaz ve
bahara doğru akan zamanı "Vakıttan" adlı şiiri ile anlatmış şair bize.
Karların örttüğü yamaçlarındaki bitkilerin filiz tuttuğunu bunların
kökleştiğini aktarıyor dizeler.
Şair, önce insan odaklıdır. Halkını insanını anlatır. Onların sorunlar ile
ilgili düşüncelerini şiirlerine taşır. Bununla ilgili olarak da yine 5 adet şiiri
bulunmaktadır.
Sy. 10 da yer alan "Benim" şiirinde şairi kendi halkı, Gagauzları anlatır.
Türkülerini, masallarını, mutlulukların, gelenek- göreneklerini nasıl
yaşattıklarını, toprağı nasıl işledikleri temalardır.
Dayma Düşlerime Geler"şiirinde şairin düşünceleri şöyledir: Kasabalar
köyler, yımrat veren sular/ Şen güneşli göller, hem taa kimnar/ Bilsin
156
nelarlen anılmış hem türkücü/ Peetlerinnan çalınmış var taraftar.../ Sy. 76
İnsan olgusunu yaşadığı köyünü ve köyünün insanlarını onların neler
yaptığıdır anlatılan.
Nikolay Baboğlu'nun insani duygulara o kadar yüksek ki, şiirinde bunu
nasıl açıklıyor: "Canım Kurban" "Satın almayı beceremiyorum/ Stmadım
da ben kimseyi/ Canım kurban dostlar oldu./Elim uzadiı illahi/ Açık kapım
konaksıza/ dolu testim bir susuza/ Gözüm bakar uzaklara...". Sy. 88 Diye
başlayıp da devam eden şiirinde ne kadar dost canlısı birisi olduğunu
farkediyoruz. İnsanlara canını kurban olduğunu ve kapısının konuklara açık
olduğunu yani evi olmayana da açık bir şekilde olduğunu onları misafir
edebileceğini aktarıyor. Bu tür düşüncelerini kitabın 118 ve 119 cu
sayfalarındaki şiirlerinde de hissettirmektedir.
İnsan, bazen nostaljik takılmak ister. Zaman zaman geçmişini, kendisini
anlatmak ister. Şair ve yazar olarak Babaoğlu da bunu şiirlerine dökmüştür.
bu türden beş şiir yazmıştır. Bu tür şiirlerinden birisi de "Kaval'dır"
Geçmişte yapılan çalışmaları ve duygularla kavalın sesinin neleri
çağrıştırdığını kaval sesi ile insanların rahatladığını onun uzaktan sesini
dinlemenin bile bir zevk olduğunu aktarıyor.
Yani insanın küçüklüğünde var olan ve her zaman dimağında duran
yaşamı için şair; " Sallangacımız" adlı şiirini yazmıştır. Türkiye'de salıngaç
olarak geçen ve küçük çocukların parklarda en çok hoşuna gittiği bir
dinlenme ve eğlence aracıdır salıncaklar. Oydu kundaam benim/ Büügünüm
hem aar oünüm,/ benim o göz yaşım,/ yortum seçi günüm/ taa o yolaşım,/
Muumam hem da ölüm!.../.....Özleriz biz onu/ Anaylan bababar/ Eskimeer
genç türkü/ Nice dandan şafaklar! O en yakın cana... Sy, 39 Bu dizelerden
de anladığımız kadarıyla salıngacın insana ne kadar gerekli olduğunu ve onu
zaman zaman özlediğimizi aktarıyor şair.
Özlem, her zaman insan için farklı duygular çağrıştırır. Eskiyi
özlediğimiz gibi günümüzdeki, yakın tarihimizdeki çok şeyi de özleriz.
Sevgiliyi düşünür özleriz. Böyle bir şiirde Baboğlu şöyle sesleniyor: Nasıl
seni bırakabildim/ Nasıl senden gittim/ Ne pek uzaa ecelimdün/ Benim ilk
sevdacıığımda.
Sevgiliyi nasıl tanıyıp da, neden bıraktığını ve bunun pişmanlıkların
anlattığı dizelerdir bunlar. Gurbete nasıl gittiğini oralarda neler çektiğini şu
dizeler anlatıyor: Gezdim erde( yerde) seni bildim/ Gene sana geeri geldim/
nanda evim, nanda sevdim/ Nenda pek çok yayan gezdim. Sy. 22
Şair "Düven" adlı şiirinde eskiden kullanılan, ama artık kullanılmayan
bir tarım arıcını ve onun maharetini anlatıyor. Sevdiğiyle harman yerinde
buluştu şu dizelerden okumak olası: Çoktan mıydı bu işler/ Dün gibi
geçmişler. Yine: Uçtu gitti gençliğimiz/ kısmetli günnerimiz/ Olsa geri
157
dönelim,/ Orta harman düvelim/ Düvenden aktarıp / Samanna
gömülelim." Sy. 12-13
Artık geçmişin geri gelmesini isterken daha fazla açıklamaya gerek yok..
Özlem; her kişinin bazen iç duygularını hareketlendiği dönemdir. Herkes zaman
zaman farklı şeylere özlem duyar. Bu tür şiire en iyi konu olan ise sayfa 100 deki
"Gelecen mi?" şiiridir. Varmıydın sen osa (oysa) yoktun/ Uzaktaysın nani
uçtun?/Sansın azdın, sansın çoktun/ Uçmuş geçmiş ecelim.
Şair, yaşadığı yerden de sorumludur. İş hayatını çevresini, dostluklarını
anlatır dizelerde. Hele köyünü, çocukluğunu, gençliğini unutmaz. Onlardan
söz ederken kırsal kesimi yani köyünü çalışmayı, iş durumunu anlatmaktadır.
Bunun için dikkat çeken şair 4 şiiri vardır. Eskiye özlem bölümünde de
aktardığım " Düven" şiiri aynı zamanda tarımı işleyen bir şiirdir. Bu tür şiir
örnekleri içerisine koyabileceğimiz bir başka şiiri ise; Baalarda"adıl
çalışmasıdır." Şair şöyle diyor: "Ben Bucakta baalarda/ Gördüm siyrek bir
fidan/ Boylu gözel...yıraktan/ Sandım durer yalnızca.../ Ama yanılmışım
ben/ Biyaz kabuklu fidan / Sarılıydı çotukta/ Filizleri karışmıştı/ Aacın gür
dallarına./..." Sy. 15 Şair bir filizi anlattığı dizelerinde; köyünün durumun
ve köyde gördüğü bir fidanın ne durumda olduğunu bahçe tarımın ne kadar
önemli olduğunu diğer dizelerden de anlıyoruz.
"Sürüye Gider Oğlan" şiiri de iş yaşamını anlattığı bir başka şiirdir. Bağ,
bahçe, tarih ve yaşadığı yer olarak çiçeklerden söz etmemek mümkün değildir
Şair şöyle diyor, bir şiirinde: Kalktı bir çiidem uykudan/ İlkyaz lüzgeri
kooulaardı/ Taaze koku geldi kırdan/ benimnem ne seydi olarda/... Sy.29
Çiğdemin bahar uykusundan uyandığını ilk yaz rüzgarlarıyla kokusunu
saçtığını, bu kokuların onlardan geldiğini anlatır. Yine bir "Çiğdem"
şiirinde şair şöyle sesleniyor: Çiidemnar (Çiğdemler)Açın açın çiidemnar,/
Neçin çok uyudunuz,/ Biyaz yorgan altında/ tatlımıydı uykunuz? Sy. 30
Çiğdem çiçeğinin kışın uykusundan nasıl uyandığını, beyaz karın altında tatlı
tatlı uyuduklarını ve artık bunu sonunun geldiğini, uykusundan nasıl
uyandığını, yazmış şair.
Sayfa 84 de yer alan "Sürüyü Güder Oğlan" şiiri kırsal kesim yaşamını
anlatır bize.
Sürü kırsal kesimde olduğu için kırsal kesimi ve sürüyü güden, otlatan
çobanın iş yaşamındaki durumunu aktarmaktadır. Üstelik bu şiirde yalnızca, bir
iş yaşamı yoktur. Çobanın aşk yaşamı, sevgisi, sevdalısı da anlatılmaktadır. Bu
tür şiirlerden sayfa 106 daki "Gökten"şiirini de sayabiliriz. Şiirde geçen
konudan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz. Bulutun sonucu yağmur, yağmurun
yağması da kırsal kesimin iş çalışma alanı için geçerli etkendir.
Nikolay Baboğlu şiirlerinde Kıpçaklardan söz eder. Kendisini de kitabın
başındaki giriş bölümünde: 'Kıpçaklı Gagavuz yazıcısı' olarak
belirtmektedir. Şiirlerde onların yaşamı vardır. Bununla ilgili olarak üç şiiri
158
görebiliriz. "Kıpçaklılara" adlı şiiri kitabın 16. sayfasında yer alan bu şiirde
şair kendi soylarını kendi yaşamlarını anlatıyor. Kıpçaklıların geçmişte ne
kadar zor şartlar altında yaşadıklarını, yardım edenlerinin olmadığından söz
eder. Burada eski ile günümüz arasında.bir karşılaştırma yapılmakta, Komşu
ailelerle komşu yerleşenlerle zamanla tartıştıklarını zamanla tartıştıklarına bir
araya gelip konuştuklarını da aktarırken bir dernekte birleştiklerini
güçlendiklerini aktarır. "Candan ama biriz biz,/ dilde hem topraamızda/
Kalcak salt izlerimiz/ Bu kıpçak yollarında.....Adımız Gagauz/ bunnan
anılalım. Şair Kıpçaklardan söz ederken onlara bir büyüklük de ettiğin
anlatır dizelerin ve şöyle diyor: Hepsi bizim köyülar/ Kimi bildim,
bilmedim,/ Kimine yazma üürettim,/ kiminnen bu toprakta/ Bile tuz –
ekmek idim/ Toplu yollarında gezdim. Ne kadar güzel ve arı bir dille
anlatmış. "Kimiyle tuz ekmek gibiydim", diye aktarabileceğimiz bir dizede
tuzun ve ekmeğin bir insan için ne kadar önemli olduğunu anlatır dizeler.
Şiirlerinde bazen bir fıkra, bazen bir masal havası, bazen de mani
sezilmektedir. Bu tür şiirlerinden birisi; "Ay Gül Fatma" şiiridir. "Ay Gül
Fatma- Gül Fatma/ Sen mi o günden kopma? Sy.14 Bu tür dizelerde ki
tekrarlar bir yerde; tekerleme, mani cinsinden sözcüklerle şirin diğer dizeleri
de de yer almakta. Bu örneklerden biri de şöyledir. "İlkyaz Yaamur
(yağmuru) yaamur geçti saklandı/ Gürütü aralandı/ Kuşandı gök
kuşaklan/ Dolu sokak uşaklan. Sy;33 ve 127 deki kısa şiirler de bunu tür
şiirler içerisinde gösterilebilir.
O, aynı zamanda dua da eder. Bu bir çeşit şükretmektir. Bununla ilgili
olarak 2 şiirini gösterebiliriz. Sayfa: 20 ve 21 Bulunan "İkinci Duva" ve
"Kısa Duva" şiirlerini gösterebiliriz.
Şair Nikolay Baboğlu; aynı zamanda bir Türkiye hayranıdır. Bunu da
çeşitli şiirlerinde görmekteyiz. Sevgisini bazen kahramanlık, şiirleriyle,
bazen bağımsızlık şiirleriyle anlatmıştır. Bu türden kitapta üç şiiri vardır.
Bazen özel sohbetimde de bunu rahatlıkla konuşurken gözlemlemiş biriyim.
"Zafer" adlı şirini Türkiye Cumhuriyeti üzerine yazmıştır. Bu şiirde
cumhuriyete kavuşuncaya kadar ki zaferlerimizden ve sonrasında Atatürk'ün
kurduğu cumhuriyetten söz eder. Örnek: "Bizim için sizin için/ Savaş oldu
kan döküldü/ Savaşlarda zaferlerden/ Cumhuriyet bize kaldı/ Hem de
albayrak "aylan yıldız"
Yine Türkiye'deki olaylardan söz eder, şehirlerin adları ile bağdaş
olan konuları aktarır bize:
"Eni (yeni) devlet çiçeklendi/ Ege denizi dalgalandı/ Al güllerimiz şen
açtı/ İstambul'da Malatiya'da/ Artmin'de (Artvin) Edirne'de/ Çanakkale,
kaavi kale/ Titremedi, serbest kaldı. Sy. 24
Sayfa 25 de yer alan "Kalkın" şiiri yine Türkiye'yi ve Atatürk'ü
anlatmaktadır. Bu tür şiirlerinin birisi de aşağıya aldığım şiirdir. Bu şiirde
159
sözü edilen kişi, zamanın büyük elçisidir. Şair bir borç, bir vefa olarak onun
adına vermiştir Şiire.
"Türkiye Büyük Elçisine Mumin Alanat Bey'e"
"Nice Hamidullah Suphi/ Ata'dan emir alıp/ Bize seneler önce/
Bahtiyarlık getirdi/ Bu gün siz Bey Efendi"
Büyük elçinin kendilerini dikkate almasını onların aynı kandan olduğun
anlatması o kadar çok hoşuna gitmiş ki dizeler dökülüvermiş ağzından:
Kanımızdan kansınız/ "Kardaşlıklan" akraba//Mutluluk sizden geldi/
Çok yaşa Bey efendi...../Baboğlunun da bu gün/ Gözlerinden yaş indi/
Ayrılmak- yok aslı/ Ömür boyu bizdeysin/ Yan yana Bey Efendi! Sy.26
Büyük elçinin ayrılmasında çok üzüntü duyduğunu anlatıyor dizeler.
Ayrıca Türk olduklarını "kanımızdan kansınız" dizeleriyle anlatıyor.
Şairi Türkiye'ye özel bir önem verdiğini bir başka şiiriyle göstermektedir.
"Yıldız Sarayına" adlı şiir bunlardan sadece birisidir. Şair kahramanlık ve
tarih kokan şiirlerini de bağırtılı bir şekilde değil de ders vererek yazmıştır.
"Susmak Türküsü" bu tür şiirlerinden birisidir.
"Oguz gölgeleri çıkardılar ordan avşam-avşam/ Tepe dolayında
gezdirdiler ulan-ulan./ Hazar hem skif gölgeleri, Peçenekler,/Kimnar ta bu
toprakta gezmiştiler. Sy 65
Şair çocukluğuna ve çocuk yaşamına, ayrıca gençliğe özel bir önem
vermiştir, ki 10 şiiri de bunun üzerine yazmıştır. Şair elbette çocukluk,
gençlik, erişkenlik dönemini yaşayacaktır. Şiirlerin bazen özlemle, bazen de
kendi bulunduğu yaş ortamında yazar. "Hey Gençliğim" adlı şiire
baktığımızda dizeler bize şunu söylemektedir. Bu şiirde şair gençliğinin
geçmiş olduğunu bir zaman diliminden seslenir: Geldim, baktım, göründün/
Sonra yalana döndün/,/ Döndünde oldun "Salıncağımız" benzer özellikler
taşımaktadır. Daha önceki bölümlerde de söz ettim eskiye özlem ve çocukluk
özlemi bulunmaktadır.
"İlk Deslerim" şiiri aslında çocukluktaki ilk hayat dersleridir.
Bebeklikteki yaptıklarını sonra çocukluk dönemlerini, yürüme çalışmalarını,
hayatta kalabilme şansını ve bunun bir yerde alnına yazılan bir kader
olduğunu aktarır. "Küçüklükten" şiiri de bu tür şiirlerden birisidir. Hem
sevgiyi hem çocukluğu ve ilk gençliği anlatmaktadır. Küçüklükten sevdiği
kişi ile nerede nasıl karşılaştığı gizlidir satır aralarında. "Bir orak günüydü/
İlk sevdaya tamam duymuştum/ Biz yıkılmıştık ikimiz/ Arpa tepesine
salkı/.....Sy. 44 Şairin " Tozlu Yollardan" şiiri de yine çocukluğunu anlatır.
"Küçüklüum, küçüklüceem/ Sevinçten dolu kucaam/ En kısmetli
günnerim/ Yalınaşak yollarım. Sy.48
Şairi "Herkesin Oyunu" adlı şiirde ise yaşamın içindeki sıkıntılarını,
gençlik döneminde yaptığı hatalardan çıkarılan dersleri olduğundan söz
etmekte. "Taa onaltı yaşından,/ andandım hem aldattım/ ...Dizeleriyle bu
160
yaşlarda kişilerin hayatlarının ilk baharı gibi olduğunu ve hataların
işlenebileceğini anlatılmakta. Şairin yazması gereken şiirlerinden birisi de o
günlerin bir yerde oyuncağı olarak bilinen Beşik( Sallangaç) şiiridir. Bu
şiirde ne kadar yalın ve açık bir dil var ki Türkiye Türkçesi ile tam uyum
sağlıyor. Çünkü bazı şiirlerinde Türkiye Türkçe'sinde olmayan harfler var,
ama anlam doğru olarak çıkıyor. İşte bu şiir: Sallangacım hem kundak/
İlkyazda kaldı uzak. Sy.54 Dizelerinde olduğu gibi çocukluğunu ilkyaz
mevsimine benzetmiş şair. "Uyuyan Tatlı" Şiiri bir çocuğun ne kadar tatlı
uyuşuşunu anlatmaktadır. İsterim uşaklar/ tatlı pek uyusun/ Olmaz
uykuları/ Saaa karşı kopsun... Sy.73 Şiirin devamında şöyle söylüyor şair
anlatırken isterim, ki "analar gögsünden doyunsun" derken süt emzirsinler
ve bekbeklerini öyle doyursunlar demek istiyor. "Babalar da buğday unut
üğütsün", ki eve ekmek getirebilsinler anlamında anlamak mümkündür.
"İhtiyarlar da isterim ki onu büyütsün" evin yaşlılarından söz ediyor.
Onların çocukları bakmalarını ve büyütmelerini anlatılmakta.
Nikolay Baboğlu, yaşamın tam ortasındadır. Mevsimler üzerine buradaki,
yaşam üzerine dizelerini 4 şiirle süslemiştir. " "İlkyaz Borannarı" şairin
seçme şiirler kitabındaki şiirlerden farklı olanlarından birisidir. Şair bu
şiirinde baharın yani bir mevsimin özelliklerini aktarıyor. "Dumannar balan
bulutlar/ Kıştan kaarları ötleerlar/ kara sürülmüş yamaçlan/ Filiz
kökleşsin brakerlar." Sy 34, Sayfa 56 da yer alan "Açılmak" adlı şiiri
içinde çok çarpıcı ifadeler bulunmaktadır. Dizeler bize onun ne kadar derin
düşünceler içinde olduğunu ifade ediyor. "Horozsuz sabaa olardı/ Özlerdim
küüydan tozu/ Beki sana kasabalı. Sy. 56
Şairde dikkat çeken bir şey de; genellikle ilk yazdan çok söz etmesidir.
Gerek çocukluğunu, gerek gençliğini yine şiirlerinde ilkyaza benzetmiş
olması anlamlıdır. "İlkyaz" "Çukurda ilkyaz yorgan/ kıştan sonunku
nişan/ Sauşmuş o saklanmış/ Beki kurtumur sanmış....... Saklan saklanma
kışım,/ Sen yolcuysun kardaşım,/ kara denizden buular/ bucakta düşer
duman." Mevsimlerin özellerini çok iyi anlatırken, kıştan nasıl olsa
kurtulunacağını ve bunun nasıl olacağını anlatır dizeler bize. "Vakıttan"
şiirine baktığımızda yine kıştan kurtulmanın üzerinde durulmuş. Bizim yanık
kırlara/ ko yağmurlar çok gelsin/ Hem bizimeski düşler / aslıya çıksın. Sy.
77 Bu dizeler de yine hem mevsimler özellikler anlatılırken bir benzetme de
bulunmaktadır. Sayfa 94 de yer alan "Yağmur" şiiri yine mevsim
özelliklerden söz eden bir çalışmadır. "Kurşunluk Yaamur (Yağmur)" :
"Ben yaamurla barabar/ Bugün gene şiir yazarım/ O yaayer azar –azar,/
ben günnerimi sayerım..." Şiirin diğer dizelerinde de aktarılan şudur: Şair
yağmur yağdığı zaman evinde oturur. Bir zaman ayıkması vardır ve bu
zaman diliminde şiir yazmasıdır. Bir dizesinde şöyle söz eder. "Törpü gibi
beklemek / canımı hep kemirer" Öyle zamanlar var, ki beklemek bile onu
161
sıkmakta, yağımurun yağması ile birlikte, ona bir coşku gelmekte ve
şiirlerini yazmakta.
Toprağın onun özel yaşamında özel bir yeri olmuştur. Bunun için çoğu
şiirlerinin arasında kırsal kesimi anlattığı dizeler olduğu gibi direk topraktan
söz ettiği 7 şiiri bulunmaktadır. "Toprak" :"Topraam benim/ Sensin hepsi
dünya( dünya)/ masalları gibi/ İlk adımım da benim / Elbette ki-hem
sonum" Şairin toprağa verdiği değer; hem ilk adamımı attığım yer olarak var
hem de öldüğü zaman gideceği, gömüleceği yer olarak önemini vurguluyor
toprağın. Topraktan herşeyin olduğunu dizelerde şöyle aktarıyor, şair: Erin,
topraa kara/ Ama biyaz ekmek ordan..... /bize gökten maavi/ bir yol
adamışlar/...." Sy.37 Toprağa kara toprak adı verilmiş, ama ondan
yedeğimiz beyaz ekmek çıkmaktadır diyor şair. "Gökyüzündeki mavi ile
bize bir yol adamışlar", diyerekten ona olan sevgisini dile getiriyor aynı
zamanda. "Borçluyum Sana" "Sünker somunnar için/ Dolu başaklar
için,/ Fıçcıda şarap için,/ kırda çiçekler için/ Keten gömlekler için,/
Kısmetli sevdam için,/ Bol elli dostlar için,/ Aydınnk dünnam için-/
Borçluyum sana-/ Öz topraam ana." Sy .38 Şiirine ele alacak olursak;
toprağın veriminin önemi var. Şair her şeyin oradan olduğunu, onu bir ana
kadar sevdiğini. Ona çok şey borçlu olduğunu anlatır "Sen Ecelim" adlı
şirinde ise şair kendi yerleşim yeri olan yani Bucak köyünü anlatmaktadır.
Bucaktaki toprakların onun verimliliğini ve bu toprağın kendi evi olduğunu
anlatmaktadır" Bunu da şu dizeler ile söylüyor. "Benim topraam, benim
Bucaam / beni evim" Sy.40 Bu şiirde aynı zamanda bir benzetme sanatı da
bulunmaktadır, diğer şiirlerini çoğunda olduğu gibi. Örnek olarak;
"Sofranda bir mum olsaydım/ Sana hep şafk ben edeyim." Bulunduğu
yerde bir mum olmayı ve ona ışık vermeyi istiyor. Onun toprağı anlattığı en
güzel şiirlerden birisi de "Vakıtsız" adı şiirdir, ki bu şiirde topraktan elde
edilen meyvelerden bitkilerden söz eder. Şair artık yaşlandığı dönemini
biliyor. Toprağın kendisini çağırdığını anlatır şiir aralarında. Onun için "
Yarime" adlı şiiri bu tür şiirlerine bir örnek teşkil eder. "Seni göklerde
gördüm/ Eğe sansaydın o gelin,/ bir yaeş damnat bana! Toprak- o ben...
sanmayın aalayışlar/ Dümşer gelinnere.../ toprakta doyma bekleer yaşlık"
Sy. 141 Kendi durumunu aktarıyor bir yerde.
Ana-baba, aile sevgisi her şeyden üstündür. Bununla ilgili olarak şairin
şiirlerinde dizeler farklı farklı olsa da bir bütündür sevgi. "Yaşlar":
"Konduydunuz tolu gibi/ anamın yanaklarına,/ Cenkten zararlar gibi/
Küçüklüün topuklarına/... Sy. 46 Dizeleriyle şair anasın anlatmıştır.
Anasına göz yaşlarının neden döktüğünü, şiirin tümüne baktığımızda
anlayabiliyoruz. "İspiada" şiiri şairin yine ailesini anlattığı şiirinde birisidir.
Bir aile kavramını onun sıcaklığını bu şiirde sezebiliyoruz. Babasının
kendisine olan nasihatların, dinlemesinin ne kadar iyi olduğunu ve bunun her
162
zaman kulağına bir küpe olacağını anlatmakta. "Üüsüzdük Ana bobaylan"
şiirinde de şairin evinin durumu ve hastalığı anlatılıyor. Şair küçükken sık
sık hastalandığı için anası ve babasının çektiği sıkıntıları unutmamış,
sonradan da aralarında bir küslüğün hiç olmadığını, birbirlerini sevdiklerini
anlatır. "Candan can taşıyan/Tek o ömür veren/Sana hem bana/Dünnaaya
ana/Kır şiini işleyen/Karnımızı doyuran/Sırtımız giidiren/ Üüsüzleri
aacıyan,/ Hastaya divan duran.... Sy. 127
Bir ananın ne yapması gerektiği ve ne yaptığın açık açık anlatan bu güzel
şiirde tüm annelere adanmış gibi bir his var. Sadece kendi anası için yazılmış
bir şiir değildir. Tüm dünya anaları için oluşturulan bir konuyu içeriyor.
"Adamaklar", başlığı altında yer alan şiirlerinden "Anama" adlı şiir yine
güzel şiirlerin içerisinde yer alan bir şiirdir. Bu şiirde hem özlem ve sevgi
yükü var. Baboğlu, bu şiirde kendini ailesini düşünen birinin hoşnutluğu var.
"Aklımdaysın aklımda": Raatsız benim öz anam,/Çiili gözlen kapuda/ Can,
canmısın, öz ana!/...../ Gel söyleyim kefimi,/ gel öpeyim elini,/ olayım yastık
sana,/ Can, canımsın , öz ana. Sy. 135 Her şeyi çağrıştıran dizeler için fazla
söze gerek yok. bu şiirde dikkat çeken bir özellik ise çoğu şiirin serbest
nazımla yazan şair bu şiiri dörtlük olarak yazmıştır.
Şairin ön önemli besin kaynağı ise sevgidir. Sevgisiz bir şey yapamaz. İnsan
doğa, çiçek derken her şeyden söz edebilir, ama sevgi her şeyin yanında bir üst
seviyedir. Ulaşılması için çaba göstermek gerekir. Bu tür bir şiiri Sy. 51 de
bulunmaktadır. "Yaamur (Yağmur) Damnaları ( Damlaları)"
Bu şiirde şair ne diyor: bekleerim, bekleerim/ Aylanma beni,/ Özleerim
özleerim/ Salt biricik seni!" Şiir de olduğu gibi sevgisiz bir dünyanın
düşünülemeyeceği ve bu sevgilinin kendisin ne kadar beklettiğini anlatır.
Biraz mizah kokan bu sevgi şiirde vardır aynı zamanda. Kitabın 91.
sayfasında yer alan Sevda adlı bölümdeki "Hırsız"şiiri şöyledir: Çaldın
canımı gece/ Pak nice bir hırsız/ şeytan mı sen çıkacan,/ Bıraktın beni
cansız?" Bununla ilgili olarak sevgi ve sevgili konulu bir anlatım vardır.
"Salt Bir Bakış" Adlı şiir adında anlaşılacağı biri bir sevda şiiridir.
"Çarşamba" Şairin sevgi dolu gençlik rüzgara estiği şiirlerindendir. "Gittim
gene görüştük/ Aaç altında öpüştük!" Açık ve yalın anlatımlı şiiri sevgi
yüklüdür. Sevgi şiirlerinde dikkat çeken bir durum ise genellikle kısa şiirleri
arasında bulunmaktadır. Benzetmeli şiirlerinde birisi de: "Senden Fesleen
Kokusu'dur" "Damna damna topladım/ ne var taa ii aklımda/ Sana bu
şiiri yazdım/ Kara gözlü insana!" Sy. 107 Sevgilinin kokusunu fesleğen
kokusuna benzetmekte. Kısa şiirlerinden bazıları ve üstelik sevgi şiirleri Sy.
114 de yer almakta. "Gel sevda hem gel ilham/ Kim sizi beklemeer?/ Bu
gece ben ii halda/ Tenim uyku istemeer.." diye biten bir dörtlükte yarin
özlemi yüzünden uykusunun gelmediğini aktarır. Şairin bir hasret şiiri ve bir
itiraf şiir olarak da Sy. 137 de yer alan: "Viktorya'ya" şiiridir. "Nasıl seni
bırakabildim/ Nasıl senden gittim..../Ne pek uzaa ecelimden,/ benim ilk
163
sevdiceemden", diye sözü geçen sevgilisinin özlemini unutamıyor. Yine
kişiye adanan şiirlerden bir tanesi; "Nina'ya" adlı şiirdir. Onun ne kader
güzel olduğunu bunun da Allah'tan kaynaklandığını yani yaratılıştan
olduğunu anlatır. "Sen iisin hem gözelsin/ /Sen diilsin sıradan/ iiliin hem
gözellin/ San var Allah'tan" Sy. 137 Sevgili ile ilgili şiirlerinden birisi de;
"Sade Sana" adlı şiiridir. Bu şiirde şunu anlatmakta şair; kendisinden sonra
sevgilisinin yalnız kalacağı korkusu vardır. Bunu da şu dizeleriyle aktarıyor
bizlere. "Ömürümde sade sana yazarım.../ Sade sennen kalmaa yalnız
korkeım/ saalıım için ilham için/ Sade senden tatlı bir laf beklerim. Sy,143
Tarih insanın var olduğu zamandan beri anlatıla gelmiştir. Bunun içinde
tarihlere sığması açısında şair bir şiir ile zamanı anlatmıştır. Tarihi, ülke
sevgisini anlatan şiirlerinden biri olarak yazılmış olan "Saraylar" şiirinden
şair Kırım Hanlığından söz eder. Bu şiir uzun sayılabilecek şiirlerin den
birisidir. Yer yer dörtlük, yer yer ise fazla dizelerden oluşa serbest nazımla
yazılmıştır. "Kırım sedefleri-/ Bahçısarayda/ Pak çöşmeleri/ Mermer
taşından." Bahçesarayın güzelliğini öne çıkarıyor. "Geceler geçer/ Göz
yaşlı yatak/ Han Gerey isteer/ bıraksın anılmak...." Kırım hanının
yaptıklarıyla gelecekte de anılmak istemesini dizelere dökmüş şair. "Neçin"
: "Bir takım hem başkayız,/ karagözüs hem kulayız/ Hepsimiz bir yol
çiineriz/ hepsimiz kısmet isteeriz,/ Ama neçin çekişiriz? Dizelerde olduğu
gibi şair bir yerde kendilerinin yaptıkları yanlışlıklardan söz edip niye
çekiştiklerini, birbirlerini niçin kötülediklerini anlatır. Şiirin diğer dizeleri
dikkat çeken özelliklerinden birlikteliklerinin olduğu anlatılmaktadır. Bu
birlikteliği de bir araya gelerek çözebileceklerini anlatır.
'Şair bir yerde kendini anlatır' derler. Nikolay Baboğlu kendini şiirler de
fazla anlatmamıştır. Onun kendisini anlattığı iki şiiri yer almıştır sadece.
"Şaire" adlı şiir bunlardan birisidir. "Te yılın bir geç güzü/ Şaire saklı
küsü... dizeleriyle" anlatılmaktadır. "Canımın Aynasında" şiiri
"Önümdeysen sen Baboğlu/ Nice duruk aynada Çır-çıplak- ruban mı
yoktu,/ Çıktın duuma anadan? Siman gözel , sakat değilsin,/ Cenk sana
dokunmadı... kısmetina alçak iılsin,....Sy. 142 Şair bu dizelerde ve şiirin
devamında kendisinden söz etmiştir. Kendisini gördüğü aynada kendine
sorular sorarak kendi sorusuna kendi cevabını yine kendisi verir.
Baboğlu'nun farklı konularda yazmış olduğu şiirler yok mudur? Elbette
vardır, onlardan birer ikişer sayfalara serpiştirilmiştir.
Ayrıca bu kitapta çeviri şiirleri de yer almaktadır.
Kitapta şairin kullandığı dil yapısına baktığımızda da; Türkiye Türkçe'si ile bir
karşılaştırma yapmak istedim. Türkiye Türkçe'sinde bir yerde Anadolu Türkçe'si
olarak bilinen ve kırsal da hala kullanılan, ama kent merkezlerinde unuttuğumuz
Türkçe'nin doğal yapısına uygun olan kelimeler kullanmış olmasıdır.
Yeni şiirlerde serbest nazım ağırlıktadır. Fakat uyaklı şiirlere arada
rastlamak mümkündür.
164
Сельджан Салик Шахін, канд. філол. наук
/ Dr. G. Selcan Sağlık Şahin (Туреччина)
ГАГАУЗЬКА КУЛЬТУРА В ОПОВІДАННЯХ
МИКОЛИ БАБОГЛУ "САДЖАНЦІ АЙВИ"
NİKOLAY BABOĞLU'NUN "AYVA ÇİÇЕKLERİ" HİKÂYESİNDE
GAGAUZ KÜLTÜRÜNÜN İZLERİ
Микола Бабоглу – талановитий літератор – народився 1928 року в Гагаузькій
автономній республіці в районі Чадир і помер 28 серпня 2008 року в Кишиневі. 1981
року він видав книгу "Karafillär Açtılar Yenidän" (Kişinev: Literatura Artistike. – "Знову
розквітли гвоздики") — першу з двох його повістей. У цьому літературному творі
за вигаданим світом стоять "справжні кольори, повітря, запахи, котрі ти дійсно
відчуваєш". У своєму творі автор намагався гідно зобразити гагаузьку культуру.
Микола Бабоглу використовував літературу як могутню зброю задля збереження
давніх народних традицій для майбутніх поколінь. Незважаючи на те, що
"Саджанці айви" за обсягом – невеличкий твір, у ньому яскраво зображені
традиційний родинний устрій та стиль життя гагаузів.
0. Giriş:
Ayva Fidanları, 1928 yılında bugünkü Gagauz Yeri'nin Çadır rayonunda
dünyaya gelen ve 26 Ağustos 2008 tarihinde aramızdan ayrılan, Gagauz şair
ve yazar Nikolay Baboğlu'nun kısa hikâyelerinden biridir. Bu çalışmada
metinden hareket edilerek Baboğlu'nun Ayva Fidanları hikâyesinde yer
verdiği, Gagauz kültürünü ve Gagauz Türklerinin geleneksel toplum hayatını
tasvir eden söylemler tespit edilip, değerlendirilmeye çalışılacaktır.
1. Nikolay Baboğlu ve Ayva Fidanları Hikâyesi:
Derleyip yayınladığı Gagauz halk edebiyatı metinleri, şiirleri ve hazırladığı
ders kitapları ile tanınan Nikolay Baboğlu'nun Ayva Fidanları hikâyesi, yazarın
Karanfiller Açtılar Yeniden adlı kitabında, kitaba adını veren "Karanfiller Açtılar
Yeniden" povesti ile birlikte yayımlanan 2 hikâyeden biridir. Eserlerinde
toplumsal konulara değinen Baboğlu'nun "Karanfiller Açtılar Yeniden" povesti,
Basarabya'nın Romanya tarafından işgal edilmesinden sonraki dönemden, 1940
yılında Bolşeviklerin Basarabya'ya girmesine kadar olan dönemi ve sonrasında
yaşananları ele alır ve yazarın hayatı ile de benzerlikler içerir. Povest ile aynı adı
taşıyan kitapta yer alan Eski Adeetlär Bateerlar "Eski Adetler Batıyorlar"
hikâyesinde de Babaoğlu, gençler arasında moda olan klüplere gidip dans
etmenin, nasıl horu adı verilen halk oyunlarının yerini aldığına değinerek,
kültürel yozlaşmaya dikkatleri çeker. Yazarın Ayva Fidanları hikâyesinin ana
teması ise baba-oğul arasındaki kuşak çatışması ve aile bağlarıdır. Hikâyede
Kocabaş Simu, oğlu Vasil, gelini Zena ve torunları ile birlikte babadan kalma
yıkık-dökük, bahçesinde ayva fidanları olan eski bir evde yaşamaktadır. Simu
evinin durumunu görmekle birlikte, babasından kalan bu eski evden ayrılmak
165
istemez. Gelini Zena ise Baurçu'da anne-babasından kalan bir evi tamir ettirip,
orada yaşamak istemekte ve bu isteğini sıkça dile getirmektedir. Vasil, babası ile
karısı arasında kalmakla birlikte, karısının aklına uyarak Baurçu'ya taşınma
fikrine sıcak bakmaktadır. Hikâyenin sonunda oğul ve gelin "burasının soluğu
beni bırakmıyor" (AF, 219) diyen babalarının üzüntüsünü ve daha emeklemekte
olan küçük oğulları Lügor'un bu eski evin bahçesinde, ayva fidanları arasında ne
kadar mutlu olduğunu görüp, evden ayrılamayıp, onu tamir ettirmeye karar
verirler ve yaşanan olaylar böylece tatlıya bağlanmış olur.
2. Nikolay Baboğlu'nun Ayva Fidanları Hikâyesinde Gagauz
Kültürünün İzleri:
Nikolay Baboğlu'nun Ayva Fidanları hikâyesi bizlere, Gagauz
Türklerinin kültürü ve geleneksel toplum hayatı hakkında bilgiler veren
ifadeler sunar. Örneğin eserde Ortodoks Hristiyan dinine mensup Gagauz
Türklerinin paskalya oruçları ve kumetriyaları (çocuk vaftiz edildikten sonra
verilen yemek) gibi dinî inanışlarına yönelik uygulamaları şu satırlarda
bulmak mümkündür:
(1) Paskellâ oruçlarında, islää havalarda kızçaazlarlan rop-rop kaçardık,
çocuklar da kaçma top oynardılar, gülüşlerimizdän maalä ötärdi, sora
"Daullan-zurnaylan" oynardık... (AF, 210)
(2) -Yaşarmış, ama benimnän büün da taa barışmadı! -dedi Vasil Zenanın
uz gözünä bakarak.
-Nasıl baarışmadı? Diil mi düünümüzä da geldi. Lügorcuun da
Lambuşun da kumetriyalarına geldi çocuk ikisinä da karısınnan, konuştuk ta
islää-gözäl. (AF, 212)
Bilindiği gibi Gagauz Türklerinin geleneksel yaşam tarzı tarım ve hayvancılığa
dayalıdır. Üzüm ve üzüme bağlı olarak şarabı ile meşhur olan Moldova ve Gagauz
Yeri'nde bağcılık önemli bir yer tutar. Yine Gagauz Yeri'nde, Çadır-Lunga'da
yetişen bir diğer önemli ürün tütündür. Gagauz Türklerinin bütün bu temel geçim
kaynakları Ayva Fidanları hikâyesinde yansıtılmıştır:
(3) Güzün biz, kızlar toplaşırdık bütün maaledän da hepsimiz, sepetleri
alıp, birär da suvacı, baalara gidärdik. (AF, 210)
(4) Ama nasıl gözäldi, açan kenardan bizim sokacaa koyun sürüsü inärdi!
O traka sesleri sansın ölüncä çıkmayceklar aklımdan! Avşamnein da
sokacıımızın orta erindän gelärdi kazlar, ördeklär… (AF, 210)
(5) Sän da islää kazanersın traktorlarda, gelin da tütünnerdä islää
paracık çıkarer. (AF, 215)
(6) Sora gitti harmana. Te burada evel iki zabun, dinik beygirciklän harman
düvärdi. Ama işmiydi o? Düümäzdin harmanı, ama günnerini düvärdin: birkaç
demirli çalgın teneyi elä alınca katın tersinä dönärdi, ucu-kenarı yoktu, nekadar
ter dökülürdü, onu harmana getirincä. Sora da bilmäzdin, angı bir erä
paylaştırmaa o yok gibicä bereketçii -karnına da sırtına da- hepsi oradan
166
lääzımdı çıksın. Taa üstünä da-harçları ödä, puluk-taliga düzdür, malları beslä...
Bitkinin-bitkisindä kalırdın ellerin boş, karnın da aaç. (AF, 216)
(7) Kocabaşlar işçi insannar: vakıdınca kazeerlar, keseerlär – toprak ta
onnarı gücendirmeer. Er yılın şarapsız kalmeerlar, aralardan da biraz
kartofi, fasülä topleerlar… (AF, 216-217)
Hikâyede Türk kültüründe ortak olan kız isteme, dünürcülük geleneği Vasil
ve eşi Zena'nın geçmişi hatırlayarak yaptıkları bir konuşmada şöyle yansıtılır:
(8) -E-e-e, Vasil, boşunaymış Oytunun fikiri! O bendän iki yaş küçüktü,
(boydan da alçak sendän). Kimär kerä söz geçirärdik, ama istenmäk için hiç
lafı da olmadıydı. (AF, 212)
(9) Açan da dünürcü yollamıştın, er bulamazdım kendimä sevinmektän. Ban
duygularımı kimseycää sölemäzdim hem taa çok sendän saklamaa savaşırdım
onnarı. Kendim sa hep bakardım yola, gelsin dünürcülerin... (AF, 212)
Hikâyede akrabalar arası ilişkiler, akrabalarla uzun süre küs
kalınamayacağı kan su olmeer atasözü ile ifade edilir:
(10) Gidip-geleriz biz, diil mi hısımız, boşuna denmeer kan su
olmazmış…(AF, 212)
Ayva Fidanları'nda atasözlerinin yanı sıra Gagauz Türkçesine özgü
metaforik kullanımlar da dikkati çeker. Örneğin hikâyede, Zena'nın
kucağında yaramazlık yapmakta olan küçük oğlu Lügor'a söylediği Uslu dur
ba, meçikli (AF, 216) ifadesinde geçen meçikli sözü "yaramaz, haylaz"
anlamında mecazî olarak kullanılmıştır. Meçikli sözcüğünün Gagauz
Türkçesindeki sözlük anlamı "1. şeytan, iblis 2. çirkin, biçimsiz"dir (GRNS,
331). Sözcük aynı zamanda Gagauz Türkçesinde veba hastalığını ifade etmek
için de kullanılır (Bkz. Manov 2001: 62).
Hikâyede boba, tetü "baba", mamu "anne", lelü "teyze, hala", kaynata,
gelin, unuka "torun" (krş. NogT. unık, KaraimT. unuk "erkek torun", unuçka
"kız torun" (Binler 2007: 277) gibi Türk dünyasında ortak kullanıma sahip
akrabalık terimlerinin yanısıra hikâyenin kahramanlarından Simu'nun lakabı
olan kocabaş terimi de dikkati çekmektedir:
(11) Kocabaş Simu gezdi evinin dolayanında da taa bir kerä baktı
duvarlara, onnardan eski suvalar artık düşärdilär. (AF, 209)
(12) Kocabaş Simu sürdü aulu derin da tä burada o, kendi elinnän dikti
üç ayva fidan.ı (AF, 216)
Gagauzlara özgü görünen kocabaş terimi, esasen Osmanlı Devleti
zamanında askerî bir terim olarak karşımıza çıkar. Sözcük bugün hâlâ
Gagauz Türkçesinde yaşayan ve "sahip, malik; zengin, toprak sahibi Bulgar
veya Romen" anlamlarına gelen çorbacı (GRMS 550; GTS 63) terimi ile
ilişkilidir. Çorbacılar, Osmanlı zamanında yeniçerilerden bir sınıfı,
kocabaşlar da bu sınıftan seçilen ve cemaat işlerine bakıp, Osmanlı
makamları karşısında halkın temsilcisi rolünü üstlenen bir grubu temsil
167
ederlerdi32. Her iki terime de, Ayva Fidanları hikâyesinde olduğu gibi,
Gagauz Türklerine ait edebiyat eserlerinde sıkça rastlamak mümkündür.
3. Sonuç:
Dar veya geniş kapsamda pek çok tanımı olan edebiyatı insanları, nesneleri,
toplumları, fikirleri sadece tasvir ya da taklit eden, dış dünyanın bir
yansımasından ibaretmiş gibi algılamamak gerekir. Edebiyattaki gerçek veya
doğru ile yaşadığımız hayattaki gerçek veya doğru arasında kaçınılmaz bir
paralellik yoktur ve olmak zorunda da değildir (Karataş 2004: 132). Ancak bir
edebiyat eserindeki kurmaca dünyanın arkasında da gerçek dünyanın rengi,
havası, kokusu hissedilebilir. Bu fikirle ve insanın çevresiyle bir bütün olduğu
düşüncesinden hareketle zaman içerisinde edebiyatta şekillenen Gerçekçilik
akımında da insan, doğal olarak çevresiyle birlikte, onun kişiliğini yönlendiren
toplumsal ve siyasal koşulların bağlamı içinde ele alınmıştır (Özdemir, 1981:
106). Nikolay Baboğlu'nun Ayva Fidanları hikâyesi bu bağlamda ele
alındığında gerçekçi bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır.
Edebiyat, geleneksel değerlerin korunmasında ve gelecek nesillere
aktarılmasında rolü olan güçlü bir araçtır (Karataş 2004: 132). Ayva Fidanları
hikâyesi bize Nikolay Baboğlu'nun bu aracı ne kadar özenli bir şekilde
kullandığını göstermiştir. Ayva Fidanları, küçük hacimli bir hikâye olmasına
rağmen, geleneksel Gagauz aile yapısını ve yaşam tarzını bizlere tanıtacak
örneklere sahiptir. Hikâyede Gagauz aile yapısı Nikolay Baboğlu'nun oğul-gelinkaynata arasındaki sosyal ilişkilerle ilgili tecrübelerine dayalı bir şekilde tasvir
edilmektedir. Baba-oğul arasındaki kuşak çatışması, büyüklere duyulan saygı
çerçevesinde mutlu sonuçlanmaktadır. Oğul babasını kırmayıp, onun doğma
büyüme yaşadığı eski evi satıp taşınmak yerine orada kalıp, evi tamir ettirme
yoluna gider. Bu açıdan bakıldığında Ayva Fidanları'nın aynı zamanda öğüt
verici standartlara sahip bir eserdir.
Yazar Nikolay Baboğlu ise sadece Ayva Fidanları gibi hikâyelerinde değil,
şiirlerinde dahi Gagauz geleneklerinin tanıtımına katkıda bulunmuştur. O,
"Tarafımın piyetleri" şiirinde konu olarak bir Gagauz masalını işlerken,
masalın kahramanı Oğlan, Tuna boyunda yapılan savaşta ölür ve sevgilisi
Länka da kendisini Tuna nehrine atar ve böylece Tuna ile evlenir. Bu evlenme
töreni Gagauz geleneklerine göre yapılır ve böylece masalda Gagauz âdetleri
de anlatılır (Bkz. Arnaut 2007). Son olarak ifade etmek gerekir ki, Baboğlu
gibi maharetli edebiyatçılar sayesinde, başlangıcı Gagauz alfabesinin resmî
kabul ediliş tarihi 1957 yılı olan Gagauz yazılı edebiyatı, son derece genç bir
edebiyat olmasına rağmen bugünkü konumuna gelebilmiştir.
Kaynakça: ARGUNŞAH, M.-GÜNGÖR, H. (1991): Gagauz Türkleri, Tarih-Dil-Folklor ve
Halk Edebiyatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. ARNAUT, Tudora, "Gagauz
32
Çorbacı ve kocabaş terimleri ile ilgili olarak bkz. Halil İnalcık (1992) Tanzimat ve Bulgar Meselesi,
İstanbul; Mehmet Zeki Pakalın (1971) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
168
Edebiyatının Gelişme Süreci "http://www.turkfolkloru.com/ index2.php?option=
com_content&do_pdf=1&id=71,(25 Aralık 2007, 10:33). BABAOĞLU, Nikolay (1981):
Karanfiller Açtılar Yenidän, Kişinev: Literatura Artistike. BİNLER, Mehmet Ziya (2007):
Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Selenge Yayınları. EDGAR,
Andrew-Peter Sedgwick (Ed.) (2007): Kültürel Kuramda Anahtar Kavramlar, Türkçesi:
Mesut Karaşahan, İstanbul: Açılımkitap. GAYDARCİ, G. A.-KOLTSA, E. K.-POKROVSKAYA, L.
A.-TUKAN, B. P. (1973): Gagauzsko-Russko-Moldavskiy Slovar, Pod Red.: N. A.
Baskakova, Akademiya Nauk SSR, Moskva, İzdatelstvo "Sovetskaya Entsiklopediya". (1991): Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Aktaranlar: İsmail Kaynak, A. Mecit Doğru,
Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. KARATAŞ, Turan (2004): Ansiklopedik Edebiyat
Terimleri Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları. MANOV, Atanas (2001): Gagauzlar
(Hıristiyan Türkler), Çeviren: Türker Acaroğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu. ÖZDEMİR,
Emin (1981): "Gerçekçilik Üzerine Yargılar", Türk Dili, Yazın Akımları Özel Sayısı, Sayı:
349, 1/1981, s.97-138. ÖZKAN, Nevzat (Hazırlayan) (1999): "Nikolay Baboğlu", Türkiye
Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Romanya ve Gagavuz Türk Edebiyatı, 12. Cilt,
Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kısaltmalar: AF: Ayva Fidanları. KaraimT.: Karaim Türkçesi. NogT.: Nogay Türkçesi.
Людмила Кара Чобан-Марін
/Lüdmila KARAÇOBAN-MARİN (Молдова –Гагаузія)
ДМИТРО КАРА ЧОБАН – ЛІТЕРАТОР, КІНЕМАТОГРАФ,
ХУДОЖНИК ГАГАУЗЬКОЇ ЛІТЕРАТУРИ
D.N. KARA ÇOBANIN
YAŞAMASI HEM YARADICILIK YOLU.(27.05.1933 - 8.10.1986)
Прізвище Дмитра Миколайовича Кара Чобана в Гагаузії є загальновідомим.
Учні вивчають його вірші й оповідання у школах і ліцеях, студенти присвячують
дипломні роботи його тематиці, дорослі із захопленням передають із вуст в уста
історії за участю Д. Кара Чобана. Його твори вважаються класичними. Про нього
складають легенди, друкують статті.
У доповіді подається розширена інформація про життя і діяльність видатного
сина гагаузького народу, поета, письменника, художника, скульптора, спеціаліста
в галузі кінематографії та акторської майстерності, засновника гагаузького
Національного історико-етнографічного музею – Д.М. Кара Чобана.
Dmitriy Nikolaeviç Kara Çobanın duuması mayın 27-dä 1933 yılda çiftçi, ama
büük kulturalı ayledä. Anası - Anna Konstantinovna bilärmiş 5 dil, bobası Nikolay
Nikolaeviç virtuoz kemençeciymiş. Varmiş küçük bir parça topracıkları evin
yanında, angısının bereketinnän yaşayarmışlar, hem tutarmışlar birkaç koyun.
Mitika romun vakıtlarında bitirmiş 3 klas, sovet vakıtlarında - taa 3 klas.
Geçirmişlär çok zoor vakıtları, etişmemezlik. Bobası kemençesini satmış diil
sadä diri kalmaa, ama lääzımmış taa oolunu da üüretmää deyni. Kongaz
küüyün okulunda oolu bitirmiş 7-ci klası.
Tamannayıp 17 yaşını, Mitika çıkmış küüdän, gitmiş Harkova (Ukraina),
nicä kendisi annadardı: "Taa ii üürenmää dünneeyi hem rus dilini deyni."
Harkovda işlemiş hem avşam okulunda 8-ci klası bitirmiş.
169
1952-55 yıllarda Dmitriy yapmış askerlii Sovet Birliin Gün Duusu
tarafında. Orada islää götürmüş kendini deyni, onu kolvermişlär bir yıldan
sora evä bir parça vakıda buluşsun anasınnan hem bobasınnan. Oyandan
Dmitriy getirmiş bobasına başka, yeni kemençä, angısını almaa deyni,
işlemiş demir yolunda kendi dinnenmäk günnerindä. Pek sevinmiş bobası bu
baaşışa. Askerliktä Kara Çoban başlamış resim etmää.
1952-ci yıladak Kara Çobanın varmış problemaları gözlerinnän, o taşıyarmış
gözlük, ama askerciliktä onun zanaatına deyni gözlüklär çok engel edärmişlär.
Ona yapmışlar operaţiya, angısı çok vakıda onutturmuş o problemaları.
Askercilik zamanını başardıktan sora, Dmitriy gitmemiş dooru evä. O
kalmış Kişinövda, girmiş üürenmää I.E. Repinin adına resim okuluna, ama
üürenmiş sadä 1,5 yıl. Gelip evä anasınnan hem bobasınnan buluşmaa, başka
istämemiş geeri gitmää, zerä, nicä o kendisi annadardı: "Başladım duymaa,
ani taa sıkça çekettim çetkaciin erinä tefteri yazallan elimä almaa".
Evdä yapmış raspisaniye, nekadar lääzım okusun her gün, geçmää "9",
"10" klasların programasını deyni, da çeketmiş üürenmää. 1957-ci yılda, 3
ayın içindä, hazırlanıp, Komratın 3-cü okulunda vermiş êkzamenneri,
kabletmiş orta okulunu başarmak için dooruluk dokumendini.
1957-58 yılda Dmitriy Nikolaeviç Kaulda pedagogika kolledjindä
üürenmiş.
1958 yılda Kara Çoban brakêк üürenmesini da taa iki üürediciylän bilä ilk
kolverimdä başarmışlar Kişinövda kursaları, neredä onnarı hazırlamışlar nicä
gagauz dilin üüredicilerini. Da Beşalma okulunda üüredici işlemiş. Ona
vermişlär "0-a" klası hem gagauz dilini başka klaslarda da üüretmää. Büüklär da,
küçüklär da mayıllı korumaklan kullanarmışlar gagauz dilindä ilk üürenmäk
kiyatlarını. Taa bir ilk kırlangaç gibi gagauzlara deyni oldu kiyat "Bucaktan
seslär" (1957 y.), neredä topluydular gagauz folklor yaratmaları hem gagauzların
ilk yazıcıların şiirleri. Orayı D. Kara Çobanın şiirleri da katıldı.
Genç, 24 yaşında çocuk çok okuyardı, da kendi duygularını sakınnı
başladı insan daavasına çıkarmaa. İlktän başladı kısa peetlerini, sora
annatmalarını, dergilerini hem türlü konularda yazılarını tipardan çıkarmaa.
D.N. Kara Çoban gagauz dilindä yaradan yazıcıların arasındaydı.
Olduydu taa bir yenilik – ilktän gazetada "Moldova Soçialistê", sora da rayon
gazetasında "Leninskoe slovo" peydalanmaa başladıydı gagauz dilindä çıkan
sayfalar. Seftä gagauzların her bir evinä başladı girmää yazılar ana dilindä, ama
bu sevinmelik diildi çok vakıda. 1962 yılda okullarda gagauz dilin üürenmesi
basıldı, gazetalarda da sayfalar kaybeldilär. Ama çalışmaklar durgunmadılar...
1958 yılda D. Kara Çoban girdi Moskvada M. Gorkiyin adına literatura
institutuna, neredä zaoçno üürenärdi, Beşalma okulunda üüredici işläärdi, şiir
yazardı, onnarı tiparlaardı, heykelciliklän zanaatlanardı, resim edärdi - hepsi bu
işlär olardılar barabar. Kara Çobanın büük yardımcısıydı yaşamakta işlän da, işindä
da onun karısı - Zina. O görärdi ilk resimneri, sesläärdi ilk yazıları, a heykellerä
170
deyni çamur karardık bütün ayläylän - dördümüz da. Bilinmeer, ne vardı nicä
olsun, olmaaydı Kara Çobanın bölä annayar, becerikli hem saburlu yardımcısı...
İnstitutta yazıcının diplom işi oldu şiir toplumu "İlk laf", angısı gagauzlara
birdän sevgili oldu. Aaz şiir kaldı, angısına uydurulmadı ses. Büün da türküleri:
"Cenk için türkü", "Beşalma", "Başçada kırnak kazayorum bän", "İnat kafadar",
"Oolum,oolum" insannarın taa çoyu sayêr halk türküleri, okadar onnar girdilär
bizim yaşamamıza. Ama aaz kim biler, ani bu peetlerin seslerini düzdü hep o
Zina - Mitikanın tek bir dostu herbir iştä.
İnstitutu başardı Dmitriy Nikolaeviç 1964 yılda. 1965 yılda oldu Sovet
Birliin Yazıcıların azası. Dokladlarlan pay aldı Moldova yazıcıların II hem III
kongreslerindä, neredä söledi gagauz literaturasının ilk adımnarı için, halkın
çekilmesini gagauz dilini üürenmesi için. Açıkladı büük problemayı, ani tipardan
çıkêr aaz kiyat gagauz dilindä, nekadar da cıkêr, onnarın tirajı aaz...
О yıllardan bıyanı Kara Çoban çok buluşardı pek ii dostunnan, resimciylän
D. Savastinnän. Bu buluşmaklarda kalmaazdı hiç bir tema da, angılarından onnar
"tutunmasınnar", ama, nicä da olsun, buluşmaklar bitärdilär okumaklan. Dmitriy
Nikolaeviç okuyardı anılmış yazıcıların yaratmalarından, kendi şiirlerini.
Dmitriy İvanoviç sesläärdi hem resim edärdi dostunu, onun yaratmaların
personajlarını. Kimi resimnär tiparlanardı gazetalarda, jurnallarda. D. Savastin
resimnedi Kara Çobanın kiyatlarının taa çoyunu.
1965-66 yıllarda Dmitriy Nikolaeviç işledi Beşalmada bibliotekada.
Kendisi kemençedä çalardı, dolayanına toplaardı ölä insannarı, angıları onun
gibi üüseklää çekilärdi, muzıka, şiir, incäzanaatlıı sevärdi. Yapardı küçük
konferenţiyalar, neredä lafedärdilär türlü kiyatlarda, annatmalarda açıklanan
problemalar için.
Küüda o yıllar çalışardı "Beşalma radio dalgası". Aftada 1-2 kerä insanı
toplaardı radio kolverimneri, neredä onnar sesläärdilär kolhoz, kultura, sport
haberlerini, şiirleri, satirikalı annatmaları, maanileri, halk hem êstrada
türkülerini. Hazırlaardı kolverimneri genä hep o - D. Kara Çoban.
Ona insan çekilärdi zorluunnan danışmaa, sevinmeliini pay etmää,
Tanışmaa bu talantlı adamnan, yazmaa onun için, açıklamaa onun Allahtan
vergisini Kara Çobana Sovet Birliin her bir köşesindän gelärdilär.
Çok işledi o kendi kısa yaşamasında, çok işlär yarattı.
KINOCULUK
"İlk Laf" kiyadın gonorar parasını Dmitriy Nikolaeviç bütünnä kapattı
kinoculuk uuruna - aldı kino makinalarını hem kalan lääzımnı tertipleri. Kiyat
sergennerindä başladı peydalanmaa kiyatlar kinoculuk için. Hiç bir sıracık ta,
hiç bir lafçaaz da kaçırılmaazdı onun bakışından. Çizip, çevreyä alardı her bir
derin maanalı sözü, her bir uygun lafbirleşmeyi. Da açıldı Kara Çobanın
biografiyasında yeni sayfa - kinoculuk. Nicä da her bir işä, buna da o girdi
bütün üreklän, derin bilgilärlän, zerä belli oldu, ani lääzım olsun becermäk
hem aktörluk, hem rejisörluk, hem operatorluk hem taa çok başka uurlarında
171
da. O üürendi bunnarı da. Zina her kerä şaşardı, näändan kocasında bıkadar
kufet - gündüz kino makinasınnan "kaçınmaa", avşam üstü resim etmää, gecä
da okuyup yazmaa. Büük havez, büük istemäk, bezbelli, lääzımdı olsun onda.
1965 y. gazetada "Leninskoe slovo" (№1, 2.04.65) peydalandı bir kısa
yazı rus dilindä "Bir çift çarık", neredä yazêr: "Siirek ölä olêr, ani küüdä
çıkarsınnar kino, a beşalmalılar bu uurda kısmetli. Onnar hepsini görerlär
kendi gözlerinnän, yardım ederlär, pay alêrlar bu meraklı iştä. Çıkarılêr kino
D. Kara Çobanın annatmasına görä "Bir çift çarık", neredä avtor oynêêr baş
rolündä. Geroy - fukaara gagauz, kableder zengin adamdan baaşış - bir çift
kuru, yırtık çarık onun için, ani askercilik etmiş bir zengin erifin erinä romun
padişahlıın askerliindä. Bölä annaşmalara primariya sıkça verärmiş kayıllık."
Bunun da, kalan 20-dän zeedä artistik kinosüjetlerin temelinä koyuldu
dokumental oluşlar. "Bir çift guguş", "Okolcu", "Zavalı", "Mutlu", "40 ley"...
Zengin - fukaara, iilik - zihirlik, cömertlik - fenalık yaşamakta dayma
denkleşer. Ama neçin-sä ikincisi hep üstün olêr, bezbelli, insannar halizdän ölä
zorlukta, zeettä yaşamışlar, hiç bişeyä sayilmamişlar. Yıl-yıldan tarih lüzgeri
taa uzaa koolêêr çirkin oluşları, yaşamak diişiler. Bu diişilmekleri D. Kara
Çoban isteer göstermää bütün dünneeyä, çıkarêr dokumental kino toplumnarı
"Gagauz novellaları", "Dünkü hem büünkü Beşalma", "Düünnär"...
Kara Çobanın kinoları katıldılar birkaç kino festivallerinä. 28-29.03.1967
yılda Kişinövda kino evindä geçän festivalda 30 avtorun arasından sekizini
ayırdılar yollamaa Moskvaya festivalä. D. Kara Çobanın "Dünkü hem
büünkü Beşalma" kabletti II premiya.
Moskvada Kara Çobanın edebiyat institutundan üüredicisi A. Dementyev
yazmış onun için bir statya, neredä annatmış Kara Çobanın çekilmesini
kinoculuk zanaatına. "Alçarak, diil pek görümnü çocuk, giimni diil nicä
kasabalılar, her kerä oturardı geerdä düşüncekli, kaaplı nesoy-sa kendi
fikirlerinnän..." Bir kerä buluştuynan diil üürenmäk vakıdında, teklif etmiş
üüredicisini kendi içerinä obşçejitiyedä. Odanın pençerä boyunda durarmış
kino makinası, karşı duvarda geriliymiş bez. Soruşa: "Ne bu?" işitmiş cuvap:
"Novellalar". Dementyev görmüş kino parçacıklarında Bucak topraanı, angıları
çıkarılmış "diil professionallı, ama halizdän büük sevgiylän kendi Vatanına – o
gagauz küülerin dolayında kuraklı, boşlu toprakları, tolokaları, yollar boyunda
yalnızlı salkımnarı, küçücük kırnak biyaz evleri, tertipli baalarları..." Bu
süjetlär aşırı Kara Çoban geçirmiş kendi üüsek duygularını üüredicisinä.
Hepsi, kimin kısmeti vardı buluşmaa Kara Çobannan, görärdilär onun
masterskayasını, neredä duardı kinolar. Kıstaf alçak odanın bir köşeciindä
patret yapardı, öbüründä, masa üstündä, yayılıydı kino tertipleri, tavandan
sarkardı diil çoktan çıkarılmış, taa yaş kinolentalar. Kiriş boyunda bütün tafta
uzunnuuna sık kakılıydı çok êlektrolampa. Dmitriy Nikolaeviç lampalara
kaarşı dikkatlı gözdän geçirärdi her-bir lentayı, da, angı parçaları
172
beenmääzdi, ustraylan kesip sıbıdardı. İlktän çok kerä uyduramaarmış uz
yapıştırmaa kesik kinolentanın uçlarını, makina kopararmış onnarı, o genä
yapıştırarmış. Sora kendisi yapmıştı bir tertip 2 taftacıktan sık kakılı onnara
encerciklärlän, taa kolay olsun denkleştirmaa lääzımnı plönka parçalarını
deyni. Pek zormuş yazın yapmaa proyavka kinolentalara. Su, reaktivlär hızlı
yısınarmışlar, kimi sefer taa sabaayadak lääzımmış beklemää - suusunnar.
Çok ter dökmüş, çok gecelär uykusuz kalmış, binnän metra kinolenta
süjetlerinä deyni çıkarmış, da çok kerä yaptıkları için kanaat olmamış.
Çok gezärmiş kasabalarda, satın alıp yeniledärmiş lääzımnı tertipleri. Ona
para hiç verilmäzmiş, hepsi harçlar – kendisindän koyularmış.
Büünkü günädäk kullanılmış Kara Çobanın 20-yä yakın kino süjetleri.
Çoyunu kendisi avtop yakmış, birazı vakıtlardan bozulmuş, ama şükür, ani
birazı baare kullanıldı.
1996 yılda, olup Beşalma muzeyin müdürü, D. Kara Çobanın oolu
Afanasiy danıştı Türkiyedä TRT television kanalına, da onnarın tarafından
oldu büük baaşış gagauzlara - Kara Çobanın 13 kinosuna yapıldı kopiya.
Birkaç kinoyu düzdü Kara Çobanın dostu hem yardımcısı I.N. Kırım.
Şindi var nasıl hodullanmaa - D.N. Kara Çobanın kinoları büün yaşêêr,
onnar Beşalma mezeyin her bir musaafirinä gösteriler.
RESIMCILIK
Her bir gagauzun evindä var bir içer, "büük baş", neredä toplu durêr
üklük, çiiz, neredä konuklanêr saygılı musaafirlär. "Kara Çobanın evin büük
başında - kartina galereyasıydı. "En uzun duvar doluydu resimnän. Orada
asılıydı yapraklar yazıcıların, muzıkacıların, bilim adamnarın hem
beşalmalıların kalemnän yapılı portretlerinnän, yäki yaalı boyaylan. Angı
resimnerä orada yoktu yer, koyuluydular yerä, duvara dayalı, yäki
topluydular birkaç tepeyä kiyat sergennerindä..." Bölä görmüş Kara Çobanın
evin büük başını T. Popova Kişinövdan.
Üürenmesini resim okulunda Dmitriy Nikolaeviç isteyiptä başarmamış,
ama resimciliktän da atılmamış. O resim edärdi gagauzların portretlerini,
adetlerini, evelki eski evleri. Çıkıp küüyün kenarına boyacıklarınnan
geçirärdi yapraa naturayı, Allahtan verili gözellii.
Kara Çobanın tabloları da katılardı sergilerä. 1967 yılda Kişinövda
Respublika sergi salonunda açıldı sergi. Gösterildi 150 avtorun 350
yaratması. Kara Çobanın resimneri onnarın arasındaydı. En ii sayıldı 3
avtorun işleri: Kişinövdan L.Graurun saazdan yaratmaları, O. Martınovun
ofortları hem Kara Çobanın portretleri, birisiydi "Gagauzkanın portredi". Bu
üüsek uurda ustalı işlär gittilär Moskvaya sergiyä.
"İhtiar insanın portredi" için T.Popova yazmiş ölä sıralar: "Bu insanın
gözlerindän belli, ani o çok geçirmiş kendi yaşamasında, görmüş iilik ta,
zorluk ta. Onda arif insanın bakışı - yavaş, cömertli, hazır her kerä yardıma
173
gelmää. Bu tablonun avtoru - bütün ürektän sevän muzıkayı, peetçilii bir
insan. Kendi resimnerindä avtor söleer duygularını açık tekstlän. Sadä kim
istämeer görmää - görmeyecek onun maanasını. Kara Çobanın yaradıcılıı,
nicä fidan, büüyer kufedini alarak topraktan, gagauz halkın ruhundan. Ne
kısmetli o yaradıcı, angısı becerer bölä yaratmaa."
1976 yılda muzeyin odalarında açıldı resim studiyası. O işlesin nicä
lääzım deyni, Kara Çoban satın almış kendi parasınnan kiyatlar, tertiplär
yonmaa hem yakıp resimnemää taftada. Üürenmää o studiyada deyni
yazılmışlar uşaklar Beşalmadan okuldan, onnarın arasındaymış onun oolu da
Afanasiy. Büük havezlän uşaklar tutunarmışlar yaratmak işindän, geç
vakıdadak brakılamaarmışlar meraklı zanaattan. Kendi duygularını hem büük
becerikliini Dmitriy Nikolaeviç geçiräbilärdi bu küçük cancaazlara. Çalışmak
olmamış boşuna. Onnar, barabar hazırlanıp, muzeydä açmışlar uşakların en
gözäl yaratmalarından sergi...
1995 yılda, Türkiyedä çıkan "Gagauz ressamlar sergisi" katalogun ilk
sayfasına koyulmuş Kara Çobanın resimi "Kış manzarası".
Yaşamasında Dmitriy Nikolaeviç yazdı 50-yä yakın tablo. Beşalma
muzeyin fondunda var onun 37 tablosu: "İhtiar", "Fidan", "Kış", "Ana-boba
evi", "Gelini çalmak", "Kaya" h.b.
Resimci Kara Çobanın tablolarınnan Beşalmada muzeydän kaarä çoyu
siiredicilerin oldu kolayı tanışsın Komratta yeni açılan resim galereyasında
2008 yılda. Serginin konusu baalıydı avtorun 75-ci yıldönumunnän.
Yaratmalar büün da sevindirer mayıllı insanın bakışını. Ama var bir
problema: onnara lääzım restavraţiya, zerä yıllar örseleer onnarı. Tezlää var
nicä olmasın ne sergilerdä göstermää...
HEYKELCİLİK
Bu uurda da gagauzların arasından Kara Çoban ilkti. O sevärdi çamurlan
işlemää. Küü kenarından taligaylan getirdärdi mızga toprak, karardı onu da
işläärdi. Çok kerä bütün gün uzunnunda imääzdi bişey, istemäzdi arcamaa
vakıt ellerini ikamaa. Çamurlu ellän yazardı yanında bulunan tefterä aklına
geldiy fikiri, kaçırmasın onun maanasını deyni.
Kara Çoban koymuştu neetinä yapmaa bir seriya: küülü insannarın
büstlarını. Teklif edärdi evinä adamnarı poz etmää. Onnar ilktän yäki hiç
gelmäzdilär, yäki gelärdilär karannıkta, bakınarak: kimsey mi onnarı
görmedi. (Küüdä insannar diildilär alışık bölä işä, onnara fasıl gelärdi Kara
Çobanın çekilmesi diil heptän küü zanaatlarına). Kim da gelärdi, oturarkana,
pek sıkılıydı kıyıştıramaardı ne kıpırdanmaa ne da solumaa. Kara Çoban
deyärdi onnara: "Bölä olmıycêk, sakınmayın ölä, sayın kendinizi, nicä evdä",
da çekedärdi siirlerini okumaa, cümbüş annatmaa, musaafiri sölettirmää, da
sora taa başlaardı işlemää. Kaç kerä oturardılar sabaayadak, laf-laftan,
duyulmaazdı, nicä geçer vakıt. A sabaalen - büst hazır, tefterdä da zeedelendi
yazılar, uygun cümlelär, arif söleyişlär - annatmalara deyni material, yäki
174
tema – peetlerä deyni. Bitkidä, adam sorêr: "Sabaa da mı gelmää?" Kara
Çobana çekilärdi insannar onun yalpaklıı, beceriklii, işçilii için.
O tamannadı neetini. Mayın 6-da 1962 yılda Çadırda açıldı sergi, neredä
gösterildi Kara Çobanın 35 skulpturası. Onun geroylarıydılar: Üriy Gagarin,
Don Kihot, Plüşkin, başka geroylar, kahramannar, anılmış insannar hem
sıradakı beşalmalılar. Birbuçuk ay durdu sergi, çok duygulu laflar yazıldı
musaafirlerin kiyadında: "Pek islää, açan var kolaylık talantlı insanın
yaratmaklarını herkezi görsün. Bölä sergi Çadırda seftä açıldı. Onun neetiydi:
tanıştırmaa insanı incäzanaatlık uurunnan hem açıklamaa maasuz Kara
Çobanın incäzanaatlık uurunda yaratmalarınnan." Mayıl olardılar hepsicii, ama
avtor hiç diildi kanaat kendi yaptıklarınnan. Taa getirdiynän skulpturaları evä,
may hepsini – kendisi kırdı. O her kerä kırarmış, bozarmış yaptıklarını
"Annaardım, ani onnar diil o uurda, angısı bana lääzım." Kırıp, o enidän iştän
tutunardı, taa büük çalısmaklan, koyup bitkiyädäk bütün kufedini.
Beşalmaya sapmaa deyni köşedä, kaarşı yol boyunda 1967 yılda koyuldu
Kara Çobanın heykeli II dünnää cengindä kaybelän askerlerin adına. (Durdu
1984-cü yıladak.)
Hep o yıllarda Beşalmada kultura evin önündä koyuldu taa iki heykel: bir
taraftan - kız-kolhozniţa, öbür taraftan - çocuk-mehanizator - hep Kara
Çobanın yaptıkları.
Zor sölemää, halizdän kaç skulptura yaşamasında yaptı Dmitriy Kara
Çoban. Büünkü gündä var sadä 10 büst Beşalmada muzeyin hem evin
arhivlerindä, ama evdeki fotoalbomda kullanıldı 40-tan zeedä skulpturaların
fotoları. Hepsi onnar seftä çıkarıldı sergiyä may ayın 27-dä 2008 yılda.
MUZEYCİLİK
Hepsinnän bu zanaatlarlan barabar çalışarak, Dmitriy Nikolaeviç çok
vakıtlar geçirdi arhivlerdä, okumak salonnarında Moskvada, Leningradta,
Kişinövda. Gelip evä, gezärdi küüdän küüyä, toplaardı dokumentlär, türlü
tertiplär. Başladı kiyatlaşmaa bilim adamnarlan, toplamaa gagauz halkın
tarihi için aaraştımaları, hazırlaardı açmaa kendi sevgili halkına - muzeyi.
Taa temeldän muzey koyuldu pek üüsek uura. Dmitriy Nikolaeviç
çalışmaklarınnan istäärdi tanıtmaa gagauzları bütün dünneeyä.
D. Kara Çobanın büük dostuydu L.A.Pokrovskaya – türkolog, professor,
bilim doktoru, aaraştırıcı. Onnarın ilk buluşması olmuş 1957 yılda.
Pokrovskaya o zaman işläärmiş Moskvada Akademiyada. İştän onu
yollamışlar Moldovaya toplamaa material gagauzlar için. O buluşmaktan sora
Kara Çoban her kerä danışarmış bilimciyä yardım için, açıklaarmış ona kendi
bakışlarını, onnarın uymuş lafları, neetleri, ideyaları. O ideya – gagauzluk.
Bir kerä Lüdmila Aleksandrovna annatmış kendi bobası için, angısı çok
yıl işlemiş Leningradta Din Tarihi muzeyindä, da Kara Çoban sölemiş kendi
175
neetini da - açmaa Beşalmada muzey, neredä olacêk toplu gagauz halkın
tarihi, êtnografiyası, adeetleri, giimneri hem çok başka evel işlär.
Bu neetä Kara Çoban kurban koymuş kendi yaşamasını. Hepsini, ne vardı
nicä versin, o verdi muzeyin uuruna: paralarını, kufedini, saalıını.
Gagauzların ilk muzeyi yapıldı derin bilgilärlän. Kara Çoban sayardı onu
kendi en küçük usaa gibi.
Gezip evdän evä, küüdän küüyä, o toplaardı muzeyi. Onun
yardımcısıydılar: bütün Beşalma, yarım dünnää. Ona verärdilär muzeyä
deyni evdä ölä lääzımnı işleri, angılarını kimi sefer zordu ayırmaa canından.
Verärdilär, zerä Dmitriy Nıkolaevıç becerärdi annatmaa insana muzeycilik
zanaatının lääzımnıını, inandırardı, ani sadä muzeydä o iş kullanılacêk hep
ölä kırnak, nicä evdä hem, gelecek ölä vakıtlar, açan o işi bütün dünneedän
insannar gelip göreceklär. O diil sadä aalemi inandırsın, kendisi da derindän
inanardı ii uurlan çekettirilmiş bu işin başarılmasına.
Muzeyin açılması oldu sentäbri ayın 16-da 1966 yılda ilktän eski
primariyanın yapısında. Taa sora belli oldu, ani lääzım yeni yapı, zerä
gözelım işlär çürümää hem küflenmää başladılar. İki yıl içindä, neredä Kara
Çobanın kendi parasınnan, neredä kolhoz Başın S.G. Bogdanın, neredä
devletin büük yardımnarınnan, kalkındı büük, 6 odaylan yeni yapı.
Dmitriy Nikolaeviç kiyatlaşardı bilgi adamnarlan, angılarının vardı
aaraştırmaları gagauzlar için. Ona yollaardılar kendi kiyatlarını, statyalarını,
düşünmeklerini. Vardır yolladıılar yazal, tefter, yaprak, boya da. Musafirlär
brakardı türlü baaşışlar, angılarından toplandı gözäl kollekţiya.
Muzey cuvap etsin normalara deyni, Kara Çoban toplaardı dokumental
materiallar akademiyalardan, arhivlerdän Moskvada, Leningradta,
Kişiniovda... 1967-ci yılda Kara Çobanın kaçınmaklarınnan oldu izin hem
kolaylık yapmaa aaraştırmalar toprak içindä da.
O Bucak topraklarında, nereyä erleştilär büünkü gagauzlar: var çok
kurgannar, angıları kalma nogaylardan, poloveţlardan hem başka türk
boylarından. Onun için Kara Çoban istäärdi taa da zenginnetmää gagauz
muzeyini unikal tertiplärlän. Arheologlan V.A. Dergaçovlan hem aaraştırmak
gruppasınnan barabar Beşalma küüyün uurunda, trassa boyunda bulunan
kurganda kazıp açtılar eveldän gömülü bır mezar. Çok umutlar baalıydı o
raskopkalarlan, ama onnar kesildilär, açan mezar içindä buldular insan
kemiklerin yanında sadä bir topraktan çölmek. Kara Çobanın çok tarih
soruşları kaldılar cuvapsız. Ama o hiç bir kerä verilmedi bilmemezlää,
cuvapsızlaa. O her zaman aarayıp bulardı işin sırasını, çekettirip yollandırdı
yaşamaya gagaulara deyni yeni zanaat uurunu – muzeycilii.
O "sedefçik" için yazardılar Moldova, Azerbaycan, Kazahstan, Tatarstan,
Turkmenistan, Başkortostan, Polşa, Çehoslovakiya, Germaniya, Yaponiya
hem başka devletlerin dergileri hem gazetaları.
176
Muzeyin hatırınnan Beşalma girdi UNESKO'nun bildiriminä
(bülleteninä), nicä gagauz kulturanın oçagı.
Muzeyä verildi II kategoriya. Büün fondların sayısı yakın 16 binä êksponat.
1988 yıldan muzey taşıyêr kendi yaradıcısının adını.
Her yıl D.N. Kara Çobanın duuma günündä, mayın 27-dä, Beşalma
muzeyindä toplanêr insannar: dostları annadêr, resimcilär sergi açêr, yazıcılar
okuyêr şiirlerini, gençlär sesleer, üürener. Var umut, ani, nicä çekettirildi, bu
gün ileriyä kullanılacêk "gagauz poêziyanın günü" gibi.
YAZICILIK
Nicä sölendiydi taa yukarda, D.N. Kara Çoban - gagauzların ilk professional
yazıcısı. O yazardı diil ondan, ani diplomu vardı deyni, o yoktu nicä yazmasın.
Kalem elindäydi yolda, tükända, oturarkan parkta, lafedärkän insannan.
Toplaardı bloknotuna gözäl lafları, arif söleyişleri, cümleleri, cümbüşleri.
Kendi peetlerini, annatmalarını Kara Çoban okuyardı çoyuna ilktän
gagauzça, sora, kim annamêêr, çevirärdi rus dilinä, özenni ayırarak lafları,
ama kahırlı söläärdı: "Gagauzça oldu taa kısa hem taa ii". O erleştirärdi
lafları ölä uygun, becerikli, ani olmasın darsıklı, bıktırtmasın, nicä eski ruba.
Sadä çok okumak, aaraştırmak aşındırdı Kara Çobanın yaratmalarını.
Kendimi cansız koolêêrım.
Bän daalêêrım alattan.
Sırama donak aarêêrım
En seçi paalılıktan.
Kara Çobanın tipardan çıktı 12 kiyadı:
1. "İlk laf" (şiirlär g.d.) - 1963y.
2. "Alçak saçak altında"(annatmalar g.d.) - 1966 y.
3. "Yanıklık" (siirlär g.d.) - 1968 y.
4. "Bayılmak" (siirlär g.d.) - 1969 y.
5. "Persengelär" (siirlär g.d.) - 1970 y.
6. "Prizvaniye serdţa" (siirlär rus dilindä) - 1970 y.
7. "Tamannık" (annatmalar g.d.) - 1977 y.
8. "Zelönoe plamä" (şiirlär rus dilindä) - 1972 y.
9. "Stihlar" (g.d.) - 1984 y.
10. "Proza" (g.d.) - 1986 y.
11. "Azbuka otkrıtiy" (şiirlär rus dilindä) - 1989 y.
12. "Nüanslar" (pyesalar g.d.) - 1997 y.
13. "Seçmä yaratmalar" (toplum) 2004 y.
Kara Çoban atılmêêr bu sayıdan, ama bitki sözündä - zaveşçaniyedä,
(vasiyettä) yazêr: "Eer nezaman-sa yenidän tiparlanarsa benim yaratmalarım,
isteerim esaba alınsın, ani kiyadımda "Stihlar" - bütün benim poêziyam, kiyadımda
"Proza" - bütün benim prozam." Kara Çobanın bitki yaratmaları yenidän tiparlandı
Türksoyun yardımınnan 2004-cü yılda, ama bu sefer – latin alfabetindä. Bu bitki
şiir hem annatma toplumnarına katıldı yaratmalar taa ilerdän çıkan kiyatlardan da,
177
ama avtorun kritikalı bakışı ayırıp diiştirmiş, kısaltmış, taa derinnetmiş herbir kendi
yazısını, da izin verer tipardan çıkarmaa sadä onnarı, angıları dayanacêklar üüsek
kritikayı, zerä yaradılı haliz profesionallı.
Dmitriy Nikolaeviçin peetleri çevirildi çok başka dillerä: moldovan,
ukrain, tatar, poläk, çeh, japan, ingilis, ama taa çoyu çevirmelär rus dilinä
oldular. Professionallar: L.A. Pokrovskaya, Yuriy Levitanskiy, N. Tihonov,
V. İzmaylov, Badim Kuzneţov her zaman büük havezlän alınardılar Kara
Çobanın yaratmalarını rus dilindä konuşan okuyculara etiştirtmää. Bitki
vakıtlar o hepsinä vermääzdi stihlarını. 28.07.1979 kendi kiyadında G.A.
Gaydarciya o yalvarmış ayırsın onun çevirmelerini düzletmää deyni bir
talantlı yazıcıyı, zerä: "Bitki peetlerim duudular o zaman, açan, bana deyni,
ayozlu oldular seçimni sözlerin incelii, üüseklii, delikatlıı, êstetikalıı. Bän
toplumuma şavaştım katmaa o şiirleri, angılarında sözlerin ötmesi işidilärdi,
taazä pesim duyulardı, muzika fikiri uçardı."
Dmitriy Nikolaeviç Kara Çobanın çok neetleri, çok plannarı vardı,
angılarını tamannamaa deyni vardı nasıl konuya konulsun diil bir yaşamak
yolu. O başaramadı çekettirilmiş gagauz dilindä romanı bizim halkın gücenik
yaşaması için. O etiştirdi denemää kendini pyesacılıkta. 1985 yılda avtor
yaşamasında taa kendisi verdiydi pyesa toplumunu "Nüansları" Kişinövda
tiparlamaa, ama, bezbelli, o kiyadın zamanı taa gelmemişti. Sadä 12 yıldan
sora, 1997 yılda, yazıcıyı sayan insannarın yardımınnan, onun oolunun
Afanasiyin çalışmasınnan, gördü dünneeyi "Nüanslar". 30 pyesa 92 sayfada
açıklêêr okuyculara avtorun yaşamasından bitki yılların, kimsey'nä bilinmäz,
en zor, en acıyan oluşları.
Kara Çoban yaratmalarında açıklêêr çok temalar, gösterer, nicä insan
savaşêr çözmää önündä çıkan problemaları. Annatmaların özündä koyulu
insan, neredä herkezi kendi fasıllıınnan, bakışınnan, ruh zenginniinnän,
aarifliinnän yaşamayı doldurêr. Onun geroyları kendilerini açıklêêrlar kendi
sözlerindä, monologlarında. Avtor sadä ustalı doorudêr, laftan gözäl getirder,
da okuycuya geler, ani bu iş için sadä ölä söz baalantılarınnan da lääzım
sölenilsin. Çok zengindi Kara Çobanın ana dilindä sözlüü, çok derindi
duyguları. Kara Çobanın yazıları kısa, temaları filosofiyalı, düşüncelı, her bir
laf kantara koyulu. Onnarı genä hem genä çeker okumaa, orada her kerä yeni
fikirlär, yeni duygular, yeni bakışlar acıklanêr...
Her bir iş, ne yaratmış D.N. Kara Çoban - bu talantlı, büük vergili adam,
o onnarı kendisi binnän kerä ezmiş, çiinemiş, çizmiş, diiştirmiş. Zor, ama
gözäl zengin, dolu, dalgalı, insana faydalı yaşadı Dmitriy Nikolaeviç.
Bu statyada kullanıldı matterıallar, alınma:
Beşalmada D.N. Kara Çobanın adına Milli Gagauz tarih hem êtnografiya
muzeyin arhıvından;
D.N. Kara Çobanın evdeki kiyat hem dergi arşivından;
Çok insannarın aklına getirmeklerindän.
178
Марія Кесе/ Мария Кеся (Молдова –Гагаузія)
ГАГАУЗЬКА ЖАННА Д'АРК
ГАГАУЗСКАЯ ЖАННА Д'АРК
Марія Василівна Маруневич – учений, гагаузознавець, доктор історичних наук,
завідувач кафедри суспільних наук Комратського університету, директор Центру
наукових досліджень та методичних робіт Гагаузії, автор 37 наукових праць,
громадський і політичний діяч... Щодо своєї наукової діяльності Маруневич писала
так: "АН МРСР стала для мене і моїх колег-гагаузознавців справжньою
альмаматір. Двадцять дев'ять з половиною років – термін чималий. Були книги,
статті, конференції, експедиції. Була складна й відповідальна робота вченого".
Про свою роль у нелегкій боротьбі за гагаузьку автономію Марія Маруневич
писала: "Ми всі, у тому числі і я, допомагали, як могли, нашому чудовому народу,
що подолав численні випробування, творити свою історію сьогодні й на майбутнє.
Так прийшла в моє життя політика, яка й виявилася головним у тій справі, яка
несвідомо для мене самої розбурхує моє життя багато років. І тут обидві
іпостасі моєї творчості злилися воєдино. Я вірю в благородний смисл єднання
політики з наукою і навпаки і продовжую його сповідувати".
Іще одна сторінка з її життя – це створення жіночого руху в Гагаузії і
безпосередня участь у ньому. Вона стійко вела за собою гагаузьких жінок,
захищаючи їхні права та свободи. Не раз брала участь у делегаціях від імені
гагаузьких жінок на різних форумах зібраннях жінок тюркського світу. На одному
з них було проголошено про створення загальнотюркської жіночої організації, куди
увійшли зокрема й жінки Гагаузії.
У 1998 році в газеті "Вести Гагаузии" було надруковано інтерв'ю з цією
жінкою, де на питання кореспондента про плани на майбутнє Марія Василівна
відповіла: "У мене є мрія. Моя мрія – відтворити в Гагаузії Національний центр
наукових досліджень, щоб організувати розвиток науки за всіма напрямами
народного життя. Але все ж таки головне – дослідження історії та культури
гагаузів". Марія Маруневич втілила свою мрію в життя. Влітку 2001 року центр
було відкрито, але занадто високою була його ціна.
Есть на свете категория людей, которых природа наделила неземной
красотой, но красота эта лишь внешняя. А есть такие люди, невзрачные
снаружи, в ком светится лишь красота души. Чтобы понятней стала
сама мысль о человеческой красоте, как нельзя кстати подойдут слова
поэта Заболоцкого: Но если это так, то, что есть красота,
И почему её обожествляют люди?
Сосуд она, в котором пустота,
Или огонь, мерцающий в сосуде?
Сегодня наша тема – человеческая красота. А героиней нашей
явилась женщина, которая стала воплощением красоты внешней и
внутренней. Её внешняя красота ставила всех на колени, а красота
души открывала перед ней все двери.
Мария Васильевна Маруневич – учёный, гагаузовед, доктор
исторических наук, заведующая кафедрой общественных наук
179
Комратского университета, директор Центра научных исследований и
методических работ Гагаузии, автор 37 научных работ, общественный и
политический деятель... Нельзя перечислить всех титулов и рангов,
которыми она обладала. А талантов и достоинств у неё было много. С
раннего детства она стремилась к знаниям, к свету. Взрослея, сама
стала излучать тот яркий свет, который с каждым разом притягивает всё
сильней и сильней. Жизнь вокруг неё всегда кипела и бурлила, и не
потому, что жила она в такое неспокойное время. Просто она хотела
много знать и уметь и всегда к этому стремилась.
Мария Васильевна Маруневич родилась 25 октября 1937 года в
Комрате, в многодетной семье гагаузского крестьянина Василия
Василиогло. Её детство, как и детство многих её сверстников того
времени, было полно лишений и невзгод: война, послевоенная разруха,
страшная голодовка 1946-го года, свирепствующий тиф, смерть матери,
братьев и сестёр, нищета.
Мать маленькой Маруси, женщина отзывчивая, добрая и
безотказная, обмыла умершую от тифа соседку и, заразившись этой
страшной болезнью, вскоре умерла. Лишившись так рано материнской
заботы, маленькая девочка испытала все тяготы и лишения, которые
преподнесла ей судьба тогда, получив ещё с тех пор недюжинную для
ребёнка силу духа и твёрдость характера.
С раннего детства Маруся росла очень любознательной и
старательной девочкой, обладающей живым и пытливым умом.
Поэтому в 1952 году, окончив 7 классов Комратской средней школы №
1, она решила продолжить учёбу и поступила в Тираспольское
педучилище, которое в 1954 году было переведено в г. Кагул.
Преподаватели училища сразу обратили внимание на способности
девочки. Вериада Алексеевна Унгуряну, учитель русского языка и
литературы, человек от природы строгий и принципиальный, сразу
полюбила эту маленькую большеглазую гагаузочку, постоянно
сидевшую в библиотеке или в общежитии на кровати, уткнувшись в
книгу либо в учебник. Именно Вериада Алексеевна посоветовала
Марусе продолжить учёбу.
"Меня всегда тянуло к знаниям, - вспоминала Мария Васильевна
позже.- И в науку я шла интуитивно ощущая, что это как раз то, что мне
нужно для дела. У меня было такое чувство, что я родилась с этим, и
оно, сокровенное, двигало мной через голодное и холодное
существование с раннего детства, отрочества по сегодняшний день.
Насколько это было сложным, нетрудно понять, ведь я была в бедной
крестьянской семье девятым ребёнком. Помню голодные тысячные
очереди за кусочком хлеба в далёком 46-м году.
180
Рано поступившая жажда к чтению сыграла позже решающую роль
в определении моей дальнейшей судьбы. После семилетки сначала
педучилище в Тирасполе и в Кагуле, потом историческое отделение
Кишиневского госуниверситета (1957-62 гг.), а затем и Институт
истории при АН МССР. Такой выбор пути был для меня естественным,
невзирая на трудности тех далёких лет. Передо мной никогда не
становился вопрос, куда себя деть?"
И действительно, в 1957 году молодая гагаузка из Комрата поступает
в Кишинёвский государственный университет на историкофилологический факультет. Начались незабываемые студенческие годы:
интересные лекции, веселые вечера, уборка винограда, поездка на целину
в Казахстан, покупка пальто и ботинок на первые заработанные деньги,
первые успехи в учёбе. Её однокурсники вспоминали, что учёба давалась
ей легко, т. к. училась она от души и с большим интересом. Кроме
способностей к восприятию предметов, она обладала невероятным
трудолюбием, что впоследствии помогло ей достигнуть огромных
успехов в научной и общественной деятельности. Именно со
студенческой скамьи Мария Васильевна начинает проводить
исследования по гагаузской этнографии. Наверно, нет такого гагаузского
села, куда бы ни ступила её нога. Сколько тропинок было исхожено, во
сколько дворов она заглянула, сколько песен и баллад записала, сколько
узоров наметил на старинных гагаузских костюмах её цепкий и зоркий
глаз. Всё, что она по крупицам собирала, тщательно изучала,
анализировала и включала в свои научные труды в надежде, что они
будут напечатаны и как можно больше людей в мире узнают о гагаузах.
По распределению она поступает на работу в качестве лаборанта в
Институт истории АН МССР.
"В Академию я пришла с уже чётко определившимся кругом
научных интересов – этнографическое изучение гагаузского народа.
Мы все знаем, что гуманитариям необходимо большее время для
защиты диссертации, чем учёным экспериментальных наук, что поиск
оригинального в изысканиях требует переработки неимоверного
количества литературы, полевых материалов и других источников.
Одолеть это за короткий срок чисто физически невозможно. Немало
требует от учёного и семья, особенно учёного-женщины, у которой
естественное желание состояться как жена и как мать извечно. Так что
к моменту защиты диссертации (1978 г.) у меня уже подросли 2 сына и
племянник, оставшийся на моих руках после смерти сестры. Друзья
шутили, называли мою научную работу четвёртой диссертацией".
Учёба в аспирантуре при Отделе этнографии, искусствоведения и
фольклора с1969 года по 1972 год, защита диссертации в Москве для
Марии Васильевны были интересным и счастливым временем,
181
насыщенным событиями: знакомствами и встречами со светилами
советской этнографической науки, этнографическими экспедициями,
научными конференциями, обсуждениями научных трудов, выходом в
свет первой монографии. Огромное наслаждение доставляет ей научная
работа. Она умела и любила работать.
О своей научной деятельности Маруневич пишет так: "АН МССР стала
для меня и моих коллег-гагаузоведов настоящей альмаматер. Двадцать
девять с половиной лет – срок немалый. Были книги, статьи, конференции,
экспедиции. Была сложная и ответственная работа учёного.
И всегда в жизни жило как жизненный заказ, ощущение: всё ли я
делаю для своего сокровенного дела? Поэтому научная работа
перемежалась в те же годы с большой пропагандистской работой,
активной жизненной позицией в вопросах постановки тогдашними
властями проблем преподавания родного языка в школах с гагаузским
контингентом учащихся, в организации, строительстве национальных
музеев в Комрате, Бешалме, Копчаке и других сёлах, в содействии
нарождающимся росткам профессионального национального искусства у
гагаузов, в организации в сёлах ансамблей национального фольклорного
искусства и т. д. Откуда только силы брались? Причём это я и мои
соратники делали так настойчиво, что некоторые чиновники
Министерства народного образования, культуры и других инстанций
стали считать меня вздорной и порой воспринимали меня, по отношению
к своим довольно "мирным" будням, как "стихийное" бедствие. Но ни
они, ни даже я сама, не всегда понимали, что это не от недовоспитания, а
от того неукротимого огня, который не давал мне покоя, впрочем, как и
другим моим соратникам по науке и культурной деятельности:
Г.А. Гайдаржи, С.С. Курогло, Е.К. Колца, Д.Н. Карачебану и др.
Многое в нашей целеустремлённости определили для нас творческие
контакты с Л. А. Покровской, коллегами-учёными в Москве, СанктПетербурге, Киеве. Так что наука для меня не была спокойным делом. Мы
всегда были на гребне волны нашего национального самосознания и щедро
несли эту свою энергию нашим людям в сёлах и городах Гагаузии. Во
многих из них наверняка помнят наши творческие вечера с участием
поэтов и писателей, композиторов, демонстрацией фильмов о гагаузах.
И, разумеется, в 1988 году эта волна приняла всенародные
масштабы, для меня не стоял вопрос с кем я и куда иду. Я пришла в
"Гагауз халкы" и там и осталась".
С этого момента происходящие в стране события побуждают Марию
Васильевну уйти из Академии наук и посвятить себя общественной и
политической деятельности. Именно тогда вызрело у неё в душе
чувство долга перед своим народом. На политической стезе Мария
Маруневич проявляет смелость, превосходящую даже мужскую
182
храбрость и энергию, способную продвинуть любую идею. События
разворачивались тогда с бешеной скоростью. Слишком сложно было
предположить, чем всё это могло закончиться. Было всё, без чего не
обходится ни одна революция: и митинги, и манифестации, и
чрезвычайный съезд, и вооруженные столкновения, и аресты лидеров.
Мария Васильевна же всегда оставалась невозмутимой. Первые шаги к
компромиссу всегда делала она.
Было много речей на митингах. Лучше всех ораторским искусством
владела она: внятно, просто излагала она свои мысли, объясняя
каждому о вековых страданиях нашего народа и о необходимости его
самоопределения. Говорила Мария Васильевна это так искренне, так
пламенно, что равнодушным не мог остаться никто. Её слова, как
гвозди, вбивались в души людей: ей верили, за ней шли.
Нельзя не вспомнить ту решительную акцию, организованную ею на
железной дороге, после ареста С. М. Топала и М. В. Кендигеляна. Тогда
гагаузские женщины во главе Марии Васильевны на станции Комрат
перекрыли железнодорожные пути, создав живую цепь. Ни один поезд
не был пропущен через эту цепь. О наших женщинах тогда заговорил
весь мир. Топал и Кендигелян были освобождены. И всё это время
Маруневич продолжала писать. Писала обращения, резолюции, вела
протоколы, организовывала встречи, постоянно печаталась в прессе,
встречалась с влиятельными людьми, ездила в дружественные страны,
преследуемая одной лишь целью: автономия.
По словам первого Башкана Гагаузии С. М. Топала, без Маруневич и
автономии могло не быть, ведь в самые трудные моменты она выезжала
и в Турцию, и в Москву, и в Страсбург и пробивала вопросы,
казавшиеся зашедшими в тупик. Мария Васильевна всегда гордилась
тем, что она является представителем такого малочисленного, но
гордого и трудолюбивого народа. Где бы она ни была, в какой бы точке
земного шара не оказалась, в какую бы делегацию не входила, на каком
бы уровне не встречалась, на публику она всегда выходила в гагаузском
национальном костюме. Чаще всего её костюм оказывался козырем и
играл немаловажную роль в решении той или иной проблемы, ведь
своим видом она привлекала всеобщее внимание, а за неповторимой
оболочкой скрывались: мудрость, образованность, щедрость души, так
свойственная гагаузам, и нежное женское обаяние. Кто бы смог устоять
перед такой мощной силой?
О своей роли в нелегкой борьбе за автономию Мария Маруневич
пишет так: "Мы все, в том числе и я, помогали, как могли, нашему
замечательному и много испытавшему народу творить свою историю
сегодня и на будущее. Так пришла в мою жизнь политика, которая и
оказалась главным в том сокровенном деле, которое неосознанно для
183
меня самой будоражило мою жизнь многие годы. И тут обе ипостаси
моего творчества слились воедино. Я верю в благородный смысл
единения политики с наукой и наоборот, и продолжаю исповедовать это".
Причём, разрешение конфликта, по мнению Маруневич, должно
производиться только путём переговоров и ни в коем случае не путём
кровопролития. Она знает, что головы сынов её народа горячи, кровь в
их жилах кипит, но считает, что у этого народа доброе сердце, поэтому
войны удастся избежать Вот что говорит Мария Маруневич о своем
народе: "Мирным путём национальные конфликты может решить
только тот народ, у кого солнце в душе. А у нас в Буджаке солнца
много. Уверена, и мир будет всегда".
Наконец Гагаузская автономия провозглашена, но ни одно мировое
сообщество его не признаёт. Кроме всего прочего, самая большая
трудность – построение нового государства на ровном месте. Поэтому в
одной из статей того времени Мария Маруневич пишет: "Всякое новое
дело – трудное. Но ни с чем не сравнить по грандиозности задач и
огромной ответственности муки рождения нового государства.
Особенно в тех условиях, в каких это происходит в Гагаузской
Республике. Ведь это процесс создания прежде всего структур власти,
способной реализовать, претворить в жизнь идею, обосновавшую
необходимость создания Гагаузской Республики. В этом отношении
нынешний период жизни гагаузского народа исторический. В муках
рождается республика – орган реальной политической самозащиты и
народовластия, призванный поднять народ из исторического небытия.
Этот процесс сопряжён с мучительным поиском путей политической и
экономической состоятельности – единственного условия реального
утверждения республики. Но эта работа очень сложная, требует
включения в неё интеллектуального потенциала всего народа".
30 декабря 1990 года родился орган высшей власти гагаузского
народа – Верховный Совет Гагаузской Республики. Мария Васильевна
становится народным депутатом и является руководителем Комиссии
по культуре. Она взваливала на свои плечи работу всей комиссии и
блестяще справлялась с ней.
Самое непосредственное участие она принимала и в создании
Комратского университета. С обретением Гагаузской Автономии,
Маруневич возвращается в науку и посвящает свою дальнейшую жизнь
преподавательской деятельности в университете, становится заведующей
кафедрой Общественных дисциплин, преподаёт историю и этнографию
гагаузов и молдаван. Благодаря ей, набираются группы историков и
журналистов. "Уход на преподавательскую деятельность, - пишет М. В.
Маруневич, - не означает уход от науки и политики. Перерыва и сильных
изменений в моей жизненной программе нет. Я продолжаю делать своё
184
сокровенное дело. Только сейчас я его делаю в аудитории, в работе
кафедры и, конечно же, в научной работе. И независимо от того, выступаю
ли я с политическими акциями или нет, я ощущаю себя в политике".
Мария Васильевна не ставила себя выше других. Она очень любила
молодёжь и постоянно была окружена ею. Мария Маруневич была
очень озабочена вопросами образования молодёжи Гагаузии и уже в
1991 году протоптала дорогу в институты Баку. После предоставления
там мест, сама отвезла туда студентов, добилась для них стипендий,
общежитий, всех условий для учёбы, и только после этого вернулась
домой. Потом появилась возможность обучать гагаузских ребят в
Турции. И это тоже было заслугой Марии Васильевны. Этим вопросом
она тоже активно занималась. В иные годы она возила от 70 до 120
студентов из Гагаузии.
Немало молодых ребят выбор жизненного пути сделали благодаря
ей. По признанию бывших студентов КГУ, многие из них не получили
бы образования без деятельной инициативы этой женщины. Она
буквально прочёсывала гагаузские сёла в поисках перспективных
молодых людей, проявляющих интерес к гагаузской культуре, истории,
журналистике, литературе.В своей статье " Мы помним" Екатерина
Терзи пишет: " Неоценим вклад этой уникальной женщины в
образование и дело становления Гагаузской автономии, в развитие
этнографии и культуры гагаузского народа. Я не переставала
удивляться её энтузиазму, оптимизму и умению убедить любого в
важности всех начинаний и дел, которые, по её мнению, должны пойти
на пользу нашему народу и автономии".
Однажды Мария Васильевна предложила ей поступить в составе
группы юношей и девушек по целевому набору на факультет
журналистики Молдавского госуниверситета. "У тебя всё получится, я
знаю", - сказала она и Екатерина не смогла ей отказать, хотя планы на
будущее у неё были совершенно другие. Высокий балл на выпускных
экзаменах и хорошая дипломная работа открывали широкие возможности
для выпускника-жуналиста, но ей вспомнились в тот момент слова
Маруневич: "Гагаузии нужна грамотная молодёжь".Цитата Е. Терзи: "
Таких, как я, в нашем крае много. М. В. Маруневич внесла в нашу жизнь
большие коррективы, она сумела нас убедить в том, что мы нужны дома,
она вселила в каждого из нас любовь к родному краю и всему, что связано
с нашим народом, и мы благодарны ей за это. Мы помним и высоко ценим
огромный вклад этой сильной женщины, которая стала лицом Гагаузии,
которую узнавали далеко за пределами нашей маленькой родины, для
которой не было слова "невозможно", перед которой открывались все
двери, даже на самых высоких уровнях в стране и за её пределами. Мы
помним и никогда не забудем – это наша история".
185
Зная её неподдельный интерес к проблемам развития национальной
культуры, М. В. Маруневич пригласили однажды на защиту дипломных
работ на кафедру гагаузской филологии. После этого в одной из статей,
посвященной этому событию, Мария Васильевна написала: "Работы
студентов посвящены были гагаузской литературе и методике
преподавания гагаузского языка в школе. Одна за другой выходили к
трибуне дипломантки, рассказывая содержание своих работ на родном
гагаузском языке, отвечая на вопросы членов комиссии убеждённо и
обстоятельно. И, наверное, воюя в своё время за защиту прав гагаузов
на общественные функции своего языка, мы не всегда представляли,
вернее, не имели возможности слышать до этого, насколько прекрасен
и изящен не только в просторечии, а и в письменной литературной
ипостаси.. Всё время защиты в тот день стало для меня откровением,
моментом истины. И верилось в тот момент, и верится сейчас, что всё,
что мы пережили на пути автономии, как к единственной возможности
реализовать самую суть народной культуры гагаузского народа в
творчестве его детей, было ненапрасным. Всё ради этого мига – вот тот
момент истины: и тезисы, и аргументы, а также чувства надежды и
горечи, разочарования, заключённые в наших бесчисленных
обращениях к власти имущих в течение десятилетий недавнего
прошлого, и "вопросы и ответы" в тёмном и холодном зале Дома
культуры на заседаниях "Гагауз халкы", и бессонные и тревожные ночи,
и дни октября 1990 года, и хождения по "присутственным местам"
Европы в 1994 году с проектом автономии, и азарт предвыборных
дискуссий 1995 года, и нелёгкие будни строительства Гагаузии – всё
это для меня нашло своё олицетворение и историческое оправдание в те
бесценные часы, под взволнованное, и вместе с тем, уверенное звучание
голосов наших выпускниц, источавших из своих сердец любовь к
своему народу, его культуре и вселявших в нас надежду на
продолжение чуда". И ещё одна страница из её жизни – это создание
женского движения в Гагаузии и самое непосредственное в ней участие.
Она стойко вела за собой гагаузских женщин, защищая их права и
свободу. Не раз принимала участие в делегациях от имени гагаузских
женщин на различных форумах и движениях женщин тюркского мира.
На одном из них было объявлено о создании общетюркской женской
организации, куда вошли и женщины Гагаузии.И о самом важном в её
сокровенном деле, к чему она стремилась всю жизнь.
Однажды в 1998 году в "Вестях Гагаузии" было напечатано её
интервью, где на вопрос корреспондента о планах на будущее, Мария
Васильевна ответила: "У меня есть мечта. Моя мечта – воссоздать в
Гагаузии Национальный центр научных исследований, чтобы
организовать развитие науки по всем направлениям народной жизни.
186
Но всё же главное - исследование истории и культуры
гагаузов".Маруневич воплотила свою мечту в жизнь.Летом 2001 года
центр всё же был открыт, но слишком высока была его цена...
Я ощущаю скорбь, - не безысходность.
Я счастлив тем, что жили на Земле
Вы, Ум и Честь, Святая Благородность,
Свет разума во мгле.(В. Заморёнов)
Литература: А. Дудогло "Аве Мария", "Столица" № 20-21, 25. 10. 07. М.В.
Маруневич "Что с нами происходит?", "Ленинское слово", №33,16. 03. 91г. М.В.
Маруневич "Вместе с судьбами всей страны", "Ленинское слово", № 24, 17. 02. 90г.
М.В. Маруневич "В университете защита дипломных работ", "Вести Гагаузии", 27.
06 99г. Л.Д. Марин "Маруневич М. В.""70 лет со дня рождения", "Единая
Гагаузия",№41,, 01. 11. 07."При всех трудностях наша автономия живёт", "Вести
Гагаузии", №9, 07. 02. 98г. "25 октября 2004 года М. В. Маруневич исполнилось бы
67 лет", "Единая Гагаузия",22. 10. 04г. Д. Попазогло " Гагаузская Жанна Д* Арк", "
Единая Гагаузия", №7, 22. 02. 07г.
Надія Курогло/Nadejda KUROĞLU (Україна)
РІДНИЙ КРАЙ У ТВОРЧОСТІ СУЧАСНИХ ГАГАУЗЬКИХ ПОЕТІВ
(Т.АРНАУТ, С.КУРОГЛУ)
ŞİMDİKİ GAGAUZ LİTERATURASINDA S.KUROGLU HEM T.ARNAUT
ŞAİRLERİN YARATMALARINDA VATAN TEMASININ İŞLENMESİSİ
Тема Батьківщини, рідної землі, краю – одна з найцікавіших тем світової
класичної літератури. Справжній митець пише про народ і для народу. Гоголь
одним із перших звернув увагу читача на істинну національність і народність
художньої літератури: "…істинна національність складається не в описуванні
сарафана, а в самому дусі народу. Поет навіть може бути і тоді національним,
коли описує досконало сторонній світ, але дивиться на нього очима своєї
національної стихії, очима всього народу".
Тему рідної землі, любові до свого народу традиційно продовжують у своїй
творчості сучасні гагаузькі поети – Тудора Арнаут і Степан Куроглу. Особливе місце
автори приділяють поняттю "мала батьківщина". Свою любов до рідного краю вони
пов'язують із любов'ю до матері, батька – найрідніших людей в житті кожної людини.
Особливо яскраво це показано в ліричних поезіях Т.Арнаут ("Дмитрівка – моє рідне
село", "Я на цій землі народилась") і С.Куроглу ("Щасливий я…", "Жнива" тощо).
Gagauz literaturası kurulma formasına hem vakıdına göre birkaç taraftan
ayrılêr başka halkların edibiyatlarından. Bakınca o halkların edebiyatlarına,
angıları bulunêr onun dolayında, gagauz liteaturası taa genç sayılêr hem çıkêr
üzä XX asırın ortasında, açan gagauz halkı kabul etti yazı. Onun için
ozaman, 1957 yılda çıktı Eski Sovet Birliinda bir masus devlet kararı. Taa
soram da 1959 yılda tipalandı ilk kiyat gagauz dilinda – folklör hem liteatura
toplumu 'Bucaktan sesler', neredä kullanıldı bu alfavit.
187
Bu yıl olêr artık 50 yıl o oluşa.
Herbir literaturanın temelinda var folklör yaratmaları, angıları kurulêr onun
halkından. İnsanın ariflii, keskinnii görüner sözünda, yaratmalarında. Herbir
milletin var kendi folklöru. Gagauz literaturası, nasıl da başka halklar, çekeder
folklördan. Çok asirlär, üzlärlên yıllar aaazdan aaza, ihtiarlardan – gençlerä,
bobalardan – oollara geçmiş bu palı sedef gibi gözäl halk yaratmaları. Çok vakıt
varmış sade gagauzların literaturası Sovet vakıdında. Herbir gagauz yazıcı
varınca saysın kendini folklör bilgicisi. Bu sıraya varınca dizmä: Dionis
Tanasogluyu, Dmitriy Karaçobanı, Nikolay Babogluyu, Stepan Kurogluyu,
Stepan Bulgarı, Konstantin Vasiliogluyu, Tudorka Arnautu hem çoyunu
avtorlardan, ani yarattılar hem yaradêrlar literaturamızda.
Dooru yazmış V.Petrov kiyadında 'Взаимодействие традиций в
младописьменных лытературах': (Küçük halkların yazı edebiyatlarının
adeetçe baalantıları): milli yazıcıların büük literaturaya gelmeleri büük bir
yol sayıldı hem da bu yol zoordu. Milli literatura adeetleri kurulêr diil salt
folklördan, ama onnar kurulmuş hem halkın arasında yerleşmiş annatma hem
incezanaat oluşumladan. Büünkü gündä da o kurulêr taa da başka halkların
edebiyat adeetlerinnan da).
Taa kavilenmediynän literatura yazısı, gagauz folklörunu araştırmışlar
birkaç bilgiç insan, angıları savaşmışlar ilk kere gagauz halkın sesini
duyurmaa kendi yazılarınınnan. Rus bilgicisi, etnogaf V. A. Moşkov XIX
asırın ortasında – XX asırın çeketmesinde gezmiş birkaç gagauz küüyünda
Bucakta hem Balkanda da toplamış orda zengin folklör materialı. Taa soram
birkaç folklör yaratması peydalanmış üzaa 30-cu yıllarda Kişinevda, şükür
ederak aydınnıdıcı adama Mihail Çakıra. Onun için var nasın ekleyelim biraz
da literaturaya giriş formasınnan da te böle bir cümla kuralım, zere bu insan
gagauz halkın hem bilgiç bobası hem da din bobası olmuş. 'Çok yıllar geri,
haliz 1861 yılda, gagauz aylesindä duumuş bir çocucak. Ozaman taa kiösey
bilmazmiş ani, büüyecek sıradan dışarı aarif, çalışkan, kaavi ruhlu bir Adam,
kendisi da anılacak, halkını da dünneya bildirecek, dilini da ilerledecek. Söz
gider Mihail Çakır için. Ozamankı vakıtlarda gagauz küülerinä klisä
izmetleri yapılarmış eski slavän hem eski grek dillerindä. Bizim gagauzcaya
din şiilerini Evangeliyadan hem, çekiler 1907 yıldan, o vakıtlar tipardan
çikarmış bir sıra din kiyadı, angıları çok faydalı olmuşlar, açan kurulmuş
gagauz artistik literaturası.'
Sonuç yaparak, varınca sölemä, ani millii – artistlik adetlar toplanêrlar
halk yaratmaların ideyasında, janrasında hem dilindän. O bir taraftan. Başka
taraftan – çok fayda tamannamalar komuşuların taa ilerledilmiş literaturaları:
türk, moldavan, rus artistik adetleri.
Gagauz literaturasında taa çok var nasın görmää şiir yaratması. Böla durum
herbir genç literaturada, açan yazıcılar danışêrlar kısacık hızlı janralara.
188
Poeziyanın ilerlemesi, nica edibiyat janrası baalı folklör hem türkü adetlerinnän.
Türkülär-halk poeziyanın janrası baalı folklör hem türkü adetlerinnän. Türkülärhalk poeziyanın janrası, onnar hep o şiirlär, lirika yaratmaları. Gagauzların
türküleri için çok meraklı annatmış şannı rus bilgicisi V. A. Moşkov: 'Türkülar
halkın arasında hep öla büverlar, nasın ani aaçta yapraklar da kurulêrlar var nasın
demää, ani herbir insan tarafından. Kimär kere onnar kısa ömürlü olêr da onnar
kendi yaradıcı insanın sölemesindän taa ileri gitmerlar. Kimär kere de onnarı
üürener kendiyaratıcından başka insannar da, o zaman onnarın ömürlerini taa da
biraz uzun olêr. Ancak onnarın derin maanaları varsa hem kaplarsalar insan
duygularını o zaman onnar taa uzun ömürlü olêr da yaşerlar insannarın
ülkelerindä uzun vakıt'.
Gagauz yazıcıları, tutunarak folklör adetlerinä, düzerlar öla yaratmalar,
angısı sora gecerlar halk takımnarında. Bu sayıya girer maanilar – şiirlar dört
sıracıklan. Bu mani forması var herbir türk senselä halkında da hem
kurulêrlar kısadan, ama büyük manaylan. Onun için onnarı var nasın
karşılaştırmaa Omar Hayamın rubailerinnan. Maanilar kısacık (sıkıdan
janra), ama süretleri, yakışıklı.
Aslı yazıcı herzaman yazêr halk için hem halka deyni. Anılmış rus yazıcı
N. V. Gogol dooru demiş: 'Haliz milliyetçilik o halkın ruhunda saklı. Şair var
nasın olsun kendi milli duygularınnan o zaman, açan o başka bir dünnayı
annader, ama kendi halkın bakışınnan.'
Gagauz halkın arasında var çok allaa vergisi olan insannar, angıları izmet
etmişlar hem izmet ederlar edebiyat uuruna kendi halkın için. Gagauz yazılı
literaturasını yok nasın büün bölmaa iki parçaya, iki başka devletä. Moldova
hem Ukraina topraklarında yaşer bir halk – gagauzlar, angısı bir vakıtlar
bölmüşlar, ama bu halk kendini bir kerem da ayırmamış. Onun için da açan
sözlü hem yazılı edebiyatı araştırerız, bizlar savaşerız onu almaa bütündan da
bölmemä devletlera göra.
Büünkü günda var nasın söleyelim, ani Ukraina sınırlarında duudu öla
şairler, angıları büün büyük haezlan izmet ederlar Moldova sınırlarında,
Gagauz literaturası, üüretmesi için. Stepan Bulgar, Konstantin Vasiloglu,
bunnardan birkaçı. Ama laazım bildirelim, ani Dmitrovka küündan iki
anılmiş şair, yazar Stepan Kuroglu hem Tudora Arnaut kendi adını gagauz
literaturasına yazdılar.
'Aslı yazıcı hem şair' – bu laf birleşmesinnen korkusuz, girgin varınca
demää S. S. Kuroglu için. Büük er kapleer avtorun lirikasında ana tarafı konu,
yazıcın 'Kısmetliyim' şiirin teması – tarafımızın gözelliindän kısmetlilik S. S.
Kuroglu yazêr, ani tarafımız, nereda biz yaşerız, pek gözäl – 'Meyvalık kırın
donaa', 'Kuş sesinnan dolêr sabaa', 'Nica gökün kuşaa', 'Ayllada gündöndüler
açer', 'İnsannar ocaklı evina seviner'. Şiirci gösterer, ani kısmetli olêr o insan,
angısı analarını, bobalarını, senselerini sayer, tarafını öla çok sever, ki
189
'Sevinmelin yok dibi'. Şiirda 'Şükürüm herbir insana' S. S. Kuroglu annadêr,
ani laazım gütmää hatır o insannarı, kim ekin biler büütmaa, kimin bol
üürekleri. Avtorun vatandaşları – küülü insannar, onuştan en palı zanaat onnara
deyni – çift-çilik, ekin büütmäk. Bir da insan dübüdüz dünneda – fukara olsun,
zengin olsun, uşak mı, osaydı büük insan mı – ekmeksiz dayanamêr çok vakıt.
Avtor 'Şukur eder' hepsini – sıralêr çilingerleri, aşçıları, denizcileri, angıların
zaameti çok fayda getirer yaşamamızda.
Kendi küçük Vatanın sevmesini S. Kuroglu gösterer herbir şiir kiyadında.
Bucak lafı o dayma ekleer epiteti 'pelinni'. Bunu o yapêr diil onuştan, ki
Bucak tarafında var çok pelin, ama onuştan, ki bu sıcak tarafta kimär kera
kurak yıllarda yaşamanın dadı olêr acı, nıca 'pelin'. Şair çok sever anna
tarafını, angısını aşleer kızgın yaz güneşi, ama bu erlär hep öla gözäl hem
yakın canına herbir yılın zamanında. Sevda küçük Vatanına çekeder
sevdadan ana-bobaya. Şiiri 'Tatlı ses' S. Kuroglu baaşlamış kendi anasına,
raametli Nataliyaya Kuroglu – Terziya. Şiiri okuduynan biz annêrız, ani 'tatlı
ses' var diil sade avtorun anasında, ama herbir gagauz uşaan anasında. Ana
sevdası, ana hatırınan paalıydır küçük uşaklara. Ana lafı, anaların tatlı sözleri
unudulmaz omürünä! Bu şiirin öz fikri, neçinki anaların 'tatlı sesleri'
üürederler uşakları taa küçüktän sevsinnär gagauz halk masallarını,
türkülerini. Herbir ana savaşer, ki kendi uşakların aklısında kalsın, üreenä
düşsün onnarın lafları, fikirleri. Şiirdä 'Allahatan izin!' avtor annader, ani
gagauzların aydınnadıcısı, Ay-boba Mihail Çakır bir fasıl düş görmüş. Bu
şiirin teması – Çakırın düşünmesi, sayıklaması, gördüü düşü. Düşünde M.
Çakir görmüş kendi hasret çekmesini, ani gagauzların var kendi toprakları,
kendi eri, ani kliselerda dua etmäk, Allayin sözü, geçer gagauz dilinde.
Gagauzlar yanmişlar, çalışeerlar korumaa kendi dilini, savaşêrlar korumaa
Gagauzluu, insanın büüyü-küçüü evdä hem şkolalarda ana dilini üürener. Bu
büük kısmet gagauzlara. Bu kısmeti gökta gagauzlaa deyni üç yıldız koruyer!
Şiirin avtoru sorêr: 'Evi, soyu, dini, dilimizi biz korumarsak, o zaman kimä
dönecez biz?'. Bu soruşa cuvap verer düşün maanası. M. Çakır klisä duasında
çozmüş düşün çaarışını', ani gagauzlara verilmiş 'Allahtan izin – kullansınnar ana
dilini, korusunnar kendi duuma erlerini hem dilini'. Bu şiirin öz fikri.
S. Kuoglunun şiirlerdä derin maanaları var, onnardan görüner, ani pek
candan, üürekten sever ana dilini, ana tarafını, kendi anasını ani o pek ister
ana dili korunsun, kaybelmesin.
'Çiftçilik kanimda, kaamil laflan dilinda, senmäz çiçeklan canında,
dinmez şenniklen üzündä', bu Mina Kösa laflarınan isterim çeketmaa
annatmamı benim vatandaşım için, anılmiş hem saygılı şair için – Tudorka
Arnaut. Türlü-türlü temalar gözdän geçirer yazıcı kendi lirika
yaratmalarında, ama en ilk durêr ana tarafı teması, angısını o genişleder: ana
tarafı, ana dili, ana toprak, millet adetleri, tabiat. Ana tarafı teması Tudorka
190
Arnautun şiirlerindä o diil sade meralar, çayırlar, boz kırlar, ama en ilkin
insannar, angıları yaşêrlar bu erlerda, Bucaan boz kırlarında. Küçük vatan
yazıcıya deyni – o diil bir uzak köşecik, angısı ayırık dübüdüz dünneydan.
Ana tarafı – o bütünnük dünnäylan. Bu konuyu o açıklêr şiirdä 'Dünnaayı
gezärkan küüma benzettim'.
Vatan teması şairin yaratmasında türlü türlü plannı: ana tarafın tabiatı,
halkın kulturas adetleri, dili, ana – boba evi, dedeleri açıklayarak natura
temasını, Tudorka Arnaut büük sevdaylan söleer lafını toprak için. Toprak
ona deyni – doyum, ınsanın umudu. O çok saygıylan annader çiftçiliin zoor
işin şiirinda 'Ban bu topakta duudum...'.
Güneş, toprak, tütün zihirli
Tozdan görunmeer bobanın gözleri,
Sürer puluu insanın kaderi...
Yaşayan bu toprakta insannara çok işlemaa laazım, katmaa geceyi
gündüza, kabul etmaa deyni büük bereket. Ama hep öla sever Tudorka
Arnaut kendi topaanı, deniştan o bırda duumuş. Bu onun Vatanı.
Ban bu toprakta duudum,
Bu Vatan – benim.
Zoor çiftçinin Yaşaması, sıkça onnar geceleri geçirerlar uykusuz.
Gecebirliina ekmek sobayı bulsun,
Kaç geca analar kaler uykusuz.
Onun yaratmasında biz var nasın nasın görelim, ani şair benzemer başka
şairlera, o metetmer, üünmer, bekim da görmaak istemer nasın öbüleri salt iyi
literatura natuasını. O, görer haliz gerçekleri, halkımızın haliz yaşamasını, o
zolukları, ani çeker insanımız, o devlet politikasının yanniş yapmalarını
gagauzlara karşı da bunu üüsek sesle annader yaratmasında. Halkın arasında
bir vakıt tütün ekma politikası pek istenerdi kaavileşsin. İnsanımız da
zihirlenerdi bu kokudan, astalanardı, ama bunu kimse sçlemerdi. Da te,
Tudorka Arnaut bunu üüsek seslen annader, baarer bütün sesinnan. Çaarar
annayalım o vatanın paayını da gramatika urgusunan urguler bu sıracıı: 'Ben,
bu vatanda duudum. Bu vatan benim' Herbir dörtlükten soram bu urgu diişer.
Zeetlenmak, kuraklık, kızgın güneş, çatlak toprak her zaman var insanın
yaşamasında, ama onnar küsüda durmeerlar ne topraana, ne da kendi güç
ecelina. Onnar onu severlar hem metederlar.
Kahırlar kapler dal gibi boyları,
Ama kurerlar kendi yerin soyları,
Onnar Bucaan saygılı oolları,
Ban bu toprakta duudum,
Bu vatan benim.
Ana dili teması – ayırı konu Tudorka Arnautun yaratmalarında. O baalı
acıylan, kuruluklan, şaşmaklan, umutlan.
191
Herbir yıla göra ana dili, gagauz halkı teması sesli söleniler şairl
tarafından başka-başka. Herkeret milletin yaşamasında var öla zamannar,
açan bulunêr isteyış ilerletmeya, zengitmeya dilini. Büyük halklar hızlı
geçirerlar böla dönemleri, ama küçük-bu oluşu geçirerlar çok vakıt, oya hem
acıylan. 'Neçin' şiirindä şair hem sorar kendi halkında ' ne kadar var biz nasın
utanalım kendi halkımızı, da savaşalım salt 'insan' olma. Var bırda büyük bir
yüfke de kendi insanına hem de büyük bir çaarı, angısı gösterer bize yolu,
nasın kurmaa kendimizi, ani biz büyük halkların da arasında yaşasak biz
kendi milletimizlan laazım kuralım kendimizida sapmayalım başka yola,
utunmayalım kendi gagauzluumuzdan.
Lääzım bildirelim, ani kimse bu kadar dooru hem sert göstermedi bu
gerçekleri gagauz literaturasında bu şair gibi.
Dora İvanovna şiirina 'Neçin?' söyler:
Bän nedense sıkılerım
Milletina gagauz dediynen
Karannık yola sapêrım
Büyük kardaşımı gördünen.
Gagauzlar, nasıl da bütünna ukrayna halkı, kabul ettiler kolaylık gösterma
kendini iyi taraftan, yapmaa öla, ani onnar için annasınnar dübedüz dünneda
sade nekadar, açan oldular kendibaşına, baamsız.
Şiirda 'Dilim, neredeysin?' sesli veriler umut, ana dili ilerleyecek, çünkü,
kaybetmäk dilini yazıcıya deyni sayıler, nica kaybedersin kuvedini, bulersın
ölümünü.
Dilim neredesin?
Buldum dipsizliin bilmäzliindä
Adımı unuttum sessiz,
Dilsiz ölerim, dilsiz
Kaybelerim kendi kedimda.
Şaiir çok ister, ki onnun halkı, ana dili olsun birtakım başka halkların
dillerinin.
Gerçeklerä uyanık bakışım
Beklerim bir damna umut
Unut korkularını, unut
Dilsiz olanların dilini kurut
Umutsuzluk kesecek bizä sud.
Ana tarafının gözellii görüner şairä şen yamurcukta, şuşurungacıklarda,
angılarındaişler gök kuşaya da düzer türlü-türlü benizlerinda köpücaa.
Köpücüklar,
Suyun üstünda köpücüklar
Gökkuşanın renkleri sinmiş onnara.
192
Tudorka Arnaut çok keskin duyer kendi bütünnüyünü tabiatlan: çiçeklerin
kokusu çeler onun fikirini, görüş naturaylan kanatlêr onu:
Baaşlayın düüma günümda
Bana bir kucak kır çiçaa
Şiirda 'Koraf benizindä köprü" avtor yapêr janlı: 'çekirga çaler kemença',
lüzgercik yüenmiş türkücü'.
Annayış Vatan-bu geniş annayış. Ama herkeret bu annamaya girer bir
belli köşecik, nereyi insanı çeker bütün yaşaması: kendi küyün, ana-boba ev,
öz köklerin. Kendi küyün için şair hazılamış birkaç lirika yaratması. Ayırılêr
burada şair 'Dimitrovkam benim!', angasını varınca saymaa 'poema'. Onda
var içindekiler, başka laflan 'süjet'. Bu literatura yaratması küyün tarihi için,
nereda o bulunêr, onun talantlı hem çalışkan insannarı için, gagauzların
kulturası, adetleri, küyün tabiatı, saymak dedelerini, unutmamak onnarı.
Kendi büyük sevdasını öz küyüna şayır açıklêr türküsünda 'Küyücezim
benim'. Bu lirika yaratmasını beenerlar çoyu kücüklär. O çalınêr yortu
günnerdä, dirneklerda, oturmaklarda.
Dmitrovkacıım, küyücezim benim,
annamın evi
bırda köklerim kaavi.
Diz çökerim karşında
Ben sana geldim.
Sonuç yaparak, varınca söylemää, ani gagauz yazıcıları, angısınnarın
içine girer Tudorka Arnaut-poet tabeetli bir genç insanı-çıkarêrlar yüzä kendi
edebiatını iyi, yeni taraftan düpedüz dinnääya.
Gagauz literaturası başka dünnää literaturasının arasında var nasın sayılsın
genç literatura ama o temalar ani işlener onda gösterer ani o da yetişti o üüsek
uura , nerdä var nasın derinden literatura kritika normalarına göre analiz
yapmaa. Vatan, ana toprak, tabiyat temaları bunun üüsek uurunu gösterdi.
Stepan Kuroglu hem Tudorka Arnaut bu temalarda kendi yaratmalarında kendi
duygularını katarak becerdilär gagauz halkın cansızıntısına haliz olmaa bir
köprü da duydurmaa onun sesini yazılı literaturamızda.
Gagauz literaturasında var belli boy anılmış şairler, angılarını biz da sıraladık
yazımızda , angıları koydu temeli kendi literaturasına, şinden soram kalêr iş
literatura kritikacılarına yapmaa bu yaratmalara derinden literatura analizi.
Kaynakça: Arnaut, Tudora (1994). Gagauz'um Bucaktır Yerim (şiirleri). Ocak yayınları.
Kuroglu, Stepan (1969). Bir kucak güneş. Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (1970). Yollar.
Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (1974). Kızgın Çiyler. Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan
(1977). Kauş avaları. Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (1981). Çık, çık, güneş. Kişinev:Ştiinsa.
Kuroglu, Stepan (1982). Üüsek kuşlar. Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (1988). Rodoslovnoye
derevo. Kişinev :Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (1989). İlkyaz türküsü. Kişinev :Ştiinsa. Kuroglu,
Stepan (1998). Maanelär. Kişinev:Ştiinsa. Kuroglu, Stepan (2000). Yol yıldızı. Kişinev:Ştiinsa.
193
Kuroglu, Stepan (2001). Lalelär. Odesa: Mayak. Мошков, А.В.(1904). Турецкие племена на
Балканском полуострове, Известия Императорского Русского Географического
Общества, XV /3. Чеботарь, Р.А. (1993).Художественная литература /50-80-е гг.ХХ
в./Очерки. Кишинев: Штиинца.
Метін Октай, канд. філол. науук/ Dr. Metin OKTAY (Туреччина)
НАЦІОНАЛЬНІ ЦІННОСТІ, ВІДОБРАЖЕНІ
У СУЧАСНІЙ ГАГАУЗЬКІЙ ПОЕЗІЇ
ÇAĞDAŞ GAGAVUZ ŞİİRİNDE ELE ALINAN MİLLÎ DEĞERLER33
У сучасній гагаузькій літературі поезія, порівняно з іншими літературними
жанрами, характеризується стрімкішим розвитком. Особливо після 90-х років
спостерігається збільшення кількості представлених у гагаузькій літературі
поезій, тематика яких значно збагатилася. Національні цінності – Батьківщина,
нація, країна, рідна мова, звичаї та традиції – описуються у гагаузьких поезіях. У
доповіді висвітлюється, які національні цінності представлені у творах таких
поетів, як Микола Арабаджи, Микола Танасоглу, Діоніс Танасоглу, Микола Бабоглу,
Міне Кьосе, Дмитро Карачобан, Ґавриїл Ґайдарджи, Степан Куроглу, Василь
Фільоглу, Федір Маріноглу, Петро Ґаґауз-Чоботар, Тодур Занет, Дмитро Айоглу,
Людмила Касап, Сона Адієва, Тудора Арнаут.
Çağdaş Gagavuz yazılı edebiyatında şiir türü diğer edebî türlere nazaran
daha fazla gelişim göstermiştir. Özellikle 1990'lı yıllardan sonra Gagavuz
edebiyatında yayınlanan şiir sayısında büyük bir artış gözlenirken bu
şiirlerde ele alınan tema çeşitliliğinde bir zenginlik yaşanır. Sovyetler
Birliği'nin resmî ideolojisinin önceki yıllarda müsaade etmediği ana dil
sevgisi, vatan sevgisi, millet sevgisi gibi millî değerler çağdaş Gagavuz
şiirinde yalın ve duru bir dille işlenmeye başlar.
Bu bildiride Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoğlu, Vasili Duloğlu, Mina
Köse, Georgi Taşoğlu, Andrey Koçancı, Lüdmila Kasap, Sona Adiyeva, Petr
Yalanji, Tina Sürme, Tudorka Arnaut, Valentina Karanfil, Vani Pavlioğlu
gibi Gagavuz şairlerin ana dil sevgisi, vatan sevgisi, millet sevgisi gibi millî
değerleri şiirlerinde nasıl ele aldıkları ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Ana Dil Sevgisi
Dil millî kültürün geleceğe aktarılmasında ve taşınmasında en etkili
araçtır. Kuşaklar arasında dil köprüsünün sağlıklı bir şekilde tesis
edilememesi iletişimsizliğin ve yabancılaşmanın temel sebeplerin biridir.
Nüfus olarak küçük bir topluluk olmalarına karşın Gagavuzlar ana
dillerine sahip çıkmayı başarabilmişlerdir. Dile sahip çıkmanın geleceğe
sahip çıkmanın anahtarı olduğunu kavramış olan Gagavuz şairleri bu hususu
33
Bu bildiri Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Koordinatörlüğü tarafından
desteklenmiştir.
194
şiirlerinde yoğun bir biçimde işlemişlerdir. Gagavuz şiirinde millî değerler
içerisinde en çok değinilen temanın dil olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Bütün ömrünü Gagavuz dilinin var olması ve ana dilde eğitimin
yapılması için harcayan Dionis Tanasoğlu "Ana Dilim" adlı şiirinde
Gagavuzcaya sahip çıkılması gerektiğini ve onsuz bir değerlerinin olmadığı
şu anlamlı dizelerle vurgular:
Onsuz hiç geçmäz açlıım,
Kuru kalır masalım;
Onsuz hiç olmaz saalıım,
Kısır gezir akılım.
Dili läzım bilelim,
Biz ona inan evladız;
Dili hiç kaybetmeyelim
Salt onunnan biz insanız! (Chirli, 2008: 283)
Çağdaş Gagavuz Türk Edebiyatının en üretken şairlerinden olan Mina
Köse, şiirlerinde millî değerler özellikle de ana dil sevgisi üzerinde
hassasiyetle durmaktadır. Şair "Söz Sızıntısı" şiirinde ana dilden daha
kıymetli bir değerin olmadığını, gelecekle ilgili tüm umutların onda
olduğunu dile getirir:
Ana dilimizdän
yok taa palı inan,ondandır erimiz
hem da fikirimiz,
ondandır gökümüz
hem da umudumuz (Köse, 2001: 4)
Aynı zamanda öğretmen olan Köse, "Koruyun Dili" adlı şiirinde ana dilin
öğrenilmesini, korunmasını, onsuz Gagavuz halkının varlığını
sürdürmeyeceğini didaktik bir tarzda vurgular:
Koruyun dili,
Üürenin diliBüük duygumuzu,
boş fikirimizi,
Biz yokuz onsuz
halk gagauz (Köse, 2001: 144)
Mina Köse, "Ayozlu Dilim" şiirinde ise ana dilini sedefe benzetir.
Gagavuzcanın derin bir köke sahip olduğunu söyler:
Benim yalpak dilim
severim bän seni
sedef gibi paalı
gagauzum lafı
(…)
195
Gagauz dili
derin-derin köklü:
oğuz sesi onda,
vrınnêêr içimizdä! (Köse, 2001: 269)
Vasili Duloğlu "Ana Dilinde" adlı şiirde ilkokula yeni başlayan çocuğun
ana dilde öğrenim görmesinin sevincini işler. Daha önceleri hayal olan ana
dilde öğrenimin artık gerçek olduğunu belirten şair, bu sayede çocukların
kendilerini ifade etmede zorlanmayacaklarını dile getirir:
Sefte vakit gelecek
Hani kendi elinde
Çocuk öğrenim görecek
Kendi ana dilinde (Nasrattınoğlu, 1992: 21)
Millî kimliğin ve kültürünün inşasında ana dilin çok önemli bir işleve
sahiptir. İnsan doğduğu günden itibaren kendini ana dilin kucağında bulur.
Nikolay Baboğlu bu gerçeği şu mısralarla ifade eder:
Ne zamandır belirsiz,
Gelmiş bizä dilimiz
Gelmiş yokkan sesimiz
Da yapmış bizi o biz (Baymak, 2000: 50)
Şiirlerinin ana temasını millî kültüre bağlılık ve yaşama sevinci üzerine
kuran Valentina Karanfil "Kendi Dilimde" adlı şiirinde diline olan sevgisini
anlatır. Ana diliyle alay edenlerin insan olamayacağını belirten şair,
şiirlerinde ana dilini kullandığı için duyduğu gururu şu sözlerle haykırır:
Kim gülüyorsa, ko gülsün,
Ama değil güzel,
Kim hoşlanmıyor dilinden,
O hiç değil insan.
Ben yazıyorum canımdan,
Kendi dilimde
Dizelerim korkmuyor bir şeyden
Çekil önümden! (Nasrattınoğlu, 1992: 30)
Vatan Sevgisi
Çağdaş Gagavuz şiirinde şairlerin ısrarla üzerinde durdukları bir diğer
millî değer vatan sevgidir. Türk milletinin temel özelliklerinden biri olan
vatan sevgisi Gagavuzlarda da bütün içtenliğiyle kendini gösterir. Vatansız
toplumların güven ve huzur içerisinde yaşamalarının imkânsız olduğunun
bilincinde olan şairler bu temayı şiirlerini merkezine yerleştirirler.
Vatan sevgisi vatanından uzakta yaşayan vatandaşlarımızda daha çok
görülür. Gagavuz edebiyatının gelişmesinde önemli katkıları olan Nikolay
Arabacı, "Närdaysın, Ana Topraam?" şiirinde doğduğu topraklara duyduğu
özlemi şu mısralarla dile getirir:
Ömür beni sıbıttı
Irak ana topraamdan196
Fena eceller sıktı
Halkımızın buvazında...
Ah, da ne yapar insan, (Argunşah, 1996: 681, 682)
Şiirlerinde vatan temasına sıkça yer veren şairlerden Dionis Tanasoğlu,
"Sensizim" adlı şiirinde buğdayın başaksız, teknenin hamursuz, çeşmenin
susuz olamayacağı gibi kendisinin de yurtsuz yaşamayacağını anlatır:
Booday da basaksız;
Sensizim, nicä
teknä hamursuz,
Çesmä dä susuz;
(…)
Sensizim, nicä
gündüz güneşsiz,
Gün-gecä essiz...
O, anam ay-yurtluum,
yaşamam sensiz (Chirli, 2008: 280)
Vatan toprakları atalarımızdan yeni nesillere kalan en önemli miraslardan
biridir. Her karış toprağı kan ve can verilerek kazanılan vatan topraklarının
korunması kutsal birer emanet hükümdedir. Bu gerçeğin farkında olan Vasiliy
Duloglu Ana-Vatanım adlı şiirinde doğup büyüdüğü toprakları korumak için
gerekirse uğrunda savaşmaya hazır olduğunu şu dizelere yansıtır:
Dünneydä salt bir ana
Verilmiş her birinä.
Vatanım da bir - bana,
Onu lääzım pek sevmää.
Büüktür memleketimiz,
Onu lââzım korumaa.
Barabar hazırız biz
Cenklerä karşı durmaa. (Özkan, 1997: 379)
Sadece üzerinde yaşanılan toprak parçası olarak nitelendirilemeyecek kadar
bir öneme ve anlama sahip olan vatan, bir insanın hayatında var olan paha
biçilmez kıymetlerdendir. Georgi Taşoğlu "Bahşiş" şiirinde bütün benliğiyle
bağlı olduğu vatanına duyduğu sevgiyi samimi bir dille şu şekilde ifade eder:
Yüreğim, canım sevgiyle dolu,
İsteyişim duruyor yanmağa
Sana sevgili vatanım,
Hazırım yüreğimi bağışlamaya (Nasrattınoğlu, 1992: 56)
Çok istemelerine rağmen her milletin bir vatanı yoktur. Vatanın ne demek
olduğunu vatanı olmayanlar daha iyi idrak etmektedir. İnsanları bir arada tutan
ve aralarındaki kaynaşmayı sağlayan millî değerlerden biri de hiç şüphesiz vatan
sevgisidir. Asırlardan beri onurlarıyla yaşayan Gagavuzlar 23 Aralık 1994'te
197
Gagavuz Yeri Özerk Cumhuriyeti'ni kurarlar. Petr Yalanji Gagauzistanım Benim
şiirinde bu tarihî olaydan duyduğu sevinci şöyle dile getirir:
Bendii var sade bir vatan,
Onun adı - Gagauzistan!
Eter karannıkta durduk,
Geldi eni zaman.
Avtonomiyamızı kurduk,
Adı - Gagauzistan.
…
Şindân sora var bendâ
Vatan ~ ana erim.
Yaşasın asirlerdâ
Gagauzistanım benim! (Özkan, 1997: 442)
"Paalı Vatanım" şiirinde vatanın kıymetinin emsalsiz olduğunu söyleyen Vani
Pavlioğlu, vatana karşı olumsuz duygular besleyenler için şu mısraları sarfeder:
Ah, Vatanım, Vatanım,
Bana sän pek paalıysm,
Kim sana karşı kalkêr,
Onnar betvalı kalêr (Özkan, 1997: 445, 446)
Milletler geleceklerini ancak huzurlu ve mutlu yaşadıkları vatanları üzerinde
inşa edebilirler. Vatan, bağımsız yaşamanın, namusu korumanın, dinî vecibeleri
yerine getirmenin yegane teminatıdır. Düşman işgali altındaki topraklarda hiçbir
şekilde özgürlükten bahsedilemez. Andrey Koçancı, Ana Memleket şiirinde bu
gerçekleri ve vatanına olan bağlılığını şu şekilde ifade eder:
Canımı bän verecäm,Basmasın meret duşman.
Çaar beni, bän gidecäm
Lafsız, olmaycam pişman.
Yoktur hiç sendän paalı,
Baarıp ta söleerim bän.
Baalıyım sana kaavi,Bu laflar pak ürektän. (Baymak, 2000: 193)
Vatan sevgisi kupkuru toprak parçasına duyulan sevgiden ziyade o
topraklar üzerinde oluşturulan tarihe ve kültüre duyulan sevgidir. Gagavuz
şairleri de yazdıkları şiirlerde doğup büyüdükleri topraklara besledikleri
sevgiyi her fırsatta ifade etmişlerdir. Tudorka Arnaut "Gagauz'um, Bucak'tır
Yerim" adlı şiirinde Gagavuz olduğu için duyduğu gururu ve Gagavuzların
yoğun olarak yaşadıkları Bucak'a olan derin sevgisini işler:
Tudora'yım sözümden hiç vazgeçmem
Yaram korlu yaksa da beni
Ey vatanım, sensiz seni bekliycem
Gagauz'um, Bucak'tır yerim. (Arnaut, 1994: 31)
198
Millet Sevgisi
Millet, çoğunlukla aynı topraklar üzerinde yaşayan, aralarında dil, tarih,
duygu, ülkü, gelenek ve görenek birliği olan insan topluluğu olarak
tanımlanmaktadır. Millet sevgisi de o milleti oluşturan bireyler tarafından bu
değerlerin özümsenmesi ve benimsenmedir.
Mehmet Kaplan'ın ifadesiyle " Bir milletten olmak başka, milliyetçi
olmak başka bir şeydir. Bir milletten olmak tabiî bir hadise, milliyetçi olmak
ise kültür, şuur ve irade meselesidir." (Kaplan, 1997: 36)
Bütün Türk âleminde olduğu gibi Gagavuzlarda da millet sevgisi en
kutsal değerlerden biridir. Gagavuz olmanın gururu ve onurunu yaşayan
şairler, şiirlerinde bu gururun ve onurun yüceliğini her fırsatta dile getirirler.
Dionis Tanasoğlu Gagoğuz isimli şiirinde soylarının Oğuz boyundan
geldiğine işaret eder. Şair ayrıca Gagavuzların bu dünyada özgür bir biçimde
sonsuza kadar yaşaması temennisinde de bulunur.
Gagoguz beener
Kırda, çemedä
O serbestlener
Uslu dünnedä;
…
Ölmesin halkın
Oğuzistandan,
Gagoğuzistan
Uslu dünnedä... (Özkan, 1997: 368)
Sona Adiyeva'ya ait olan Ben Gagoğuzum adlı şiir de Gagavuzların Oğuz
kökeninden geldiğine değinilmektedir. Şair Gagavuz olduğunu, Türk
sorundan geldiğini ve kökeninin Oğuz'a dayandığını şu mısralarla dile getirir:
Ben Gagoğuzum
Soyum Türk
Çeşme köy vatanım.
Dünya yüzünde varız biz
Canım benim, halkım.
Dünya yüzünden kaybolmaz
Oğuz kökenimiz (Baymak, 2000: 266)
Gagavuz olmanın taşıdığı sorumluluğunun işlendiği "Genç Dostlarıma"
adlı şiirde Lüdmila Kasap, milletini sevmeyenin, tarihini bilmeyenin,
âdetlerini tanımayanın, vatanı için canını feda etmek istemeyenin gerçek
anlamda bir Gagavuz olamayacağını vurgular:
Gagauzluunu sevmäzsän
Vatanını istemäzsän
Gagauzmusun ?
Tarihimizi bilmäzsän
Âdetleri tanımazsan
Gagauzmusun?
199
Gagauz Yeri için
Canını kurban etmäzsän
Gagauzmusun?
Gagauz-mu-s-u-u-u-n? (Baymak, 2000: 240)
Gagavuz duyarlılığının ele alındığı bu şiirlerin dışından şairler, Türk
milletine mensup olmanın heyecanını ifade eden şiirlerde kaleme alırlar. Bu
şairlerden Petr Yalanji Türkiye Halkına adlı şiirinde Türklerin bir hamurdan
yoğrulduklarını ve bütün Türklerin kardeş olduğunu şu mısralarla anlatır:
Türklüü severim – biz kardaşız:
Hepsimizdä bir ecel,
Biz, bezbelli, peydalanmışız
Bir amurdan hem bir gecä.
Halkımlan geridä kalmışız
Yaşamakta. İşit, kardaş!
Kardaşsız nicä yalnızız,
Ko ensesin birlää savaş! (Özkan, 1997: 442)
Tina Sürme'nin Türklär Bizä Kardaş adlı şiiri bizlere Türklük şuurunun
Gagavuzlara atalarından tevarüs ettiğini göstermektedir. Şair Anadolu
Türkleri ile buluşmalarını gözyaşları içinde karşılar ve Türk milletine evinin
ve gönlünün kapısını sonuna kadar açar:
Sölärdi dädular bizimTürklär bizâ kardaş!
Yınanmêêrım, ani buluştuk(…)
Gözlerimdän akêr yaş.
Kapumuz açık sizä
Bütün asirlär.
Buyurun, gelin taa bizä,
Şen ürekli Türklâr. (Özkan, 1997: 446)
Ortak tarihî ve kültürel mirasa sahip olan Türk toplumları aralarındaki
ilişkileri güçlendirip birlik içinde hareket ettikleri takdirde dünya siyasetinde
daha fazla söz sahibi olacakları muhakkaktır. Bu gerçeğin bilincinde olan
Tudorka Arnaut Biz Türküz adlı şiirinde Gagavuzlar olarak bütün engellemelere
ve olumsuzluklara karşı onurlu bir direniş gösterdiklerini ve bunun neticesinde
bir bütün hâlinde sağlam adımlarla geleceğe yöneldiklerini dile getirir:
Kim dedi ki cansızıs
O insan büük pişmanlıkta
Biz türküz birleştik
yolumuz kavi hem düümükta. (Arnaut, 1994: 18)
Sonuç
Çağdaş Gagavuz şiirinde ana dil sevgisi, vatan sevgisi ve millet sevgisi gibi
millî değerleri ele alan şiirler mühim bir yer tutmaktadır. Şairler yayınladıkları
200
şiirlerde varlıklarını korumanın ancak ana dillerine sahip çıkılmasıyla mümkün
olacağını dile getirirler. Bu sebeple ana dil sevgisini ve bilincini Gagavuz
toplumun her kesimine ulaştırmaya gayret ederler. Birlik ve beraberlik içinde
yaşayabilmeleri için millî değerden birinin de vatan sevgi olduğunu bilen şairler
vatanlarına bağlı oldukları müddetçe rahat ve huzur içinde yaşabileceklerini genç
nesillere anlatmaya çalışırlar. Millî ve tarihî kimliklerinin bilincinde olan
Gagavuz şairleri özelde Gagavuzluk sevgisine genelde ise Türklük sevgisine
dikkate değer bir ilgi göstermişlerdir.
Çoğunlukla Gagavuz halkını bilinçlendirme ve yönlendirme amacıyla
kaleme alınan bu şiirlerin, asırlardan beri başka milletlerin içinde var olma
mücadelesi veren Gagavuzların dillerini, kimliklerini ve varlıklarını
sürdürmesinde önemli rol oynayacağı şüphesizdir.
Kaynakça: Argunşah, Mustafa (1996). "Çağdaş Gagauz Şiiri", Türk Dili, Türk Şiiri
Özel Sayısı V, (Türkiye Dışı Çağdaş Türk Şiiri). Ankara: TDK Yayınları. Arnaut,
Tudorka (1994). Gagauz'um Bucak'tır Yerim. Ankara: Ocak Yayınları. Baboglu, Nikolayİgnot Baboğlu (1997). Gagauz Literaturası. Moldova: Ministerul İnvatamantului,
Tineretului şi Sportului al Rebuplicii. Baymak, Osman, 2000, Gagauz Çağdaş Şiiri
Antolojisi, 2. Baskı. Prizren, Kosova: Bay Yayınları. Chirli, Nadejda (2008). "Gagauz
Edebiyatında Dionis Tanasoğlu'nun Yeri", Turkish Studies International Periodical For
the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/7 Fall 2008.
Gagauz Türkçesinin Sözlüğü (1991), G.A. Gaydarci ve diğ. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları. Kaplan, Mehmet, (1997). Nesillerin Ruhu, 6. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Köse, Mina (2001). Vakitin Soluması. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Nasrattınoğlu,
İrfan Ünver, (1992). Gagauz Şiir Antolojisi. Hatay: Kültür Ofset Basımevi. Özkan, Nevzat
(1997). "Gagavuz Yazılı Edebiyatı". Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi, Cilt: 12. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Осман Уяник, канд. філол. наук/ Yrd. Doç. Dr. Osman Uyanık (Туреччина)
ГАГАУЗИ У РОМАНІ
МУСТАФИ НЕДЖАТІ СЕПЕТЧІОГЛУ "ЗАМОК"
MUSTAFA SEETÇİOĞLU'NUN "KİLİT"
ADLI ROMANINDA GAGAUZLAR
В 1046 році син Балчара Кеген із двадцятитисячним військом печенігів зчинив
повстання проти хана Турака і після поразки змушений був переховуватись у
Візантії. Згодом, зібравши військо з печенігів та узів, він утворив візантійське
військо, що отримало назву Тюркопол. Це військо відіграло значну роль у битві під
Малазгіртом. Автор М.Сепетчіоглу, вважаючи, що в тій битві саме формування
Тюркопол стало підґрунтям визначення ходу битви та зміни союзника, майстерно
розповідає про це у захоплюючому стилі, ознайомлюючи читачів, анатолійських
турків, із подіями печенізької та гагаузької історії.
Відображення різних вимірів історичних подій у мистецтві – факт досить
відомий. Вищезгадані історичні події по-різному висвітлювались у турецькій
літературі. У романі Мустафи Неджаті Сепетчіоглу "Замок" зображуються
201
події минулого, коли печеніги та узи змінили бік, на котрому вони брали участь у
звитязі. В доповіді з'ясовується підґрунтя переходу на бік суперника в битві з
точки зору М. Сепетчіоглу.
Özet:
1048 yılında Balçar'ın oğlu Kegen, emrindeki 20.000 Peçenek ile Turak
Han'a karşı isyan etmiş ve Bizans'a sığınmıştır. Sonraki dönemlerde Bizans
tarafından Peçenek ve Uzlardan pek çok asker Bizans ordusuna alınarak
"Türkopol" adı verilen birlikler oluşturulmuştur. Bu askerî birliklerin Malazgirt
Savaşında oynadıkları rol büyüktür. Türkopol birliklerinin Malazgirt Savaşında
oynadıkları rolden ilham alan ve taraf değiştirme olayının bir alt yapısı olduğunu
düşünen Sepetçioğlu, bu durumu akıcı üslubuyla incelemiş ve bu olayla Peçenek
ve Gagauzlar Anadolu Türklüğüne tanıtılmıştır.
Tarihî olayların çeşitli cepheleriyle edebiyata yansıdığı bilinen bir
gerçektir. Yukarıda bahsi geçen tarihî olay da Türk edebiyatında farklı
şekillerde yer almıştır. Mustafa Necati Sepetçioğlu'nun "Kilit" isimli
romanında da Peçenek ve Uzların taraf değiştirme olayı irdelenmiştir. Bu
çalışmada Sepetçioğlu'na göre taraf değiştirme olayının altyapısı
incelenmeye çalışılacaktır.
Mustafa Necati Sepetçioğlu:
Mustafa Necati Sepetçioğlu 1932 yılında Tokat'ın Zile ilçesinde doğdu.
İlköğrenimini Zile'de tamamladı. 1950 yılında Haydarpaşa Lisesini bitirdi. 1956
yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümünden mezun oldu. İstanbul Belediyesinde memurluk, Kızılay
Derneğinde Neşriyat Müdürlüğü, SSK Hukuk İşleri Müdürlüğünde şeflik
görevlerinde bulundu. 1968 yılında Millî Eğitim Basımevi Müdürlüğü, 1974'te
Derleme Müdürlüğü yaptı. Tanınmış romancımız 9 Temmuz 2006 tarihinde
İstanbul'da vefat etti. Kabri Karacaahmet Mezarlığındadır ("Sanal", 2009 a).
İlk hikâyeleri 1948'te Sivas'ta çıkarılan Hakikat gazetesinde yer aldı.
Hikâyeleri sonraki yıllarda İstanbul, Yol, Türk Dili, Türk Edebiyatı ve Türk
Yurdu dergilerinde yayımlandı ("Sanal", 2009 a).
Çok üretken bir yazar olan Sepetçioğlu nehir romanları olarak
adlandırılan Dünki Türkiye Dizisi'nde Türk tarihinin Malazgirt Savaşı ile
İstanbul'un fethine kadar olan bölümünü ele alarak işlemiştir. Bu dizide on
iki kitap bulunmaktadır (Sepetçioğlu, 2005a: 2). Bu kitaplar: Kilit, Anahtar,
Kapı, Konak, Çatı, Üçler-Yediler-Kırklar, Bu Atlı Geçide Gider, Geçitteki
Ülke, Darağacı, Ebemkuşağı, Sabır, Gece Vakti Gündönümü adlarındadır.
Yazar, Bugünki Türkiye Dizisi ile günümüz Türkiye'sindeki sosyal konulara
değinmiştir. Bu dizideki romanlar: Cevahir ile Sadık Çavuşun Buğday
Kamyonu, Karanlıkta Mum Işığı ve Güneşin Dört Köşesi'dir. Yazarın bir
başka seri romanı da Sabırağacı Dizisi'dir. Bu dizi sekiz ciltliktir ("Sanal",
2009 b). Bu dizide fetihten günümüze Kıbrıs ve Osmanlı Devleti
202
anlatılmıştır. Bunun dışında …ve Çanakkale 1 (Geldiler), … ve Çanakkale 2
(Gördüler), …ve Çanakkale 3 (Döndüler), Kutsal Mahpus ve buna benzer
pek çok romanı vardır. Destan çalışmaları arasında Yaratılış ve Türeyiş,
Dedem Korkutun Kitabı, Sonsuza Uyanan Taşlar sayılabilir. Sepetçioğlu'nun
meşhur oyunları arasına Büyük Otmarlar, Trampacılar, Her Bizansa Bir Fatih
sayılabilir. Yazarın Abdürrezzak Efendi, Menekşeler Ölmemeli gibi pek çok
hikâyesi de vardır ("Sanal" 2009 c). Bir de Türk Destanları adlı inceleme
kitabı bulunmaktadır.
Sepetçioğlu, Türk milleti tarafından zamanımızın Dede Korkut'u olarak
adlandırılmış ve eserleriyle pek çok ödül almıştır. Aldığı ödüllerin yanı sıra
1998'de Atatürk Dil-Tarih Kurumu Şeref Üyeliği'ne seçilmiştir.
Çalışmamızda Sepetçioğlu'nun Kilit romanını inceledik. Yazar bu romanında
Alparslan'ın çocukluğundan Malazgirt Savaşına kadarki Selçuklu tarihini konu
edinmiştir. Bu dönem anlatılırken Peçeneklerin Malazgirt'teki rollerine binaen
Gagauzların ataları olan Peçeneklerin o çağdaki tarihi de aynı paralelde ele
alınmıştır. Onun için Alparslan'ın çocukluğu ile Malazgirt Savaşı'na kadar tarihi
içine alan zamandaki Peçenek tarihini de bilmemiz gerekmektedir.
Kegen Bey Zamanında Gagauzlar:
7. yüzyıl ortalarında Batı Göktürk Devleti'nin yıkılmasından sonra batıya
göç eden Peçenekler önce Kuban civarına yerleştiler. Daha sonraları Tuna'ya
kadar olan yerleri işgal ederek bu bölgede hüküm sürdüler. 11. yüzyılın ilk
yarısında doğudan gelen Türk boylarının yani Uzların ve kuzeydeki Rusların
baskısı sonucu Peçenek beyleri arasında anlaşmazlık çıktı. 1048 yılında
kudretli Peçenek beylerinden Kegen, Turak Han'a karşı ayaklandı. Başarısız
olan Kegen Bey, Bizans'a sığındı ve Hıristiyanlığı kabul etti (Güngör ve
Argunşah, 1991:8). Turak Han, Bizans'tan Kegen Bey'in iadesini istedi.
İsteği kabul edilmeyen Turak Han Bizans'ı yağmalamaya başladı. Çıkan
savaşta Turak Han'ın ordusunda çıkan hastalık ve kötü idareden dolayı
Peçenekler Bizanslılara yenildi. Sağ kalan Peçenek büyükleri İstanbul'a
getirilerek Hıristiyan edildi. Esir edilen halk da Niş ile Sofya arasındaki
ovalık bölgeye yerleştirildi. Bu bölgeye yerleştirilen Peçenekler birkaç kez
isyan etti ancak 1091'de Kıpçak-Bizans ittifakından ağır bir darbe alarak
askerî güç olmaktan çıkarıldı ("Sanal", 2009 d ).
Turak Han'ın yenilmesi ve Peçeneklerin Bizans'ın buyruğuna
girmelerinden sonra, Bizans tarafından Türkopol denilen askeri birlikler
oluşturuldu. Bu birlikler Peçenekler ve Uzlardan oluşmaktaydı. Türkopol
birliklerinin Selçuklularla yapılan Malazgirt Savaşı'nda Selçuklu tarafına
geçmesi, savaşın Türkler tarafından kazanılmasına yardım etmiş ve
Anadolu'ya gelecek Türkler açısından tarihin akışının değiştirmiştir. Bu
şekilde Gagauzlar, Türklerin yeni bir yurt kazanmasında ve Anadolu'nun
Türkleşmesinde tarihî bir rol oynamıştır.
203
Kilit Romanı ve Kilit Romanında Gagauzlar:
Kilit romanı, yukarıda tarihî bir kişilik olarak ele alınan Kegen Bey'in ve
onun mensup olduğu boy olan Peçeneklerin konu olarak ele alındığı bir tarih
romanıdır. Roman, zaman bakımından üç devreden oluşmuştur. Birinci
devre, Alpaslan ve Balçar'ın çocukluk devresini anlatır. Hem Selçuklular
hem de Peçenekler, halklarına yerleşebilecekleri çiğnenemez yurtlar bulmak
için çabalamaktadır. İkinci devre, Alpaslan ve Balçar'ın gençlik devresidir.
Selçuklular Dandanakan Savaşı'nı kazanmış ve iyice kuvvetlenmişlerdir.
Peçeneklerde ise Kegen Bey isyan etmiş ve Peçenekler perişan hâldedir.
Üçüncü devrede Alpaslan Anadolu'yu fethetmek için planını uygulamaya
koymuştur. Baçlar bu planda kendisine biçilen rolü oynamakta ve
Selçuklulara yardım etmektedir.
Roman iki farklı mekânda, iki farklı dünyada geçmektedir. Romanın
kahramanları birbirinden kopuk olarak farklı coğrafyalarda serüven
sürmektedir. Eserde aynı milletin birbirinden uzak düşmüş fertlerinin aynı
amaç için uğraşları ele alınmıştır. Bu temel üzerinde roman iki farklı koldan
ilerlemekte ve romanın sonunda bu kollar birleşmektedir. Biz romanı
incelerken daha çok ikinci kol üzerinde yani Peçenekler üzerinde duracağız.
Peçeneklerin konu olduğu kolda Alparslan'ın yaşıtı olan, Kegen Bey'in oğlu
Balçar adı etrafında Gagauzlar hikâyeleştirilmiş ve Peçenekler hakkında
bilgiler verilmiştir. Diğer kol Selçuklular koludur ve Çağrı Bey'in oğlu
Alparslan adı etrafında Selçuklular anlatılmıştır. Malazgirt Savaşı'nda
yaklaşırken romanın kahramanları da birbirlerine yaklaşmaktadır.
I. Devre
1. bölüm (Selçuklular)
Roman, Ceyhun nehrinin batısında Kınık Boyu'nun bir obasının çadırında
Alparslan'ın eğitiminden sorumlu olan Sarı Hoca'nın Göktürk Kitabelerinden
alınan "Ben Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağan." (Sepetçioğlu, 2005b:
7) sözünü Alparslan'a söyleyip manasını anlatmak istemesiyle başlar. Ancak
Alparslan Sarı Hoca'ya "Bana öğrettiğin sözden Bilge Kağan adını çıkarsak
da yerine Alpaslan'ı koysak, ne demeye geldiği anlaşılmış olmaz mı ?"
diyerek (Sepetçioğlu, 2005b: 10) günlerce çözmek için uğraşılacak bir
konuyu bir çırpıda çözmüş, üstün kişiliğini ortaya koymuştur. Bu bölüm
Alparslan'ın çadırdan çıkmak üzere iken kucağından düşürdüğü ve romanın
adını aldığı bir Bizans kilidinin açma gayreti ile devam eder. Tam bu sırada
baskına uğrarlar ve Ceyhun'un doğusuna geldikleri yere, Nemek'e kaçarlar.
2. bölüm (Peçenekler)
Tam bu çağlarda Balkanlarda, Tuna nehrinde de bir hareketlilik vardır.
Beş bini aşkın Peçenek atlısı Bizans'ı vurmak için buz tutan Tuna'yı
geçmektedir. Bu Peçeneklerin yürüyüşü sırasında bazı Peçenek isimleri
geçmektedir. Bu bölümde bahsedilen ve romanın genelinde adı geçen
şahısları şu şekilde tanıtabiliriz:
204
Kegen Bey, Kudretli Peçenek beylerinden en tanınmışı ve en sevilenidir.
Kegen Bey ordusunu çok disiplinli bir şekilde idare etmektedir. Askerler
Kegen Bey'e çok fazla sevgi ve saygı beslemekte, bir o kadar da
korkmaktadırlar. Halkın arasından çıkmıştır, bir demircinin oğludur. Balçar,
dokuz yaşlarında yani Alpaslan ile akran, zeki ve umut vadeden bir çocuktur.
Kegen Bey'in oğludur. Dokuz yaşında babasıyla birlikte Bizans'a baskına
gitmektedir ve aynı zamanda bir ozan ruhuna sahiptir. O yaşta bir kez
gördüğü Bizans'ın Sofya valisi Nikifor Fokas'ın kızına aşık olmuştur.
Demirci Baldur, Kegen Bey'in babasıdır. Alparslan'ın eğiticisi Sarı Hoca ile
aynı ağırlıkta bilge bir kişidir. Fikirleri ile Peçeneklerin birliğini sağlamaya
çalışmakta ve Selçuklularla mesafelerin azalmasını amaçlamaktadır.
Karaman Bey ve Kataleym Bey'ler Türkopol birliklerinin yani, Selçuklu ile
savaşması için toplanan Peçenek askerlerinin kumandanlarıdır. Kegen Bey'in
arkadaşı ve milletinin geleceğini düşünen akıllı insanlardır. Boğaç, Kegen
Bey'in oğlu olan Balçar'ın at çavuşu yani eğiticisidir. Muncuk ve Deli Saçlı,
Durak Han'a suikast hazırlığındaki Peçeneklerdir ve Boğaç'ın arkadaşlarıdır.
Kocalak, sıradan bir Peçenek askeridir. Tutuk, Kocalak'ın babası olan
okçudur. Keleş, Kegen Bey'in Bizans topraklarındaki bir hana yerleştirdiği
Peçenek casusudur. Durak Han, Peçeneklerin yöneticisidir. Romanda han
soyundan gelmesinden başka iyi bir vasfı belirtilmemiştir. Korkak ve kötü
bir idarecidir. Tamgaç, Durak Han'a sadık beylerden biridir.
Bu bölümde Bizans'ın Peçeneklerin arasını açmak için çeşitli oyunlar
içinde olduğu anlatılmıştır. Bu oyun Boğaç'la Kocalak arasındaki
konuşmalarda açıklığa kavuşturulur. Boğaç " Bizanslı aramıza ikilik sokmak
için yalanlar uyduruyor, siz de inanıyorsunuz bre…" (Sepetçioğlu, 2005b:
38) sözleriyle durumu izah emiştir. Bizans'ın en büyük oyunu ise Boğaç'ın
"Durak Bey bizim hanımız; Kegen ise beyimizdir… ikisinin arası açılırsa
Peçeneklinin sonu gelir…Durak Han'la Kegen Bey sırt sırta verirse Bizans'ı
biz yok ederiz." (Sepetçioğlu, 2005b: 38) sözleriyle anlaşılmakta ve bu
oyunu bozmanın çaresi gösterilmektedir.
Boğaç'la Balçar arasındaki konuşma Peçeneklerin, Selçuklular hakkında
bilgi sahibi olduğunu göstermektedir. Gerçekte hem Balçar hem de Boğaç
bildiklerini Kegen Bey'in babası Demirci Baldur'dan öğrenmişlerdir. Boğaç,
Balçar'a gittikleri yolu anlatırken "Tabi yol durur mu hiç… Bizanslının
oturduğu o büyük şehirden de geçip yine Bizanslıların oturduğu topraklara
doğru vurur gider… Ondan sonra da bizimkilerin yurduna ulaşırmış…"
(Sepetçioğlu, 2005b: 44). Balçar "bizimkileri" sorar Boğaç'a, Boğaç da "Tam
Peçenekli diyemem… Peçenekli diyemem de Peçeneklinin amcası oğlu,
halası oğlu, dayısı oğlu diyebilirim sana… Senin anlayacağın kadar kardeş
çocukları…" sözleriyle Selçuklularla kan bağını anlatır. Balçar'ın bu sefer
aklına kardeş çocuklarının niye bu yana, Tuna'ya gelmedikleri takılır. Boğaç,
arada Bizans'ın olduğunu söyler ve "… onlar o yandan Bizans'ı
205
kemiriyorlarmış. Biz de bu yandan. Her hâlde dediğin olur, bir gün bir yerde
birleşiriz." (Sepetçioğlu, 2005b: 44-45) diyerek sözünü tamamlar. Balçar bu
konuşmadan sonra doğuda hep kendi bedeninden olma birilerinin kendisini
beklediğini sanmaya başlar ve her zaman doğuya gitme hayaliyle yaşar
(Sepetçioğlu, 2005b: 55).
3. bölüm (Selçuklular)
3. bölümde Alparslan ve arkadaşları Sav-Tekin'e Ceyhun'un batısında
uğradıkları baskın hakkında bildiklerini bir oyun oynayarak anlatmak
isterler. Baskın günü nöbetçilerden sorumlu olan Gümüş-Tekin, Harezmli
biri ile görüşmüş ve baskın o görüşmenin hemen ardından olmuştur. Ancak
herkes baskının Şahmelik tarafından yapıldığını sanmaktadır. Durumdan
habersiz olan Selçuklular Harezmlilerle iyi geçinmek maksadı ile bir heyeti
Nemek'ten Gürganç'taki Harezm Beyi Harun'a gönderir. Ancak heyetten
önce Nemek'ten bir atlı Gürganç'a doğru yola çıkmıştır.
4. bölüm (Peçenekler)
Bütün bunlar olurken Peçenekler arasında Durak Han ile Kegen Bey
mukayese edilmektedir. Ancak bu durum Kegen Bey'in hoşuna gitmez. Bu
durumun Peçenekler'i ikiye böleceğini ve Peçenekler'i zayıflatacağını
bilmektedir. Askerin Kegen Bey'i zorlaması, Kegen Bey'i bunaltmıştır.
Babası Demirci Baldur'a gider. Babası Kegen Bey'in kafasındaki soru
işaretlerini kaldırmış ve gönlünü rahatlatmıştır. Tam bu sırada Durak Han'ın
bir sürek avında Kegen Bey'i öldürteceği haberi gelir. Demirci Baldur, hana
karşı isyan etmeyi ve milleti bölmeyi hiçbir zaman tasvip etmeyen biri olarak
oğluna tavsiyesi hiçbir sürek avına katılmaması, devamlı Bizanslılarla Ruslar
üzerine akın etmesi, Durak Han'la karşılaşmamaya çalışmasıdır. Böyle bir
durumda bile askerlerin Durak Han'a karşı hazırladığı suikast girişimini
durdurur ve bölünmeyi engeller.
5. bölüm (Selçuklular)
Selçuklu heyeti Sarı Hoca, Sarı Hoca'nın eşi, Sav-Tekin ve Alparslan olmak
üzere Gürganç'a yola çıkar. Yolda karşılaştıkları Ali adlı biri tarafından
kandırılarak Harzem ülkesinde Rafizilere tutsak olurlar. Selçuklu heyetini bu
kötü durumdan Sarı Hoca'nın Yesi'den medrese arkadaşı olan Küpeli Hafız
kurtaracaktır. Küpeli Hafız Yesi'deki hocası Saçlı Hoca tarafından Rafizilere
gönderilmiş ve onlar arasında itibar kazanmış biridir. Ayrıca yetiştirdiği
öğrencilerini Çağrı Bey'in istediği yerlere: Urfa'ya, Amid'e, Şam'a, Bağdat'a,
Halep'e yerleştirmiştir. Küpeli Hafız, elçi olarak gelen Sarı Hoca'ya Harzem
beyine güven aşılamak için Selçuklu beylerinin Harzem beyi Harun'la Ceyhun
üzerinde bir gemide görüşmelerini teklif etmelerini ister.
II. Devre
1. bölüm (Peçenekler)
Altı yıl geçmiştir. Demirci Baldur örsünün başında Balçar'ın gözünün
önünde ölmüştür. Baçlar, on beş yaşındadır. Bu ölüm pek çok şeyin
206
başlangıcı olacaktır. Cenazede sadece Kegen Bey, Balçar, Boğaç, Deli Saçlı
ve Munçuk vardır. Kabrinin yeri belli olmasın diye habersizce gömmüşlerdir.
Derster'e dönüş yolunda Muncuk ortaya bir söz söyler. Ona göre Kegen
Bey'in ihtilal yapmasını engelleyen tek kişi Demirci Baldur'dur ve bu engel
kalttığı için çokça üzülmeye gerek yoktur. Kegen Bey sözleri duymamıştır ve
iç sıkıntısından atını amaçsızca bir yerlere sürer. Son ulaştığı yer Baldur'un
mezarıdır. Babasının kabrinden ayrılınca Derster'e ulaşır Durak Han'ın evine
gelir. Eşini ve Balçar'ı Durak Han'a emanet ederek İstanbul'a gitmek için
handan izin ister. Han, Kegen Bey'den kurtulduğu için bu isteği sevinçle
kabul eder ancak huzurunda bulunan beylerden Tamgaç, Durak Han'a Kegen
Bey'in kendisini devirmek için Bizans'la anlaşmaya gittiğini söyler. Bu
durum Durak Han'la Tamgaç arasındaki şu konuşma ile verilmiştir:
Durak Han: "Kegen bize karşı gelmek için mi gitti dersin bre?"
Tamgaç: "İzin verirsen öyle derim Durak Hanım. Kegen Bizans'a gidince
anlaşma yapacak. Bizans ordusunun başına geçecek; burda da adamlarıyla
bizi bölecek…" (Sepetçioğlu, 2005b: 134).
Bu konuşmadan sonra Durak Han telaşlanıp Keğen Bey'in ardından
Tamgaç'ı gönderir. Maksadı Kegen Bey'i öldürtmek değil İstanbul'a gidişini
engelleyip göz önünde bulundurmaktır.
2. bölüm (Selçuklular)
Peçenek ülkesinde Demirci Baldur'un öldüğü yıllarda Alparslan yirmi
yaşına basmış ve Selçuklular iyice güçlenmiştir. Artık Selçuklular,
Gazneliler'le hem askerî hem de siyasi güç mücadelesine girmiştir. İki devlet
arasında devamlı bir çatışma havası vardır. Bir ölüm kalım mücadelesi ha oldu
ha olacaktır. Selçuklu meşveretinde Gazneliler'le savaş kararı alınır. Bu savaşta
ilk defa Alpaslan'a büyük bir görev düşmektedir. Alpaslan hem Gazneli
ordusunun ulaşabileceği tüm su kaynaklarını tahrip ettirecek hem de bu
çalışmayı yapan askerleri Gazneli saldırısından koruyacaktır. Hicri 431
Ramazanın sekizinde, bir Cuma günü (Sepetçioğlu, 2005b: 167) beklenen
savaş Dandanakan'da yapılır. Savaşı Selçuklu kazanır ama Alpaslan, Sarı
Hoca'sını kaybeder. Sarı Hoca son anında Sav-Tekin'in Alpaslan'a
çocukluğunda açması için verdiği kilidi verir. Sarı Hoca'nın Alpaslan'a son
sözleri "Oğuzluyu denize ulaştır derim…Sarı Hoca'nın bir tek dileği oldu
ömründe. Senin, Selçukluyu denize ulaştırdığını görmek… Selçukluya bin yıl,
on bin yıl kalacağı bir yurt verdiğini görmek." (Sepetçioğlu, 2005b: 174) olur.
3. bölüm (Peçenekler)
Kegen Bey, Tamgaç'tan kurtulmuş iki obanın başına geçmiş, Durak Han'a
bayrak açmış ve yenilmiştir. Yanında sadece Boğaç, Muncuk ve Deli Başlı
kalmıştır. Kegen Bey bu üç adamıyla yalnız ve perişan olarak Bizans'a
sığınmıştır. O günden sonra Peçenekli arasında çeşitli söylentiler dolanır
durur. Söylentilere göre Kegen Bey Hıristiyan olmuş, Bizans sarayında
207
Bizanslı kadınlarla oynaşmaktaydı. Balçar bütün bu olanları Demirci
Baldur'un ölümüne bağlar. O günden sonra Kegen Bey'in çevresini
"…haylayanlar, alkış tutanlar, türlü yem uzatanlar almıştı. 'Bre Peçenekliye
de iki baş nerde görülmüş, bu hangi töredir.' diye bağıracak Demirci Baldur
bir daha geri gelmemişti." (Sepetçioğlu, 2005b: 177).
İsyandan yıllar sonra Kegen Bey, Boğaç'ı Balçar'a gönderir. Keleş'in
bulunduğu handa buluşurlar. Boğaç bir Bizanslıya benzemektedir. Elbiseleri
de öyledir, Han'a gelen Romanos Diogenes'e karşı eğilip büğülerek
gösterdiği saygı hareketleri de. Boğaç'la Balçar arasında Bizans'ın
Peçenekliye oynadığı oyunu gözler önüne seren ve Boğaç'ın niye geldiğini
gösteren şu konuşma geçer.
Boğaç: "..Bizans İmparatoru, Kegen Bey babanı Peçenekli hanı olarak
tanıdı bre… Durak Han yok artık, Kegen Han var."
Balçar: "Ne zamandır Peçenek hanını Bizanslı seçer olmuş?"
(Sepetçioğlu, 2005b: 180-181)
Boğaç bu sözlerin ardından Kegen Bey'in Balçar'a mesajını iletir:
"Ben burada han oldum. Peçenek'in şimdi benden başka hanı yoktur,
bunu böyle bilip böyle belleyesin… Ya Durak Han neyin necisi oluyor
diyeceksin… Onu önümüzdeki iki üç gün içinde görürsün. Sen benim
oğlumsun bre Balçar'ım, hem de benden sonra Peçeneklinin başısın. Diledim
ki Peçenekli milletini ele güne karşı dirilteyim, vurulup alınmaz bir yurt
sahibi edeyim; yenilmez, bileği bükülmez bir millet yapıp yeryüzüne salayım
istedim. Bunun için burda Bizans İmparatoru'ndan yardım aldım, çeri
düzdüm, başlarına geçtim; Durak Han'ı fena vurup yerinden edeceğim…"
(Sepetçioğlu, 2005b: 181).
Boğaç, Kegen Bey'in sözünü bitirince Balçar'a Derster'de yapması
gerekenleri sıralar. Boğaç, Balçar'dan Boğaç'ın, Deli Saçlı'nın, Muncuk'un
adamlarını üç gün sonraki Kegen Bey'in baskını için uyarıp hazırlık
yapmalarını temin etmesini ve içten yardım etmelerini sağlamasını ister.
Balçar'ın tek sözü "Peçenekliye yazık olacak bre… Peçenekliye kıyacaksınız,
rezil edeceksiniz…" (Sepetçioğlu, 2005b: 182) olur. Balçar babasını
dinlemez Derster'e değil Bizans'a at koşturur.
4. bölüm (Selçuklular)
Dandanakan Savaşı'ndan sonra Selçuklu başkenti Serahs'tan Merv'e
taşınır. Savaştan sonraki beşinci yıldır, Alparslan ise yirmi beş yaşındadır.
Çağrı Bey hastadır ve Gazneli hala ayaktadır. Çağrı Bey Gazneli Mevdud'u
yok etme görevini Alpaslan'a verir.
5. bölüm (Peçenekler)
Balçar, babasının Bizans'tan topladığı askerle Durak Han üzerine
yürümesinden, sonra da han sıfatıyla Derster'e girişinden ve Derster de
Peçenekli tarafından parça parça edilmesinden sonra kendini şaraba
208
vermiştir. Bir şekilde Küpeli Hafız'ın kılık değiştirip Selçuklular için
casusluk yapan oğlunun, yani Vasili'nin meyhanesine düşer. Vasili Balçar'a
zengin çocuklarına ata binmesini, ok attırmasını, kılıç kullanmasını öğretmek
üzere iş bulur. Bir vesile ile Peçenekliler ile Selçuklunun yakınlığını anlatır.
Derster'den laf açarak "Burada oturan hep Peçenek milleti nerden gelmiştir?
Selçuklunun geldiği yerden mi…" der. Balçar'ın " Selçuklu kim bre?"
sorusuna da Vasili "Selçuklu , Peçeneklinin tut ki ağa, baba karındaşıdır…
Tee bu yanda, bize göre gün doğusunda oturur." (Sepetçioğlu, 2005b: 202)
sözleriyle de Peçenekli ile Selçuklunun kardeşliğini bildirir. Sonra da
Peçeneklinin çok kuvvetli iken hem Ruslara hem Bizans'a kan kustururken
Kegen Bey'in milleti bölmesini, yenilip Bizans'tan aldığı yardımla
Peçenekliyi dağıtmasını, esirleri öldürmesini, Hıristiyan oluşunu sonra da
Kegen'in Peçeneklilerce öldürülmesini anlatır. Sonra da Balçar'a döner ve
Bizans'ın yeni bir oyun peşinde koştuğunu söyler. Peçenekli ile Selçuklunun
birbirine kırdırılmak istendiğini bunun için de Bizans'ın Peçenekliden ordu
hazırladığını on beş, yirmi bin askerden oluşan bu ordunun kardeş
Selçukluyu yok etmek için kurdurulduğunu anlatır. Bu arada at çavuşu
Boğaç'ın bu ordu içine girip Peçenekliyi geri döndürmeye çalışacağını
beceremezse Peçenekli ordusunun Selçukluya katılmasını sağlayacağını
anlatır. Balçar bu konuşmadan sonra hangi tarafta olacağını belirler.
Kılık değiştiren Balçar'la Boğaç Anadolu kıyısına geçirilen Peçenekli arasına
karışır. Peçenekli komutanın, babasının arkadaşı olduğunu öğrenen Balçar,
Karaman Bey'le bir yolunu bularak konuşur. Karaman Bey'i seferden vazgeçirtir.
Sabah Avrupa kıyısına geçmek için gelen Karaman Bey hiç gemi göremeyince
Peçenekli'ye "Kendisinin ve bütün Peçenek milletinin kurtuluşunu isteyen
ardımdan gelsin…" (Sepetçioğlu, 2005b: 216) der ve atını denize sürer.
Ardından Boğaç, Balçar ve Kataleym atını denize sürer. On binin üzerinde asker
atlarıyla yüzerek boğazı geçerler. Sefer engellenmiştir.
III. devre
1. bölüm (Selçuklular)
Bu bölümde Alparslan otuz beş yaşındadır ve iki oğlu ile bir kızını
Merv'de evlendirmektedir. Aslında bu durum Alpaslan'ın Anadolu'yu yurt
etmek için yaptığı planı uygulamaya geçirmek için kamufle aracıdır. Plana
göre Afşın, Ceyhun'un batısındaki baskından sorumlu tutulan Gümüştekin'i
öldürüp onun ordusunun başına geçecek, Ersagun bu duruma isyan edip
Bizans'a sığınacak, diğer Beyler de Alpaslan'la irtibatlarını kesmiş gibi yapıp
ordularının başına geçerek Anadolu'yu talan edecektir. Alpaslan da isyan
eden kardeşi Kavurt'u bastıracaktır.
2. bölüm (Peçenekler)
Boğaç, imparatorun Peçenek muhafızlarının başı olmuştur. Balçar
Alpaslan'ın planından habersiz olduğu için Selçuklu komutanlarının
209
dağıldığını sanmaktadır ve Selçuklu'ya olan güveni sarsılmıştır. Ersagun'un
peşinden gelen Afşın İstanbul'un Anadolu kıyılarına gelmiştir, bu yüzden
İstanbul halkı korku içindedir. Bu sırada Romanos Diogenes Bizans'a
imparator olmuştur. Ersagun planın düzgün işlediğini Afşın'a bildirmek için
haberci olarak Balçar'ın gönderilmesini ister. Balçar o günden sonra
Karaman Bey, Boğaç ve Uzlar arasında irtibatı sağlayan en gözde eleman
olur. Türkler arasında bu çalışma yapılırken Romanos Diogenes de
Selçuklularla savaşmak için Hıristiyan dünyasından asker toplamaktadır.
Rus, Ermeni, Gürcü, Alman ve Franklar hemen asker göndermiştir. Peçenek
ve Uzlardan da en az on beş, yirmi bin asker istenmektedir. Karaman Bey,
Romanos Diogenes'in ordusu içinde Selçuklularla savaşması için toplanan
Peçeneklerin komutanıdır.
3. bölüm (Selçuklular)
Bu bölümde Alpaslan'a Romanos Diogenes'in sayısı belirsiz askerle yola
çıktığı haberi verilir. Aynı haber Afşın'a da verilmiştir. Afşın bu orduyu
yıpratarak Alpaslan'a doğru gelmektedir. Anadolu'yu talan edip dağıtan
bütün beyler Alpaslan'a doğru gelmektedir. Bu toparlanma Romanos
Diogenes'e Türkler kaçıyor olarak bildirilmektedir. Tüm ordu komutanları
Malazgirt'te toplanmıştır. Alpaslan Bizans ordusu içindeki Küpeli Hafız'ın
adamları hakkında bilgi ister. Sav-Tekin Küpeli Hafız'ın, Balçar'la Boğaç
adlı iki Peçenek'in bir de Vasili'nin orduyla geldiğini bildirir. Alpaslan bu
gruptan çok şey ummaktadır. Selçuklular savaş için gereken her türlü
hazırlığı yapmış, savaşı beklemektedirler.
Roman bu noktada sonlandırılır. Roman devam etse idi –tarihî gerçeklere
dayanarak- Bizans ordusu ile Türk ordusunun Malazgirt'te savaşa tutuşması,
savaşın bir vaktinde Türkopol birliklerinin Selçukluların safına geçerek aynı safta
savaşması ve Türklerin savaşı kazanması anlatılacaktı. Ancak sonraki olaylar
okuyucunun hayal gücüne bırakılarak roman bu noktada sonlandırılmıştır.
Sonuç:
Mustafa Necati Sepetçioğlu, Kilit adlı romanında Türk tarihinin dönüm
noktalarından biri olan Malazgirt Savaşı'nı farklı bir bakış açısıyla
incelemiştir. Okuyucularına da tarihte öğrendikleri şeylerin farklı bir
boyutunun olabileceğini fikrini aşılamıştır. Çoğumuz Malazgirt Savaşı'nda
Peçenek ve Uzlardan oluşan Türkopol birliklerinin Selçuklu tarafına geçişini
sanki o anda gelişen bir durummuş gibi görür, Selçukluların da kendileriyle
aynı dili konuştuklarını, aynı millete ait olduklarını o vakit keşfettikleri
zannederiz. Ancak tarihteki benzer olaylarda böyle bir durumun bir anda
gelişebildiğini kabul etmek oldukça zordur.
Özellikle kiminle savaşacağı konusunda düşmanına yoğunlaşmış
komutanların bir anda fikir değiştirmesi ve on binlerce askeri taraf değiştirmeye
ikna etmesinin mümkün olamayacağı düşüncesinden yola çıkan Sepetçioğlu,
210
Türkopol birliklerinin saf değiştirme olayının bir alt yapısının olabileceği
kurgusu üzerinde durmuş ve romanı bu düşünce ile tamamlamıştır.
Yazar bu mantıkla "Kilit" romanında Malazgirt Savaşı'nı anlatırken
Peçenek ve Uzlardan oluşan Bizans birliklerinin taraf değiştirme vakasını
savaştan öncesine dayanan planlı ve organize çalışma olarak düşünmüş ve
kendi düşüncesine göre taraf değiştirmedeki altyapı incelenmiştir.
Kaynakça: "Sanal", 2009 a http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=565
(17.06.2009).
"Sanal",
2009
b
http://www.bibilgi.com/Mustafa-Necati
Sepet%C3%A7io%C4%9Flu
(17.06.2009).
"Sanal"
2009
http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Mustafa_Necati_Sepet%C3%A7io%C4%9Flu
(17.06.2009). "Sanal", 2009 d http://www.ozturkler.com/data/0007/0007_17_01.htm
(14.01.2009). Güngör, Harun ve Argunşah, Mustafa (1991). Gagauz Türkleri.Ankara:
Kültür Bakanlığı Yayınları. Sepetçioğlu, Mustafa Necati (2005a) Bütün Eserleri 2 Dünki
Türkiye Dizisi 2 Anahtar. İstanbul. Sepetçioğlu, Mustafa Necati (2005b) Bütün Eserleri 1
Dünki Türkiye Dizisi 1 Kilit. İstanbul.
Марія Капакли(Мерджанка)
/Mariya KAPAKLI-MERCANKA(Молдова –Гагаузія)
ТЕМА БУДЖАКУ В ТВОРАХ ГАГАУЗЬКИХ ПИСЬМЕННИКІВ
BUCAAN BOZKIRLI ÜZÜ GAGAUZ YARATMA YAZILARINDA
На карті тюркського світу в її європейській частині Гагауз Єрі (АО Гагаузія)
помічена яскраво-жовтим кольором. Це місце, де гагаузький народ зумів зберегти
себе як націю. Це – територія, яку гагаузам подарував сам Господь Бог. В перекладі
Буджак означає "потаємний або далекий кут".
Ще у17-18 ст. молдавський науковець Д.Кантемір, який досліджував мову та
культуру ногайського та татарського народів, описував буджацьку місцевість.
Працьовитий та терплячий гагаузький народ надихнув у Буджак нової життєвої сили.
У гагаузькій літературі є дуже багато письменників, які розглядали природну
красу, пори року, безкрайні степи цього краю. Завдяки таким письменникам та поетам,
як М. Танасоглу, Д. Танасоглу, Д. Кара Чобан, С. Куроглу, К. Васіліоглу, Т. Занєт, М.
Мерджанка, А. Кочанджи, Т. Арнаут, ми пізнаємо наш Буджак дедалі більше.
Tuna-Nistru arası,
Kara Deniz dalgası,
Poyraz - Kodru gölgeliBudur Bucaan pergeli.
Dolay yaşlık,eşil daalık,
Bucakta sa kuraklık.
Çayırın gölü suva,
Bayır tepesi uva...
M. Mercanka ''Sert bucak''
Türk dünyasının yeni kartasının Evropa payında şıralı-sarı renktä
"Gagauz Yeri" gösterili. Bu yerdä, gagauzlar - aaz sayıda bir halk korunmuş.
211
Bu millet eskidän beeri buyanlarda çöküşmüş, burasını sevmiş, ona türkü,
peet, muzıka hem resim yaratmış.
Burası – Bucak, gagauzlara Allahtan adanan toprak.
Türk sözlüündä bulêrız: "bucak" – gizli yada uzak bir köşe. Naniye.
Daha 16-cı - 17-ci asirlerin moldovan namelerindä Bucak için bilgilär var.
17-ci - 18-ci asirlerdä anılmış moldovan bilim adamı-êntiklopedisti D.
Kantemir, angısı nogayların hem tatarların dilini, kulturasını derindän bilardi,
yazêr: "Bucak - tatar dilindä "köşä". Bu bölgä Tunanın hem Tirasın (Nistru)
aralarında uzanêr, Kara Denizä dooru bir köşä gibi kauşêr. Bucak bayırsız hem
daasız bir step. Orada dera Yalpuh, var nica demaä ani, herzaman aaker".
Bucaan relyefinä yukardan baktıynan bir yazılı kolaç gibi görüner. Bu bir
dalgalı, geniş sırtlı uva. Onu diyil uzun, suva dereciklär hem derin cukurlar
kat ederlar.
Siyrektä-birda daalar bulunêrlar. Bu alanlarda meşe aacı, salkım
fidannarı, kavak, ihlambur, karaaç h.b. büverlär. Çalılık halında etişennar:
güven, yaban gülleri hem başka çalı gümeleri yılmalarda, yollar, çukurlar
boyunda kök salmışlar.
Bucaan doal büyän eşillikleri - otlar, çiçeklär nicä: kovıl, pelin, çorlan,
gengerä, kalabak, palamida h.b.bu bozkırı benzemsiz yapêrlar.
Uzun tutan poyraz-günduusu sıcak, kuru lüzgerlär sertleştirerlar Bucakta
klimatı, alêrlar tavı topraktan. Sık-sık kuraklar uzun zamana sürterlar. Yazın
bürkülük sıcaktan göllär hem dereciklär kuruyerlar.
Otlaklarda eşillik sararer, olgunlaşan ekin köktä kuruyer.
Beki diyil iyiliindän 18-ci – 19-cu asirlerdä brakıp bereketli Balkannarı,
Kara Denizin poyraz-günduusu boyunu, gagauzlar burada erleşmişlar. Beki
Bucaan sertliyinä herbir halk dayanmayceydı. Bucak stepi Orta Aziyanın
büük kırın bir kırıntısı gibiydir. O yerlär gagauzların uzak dedelerina
diyildilar yabancı.
Balkanlarda kalmış tarlalar, başçalar, baalar, ani üzlärlän yıl çok kuşaklar
çalışıp etiştşrmişlär halkta uzun zaman unudulamazmışlar, zere yarı çöllü
Bucak stepi ilk göçmennerä yalpaklı konukseverlik göstermemiş. Gelän
insan bu siyrek göçebelik alannarın yangın yerlerini bularmış. Böläymiş bu
tarafları brakan tatarların hem nogayların izleri.
Göçmennerin bir payı dayanamayıp Bucaan sertliynä, geeri Balkannara
dönmüşlär. Öbür payı gün duusuna dooru ilerlemişlär, da Rusiyanın üülen
tarafında boş kalan topraklarına geçmişlär.
Hen dayanıklı
payı
Bucakta kalmış. Diyil zapt etmäk, diyil göç
olgusu bu yerlerä, ama hergünkü aar, saalık yıpradan çalışmaklän hem ter
dökmäklän bu toprak oldu halkın alınyzısı, onun tarihinin, ruhunun payı.
Çalışkan dayanıklı halk bu bakımsız ülkeyi yaşanır hala getirmiş, şakımış.
212
Gagauzların folklorunda bu toprak için bu takım peetlär var:
Şu çayırda, şu bayırda,
Hey gidi, canım, bir başça.
O başçada üç çiçek var,
Hey gidi,canım, üç çiçek.
Biri lalä, biri zümbül.
Hey gidi, canım, biri gül...
Hay tepelär, tepelär,
Üüsek tepelär.
Kaarşıda yaamur yaayarBurada sepelär...
İlk gagauz yazıcıların arasında bulunan N.Tanasoglu Bucakta yaz
zamanını bölä görmüş:
Uzakta,çayırda
Temrä dayma oynêêr.
Bir duruk gölcezdä
Uşaklar yıkanêêr.
D.Tanasoglu - poet, prozacı, başka bilgiçlärlän barabar gagauz alfavitini
temelleyän şıralı peetlär zengin ana dilindä yazmıştır. Derindän sevgili ana
tarafına bölä peetlär adêêr:
Basêrım yamaçtan bän yamaca,
Bir alçaktan başka alçaa.
Geniş podiş, çayır uzun geler,
Da işiderim: bey Bucaan
Batal o güüsündä bayır düüler.
Anılmış yazıcı, Gagauziyanın Şanlı vatandaşı N.Baboglu yaşamasını
gagauzlaa baaladı. Zengin gagauz dilindä konuşması, yazmaları göstererlar
bu dilin gramatika yapısının özgünlüünü. Ana tarafına sevgi motivi onun
yaratmalarında ilk yerdä buluner."Borçluyum sana''
Sünker somunnar için
Dolu başaklar için,
fıçıda şarap için,
Kırda çiçeklä için
Keten gölmeklär için
Aydınnık dünyäm içinBorçluyum sanaÖz topraam ana.
Gagauz halkın büük vergidä oolu, düneyä anılmış bilgiç - D.Kara Çoban
duudu, büüdü, yaşadı hem yarattı Bucakta, Beşalma küündä. Burada o 1966cı yılda bir tek Gagauz Milli Etnografiya hem İstoriya muzeyini kurdu.
Muzeyin eksponatları Bucaan tabiyatını hem buradakı çifçi insanını
213
göstererlar. D.Kara Çobanın unikal tablolarında Bucaan manzaraları
sevgiylän resimli. Bu topraan sert üzü onun klasik şiirlerindä yazılı:
Kuşçaz, göktä peydalanıp,
Dik üülendä açan sıcak
kaybeler.
sarplaşêr,
Geçti yaşlık da te kurak
er-gök yaner, ne var eşilçekeder.
sörpeşer.
Daasız bu yer,çıplak sırtlar
Her can aarêr yer, sıcaktan
pek çoktan.
yok olmaa,
Kıvrık salkım kalmış ona
hepsi bakêr bir gölgecää
donaktan.
sokulmaa.
Salt eşillik durêr gündä,
kızmakta,
Hem da kırda birkaç insan
Kazmakta.
St. Kuroglu - gagauz anılmış tarihçi, etnografiyada araştırıcı, şair - kızgın
sevän, derindän bilän Bucak tarafını.Onun stihlarında evelki stepli açıklıına
sevgi motifleri işidiler : ''Masala mı, gerçää mi benzäär Bucak''
Hem sol eli.hem saa eli
günün sıcak.
Sän en gözälsin-laaleli
anam Bucak!
Toprak kokusu.
Bucak.eveldeki pelin
Düşmüş o güüsündän.
Topraam.ne hoş koker tenin!
Eni koku sendän
Yıllar nicä derä sutyu
Akar gelmäz, başleer acı…
Ana topraa, hep o duygu,
Salt… taa derın, nasıl sancı.
Beşalma küüyü baaşladı dünyaya çok talantlı insan . İi sayıda M.Kösänin adı.
Şayır çok uygun peet ana tarafına yarattı. Birkaç sıracık stihtän ''Açer
salkım'' burada örnek olur:
Gözäl açêr salkımNeyä saptın,aklım?
Sän genä köşemdä,
Bucaan şu içindä!
Tä baa ne göz açmış,
Güna karşı çıkmış.
Çemrek kuvan işleer,
Sansın harman düver!
214
Çiftçi oolu, Vasi Filioglu - hep Beşalmalı, gerçektän biler küü yaşantısını,
topraan işlenmeşini. Sancıylan canında o yazêr uzun şiiri ''Bucaan ecelı'':
Eceli Bucaan
Diyildir raatlıkta,
Ki kalmıştı o
Hen açıklıkta.
Uurunda onun
Yer hem gök yanır,
Büün dä çıplakça
Çok yerlär kalır.
Bu motifi biz işideriz K.Vasilioglunun da peetlerindä:
...Kurakta topracıynı
Terlän o islaardı
Tarlasını toludan
Çullan koruyardı...
Gagauz dilinda yaradıcıların arasına var bir halız laf ustası, kim ana dilini
keskin duyer. Ki dil zenginnesin hem pak kullanılsın çok zaamet koyer. P.Çebotar
- girgin, arif gagauz ooların biri duuma yerlerinä bölä peetlär yaraştırêr:
Lüzgerleri – serin,
Güneşi – haşlak.
Yılmaları – eşil –
Te bölä Bucak!
Gagauz düz yazısının sayfalarında Bucaan gerçek manzaralarını gösterän
var. N.Tanasoglu annatma-yazdırma ''Bucak, Bucak'':
''...Deecez, ne gözellik vardı nasıl bulmaa bu cukurlu, otsuz tolokada,
kuru dereli çayırlarda, o yamaçlı kırlarda, erdän erä kuşalı derin tozlu taliga
yollarınnan, fidan yerinä gengerlän dikili kırlarda?... ...Desin kim ne deyärsä,
sansın ne sanarsa. Ama ana topraandan, ana tarafından gözäl, paalı yoktur!
Pin yamacın tepesinä, bak dolaylara: maavi uzaklardan büük arkalar gibi
dizili yamaçlar, ani eşil ekinneri,geniş baalarları gür meyvalıkları gücülä
taşıyêrlar sırtlarında; sıra dizili kavak yada ceviz aacların aralarında geniş
kayışlar gibi kayer asvaltlı yollar, neredä küülär çaarêrlar herbir yolcuyu...''
''Toomsuz tarlada yaban gülleri''- kiyadın taa adından belli olêr, ani laf
gidecek çaarılı stepin mayıllıy için, onun diyil kolay ecelli yaşaynnarı için.Bu
kiyadın avtoru hanım Mariya Kuyumcu - üüsek romantikalı karı, zengın
gagauz dilindä yaratıcı. Canabinin annatmalarında küüy yaşantısı, hava
durumu, tabiat resimneri biri- birinnän becerikli örülü. ''...Koyu duman, taa
aar güüdeli bu mart sabaası erkendän çeketti kaynamaa alçaklarda hem
kulaklarda... Orada , kırda küüydän çok uzakta, taa dumannı sırtta, bir pay
başında paklaardı kazgallaçlan puluu bir erif...''
1988-ci yılından beri çıkan ''Ana sözü''gazetasının redaktorluunu yapan
Todur Zanet tarihä, adetlärä, soyuna, ana topraana, büüklerinä duygulu
215
şiirlerini yazêr. Poetın şiiri "Vatan" Gagauz Milli Marşı oldu Muzıkayı ona
yarattı kompozitor M. Koltsa.
İnsana lääzım ana.
İnsana läazım Vatan,
Halkına kalsın damar,
Kanında – dedä çeksin.
İnsana läazım Vatan.
Bucak kışı.
Durdu dera,
Sular yeni giyim
Giydi birdän.
Engin yera,
Ayaz fasıl kilim
Gerdi kırçtan..
Kaldı kavıl
Heptän yufka direk
Geçän yıla.
Çıplak çakıl –
Biyaz çolda boz renk –
Açıklarda.
Taazä fılosoflu fikir esti M.Mercankanın yaratmalarından, açan o 1990-cı
yıllarında geldi gagauz literaturasına. Şairenin incä ruhu, dünya özel anlamı
eserlerindä duyuldu:
Duuma yerin Bucak sa,
Önündä yol uzak sa,
Muskanda pelin olsunAna vatana koksun.
"...Bir görünmäz kuvet çekti beni tolokada otluk içinä.Bu
serinniktän,taazä çiçekli ot kokusundan canım sık-sık düüldü,uyandırıp türlü
duyguları.Sansı dalmıştım büülü hobana. Te eşil tikenni palamidaya sarılmış
çit sarmaşıy,da biyz,funuya benzeyän çiçeciklerinnän,onu donaklamış.Hepsi
burada uygun halında,raatlı, biri birinä lääzımnı.Bu ayozlu gözellık kötü
fikirlerdän çıkardı…''- sade karı tabiyatında bölä zariflik duyulur.
Mayıllıynı ana tarafına Petri Moyse - lirik şairi klasikli şiirlerdä gösterer:
Uygun Bucak, käämil Bucak
Tarafım benim şıralı,
Sabaayım benim gün gibi yalpak,
Kısmetim benim biyaz kanatlı...
...Vardır çok zaman yalnayak gittiim
Kızlarnı görmää Saman Yolundan.- Bu peetlär muzıkaya yaraştırıldı,
türkü oldular.
216
20-ci asirin 90-cı yılarında gagauz literaturasında bir yeni yazarlar boyu
peydalandı. Umutlan serbestlää bu genç bölüy kendi milletin adetlerini,
kulturasını, dilini diriltmää, ilerletmää kalkındı. Bu boylara da ana tarafın
hüzüllü peyzajı ilham kaynaa oldu.
T.Marinoglu ürek dalgasını okuyculara uygun geçirer:
Çok kämillsin, tarafım,
Hoş geler pek üzündän.
Ah, olsam bir sızıntın,
Yer yanarkan gölgedä!
A.Koçancı - raatsız, dünneyä mayıl, sevgili ana tarafına sancısını bölä
peetlerdä gösterer:
Şen çalêr eşil kavak,
Hızlandıynan pek lüzgär.
Zoor bizä, açan kurak,
Çok türlü geler zeetlär...
Kalk, halkım, gözäl, halkım!
Metet, şindiki günü.
Ko uçsun benim lafım,
Nicä yaprak dökümü!
Gagauzların tarih yolunda oldu öla kıpımnar, açan büüktü risk bu millet
asimile olsun, eki heptän daalsın . Stalin rejimin zamanında Bucaа - gagauzların
hem etnik yerlerini (bu halkın fikirini sormadan) nica bıçaklan yardılar iki
paya.Halkın üzdä sekseni Moldovada kaldı, irmi protendä yakın da Ukrainaya
böldülär. Bu gün Ukrainada yaşayan gagauzların arasında çok talantlar üzä
cıkerlar. Onnar da Bucak stepinä sevgili peetlär, türkülär yaraderlar.
Üüsek hem incä sesli çancaaz gibi gagauz yaratıcıların arasında öter
Tudorka Arnautun peetleri: "Tarafım benim benimnän", ,,Gagauzum,
Bucaktır yerim".
Dünyayı gezärkän küümä benzettim
Lüzgeri
O boran elindän
Çimçirik telindän
Küümä benzettim.
Küüleri:
sanlı musaafirliktän
çiftçilik ekmeendän
Küümä benzettim..
Tudorkanın bilim urunda izmetleri da bütün gagauz milletinä balı.
Odesa bölgesindeki Kubey küüyü bir lirik ruhlu gagauz oolu büüttü. V.
Boşkovun peetlerin arasında ,,Vatan''adında stihı okuyerız:
Bucak,Bucak, gecä Bucak
217
Ana-boba, gelin,kardaş…
Verersin ses-biz kacarak
Geleriz-sän silersin yaş.
Akerman
Bım-biyaz taşlardan kasaba,
Bucak kırlarında –ak kalä
Kim da almeer onu esabaSay bunu o yapêr nafilä.
Adlarnı dayma diyiştirdin,
Salt biyaz taşların hep çetin.
Yaşasın Bucakta her zaman
İyi sözlü kasaba - Akerman.
Nicä göreriz, hiçbir kuvet gagauzların yaratma tarlasında sınır
çizämeyecek! Büünkü simpozium buna gözäl bir örnek!
Şindiki zamanda da neredä bulunmasa gagauz, onun kanına geçmiş
Bucak tarafı.Gagauzça yaratmalar derin yurtsevän duygular halkta
uyandırêrlar, biçimlendirerlar.
Kaynakça: Дрон И. \Гагаузские географические названия\, Кишинев, /Штиинца/,
1992г. Чеботарь П. \ Гагаузская художественная литература (50 – 60 гг. XX в. )\,
Кишинев, 1993г. Mustafa Argunşah – Hülya Argunşah /Gagauz yazıları/, Türk Ocakları
Kayseri Şübesi Yayınları, 2007. Л. Н. Покровская, \Народные песни гагаузов
Молдавии и Украины\, Sofia, Editions de l'acade mie bulgare des sciences, 1973.
Agulnicov S., /İstorie şi contacte interetnice/ , Revista de etnologie şi culturologie, vol. 3,
Chişinau 2008. N. Babaoglu, /Gagauz folkloru/, Chişinau, 1969.
Ольга Бондарь, студентка 3 курсу КНУ ім.Т.Шевченка (Україна)
ПРОСВІТНИК ГАГАУЗЬКОЙ МОВИ –
ПРОТОЇЄРЕЙ МИХАІЛ ЧАКИР
Гагаузи – тюркомовний народ, більша частина якого мешкає у Гагаузії
(Молдова), та в Одеській області, на півдні України. На жаль, упродовж 70 років
Радянської влади гагаузька мова існувала переважно в усній формі. Проте, це не
завадило розвитку національної літератури, яка зародилася та розвивалась завдяки
видатним гагаузьким діячам, а пізніше зайняла достойне місце серед інших
національних літератур.
Гагаузи – тюркський народ, але прийняття ними християнства сприяло
розвиткові саме традиційної християнської тюркомовної літ, принесеної з Балкан,
епіцентром розвитку якої стало гагаузьке православне духовенство Бессарабії.
Підставою для такого твердження є діяльність відомого гагаузького
просвітителя протоієрея – Михаїла Чакира.
218
У кожного народу є свої духовні лідери, просвітники, котрі
очолюють цей народ. Для гагаузького народу такою людиною є Михаїл
Чакир, який й донині живе у пам'яті та серцях кожного гагауза.
Гагаузи – тюркомовний народ, більша частина якого мешкає у Гагаузії
(Молдова), та в Одеській області, на півдні України. На жаль, упродовж 70
років Радянської влади гагаузька мова існувала переважно в усній формі.
Проте, це не завадило розвитку національної літератури, яка зародилася та
розвивалась завдяки видатним гагаузьким діячам, а пізніше зайняла
достойне місце серед інших національних літератур. Писемна література
гагаузів XIX століття – малодосліджене явище в історії гагаузького народу.
У XIX столітті з'явилися перші релігійні та світські книги гагаузів,
написані тюркською мовою але грецьким алфавітом. За визначенням
професора Н.К. Дмітрієва, це була турецька говірка з елементами
анатолійських діалектів, й нагадувала вона мову балканських гагаузів, та
називалася караманлійською [Дмитрієв, 1928; 107-159]. Ці книги
друкувалися переважно в межах Османської імперії, деякі з них виходили
друком й в Одесі та у інших Єврейських містах. У той час разом із
релігійними книгами починає з'являтись і світська література [Мошков,
1904; 424]. Згадки про літературу на караманли є й в нарисах
авторитетного російського етнографа В.А. Мошкова "Гагаузи
бендерського уїзду". Разом з книгами на караманли у світ виходила й інша
релігійна література гагаузькою мовою, яскравим прикладом якої є
відомий "Псалтир", надрукований у 1810 році в Австрії [Квілінкова, 2003;
7]. Гагаузи – тюркський народ, але прийняття ними християнства сприяло
розвиткові саме традиційної християнської тюркомовної літ, принесеної з
Балкан, епіцентром розвитку якої стало гагаузьке православне духовенство
Бессарабії. Підставою для такого твердження є діяльність відомого
гагаузького просвітителя протоієрея – Михаїла Чакира.
Михаїл Чакир народився в 1861 році в селі Чадир –Лунга
Бендерського повіту (зараз місто Чадир-Лунга, Молдова). Після
закінчення церковно- приходської школи він вступає до Кишинівської
духовної семінарії, яку закінчує у 1881 році. Його здібності як
семінариста до наук було належно поціновано керівництвом семінарії, й
після закінчення навчання Михаїл Чакир розпочинає вчителювати у
Кишинівському духовному чоловічому училищі.
Михаїл Чакир походить з роду видатних гагаузьких священиків та
культурних діячів. Першим, з відомих гагаузьких діячів цього славетного
роду був Янчу Чорбаджиоглу – гагауз із Болгарії. Син Чорбаджиоглу
Дмитро Чакир, священик та гагаузький просвітник, написав "Біографічний
нарис роду та прізвища Чакир". В своєму дослідженні Дмитро Чакир на
основі народної етимології вперше спробував пояснити етнонім слова
219
"гагауз". Наступним представником роду був Захарія Чакир – засновник
поселення Чадир. В роді Чакирів усі окрім чиновника Володимира Чакира
були священнослужителями. 1906 році за сприянням перекладацької
комісії в Кишиневі, яку очолив протоієрей Михаїл Чакир, з'явилися
переведені на гагаузьку мову "Євангеліє", "Псалтир", "Часослов",
"Акафіст", "Історія святих" та інші церковні книги [M. Ceachir, 1934;].
Михаїл Чакир також видавав православну газету гагаузькою мовою
"Hakikatın sesi" ("Голос істини") [Булгар, 2003; 27].
До XX століття у гагаузів майже не було книг надрукованих рідною
мовою. Гагаузи користувалися алфавітом та книгами тих народів, на
території яких вони жили. У 1904 році Михаїл Чакир клопотав перед
архієпископом Володимиром про дозвіл Синода друкувати релігійну
літературу та випускати газету гагаузькою мовою. У 1907 році дозвіл було
отримано. Починаючи з цього періоду віруючі гагаузи почали читати
Слово Боже рідною мовою. Такі старання Михаїла Чакира, просвітителя,
який душевним устремлінням жадав просвітити увесь свій народ,
порівнюється сучасниками з культурним подвигом Кирила та Мефодія.
Михаїл Чакир турбувався, щоб люди не забували свою рідну мову, свої
звичаї, й тому служіння у церкві, які проходили під його керівництвом,
завжди проводились рідною мовою. До 1918 року гагаузи користувалися
алфавітом, розробленим на основі славянської графіки. Коли Бессарабія
опинилася в складі Румунського королівства, отець Михалі, керуючись
тогочасною ситуацією, посприяв переведенню гагаузької писемності на
латинську графіку, в основі якої був румунський алфавіт.
В 30-ті роки М. Чакир продовжує перекладацьку та видавницьку
справи. Продовжують видаватися книги гагаузькою мовою з
використанням румунського алфавіту. В 1934 році була опублікована
книга "Besarabieala Gagauzlaran istorieasa"( "Історія гагаузів
Бессарабії"). У цій праці міститься одна з перших гіпотез про
виникнення народу гагаузів. У 1936 році Мисаїл Чакир, як хороший
знавець та дослідник звичаїв й обрядів свого народу, опубліковує
румунською мовою статтю "Obiceiurile Gâgâuzilor la nunţi" ("Весільні
обряди гагаузів"). Як етнограф, Михаїл Чакир з великою повагою
відгукувався про дослідження російського етнографа В.В. Мошкова,
котрий зібрав цінний матеріал з фольклору та звичаїв, побуту та мови
гагаузів. Щедра благодійність Михаїла поєднувала всі сфери його
діяльності. В деяких місцях Бессарабії на його кошти були куплені
земельні наділи й побудовані духовні школи. Так, завдяки Михаїлу
Чакиру в глухому повіті Скіноси з'явилася духовна школа.
Розповідаючи про життя М.Чакира, уродженець села Виноградівка
Болградського району історик С.Булгар пише: "Михаїл Чакир був для
220
гагаузів духовним символом. Завдяки його вченням утворилась гагаузька
національна інтелігенція. Він писав листи, посилав свої книги, відвідував
їхні будинки і запрошував до свого будинку в Кишиневі. Він також
розповідав про гагаузів місіонерам з інших країн. У 1907 році, коли в
Кишинів приїхав відомий місіонер митрополит Макарій, котрий більш
ніж 40 років був місіонером у Середній Азії, і поцікавився гагаузами,
Михаїл Чакир з превеликим задоволенням подарував йому літературу
про гагаузів" [Булгар, 2007; 9]. Михаїл Чакир досконало знав молдавську
та російську мови. Він навіть видав книгу "Самоучитель російської мови
для молдавських шкіл" для учнів молдовських шкіл, а також "Коротку
граматику молдавської мови". Ці підручники за 14 років перевипускалися
три рази. У виданні 1914 року був надрукований відгук професора
Новоросійського університету Олександра Кочубинського. Високо
оцінивши роботу Михаїла Чакира, О. Кочубинський підкреслив:
"Священик міста Кишинева, отець Михаїл Чакир, місцевий уродженець
та викладач, перейнявся великою ціллю: наблизити російську мову до
місцевого молдавського населення, полегшити її вивчення молдавськими
хлопчиками; взагалі відкрити доступ до російської мови кожному
бажаючому…" [Балова, 2007; 10-11].
Михаїл Чакир, як наставник церкви, навчав людей не лише
примиренню, але й збереженню людських відносин. Його настанови і
сьогодні для багатьох людей є провідною зіркою. Ось декілька
прикладів його настанов: "навчання дорожче грошей", "батьків в
старості не залишай – тоді Бог і тебе не залишить", "якщо не маєш
друзів – шукай їх, а якщо знайшов – бережи їх", "творячи добро, нікого
не бійся", "молитва направляє людину до райських дверей, але щедрість
і доброта відкриває ці двері" тощо. Багато відомих мислителів та
вчених, оцінюючи працю великого просвітителя, не тільки мають
можливість вивчити, оцінити та зрозуміти його думки та життєву
позицію, а й вивчати гагаузьку мову та історію гагаузького народу. Так,
інспектор татарських і тюркських шкіл із Сімферополя Харлампій
Монастирли, знавець турецької та татарської мов, оцінюючи труд
Михаїла Чакира, писав наступне: "Книги гагаузькою мовою,
підготовлені Михаїлом Чакиром, демонструють нам справжню
гагаузьку мову. Яким щастям і радістю для гагаузів є те, що вони
змогли почути слова Бога рідною мовою!" [Формузал, 2007; 2].
Професор А.Т. Борщ, оцінюючи "Російсько-молдавський словник В.
Мошкова", підкреслив, що тля того часу даний словник був найбільш
точним і повним. Він налічував 22 тисячі слів [Чеботарь, 1998; 3].
Славетні праці Михаїла Чакира, пов'язані з духовною та
освітянською діяльністю, ще за життя були поціновані його учнями.
221
Кишинівське святе братство імені Олександра Невського організувало
святкування 50-ти річчя пасторської діяльності та 25 річчя служби
протоієреєм отця Михайла, адже саме Михаїл Чакир зробив великий
внесок в розвиток братства, й зокрема будівництво церков для нього.
Миколай Лашков, керівник комісії братства та ініціатор свята, в своєму
вітальному слові дуже влучно описав діяльність Михаїла Чакира:
"Мабуть, ні…немає жодного руху, жодного починання в духовному
житті нашої єпархії, яке б не знайшло відгук в душі отця Михаїла…
Доброта і бажання бути корисним суспільству були приорітетними у
всій його діяльності, стояли на першому місці". З приводу цих двох
знаменних дат, Михаїлу Чакиру була вручена найбільш висока
нагорода з просвітянської діяльності – Благословна грамота. Разом з
цими святкуваннями, по закінченню літургії в церкві дитячого
притулку "Королева Марія" учитель-гагауз Касим прочитав звернення
гагаузів до свого пастора Михаїла Чакира: "Почесний і найповажніший
отець, Михаїл Чакир! Декілька днів тому назад ми, гагаузи, дізналися з
газет, що виповнилося 50 років вашої діяльності. Користуючись
випадком, в цей день від імені усіх членів нашої делегації хочу
виразити Вам нашу велику подяку. До вашої Святості у нас не було
жодної книги, написаної на рідній мові; Ви для нас – те саме, чим були
Кирило та Мефодій для слов'ян" [Булгар, 2005; 71].
Михаїл Чакир помер у 1938 році. Його життя залишило відчутний
відбиток на сучасній історії всього гагаузького народу. Займаючись
просвітництвом гагаузів він залишив після себе добру пам'ять, любов та
шану у душі народу. У Радянські часи багато могил видатних людей
були знищені. Але Бог, любов та повага гагаузького народу зберегли та
не дали можливості тогочасній владі знайти могилу Михаїла Чакира. У
90-тих роках минулого століття його могила була знайдена в Кишиневі
на вірменському кладовищі. Й зараз кожен гагауз вважає своїм
обов'язком піти до місця захоронення та вшанувати пам'ять видатного
просвітника. Доля по-справжньому нагородила протоієрея та
зачинателя писемної гагаузької літератури, адже Михаїл Чакир служив
Богу і людям, і його служіння продовжує приносити плоди і в наші дні.
Література: Дмитрієв Н.К., 1928. Материалы по османской диалектологии.
Фонетика "караманлийского" языка, "Записки колеги востоковедов"; т.ІІІ-VІ.
Мошков В.А.,1904. Турецкие племена на Балканском полуострове (Отчет о
поездке на Балканський полуостров летом 1903 г.)//Известия русского
географического общества. Т.Х, СПб. Kvilinkova E.А., 2003. Moldova gagauzların
halk türkülerі (Народні пісні гагаузов Молдови). Кишинев. Булгар С.С., 2003.
Гагаузкие судьбы. Кишинев. Страницы истории и литературы гагаузов XIX- нач.XX
222
вв., 2005. (Підготовка до перевидання: Булгар С.С.). Кишинев. Sabaa yıldızı,
Gagauziya-avtonom bölgesi, üç aylık jurnal, sayı 38/2007 (Ранкова зоря, автономна
територіальна область Гагаузія, щоквартальний журнал, випуск 38/2007). Mihail
Formuzal, " Mihail Çakır – gagauz halkın ruh lideri", (Михаїл Формузал, Міхаїл
Чакир- духовній лідер гагаузького народу). Sabaa yıldızı, Gagauziya-avtonom bölgesi,
üç aylık jurnal, sayı 38/2007. (Ранкова зоря, автономна територіальна область
Гагаузія, щоквартальний журнал, випуск 38/2007);Stepan Bulgar, "Üz yıl geeri Mihail
Çakır çıkardı gagauz dilinda ilk kiyadı", (Степан Булгар, Триста років тому назад
Михаїл Чакир випустив книгу на гагаузькій мові). Sabaa yıldızı, Gagauziya-avtonom
bölgesi, üç aylık jurnal, sayı 38/2007 (Ранкова зоря, автономна територіальна
область Гагаузія, щоквартальний журнал, випуск 38/2007).Vera Balova, Mihail
Çakır—gagauz aydınnadıcısı, (Віра Балова, Михаїл Чакир—гагаузький просвітитель)
Лариса Кулаксиз, студентка 4 курсу КНУ ім.Т.Шевченка (Україна)
КОМПОЗИЦІЙНА СТРУКТУРА
СУЧАСНОГО ГАГАУЗЬКОГО РОМАНУ
(Д.Танасоглу "Узун керван")
Запропонованій доклад присвячен комплексному аналізу першого гагаузького
роману "Uzun kervan" ("Довгий Караван") гагаузького письменника і композитора,
педагога і вченого-лінгвіста, історика і фольклориста, драматурга і хореографа
Діониса Миколайовича Танасоглу. Роман "Довгий Караван" - яскравий художній
твір соціалістичного реалізму. Він складає у собі три книги та відображає етнічне
та історичне минуле нащадків і особисто народу гагаузів, маючи як крізний, образ
каравану, який уособлює, з одного боку, кочове минуле, з іншого – його життєвий
історичний шлях. В цьому сенсі перед нами – історичний роман.
Історичний роман виявився одним із найжиттєздатніших жанрів у рамках
романного виду. Одну з причин його життєвості ми вбачаємо в іманентній
здатності змінюватись, яка пов'язана із тематичністю як основною прикметою
історичного роману та релятивною свободою у виборі елементів структури.
Певна невизначеність структури цього жанру становить водночас і найбільшу
проблему при спробах його типологізації.
З'явлення першого гагаузького роману – явище неординарне в панорамі
культурного життя країн Радянського союзу. Спостерігаючи перші кроки
наймолодшої з усіх радянських літератур – гагаузької, - перш за все слід
підкреслити те, що вона є невідємною частиною єдиною літератури. Мова йде про
прискорені темпи розвитку професіональної художньої літератури на
молодописемних мовах. Гагаузька мова, як ми бачимо, підтвержує цю тенденцію.
Дійсно, меньш ніж три десятиріччя поділяють між собою два знаменних явища в
культурному житті гагаузького народу: створення писемності у 1957р. І вихід
першого роману рідною мовою. Історія знає чи мало прикладів, коли само по собі
створіння писемності губилось в історії національної культури народів
Сучасна літературна теорія значною мірою деконструювала традиційну
термінологічну систему, у зв'язку з чим і жанри дедалі частіше розглядаються як
"складні історичні, ідеологічні та політичні конструкти"1. При розгляді жанру
центр уваги переміщено на соціологічну, історичну, ідеологічну тощо основу, з якої
223
він виростає. Потреба теоретичного осмислення тих змін, що відбулися в рамках
жанру історичного роману у ХХ столітті, розширення цих рамок відповідно до
вимог актуальної літературної ситуації ставить перед літературознавцями
завдання вивчити жанрові модифікації історичного роману, а також створити
сучасну типологію цього жанру.
Зародження роману Д.Танасоглу "Довгий караван" в контексті
сучасної гагаузької літератури.
Перед нами стає твір, великого масштабу, написаний прозою, який
належить нещодавно безписемної гагаузької культури – перший
гагаузький роман. Визначення "перший" є досить характерною рисою і
для творчості гагаузького письменника і композитора, педагога і
вченого-лінгвіста, історика і фольклориста, драматурга і хореографа
Діониса Миколайовича Танасоглу: проект гагаузької письменності
(1957), перший буквар ("Буквалик", 1958), перші граматики, перші
вірші і переклади, пісні і обробки, хореографічні композиції і пєси,
перші театральні постанови... і нарешті, перший роман. Глибоко
національний в кращому сенсі цього слова твір повинен оцінюватися з
точки зору вимагань які висувалися до зрілого соціалізму. Саме тому
перед автором стояла дуже складна та відповідальна задача.
Він давав собі звіт у тому, що читач, який має можливість
ознайомлюватися з найкращими творами класичної та сучасної
літератури народів, сам підійде до оцінювання національного роману з
відомою йому міркою кращих примірників жанру. Роман "Довгий
Караван" - яскравий художній твір соціалістичного реалізму. Він
складає у собі три книги та відображає етнічне та історичне минуле
нащадків і особисто народу гагаузів, маючи як крізний, образ каравану,
який уособлює, з одного боку, кочове минуле, з іншого – його життєвий
історичний шлях. В цьому сенсі перед нами – історичний роман.
Гагаузький народ – один з тюркомовних молодописемних народів
(173 тис.,1979), який живе переважно в південних районах Молдови
(Чадир -Лунгський, Комратський, Вулканештський) та Одеській області
(Болградській, Ренійський та інш.)
З'явлення першого гагаузького роману – явище неординарне в панорамі
культурного життя країн Радянського союзу. Спостерігаючи перші кроки
наймолодшої з усіх радянських літератур – гагаузької, - перш за все слід
підкреслити те, що вона є невід'ємною частиною єдиною літератури. Мова
йде про прискорені темпи розвитку професіональної художньої літератури
на молодописемних мовах. Гагаузька мова, як ми бачимо, підтверджує цю
тенденцію. Дійсно, менш ніж три десятиріччя поділяють між собою два
знаменних явища в культурному житті гагаузького народу: створення
писемності у 1957р. І вихід першого роману рідною мовою. Історія знає чи
224
мало прикладів, коли само по собі створіння писемності губилось в історії
національної культури народів.
В період перебування гагаузів на Балканах у 17-18ст. були
перекладені деякі книги богослужіння з використання греческого
алфавіту гагаузькою мовою з греческого. В 19ст. І пізніше були
написані наприклад "Історія гагаузів" М.Чакіра гагаузькою мовою з
використанням руминського алфавіту.
В романі "Довгий караван" органічно поєднуються національне і
інтернаціональне. Національний колоріт, який ми бачимо на сторінках
роману не є самоціллю, не замикається в екзотику, а дає вихід на більш
ширшу арену, представляючи інтерес для широкого кола читачів, які
повинні отримати можливість познайомитись з історією працелюбних
гагаузів, їхніх нащадків з ароматом полину Буджакських степей, з
чудовими східами та західами сонця гостинних гагаузьких поселень.
Починається книга звертанням автора до народної памяті, яка
сьогодні подібно таючому льоду, поступово губить знання про "діла
давно минулих днів". Потім читач переноситься в глибину сторічч, в ті
часи коли в широкіх просторах Великої степі хвильоподібно
пересовувались багаточисельні тюркомовні кочеві племена з предгіря
Алтаю, потім в Південно-Східну Європу, в складі яких були і давні
пращури гагаузів – огузи. Образно кажучи, це був не тільки
географічний шлях, по якому рухались кочеві тюрки з Азії до Європи.
Поступово переборювався ще один шлях – соціальний, шлях з кочевого
образу життя до осілого. Кінець другого соціального шляху прийшовся
на північно-східні райони Балканського півострова. Закінчується роман
початком 20-го сторіччя, осяяний в історії цього народу полумям
крестянського повстання в Комратській волості Бесарабії – мабуть,
однієї з найяскравіших сторінок його соціального руху і революційного
заворушення в дожовтневий період.
Історія давніх пращурів гагаузів тісно переплілася з історією багатьох
сусідніх народів, особливо словянських на етапі консолідації гагаузькой
народності. В крутому коловороті подій проходять перед нами
багаточисельні герої роману. Історія гагаузів, обрана в органчному єднанні з
історією сусідніх народів, надала автору значний запас сюжетів, персонажів,
ситуацій та обставин, за допомогою яких історично достовірним
відтворюється довгий шлях каравану. Зримими зявляються образи цілих
періодів, кожний зі своєю своєрідною соціальною атмосферою
В полумї людських пристрастей оживає багатий світ цілого народу, з
його соціальними і людськими драмами, військовим життям і мірським
буттям, класової боротьбою і прагненням волі.
225
Роман виник завдяки громадській потребі. Народ повинен знати свою
історію.І чим вище культурний рівень народу, тим сильніша його
пізнавальна потреба. Але неможна сказати, що автор роману —
безпристрасний реєстратор ідей. Придивляючись до повсякденного життя
народу, розмірковуючи над дивовижно-багатим образом життя огузівгагаузів та їх сусідів, письменник знаходить потрібні барви, щоб своїм
мистецтвом затверджувати добре і високе, заперечувати погане та низьке.
Своєю рукою він уміло проводить межу між моральною та аморальною
сутністю традицій, між реально існуючим та ідеально вимушеним. І в цьому
ми також бачимо одну із сильних сторін ідейного замислу автора.
Роман — багатошаровий і багатоплановий, з безліччю сюжетних
ліній, розподілених, з одного боку, тривалим часом і широким
простором, але пов`язаних, з іншого боку, єдиним планом —
становленням і формуванням гагаузів як самостійної етнічної
спільності. На сторінках роману долі племен переплітаються з долями
держав і долями людства.
Композиційно-структурної будовії твір:
Особистий підхід Д.Танасоглу до написання історичного роману
Розглядаючі роман ми бачимо не історичну хроніку, а художній твір,
історичний роман. В цій книзі відтворюється епічна по свому розмаху
панорама соціально-економічного і культурно-побутового життя
народу. При цьому автор витягує з прірви забутих часів яскраві,
хвилюючи сторінки його героїчного, духовного багаття. Якщо
розглянемо особливості, притаманні історичного роману на прикладі
гагаузького роману Д.Танасоглу "Довгий караван", побачимо наступне:
Герої : Роман "Довгий караван" густо населений героями. Суворі
випробування чекають на багатьох з них.Одні їх витримують і стають
морально та духовно більш сильними. Саме такі герої стають активними
борцями за прогресивний розвиток життя. Інші — особливо ті, хто в своїх
вчинках керується особистими корисливими або чуттєвими мотивами, гинуть в пошуках нових і нових задоволень. Герої роману виступають під
різними іменами у відповідності з різною історичною епохою та з власною
історичною культурою. Читачеві запам`ятаються образи роду кочівників
Куруогів, Ог-огула, образи Істемі-кагана та Огуз-хана, Олдана-батира,
роду табунщиків Сундубаїв, юнака-Кірчу, гайдука-Ганді, чабана-Оглана,
народного месника Дилбера, задунайського переселенця Тодура, піонераколониста Тикенжи, соціально правдивого селянина-бідняка Кисметсиза,
молодого революціонера Андрія Атмажи. Монументальність образній
системі роману надають образи київського князя Святослава, богатира
Бажая, болгарського повстанця Івайло, образи Суворова і Кутузова, Інзова,
декабриста Юшневського і Пушкіна, російських і молдавських
революціонерів в Бессарабії. Низці позитивних героїв протистоять
226
представники темного світу — хани, беки, беї,шамани, султани, візирі,
паші, яничари, башибузуки, монахи, попи, царь, поміщики, чиновники.
ростовщики, жандарми,кулаки — та їх лакеї. Герої історичного роману
обираються з історії. Вони не вигадані, а обовязкого ті, що колись жили.
Народ є головним героєм роману – автор вперше викликає на сцену
художнього життя геть нового героя – гагаузький народ з його складною
етнічною історією, народ гордий, волелюбний, щільний, з прекрасними
національними традиціями, звичаями, натурами, який проніс через
сторіччя самобутню культуру
Історичний період, який охоплює роман.
Дія роману охоплює довгий період часу, насичений глибокими
соціальними
перетвореннями,
вона
є
багатоплановою
і
багатосюжетною, розгортається на різних землях, на яких перебували
далекі і близькі пращури гагаузів. Перед читачем по черзі пливуть
картини не тільки важкого кочевого життя народу і завойовувальних
походів великотюркських каганів і ханів в Азії, але й намагань
Тюркського каганату, потім й Огузької Держави в Средній Азфї, щоб
затримати напад Ірану і Арабського халіфату на степові поселення
народу більшої частини огузів, хак-огузів в південно-руські степи,
життя в злагоді з Руссю і обєднаній боротьбі проти печенегів і
кипчаків-половців: нелегке пересування кочівників по Балканах і
жорстока боротьба за самостійний розвіток спільно з болгарським
народом проти хрестоносців Латинської імперії; прийняття
християнства, як важливий крок на шляху культурного розвітку і
збереження своєї самобутності; інтриги в палацах і побут заможніх та
бідних, беїв та скотоводів, трагічні долі простих людей, затягнених
законами історії до заплутаної гри державних інтриг і кровавих
переворотів; русько – турецькі війни і братська підтримка з боку
руського народу щодо придбання гагаузами своєї нової батьківщини – в
степах Буджаку; боротьба з гнітом поміщиків та царських чиновників і ,
нарешті, великий бунт та захоплення влади до соїх рук в січні 1906р.
Авторський підхід.
Спираючись на вже відомі літературні джерела, автор не
відхиляється від реалістичних подій, не припускаючи вільності в
інтерпретуванні тих або їнших відомих історичних фактов. І навпаки,
там, де логіка потребує вигадки, автор своїм уявленням створює дуже
достовірні сцени, долі, ситуації, малюнки, які не порушують
історичного процесу. небуденні риси. Крок за кроком, прямуючи слід за
символічним караваном, читач збагачується новими думками та ідеями.
Подавання подій.
Матеріал повинен подаватися не сухим каркасом, а в формі живих
подій, що привертатиме увагу читача. Обираючи з народної культури
227
найбільш яскраві та виразні особливості, емоційно прикрашаючи
сюжетну лінію, автор нібито відкриває читачеві очі, дає можливість
самому знаходити в звичайному та повсякденному житті незвичайні
риси. Два типи персонажів — реальних і уявних — являють собою
досить витончену систему образів. Використовуючи вже відомі
історичні джерела, а також відтворюючи іноді вперше свіжий
історичний матеріал, автор не ухиляється від реальних подій, не
допускає досить вільної інтерпретації тих чи інших загально-відомих
історичних фактів.Але там , де логіка потребує вигадки,автор своєю
уявою створює цілком достовірні сцени, долі, ситуації, не порушуючи
картини історичного процесу.
Мета написання історичного роману полягає в донесенні історичних
подій, викликанні любові або ненавісті до неї, винести для себе урок з
минулих подій, спостеригаючи минуле зазначити певні стратегії до
майбутнього, або зануритись в історію, ховаючись від сучасного,
політичного та соціального середовища. Роман потрібний широкому
читачеві для сприйняття того, що він включається у боротьбу за нову
людину, дає йому надійні класові орієнтири в розумінні долі свого
народу.Прославляючи славні сторінки історії, поєднуючи боротьбу за
національну незалежність з боротьбою інших народів-братів, роман
здійснює моральне, патріотичне та інтернаціональне виховання.
2.2. Композиція і структура роману
Роман "Довгий караван" складається з історії, літератури та
фольклору. Це історичний роман, який розказує про чотири періоди
(Алтайські часи, часи Середньої Азії, Балканські часи та Бесарабські),
таким чином розкриває історію наших пращурів, огузів.
Три книги роману складаються з:
"Uzak dedelar" - Далекі пращури
"Balkanda yurtluk" - На Балканах
"Bucak kırı"- Степ Буджаку
Кожна книга поділена на окремі розділи:
"Uzak dedelar" - Далекі пращури
Büyük kır – Велика Степ
Kaganlık - Каганат
Oguzistan – Страна Огузія
Bagdattan Yolcular – Багдадські мандрівники
Bozuşmak - Розбрад
Hakoguzlar – Хак-Огузи
2. "Balkanda yurtluk" - На Балканах
1. Uziyalet – Княжіння Узі
2. Kaykauz Szeddin – Кайкауз Ізеддін
228
3. Sensela karşılaşması – Зустріч сородичів
4. Ay daayım daayım... – Ліс, мій ліс...
5. Oglan hem Lanka – Оглан та Лянка
6. Kincilar - Месники
"Bucak kırı"- Степ Буджаку
1. Bitki göçmek – Останній перехід
2. Kolonistlar - Колоністи
3. Bucakta yalın – Полумя в Буджаку
Перша книга з погляду історії та літератури розкриває життя та
обєднання прадавніх турків - огузів Алтаю. Створення Тюркського
Каганлику в Середній азії, потім його зоспаду та заснування Огузької
держави, звідки хакогузи ( справжні пращури сучасних гагаузів, які
потім оселились в російських степах) відділились.
Друга книга розповідає про створення другої держави хакогузів
Юзіалет, про прийняття христіанства, змінення кочівничого образу
життя на осілий. Натиск зі сторони Візантії, сусідство з болгарами,
прибуття турків – сельчуків.
Третя книга розповідає про визволення гагаузького народу,
переселення з Туни до Бесарабії. Про просес становлення гагаузів на нових
землях, виникнення серйозних непорозумінь серед суцільних класів,про
декабристів, про росповсюдження ідології російського поету О.С.
Пушкіна,інших російських та молдавських культурних діячив. І нарешті –
кульмініція революційних подій – розвиток Комратської округи.
Всі три книги за допомогою образу каравану розкривають весь
історичний шлях гагаузів з Алтаю до Буджакських степей. Це дуже гарний
підхід, автор його використовує, щоб показати, що наші пращури доки
вивели нас на терени істлрії, пройшли Алтай, Середню Азію, узбережжя
Причорноморя, дійшли до Буджакських степей, на Балканах придбали собі
ймя гагаузи, зберегаючи при цьому імя огузів. Щоб розкрити все це
потрібно було зазернути та розглянути дуже довгий період, велику
територію. Саме тому назва роману "Довгий караван".
Розмірковуючи над новим романом Чингиза Айтматова "І довше
століття триває день", Ю.Суровцев відмічав: "Сучасний роман прагне
до збільшення своєї змістовної ємності. Змістовної — ще раз
підкреслюю
—
зовсім
не
означає
тільки
раціональної,
інтелектуальної.Моральна проблематика, емоційне навантаження — це
ж невід`ємні додатки художнього змісту.Звідси пошуки форми, здатної
цю ємність не просто заповнити, але і виразити собою".
Напевне, приведена характеристика цілком може бути віднесена і до
роману Д.Танасоглу. Досвід наших сучасників, таких відомих романистів,
як Ю.Бондарев, О.Чиладзе, О.Гончар, А.Крон, А.Іванов і деяких інших,
229
свідчить про те, що роман наших днів прагне до двоякої розгорнутості
своєї композиції. З одного боку — назвемо його синхронним — події
розгортаються в одній і тій же хронологічній площині. З другого боку —
діахронного — письменники звертаються до таких композиційних рішень,
коли за допомогою ретроспекції читач уявно випливає з теперишнього в
різноманітні часові пласти минулого, і навіть в моменти історії
майбутнього. Подібні часові і змістовні хвилі, безумовно дозволяють
збільшити як інформаційне, так і художнє навантаження твору.
Сприймаючи один і той же стан персонажів з точки зору їх сучасного
стану, а також за допомогою асоціативних зв`язків, читачі отримують в
одному романі якби два або більше твори. Відбувається стискання часу,
концентрація думок, збільшення художньо-естетичного впливу твору на
розум та почуття читачів. Вказані риси певною мірою притаманні і
багатоплановому роману Д.Танасоглу.
Маловідома широкому колу читачів історія гагаузів стає зі сторінок
роману в своєрідному устрої життя, традиційних занять, в великому
досвіді виробництва матеріальних та духовних цінностей, в знаряддях
праці, в національних піснях, в казках, легендах. Все це відображено
рідною мовою, яка розкриає своє багаття і виразну силу під досвіченим
пером письменника. Головна думка автора відносно того, що у кожного
народа, навіть малочисельного, обовязково довгий життєвий шлях, історія і
оригінальна самобутня доля і все це служить інтернаціональному
вихованню підростаючого покоління. Ця теза розкривається системою
образів роману, наочною панорамою подій і сюжетів.
Вся культура, в тому числі і література, повинні так виховувати
людей, щоб всі сфери іх образу життя, вся система їх життєдіяльності,
весь їх життєвий устрій були осяяні почуттям національної свідомості,
щоб кожна людина поважала честь і гідність інших громадян,
зміцнювала дружбу націй і народів інших країн, сприяла розширенню
їх співпраці і взаємодопомоги. Саме цій шляхетній меті і служить
роман "Довгий караван". У будь-якому випадку історичний роман в
сучасній гагаузькій літературі являє собою цікаве літературне явище, на
якому свій відбиток залишили позалітературні умови сучасності.
Гагаузька література чекає на своїх дослідників та тлумачів.
Література: Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в 11-12
вв. М – 1991г. Алексеев В.П. Антропологические данные и происхождение народов
СССР/РН 1973. Ангели Ф. Очерки истории гагаузов-потомков огузов (сер.18-нач
21вв.)- Кишинев-2007, 639с. Бартольд В.В. 12 лекций по истории турецких народов
Средней Азии (сочинения.Т 5, стр.17-192) Булгар С.С.История и культура гагаузов
(очерки) Кишинев -2006, 745с. Булгар С.С., Чакир Д., Чакир М. Из истории
литературы гагаузов. Кишинев – 2005, 318 с. Гаркавец А. Н. Тюркские языки на
Украине. К., 1988. Кримський А. Тюрки, їх мови та літератури. В кн.: Кримський А.
230
Твори, т. 4. К., 1974. Масенко Л. Т. Тюрксько-українські взаємозв'язки і паралелі //
Гідронімія України в її міжмовних і міждіалектних зв'язках . – К., 1981. Танасоглу
Д. Узун керван. Литература Артистике Кишинев-1985г,416с. Чимпаеш Л.С.
Дастанный эпос гагаузов. Кишинев-1997г, 197с. Çakır М. Gagauzlar: istoria, adetler,
dil hem din. Chişinau – 2007, 217 s.
Лексікографичьні джерела: 1. Генов В., Кырмызы Е. Словарь – полиглот
(русско-гагаузский-турецкий-румынский) Букурешт Румыния – 2005г. (35тис. сл.).
2.Забіяка І.М. Сучасний російсько-український українсько-російський словник- К.
"Видавництво А.С.К."-2006, 60 тис. 3. Петраковський А.Ю. Новий українськоросійський,російсько-український словник. Світовіт Х.-2003р. (60 тис.). 4. Чеботрь
П., Дрон И. Гагаузско –русско –румынский словарь. Кишинев – 2002 (12 тис.). 5.
Юсипова P.P. Турецко-русский словарь. - M.: ІЧ'с.яз. - Медиа, 2005. - X,
Журнали, періодичні збірники, довготривалі видання, бюлетені: 1.Журнал
"Сабаа йилдызы"С.Булгар Дионис Танасоглу: языджи, юредижи, драматург. №37
Кишинев -2007. 2. Суровцев Ю. Багатозвучний роман - контрапункт . Дружба
народів, 1981.№5. 3.Gazete Ana sözü. (Aslı haber)T.Zanet Dionis Tanasoglu bizden
ayırıldı№8 (495) 31.08.2006
Надія Іоргачева/ Nadejda YORGAÇEVA (Україна)
ВИХОВАННЯ НАЦІОНАЛЬНОЇ САМОСВІДОМОСТІ УЧНІВ
ANA DİLİNİN FORMALAŞMASI UŞAKLARIN MİLLİ
PSİKOLOGİYASINDA ANA DİLİNİ SEVMELERİ
Кожен народ має історично зумовлену національну психологію, певну
сукупність духовних якостей, яскраво виражену специфіку внутрішнього світу.
Національна психологія, характер виявляються в самобутній мові, властивому
даному народові способі мислення, пізнанні дійсності, оригінальній культурі,
своєрідних звичаях, традиціях. У фольклорі, міфології, символіці, мистецтві та
інших компонентах народної культури, в сучасних здобутках народознавства у
сконцентрованому вигляді матеріалізуються національна психологія і характер
народу, його віковічна боротьба за соціальну й національну свободу.
Важливим чинником соціальної активності учнів є їхня національна свідомість. У
минулі десятиріччя це фундаментальне поняття здебільшого замовчувалося, чим
штучно збіднювався духовний світ цілих поколінь. Національна свідомість – це
осягнення людиною себе як представника певного народу, нації, носія їх культури,
історії. Така людина глибоко знає рідну мову, добре обізнана з усіма сферами життя
народу, його культурою, дбає про його сучасне і майбутнє. Вивчаючи, наприклад, інші
мови, вона ніколи не забуває, а ще глибше пізнає і любить свою материнську. У
народному досвіді, в традиціях і звичаях, що шліфувалися протягом віків, закладена
мудра народна філософія, моральні заповіді, поведінкові норми: бути працьовитим,
чесним, допомагати слабшому, поважати старших, турбуватися про інших людей, не
нищити природу. Характерно, що традиції, звичаї містять у собі не голе
моралізаторство, а переконливі аргументи, відображені у художньо-естетичних
образах, мудрих настановах, життєстверджуючих дотепах, які глибоко впливають на
всю емоційну сферу дитини, а тому запам'ятовуються на все життя і стають
керівництвом до дії в різноманітних обставинах.
231
Питання національної самоідентифікації дитини необхідно обговорювати уже з
початкових класів. Фактично це спонукає дитину до розуміння коріння власного "я",
вивчення минулого свого народу за його етнічним складником. Вивчаючи минуле
власного народу, дитина зможе, з одного боку, відчувати гордість за приналежність
до своєї нації, з іншого — ставитися з повагою до громадян інших національностей.
Herbir milletin var kendi tarihi, angısı kaplêr kendi içinä halkın milli
psihologiäsını da, angısında var toplumun ruh durumu da , dünnää görüşü da.
Milli psihologiya, milli karakter, angısını var nasın alma da araştırmaa kendi ana
dilinin korunması payınnan, angisi verilmiş bu milletä, becerikli düşünmäklän, te
o zaman ta kolay annamaa o halkın halizdän kulturasını, adetlerini.
Folklörda, mifologiyada, simvolikada, incäzanaatta, başka kisimnarda
milletin kulturasi, taa derindän hem koyu temelleşer milli psihologiyä hem
milletin karakteri, onun savaşmasi sotyal hem millet serbetli.
Gagauz halkın milli psikologiyasını üürenmää deeni var nasın onun almaa
nasın bir bütündän, da araştırmaa başlayarak ailedän, soram da geçmää
halkın toplu psikolojiyasına. Ama biz bu yazımızda savaşacez yaklaşmaa taa
başka bir yoldan- okullarda ana dilini üürenän uşakların psikologiyasından.
Uzun vakıt işlerkenä gagauz dili üredicisi hem araştırarkana uşakların
yaklaşmalarını ana dilin üürenmesinä bu soruşa yaklatık haliz uşak
psikologiyasının yaşlaşmasıynan milli psikoogiya temelinä. Önemli er soţyal
aktivi olmasında ürenicilerin arasında sayılêr te o nasın onnar kendi milli
statuslarını bilerlar hem duyerlar..Kendi milli varlıını bilmää – açan insan
saylêr kendini milli kulturasının bir parçası, o belli eder ani o da pay lêr
kendi milli istoriyasında, kendini görer nasın bir taşıycı istoriyasında. Açan
bu psihologiya uşaa taa küçüktän veriler , o zaman o da savaşêr ilgi
göstermää taa derindän ilgi kendi ana dilini, islä savaşêr üürenmää milletin
herbir tarafini, kulturasinı, çalısêr büünkü hem sabaaki gün için.
Okullarda nerdä uşaklarımız üürener gagauz dilini nasın ikinci bir dil, da
hepsi üürenmä geçer ukraina dilindä uşaklar ana dilindä üürenerlar ancak
haftada en çok üçer saat ana dilindä dili hem literaturayı. Bu çok kerem az
geler ani uşaklar derindän bilsinnän derindän literaturayı. Ama onnarı çok
kerem kurtarêr o , ani onnar ana dilini , adeetlerini, milli psihologiyanın
temelini alêrlar taa ailelerindän. Onun için da ürenirkana başka, yabanci
dilleri, o hiç unutmêêr, ama taa derindän annêêr hem seven ana dilini.
Herbir ürenici läzim sistematik hem neetlän kursun uygun millet
bilinçliini. Nekadar bu yaklaşma taa büük ürenicilerdä, üürenici da taa çok
beener kendi milletini.
Üürenicilerdä milli uyanma başlêr taa 1- 4 klaslarda. Bu psihologiya
götürer onnarı te o uura ani, ürenicileri annasin taa derindän kendi köklerini,
ürensin deyni milletin tarih zenginnini. Urenirkän tarihini uşak hodullanacek
ani o gagauz, hem sayacek başka milletleri.
232
Uroklarda pel önemli ani üredicilär herkerä derslerindä, ani üürediler
gagauz dili hem literaturası solerlär urenicilerä, ani gagauz milletinin
zenginniini, onun derin köklerini.
Üüredicilerin yaklaşması uşaklara pek da önemli. Üüredicilär derindän
annasınnar deeni hem üüredicinin uroona hem da duysunnar kendilerini raat
urokta üüredicinin läzım olsun onnara karşı kendi urok politikası. Metodika
yaklaşmasının yanınsa läzım bırda kullanma hem da gagauzların kendi
aralarında birbirilerinä saygılarını, küçüklerin büüklerä saygılarını. Üüretmää
üüredicilerä örneklärnän nasın geçer onnarın ailelerindä. Vermää onnara kolaylık
ani onnar da paylaşsınnar urokta örneklärnän nasın saygı görerlar onnar kendi
ailelerindä, ya da açıklasınnar kendi bakışlarını te o yannışlıklara ani onnara ters
geler. Bu uurda büük pay düşer üürediciya. O läzım bu örneklärnän üüredicilerä
dooru yolu göstersin hem annatsın nasın bu takım yolda kurulêr gagauz halkın da
milli psihologiyası. Bu üürenmişlik diil läzım kalsın salt uroklarnan sınırlı. Milli
psihologiyanın formalaşması için läzım urokun dışına da çıksın bu izmetlär.
Onun için şkolada yapılêr bir takım başka çalışmalar da.
Şkolada olêrlar yortular: kulturaya, adetlerä görä. Şkolada savaşêêriz
kullanmaa eni metodikalar üretmäktä hem terbietmektä, angılari läazimni
olêrlar ilerlemää kişilik ayozluunu, yardim edeerlär açmaa talantları, ruh hem
êmoţiä, fikir hem kavilik talantlarinı, kendini bilmäk. Bu yortular olêrlar
onuştan ani genç olannar taa kolay kullansınnar ana dilini, çeksinnär
kendilärinä hem ii zenginnikli gagauz milletindän.
Üürenicilern arasında dostluun taa da kaviledilmesi için büük pay düzer
üürediciya. Ailedä ana boba uşaklarında ne kadar da insanın arasında
uşaklarının dosluk için üüretselär da hepsindän büük pay düzer üürediciya.
Zere onnar da açan kendi uşaklarını yollêrlar şkolaya onnarın hepsindän
büük umudu üüredicilerä. Onun için da üüredicinin payı büük bırda. O läzım
uşakları klasın içindä diil ayırsın , da sivriltsin ancak te o uşakları angiları taa
çok biler ama kursun aralarında birlik da koorusun o kantarlı uuru. Uşaklar
diil laäzım duysun ani aralarında kimisıydı sivrilderlar da pek mettederlar,
kimi sa da üüredici hi esaba da almêr. Bu durum da uşakların arasında milli
psikologiyasına var nasın baskı yapsın. Hem taa bir iş. Büük fayda olêêr açan
üüredici görer dil sadä prost tarafinı, ama hepsini ne var islä ürenicilerdä,
tuteer onnarlan dostluk. Üüredici kurer kendini, seviner klasin başarmasına.
Urenicilär da sevinerlär klastaki kardaslarin üüseek urlarına.
Sevgi duuma erinä nereda büüdü, saygi göstermä anaylan bobaya,
dedelermizä, duygulu baalilik gagauz milletinä, çalişmaa annama,
zenginnetmää ruh hem kultura zenginnini, bramaa onnari miraslik – te bu bir
takım önemli işlär ani läzım üüredici versin uşaklara.
Bu patriotizm, baalılık kendi soyuna, uşakta duumasindan veriler uşaa
anasindan, genişlener aylenin dolayinda.
233
Aylä – o milletim kutulmasının temelini kurêr. Aylänin kulturasından
baalı kultura uuru uşakların terbiye edilmesi.
Aylenin kulturasi belli olêr ilk ondan açan uşak gösterer taa baştan nasın
o sayer anaylan bobasını kendi dedelerini, biri birini, koruyerlar mı saygi
soylarına. Herbir aylä läzim bilsin kendi ana dilini, ürensin kendi milletin
tarihini. Uşaklar läzim terbiye edilsin aylä adietlerinä, yortulara görä. Bu
kolaylêr kurmaa uşaklarda sevgi anaylan bobaya, däduylan maliya.
Milletin adetlerindä illarlan kurulmuş moral simarlakmaları, norma nicä
götürmä kendini, olma işçi, olma esaplı,doorulukçu, yardım etmä yufkalara,
sayma büükleri.
Uşaan harakterin forlamalaşmasında var o takım durumnar açan onnar
derindän kalêr bir iz gibi uşaan bütün yaşamasında. Onun için läzım o izleri
bırakmaa pak hem dooruluklu paylan.
Êmotiyä kulturasi – derin duygular üüsek soylu insanda, anıgıları
derindän savaşêrlar saygı göstermää evellelki köklerimizä. Bunnar hepsi
bitmäz sızıntı terbietmä ürenicilerdä milletin köklerinin morali – saygı,
dostluk, kendni kurmaklık, isçilik.
Dilsiz yok millet. Ürenärkän ana dilina ürenicelär koruma kendi milletini,
onun hakkını – yaşamaya, hak vermää ileri doru yaşamasina.
Dzmäk üürediciyä kontakt herbir üüreniciylän, ayırmaa ölä yolları, ölä
metodları, ani maksimum derecä basamak basamak örütmä o kuvetleri hem
kolayliklari üürenicilerin taa çoyunda, angilari cuvap ederlär moral hem
sotial ilerlemesinä. Bu prinţipi ilerletmää deeni yardim eder üüredicinin
üüsek uz didaktik hem psihologia bilmäsi, hem onün gorgüsü işlektä
uşaklarlan. Pek önemli ozaman individual yakışmaa herbir üüreniciyä,
bilmää her bir üreniciynin kendi harakterini: götürmesini kendini okulda,
temperamentini, ürenmektäki tempını.
Hepsi bunnar läzimni olur ani, bildiynän bunnari taa efektli etkilemää
üürenicileri.
Bu yolları geçmenin dooruluu onda, ani herbir uşak taa küçüktän kendi
üräändä hem terbiyesindä kuracek ana dilinä karşı büük bir sevgi, savaşacek
onu ilerletmää, kuracek kendini kendi millettinnän, derindän bilecek kendi
tarihini, adeetlerini. Tä bırda büük pay düşer ana bobadan soram üürediciya.
O läzım olsun herbir üürencinin ürändä bir şavk, angısı ona yol gösterecek
bütünnä yaşamasında.
Kendini haliz, bütün insan saymaa deeni, hem karışmaa başka milletlerin
arasına geçer bir yoldan- ana dilini derindän bütün üreklän, sevgiylän bilmää,
da kurma kendini kendi millettinnän.
Volter yazmıştı "Hepsi baş evropa dillerini varinca ürenmä alti ilin içindä,
ama ana dilini läzim ürenmää bütün yaşamanda".
234
Kaynakça: OКОНЬ, В. Введение в общую дидактику.. Москва. Высшая школа.
1990. БОДАЛЕВ А,А. Восприятие человека человеком . Москва. Просвещение.
1987. ЛЕОНТЬЕВ А.Н. Индивид и личность. Москва. Просвещение. 1987.
РУБЕНЩТЕЙН С.Л. Психологическая наука и деловоспитание. Москва
Просвещение. 1988. КОНДІК О. Міркування про національне виховання.
Київ.шкільній світ. № 12 2009.
Ольга Кулаксиз/Olga KULAKSIZ (Україна)
ВИХОВАННЯ УЧНІВ 1-4 КЛАСІВ ШЛЯХОМ
ВИВЧЕННЯ ПОЕЗІЇ РІДНОЮ МОВОЮ
POÊZİYA YOLUNNAN ANA DİLİNÄ SEVGİ
TERBİYE EDİLMESİ ÜÜRENİCİLERÄ 1-4 KLASLARDA
У житті людини найголовнішим чинником є мова, якою вона розмовляє.
Завдяки мові людина може виражати свої почуття, словами описати свої
враження. Гагаузька мова збереглася та розвинулася свого часу завдяки
побутуванню усного її різновиду. Завдяки цій мові люди можуть передавати своїм
нащадкам красу самої культури. Гагаузами України їхня мова почала вивчатися у
1990р. Методики прививання любові до рідної мови також стають корисними у
вивченні державної української мови. У доповіді йдеться про різноманітні
приклади та методики виховання любові дітей до рідної мови.
Ana dilim
Köklerim- ana dilim,
Yaşamak bana verdin.
Kahırda cana yardım,
Ana dilimdä emin.
Halkımı erdä tutêrsın.
Yaratmaa ihlam verersin.
Sän sevdamsın, sän acım
Dededän gelän dilim. T.Zanet
Büünkü gün, büünkü yaşamak gösterer, ani gagauzlar lääzım bilsinnär
kendi ana dilini, unutmasınnar kendi adetlerini, kendi kulturasını.Bizim
kulturanın uuru baalı literaturaylan. Artistik literaturası, gagauzların folkloru
büük yardım vererlär şkolacıları üüretmää yaşamakta olsunnar dooru
bakışlarlan, büüdüynän olsunnar zengin ürekli insannar, olsunnar çalışkan
herbir işä, sevsinnär ana tarafını, topraa, halkın adetlerini; olsunnar cana
yakın insannar, duysunnar aalemin zorunu hem acısını uzaktan: büüsünnär
üsek görüşlü, baalı estetik lääzımnıklarınnan, dayanamamasınnan prostlaa,
hırsızlaa, fenalaa, h.b.
Üürenici nekadar taa çok sözleşecek, okuyacek – okadar taa çok, taa ii
dili bilecek, angısı hertarafça yardımcı olacek taa ruhlu olmaa, taa derindän
dünneyi hem insanın yaşamasını annamaa.
235
Açan olacek boldan kiyat gagauz dilindä , aylelerdä terbiyedelcek sevgi
okumaya, kiyada, okullarda üüsek uurda götürelecek literatura urokları –
ozaman uşaklar çekilecek kiyat okumaya.
Akına, sevgi kendi memleketinä olmaz, sevmäzkana ana dilini.
Ana dilini bilmeyan adamın büük kusuru var, neçinki o lääzım lafetsin kendi
soylarınnan, dostlarınnan, uşaklarınnan yabancı dildä.Ana dili sa yardımnêêr taa
derindän annamaa, beenmää kendi duuma tarafını, ana-bobanı; yardımnêêr
tanımaa kendi erini bu dünneedä, kendi kişiliini.Dil açêr adama ölä yaşamak
dünnää gözelliklerini, paalılıklarını, angılarını o dilsiz, sözleşmeksiz,
aaraştırmaksız hiç bir kerä bilä üürenämeyeceydi hem annayamayaceydı.
Onuştan üüredicilerin hem şkolacıların önünä koyulêr büük hem çoktürlü
neetlär.
Bu predmetin konţêpţıyasında isteniler, ki ana dili üürenilsin diil sade
orfografiya kurallarını bilmäk için , ama taa çok sözü kullanmak için. Gaguz
dili lääzım üürenilsin ölä, ki olsun nicä kulanmaa onu praktik işlerindä ,
yaşamanın herbir razgelişindä.
Benim da hergünkü çalışmam iliştirili bu büük neetlerin gerçeklenmesinä.
Uroklarım üüsek kaliteli olsunnar deyni,savaşêrım ölä onnarı düzmää, ölä
tehnologiyalar kullanmaa, ani üürenicilär merak olsunnar hem havezlensinnär.
Pek önemli burada metodların hem çalımnarın ayırılması, angılarını
kullanêr üüredici uroon herbir payında, herbir êtapında. Ama nekadar da
uygun olsun düzülü urok, onun neetleri tamannanmayacek, eer esaba
almarsak herbir uşaan kalitelerini, psihik durumunu, çünkü urokta lääzım
işlesin diil sade bir bölük üürenici, ama herkezi kendi kuvedinä görä.
Herbir klasta var ölä uşaklar da, ani çok geeri kalêrlar program
materialından.
Üüredicinin borcu mutlaka bu uşakları da esaba almaa.Bölelerinnän bän
işlerim taa çok individual daatmaa materialınnan, angılarına görä işi
yaptıynan, uşak kableder notasını.Belli ki, o diil pek üüsek, ama uşak urokta
boşuna vakıdı kaybetmeer.
Kartoçkaları dadêrım üürenicilerin becermelerinä görä: kopiya işi
yapsın,baş paylarını bulup çizsin, noktaların erinä lääzımnı laf yada bukva
koysun, verilmiş lafa, konuya görä, rifma yakıştırsın.
Meraklandırmaa deyni uşakları havezlän üürensinnär,herbir üüredici
kendi metodika yolunu lääzım bulsun, kendi yolunu açsın. Bu üzerä görä
savaşêrım uroklarım çeşitlensinnär türlü oyun elementlerinnän,
yarışmaklarlan, türlü zamandaş (diil tradiţional) tehnologiyalarlan.
Deyecez, bitirdiktän sora temayı "Güz". Bu temeda üüreniler D.
Tanasoglunun şiiri "Yapraklar" (okunêr bi parça şiirdän)
Sürüylän silkiner ne yapraklar,
Sevineräk, fayda ki braktılar,
Kazançlarnı var sansın kabletmää –
236
Toprak erä çaarêr tä ödeşmää.
G.Gaydarjının "Güzün", S.Kuroglunun "Güz"
Güz altın döşeklän yolumu örter,
Yukarda geç yazlan lüzgär koolaşêr.,
Sennur Sezerin " Güz Türküsü"
Kırlangaç hazırlanêr
Sicak taraflara.
Sän seläm götür bendän
Gözäl çiçeklerä.
BU şiirlärlän tanışmaktan sora üürenicilär kablederlär iş: 1. düzmää
kendi şiirini güz için, . Bir örnek gibi uşakların şiirlärindän biri:
Düzeldi ne kefimiz –
Güz geldi dolaylara.
Hiç doyamêêr birimiz,
Şıralı almalara .
2.bir boyu sa kableder iş – bulmaa güz için şiir başka avtorların.
3.Başkası –toplamaa uygun sölemeklär, söleyişlär güz için.
4. Hazırlamaa, bulmaa bilmeycä guz için.
Bu işä onnar hazırlanêrlar evdä.
Açan şkolacı getirer hazır işini klasa, mutlaka koyêrım yapsın ona
"koru"(защита) klasın önündä (neçin bu materialı ayırdı).Kalan uşaklar paaya
koyerlar kendi bakışlarını, açıklêêrlar yapılı işi (işi var nicä iki –üç kişi yapsın)
İş meraklı onunnan, ani uşak lääzım koşsun hem bütün fantaziyasını hem
da göstersin bilgilerini temaya görä. Başka taraftan da üüreniclerin var
kolaylı tanışmaa taa çok şiirlän, söleyişlärlän, bilmeycelärlän güz için.
Bütünneştirici
uroklarda
üürenicilär
taa
çok
kendibaşına
işleerlär,kabledilmiş bilgileri sınışlarda kullanêrlar, üüredici salt gözleder ;
Verer kolaylık kendileri kantarlasınnar,
Nota koysunnar
Komentariya yapsınnar kendinin hem biri-birinin işinä hem notalarına.
Uşaklar bütün urok kuşku, neçinki gelecek sıra argument vermää,
inandirmaa.
Hep bu çalımnar kullanılêr başka temanın bitkisindä dä. Örnek için alalım
zaamet, iş, yrdım için şiirleri.
Klas pay olunêr üç grupaya.Öndercilär çekerlär birär karanfıl yapraa. Da
belli olêr angı grupaya ne iş lääzım yapmaa:
1 – grupa - aklına getirtmää şiirleri, angılarında uşaklar yardım ederlär
ana-bobalara, manilerä
2 – grupa - izmet ediler kuşlara-hayvannara, naturaya
3 - grupa - kendi işlerinnän sevindirerlär dolayındakıları.
Aklına getirilmiş şiirleri uşaklar anndêrlar. En üüsek notayı kableder te o
grupa, angısı taa çok şiir aklına getirdi.
237
Oynarkana, yarışarkana, uşaklar duymêêrlar, nicä geçti urok, olmêêr
vakıtları zevklensinnär. Hem ne en paalı – taa kolay annêêrlar onu, ne mutlak
lääzım bilsinnär, cünkü üürenicilerä verilmeer hazır bilgilär, ama barabar
çözdürüler koyulmuş davalar.
Bir önemli er benim çalışmamda problemalı üüretmäk sisteması, neçinki
o ilerleder derindän düşünmeyi hem uşaan bütündän düşünmek sistemasını.
Koyerım
problemayı
doorudêrım
uşakların
fikirlerini
çözdürmeyä.Üürencilär kendibaşına çözerlär davaları.
Pek tecil bu işi yaparkana, seslemää herkezinin bakışını, derindän düşündürmää
herbir uşaa; teklif etmää açıklasınnar kendi duygularını. Hepsi bunnar yardım eder
tamannamaa önemli neetleri: ilerletmää üüreniçilerin logika düşünmeklerini hem
düzmää yaratıcılık kaletilerini; işlärkän urokta tekstlan, çözärkana problem
olaylarını ilerlener üüreniclerin komunkativ kompetenţiyaları.Örnek:
Üürenärkän temayı "Ev hayvannarı " üüredici tanıştırêr şkolacıları
T.Marinoglnun şiirlerinnän "Kedi", "Köpek" hem b. Hem da K.Vasılipglunu
şiirlerinnän "Pali", "Kedicik". Yaparkan analiz onnara uşaklar kablederlär
soruş: Lääzım mi evin dolayanda olsun köpek? Herbir üürenici savaşêr
vermää cuvap kendi bakışına görä. Üüredici koyer problema - diil lääzım
kopek olsun evdä,o çok salêr,brakmêêr raada ev sabisini. Bu problemayı
çözmää klas pay olêr iki grupaya .Bir grupa azırlanêr inandırmaa ani köpek
lääzım evin dolayında, ikinci sa - ani diil lääzım. Veriler nışanılmaa vakıt da
herbir grupa azırlanêr "korumaa" kendi cuvabını. Bitkidä hepsi geler çıkışa:
köpek evdä lääzim, ama onu, nicä dä başka ev havannarını, lääzım
doyurmaa, korumaa, tertiplemää. Da ozaman o boşuna salmêyecek.
Üürenärkän K.Vasilioglunun şiirini "Tabiat" pek ii olacek birleştirmää
okumak uroonu resim uroonnan. Üüredici teklif eder uşaklara geçirsinnär
resimä te onu ne görüner okuyarak bu şiiri.
Elbetki uşaklar gösterciklär resimdä nicä "dolaylar çiçek açêrlar",
"dostlarını – kurtlar –kuşları", "tabiyat, nicä ana" Ama bu gözellin yanında
var nicä olsun, hem taa çoyu ölä da var, ani tabiatta var bir büük problema –
êkologiya probleması.Var mi nicä onu cözmää?- sorêr üüredici. Biz kendi
kuvedimizlän varmi kolaylık yardım olalım tabiata? Resimnerindä uşaklar
göstererlär bu problemanın çözmesini.
E kimi var nicä braksınnar rada laflar:
Ko bilsin çimen, böcek...
Bän onu koruyacam,
Neçin ki bu dünnedä
Bän kaavi, ruhlu adam!
Uşakların resimnerini var nicä türlü sergilerdä, konkurslarda göstermää.
Halez açan şindi, nezaman şkolalarda yapılêr türlü meropriyatiyalar,
angıları baalı êkologiya problemasınnan. " Êkologiya dekadası", "Topraan
günü", Erin günü", "Suyun günü".
238
Çok yardım eder şiir üürenärkän oyun tehnologiyası da – rollerä görä
oyun – insţenirovka, angısın neeti – ilerletmää üürenclerin becermeklerini
göstermää seslän, intonaţiyeylän,mimikaylan personajların karakterini, ii
yada kotü yaptık-larını.
Butakım oyun formaları yapêrlar urokları taa meraklı, çok faydalı.
Üüredici isteer, ani üürenici ana dili uroonda kendi nekadar taa çok lafetsin,
sınaşsın diil sade dooru lafetmää, ama kär düşünmää da ana dilindä. Sade
ozaman var nicä umutlanmaa, ani şkolacılar hertarafça ilerleyeceklär, cünkü
bu proţesa toplancıklar düşünmäk, lafetmäk hem annatmak.
Onuştan artistik yaratmaları lääzım üürenilsin otakım, ani üürenicilär
nakadar taa derindän annasınnar onun öz maanasını hem baş fikirini.
Yaratmanın maanasında büük terbietmäk kuvedi var: o adamı dooru yola
koyer, üüreder, açêr gözlerini herbir işä, insannıı , serbestlii, iilik yapmayı
koyer yaşamanın temelinä.
Bundan başka, üürenilän yaratmya analiz yaparkan, ona lääzım katılsın
diil sade üürenicilerin fikirleri, ama ürekleri da, cannarı da. Uşaklar olur
sıkıdan düşünsünnär, okunmuşu, fikirdän geçirsinnär, sevsinnär,
gücensinnär, kahırlansınnar, yaratmanın kahramannarına biri-birinä
yaraştırsınnar, yaşamaklan baalantıyi bulsunnar.
Hepsini neetleri uroklarda var nicä sade ozaman tamannama, açan alınacek
esaba herbir üürenicin çalışması, havezlii, bilgi derinnii, ruh kaavilii.
Bu iştä hepsindän paalı olêr üüredicinin bakışları, onun bilgileri, onun
dünnä annaması, onun metodları, onun üürenicilerdän istedikleri.
Bitirtmää da isterim T.Zanetin şiirinnän:
Gül gibi öz –lafların:
Hem kıvrak, hem gözelim.
Ykısêrlar cümleyä.
Yaraşêrlar dünneyä.
Canabin – temiz çöşmä.
Sän direksin ömürä.
Sän sancım – Ana dilim. –
Toprak üzündä erin!
İlin yol hepsiciinä, kim üürener hem kim dä üüreder ana dilini! Bän
sayêrım, ani bu bizim borcumuz, bakmayrak zorlara, - koymaa bütün
kuvedimizi deyn herbir uşak üürensin, annasın, bilsin kendi ana dilini. Er biz
kullanmarseydik bu kolaylıı,olacek hen büük zarar halkımız.
Bibliografiya: S.Bulgar "Страницы истории и литературы гагаузов" "Pontos"
Chişineu 2005. K.Vasilioglu Gök kuşaa Ştiinta, 2006. K.Vasilioglu Masallar, uygun
sözlar, Bilmeycelar Ştiinta, 2002. V.Filioglu, Ha, tutunalım kol-kola!, Safin-grup, 2004.
M.Kösa, Sabanseersın, gün", Chişineu,1990. S.Kuroglu, "Laalelar", Odesa. "Mayak",
2001 Kirez ayın 25-26 2009 Kiev
239
Vera Balova/ Вера Балова (Moldova- Gagauziyя)
УПРАВЛІННЯ ЯКІСТЮ НАВЧАЛЬНОГО ПРОЦЕСУ
У НАВЧАЛЬНИХ ЗАКЛАДАХ АТО ГАГАУЗІЇ
УПРАВЛЕНИЕ КАЧЕСТВОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА
В УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ АТО ГАГАУЗИИ
Гагаузи - багато в чому загадковий народ. Не маючи своєї писемності, він
зберіг протягом багатьох століть свою мову, свій самобутній культурний уклад
життя, досить багата народна творчість.
Гагаузи - народ християнського віросповідання, основна частина якого
проживає в північній частині центрального Буджака, з 1940 року увійшов в
південні межі Республіки Молдова. За переписом 2004 року в Республіці Молдова
налічувалося 155,6 тысяч гагаузів. Близько 40 тисяч буджацьких гагаузів проживає
в суміжних районах Одеської області України. Окремі селища гагаузів є в
Запорізькій області України, в Росії, Казахстані і в країнах Європи (Болгарії,
Румунії, Греції, Туреччини).
Управління навчальними закладами території здійснюється Головним
управлінням освіти Гагаузії.
Головне управління освіти, являє собою орган з керівництва освітою на місцях, є
підрозділом Виконкому Гагаузії, підпорядковується Міністерству освіти і молоді
Республіки Молдова в науково-дидактичному плані і Виконкому Гагаузії в плані
керівництва та фінансово-матеріального керівництва. Начальник Головного управління
освіти є членом колегії Міністерства освіти і молоді Республіки Молдова.
Гагаузия – автономно-территориальное образование в составе
Республики Молдова с особым правовым статусом, выражающим
самоопределение гагаузского народа, осуществляющего свою
деятельность в соответствии с Конституцией РМ, Законом Республики
Молдова "Об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери) и
Уложением Гагаузии.
Глава (Башкан) Гагаузии является высшим должностным лицом
Гагаузии. Ему подчиняются все органы публичного управления
Гагаузии. Глава Гагаузии избирается на срок 4 года на основе всеобщего,
равного и прямого избирательного права при тайном и свободном
голосовании на альтернативной основе. Указом Президента Республики
Молдова утверждается членом Правительства Республики Молдова.
Представительным и законодательным органом Гагаузии является
Народное Собрание Гагаузии (Гагаузиянын Халк Топлушу).
Гагаузы – во многом загадочный народ. Не имея своей письменности,
он сохранил в течение многих столетий свой язык, свой самобытный
культурный уклад жизни, довольно богатое народное творчество.
Гагаузы – народ христианского вероисповедания, основная часть
которого проживает в северной части центрального Буджака, с 1940
года вошедшего в южные пределы Республики Молдова. По переписи
240
2004 года в Республике Молдова насчитывалось 155,6 тысяч гагаузов.
Около 40 тысяч буджакских гагаузов проживает в сопредельных
районах Одесской области Украины. Отдельные селения гагаузов есть в
Запорожской области Украины, в России, Казахстане и в странах
Европы (Болгарии, Румынии, Греции, Турции).
Провозглашенная народным волеизъявлением 19 августа 1990 года
Гагаузская республика, автономия, узаконенная Парламентом Республики
Молдова 23 декабря 1994 года, открывает пред гагаузским народом новые
перспективы своего культурного и экономического развития.
АТО Гагаузия расположено в южной части РМ и относится к
южному экономико-географическому району страны.
Общая площадь территории Гагаузии составляет 1848 км2 или 5,5%
общей территории РМ. Население АТО Гагаузия – 155,7 тыс.человек.
Плотность населения составляет 84 чел. на 1 км2 или меньше, чем в РМ
на 37 человек. Обща площадь земель Гагаузии составляет 184,8 га, в
том числе 17,3 тыс.га – земли государственной собственности (9,3%),
42,3 тыс.га – земли, находящиеся в публичной собственности
административно-территориальных единиц (23%), 125,2 тыс.га – в
частной собственности (67,7%).
Территория Гагаузии в соответствие с Законом "Об особом
правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери) и "Об административнотерриториальном устройстве Гагаузии" делится на 3 района:
Комратский, Чадыр-Лунгский и Вулканештский. Доля Комратского
района в формировании территории Гагаузии составляет 48,%, ЧадырЛунгского района – 35,3%, Вулканештского района – 16,5%.
В состав Гагаузии входят 1 муниципий, 2 города, 3 коммуны и 20 сел.
Муниципий Комрат является столицей и административным центром
Гагаузии.
Управление учебными заведениями территории осуществляется
Главным управлением образования Гагаузии.
Главное управление образования, представляет собой орган по
руководству образованием на местах, является подразделением Исполкома
Гагаузии, подчиняется Министерству просвещения и молодежи
Республики Молдова в научно-дидактическом плане и Исполкому
Гагаузии в плане руководства и финансово-материального руководства.
Начальник Главного управления образования является членом коллегии
Министерства просвещения и молодежи Республики Молдова.
При Главном управлении образования Гагаузии открыт Центр
научных исследований и учебно-методической работы с целью:
- организации научных исследований по истории, языку, культуре
гагаузского народа, а также учебно-методических работ;
241
- совершенствования квалификации педагогов, непрерывного
содействия их эрудиции и компетентности в области определенной
науки под руководством ученых, при сотрудничестве с высшими
учебными заведениями Республики Молдова.
Уровень образования населения гагаузской автономии высокий. В
Гагаузии действуют 59 детских садов, 54 дневных школ, гимназий и
лицеев, 3 средних профессиональных учебных заведения, 2 колледжа и
1 университет.
Обучение во всех доуниверситетских учебных заведениях ведется в
основном на русском языке, но учащиеся в Гагаузии изучают 4 языка:
русский, родные (гагаузский, болгарский, украинский), иностранные
(английский, немецкий, французский) и молдавский язык:
- на русском языке обучаются – 22163 ученика,
- на молдавском языке – 707 учеников,
- на русско-молдавском-английском языках – 423 ученика,
- на болгарском языке – 2500 учеников.
22613 ученика изучают гагаузский язык, как предмет.
Общая численность педагогических кадров в АТО Гагаузии – 2503
человек. Из них: 1876 педагогов в доуниверситетских учреждениях, 627
педагогов в детских садах.
В Гагаузии идет становление системы образования ориентированного
на вхождение в мировое образовательное пространство.
Большое внимание в Гагаузии уделяется дошкольному образованию.
Охват детей в детских садах по Гагаузии
Район
2005-2006 уч.г. 2006-2007 уч.г.
Комратский район
2758
2874
Чадыр-Лунгский район
2563
2571
Вулканештский район
997
828
Итого по Гагаузии
6318
6273
2007-2008 уч.г.
2892
2737
974
6603
На территории АТО Гагаузии реализуется национальный план
"Образование для всех", который включает в себя 4 компонента; в
данном проекте участвуют 13 д/с из Гагаузии.
I катег. – Чадыр-Лунга, д/с №1 – (мебель, игрушки, оборудование);
II катег. – Кирсово, д/с №1, Конгаз, д/с №1 - (мебель, игрушки);
III катег. – нет;
IV катег. – Котовское, Дезгинжа, Конгаз д/с №5, Чадыр-лунга д/с
№7, Казаклия, Карболия – (игрушки).
V катег. – Комрат д/с №4, Бешалма д/с №2, Баурчи д/с №3,
Чишмикиой д/с – получили мебель).
Реализация проекта "Качественное образование в сельской местности":
В 2006 году – 5 учебных заведений
242
В 2007 году – 17 учебных заведений
В 2008 году – 21 учебное заведение защитили свои программы
В рамках данного проекта учебные заведения получили
оборудование на 1 млн.леев, а также поступили 156 компьютеров с
проекторами для 18 лицеев АТО Гагаузии.
Охват лицейским образованием выпускников гимназий на
территории АТО Гагаузии в динамике выглядит следующим образом:
№
1
2
3
4
Лицейское образование в динамике на территории АТО Гагаузия
Итого
Итого
20032004200520062007- 20082004 г. 2005 г. 2006 г. 2007 г. 2008 г. 2009 г.
Кол-во лицеев
15
19
22
25
26
28
Кол-во лиц. кл-ов
94
104
119
140
152
157
Кол-во лицеистов
1879
2097
2291
2663
2926
2896
% охвата от общего
42,9% 46,45%
53%
35%
43,9%
93%
кол-ва 10-12 кл.
Перед общеобразовательной школой, постановлена задача, добиться
качественного владения выпускниками учебных заведений гагаузским,
русским, молдавским языками.
Сравнительный анализ качества знаний за последние 3 года:
по гагаузскому языку
Район
2005-2006
2006-2007
2007-2008
Комрат
38%
49,4%
42,8%
Чадыр-Лунга
26%
48,1%
39,3%
Вулканешты
36%
53,15
51,8%
Сравнительный анализ качества знаний за последние 3 года
по русскому языку
Район
2005-2006
2006-2007
2007-2008
Комрат
40,6%
30,8%
53%
Чадыр-Лунга
38%
35,8%
46,8%
Вулканешты
34,7%
35,1%
66,8%
Сравнительный анализ качества знаний за последние 3 года
по молдавскому языку
Район
2005-2006
2006-2007
2007-2008
Комрат
48,8%
41,2%
39,8%
Чадыр-Лунга
39,5%
48,7,8%
40,7%
Вулканешты
48,1%
46,3%
55,1%
Выпускниками в Гагаузии ежегодно становятся более 1500 человек,
из которых 50% - обладатели дипломов бакалавра.
243
Сравнительная таблица результатов экзамена на степень бакалавра
выглядит следующим образом:
№
1
2
3
4
По республике
годы
ср. балл
2005
7,13
2006
7,13
2007
6,87
2008
7,33
По АТО Гагаузии
годы
ср. балл
2005
7,03
2006
7,69
2007
7,63
2008
7,71
Если сравнить по годам 2007 и 2008, то:
Средний
балл
% не
сдавших
8,00
425
0
7,72
0%
7,63
3,02
337
0
7,80
0
8,09
0
102
0
7,61
0
7,69
5,36
864
0
7,71
0
7,42
4,31
20643
367
7,33
1,75
Не
сдали
7,35
сдали
% не
сдавших
391
34
Комратский
район
289 9
ЧадырЛунгский район
79
0
Вулканештский
район
759
43
Итого
по региону
17544
790
Итого
по республике
2008 г.
Средний
балл
Не
сдали
2007 г.
сдали
Центр
по сдаче на
БАК
Как видно по данным таблицам, работа педагогов Гагаузии
демонстрирует положительные результаты.
Важным направлением в работе органов власти автономии является
организация летнего отдыха в 7 лагерях, расположенных на территории
Гагаузии. Нужно отметить, что в этом направлении достигнута
положительная динамика:
Годы
2006
2007
2008
Охват детей в лагерях отдыха в АТО Гагаузия
Кол-во оздоровительных лагерей
Кол-во детей отдохнувших
7
3400
7
3961
7
4100
В рамках межрегиональной и международной кооперации научнопедагогического потенциала работники Главного управления
образования (ГУО) в 2008 году приняли участие в международном
проекте по применению Информационных Коммуникативных
Технологий (ИКТ) в сфере образования (Эстония), в проекте по
развитию гражданского общества путем демократизации местных
неправительственных организаций (Польша). Также в 2008 году, при
244
участии педагогов Гагаузии, стартовал межрегиональный пилотный
проект по работе классных руководителей.
В соответствии с планом мероприятий по внедрению ИКТ Главным
управлением образования Гагаузии были проведены 3 семинара. Обмен
информацией с учебными заведениями осуществляется через электронную
почту. Проведена электронная паспортизация всех учебных заведений.
Компьютеризация учебных заведений АТО Гагаузия
№
Показатели
2006 г.
2007 г.
2008 г.
п/п
1 Количество компьютеров (шт.)
555
816
974
2 Количество проекторов (шт.)
5
18
3 Кол-во SOFT-ов (учебных
4
5
программ)
4 Кол-во учебных заведений,
27
54
подключенных к Интернету
5 Кол-во преподавателей в
1976
1834
1783
учебных заведениях
6 Кол-во преподавателей
35
325
771
владеющих компьютером
Если говорить о педагогических кадрах, то можно увидеть
следующую динамику потребностей педагогических кадров для
учебных заведений АТО Гагаузия
№п/п
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Учебный год
2000-2001
2001-2002
2002-2003
2003-2004
2004-2005
2005-2006
2006-2007
2007-2008
2008-2009
Количество заявок на педкадры
176
236
229
153
115
105
95
73
66
Открытие Центра научных исследований и учебно-методической
работы позволило повысить качественный состав менеджеров и
педагогов АТО Гагаузии
Учебный
год
2007-2008
2008-2009
Количество педагогов
С высшей
С I-ой
Со II-ой
дидактической
дид.
дид.
степенью
степенью
степенью
3
119
1035
7
133
1124
С менеджерской
степенью
87
166
Курсовая подготовка является приоритетным направлением
деятельности ГУО АТО Гагаузия и особенно методического центра.
245
Благодаря финансовой поддержки Исполкома Гагаузии удалось
сократить до минимума необходимость в прохождении курсовой
подготовки
дидактических
кадров
по
всем
направлениям
дидактической деятеьности учебных заведений Гагаузии.
Были проведены курсы по следующим учебным дисциплинам:
история, гагаузский язык, румынский язык, русский язык, начальные
классы, дошкольное воспитание, физкультура, математика, немецкий
язык, ИЗО, информатика, курсы переквалификации, по предметам,
курсы местных форматоров, курсы менеджеров.
Оценка деятельности учебных заведений (лицеи) по АТО Гагаузии (на основе
самоанализа, фронтального инспектирования, оценки гл. специалистов ГУО)
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Учебные
заведения
Ком. р.т.л.
Ком. сп. л.
Ком. м. л.
Ком. л. №1
Ком. л. №5
Конгазч, л.
Ч-Майд. л.
Кирсово, л.
Бешалма, л.
Конг. л.№ 1
Конг. м/т л.
Светлое, л.
Р. Кисел. л.
Ч.Л. р.т.л.
Ч.Л. м.т.л.
Ч.Л. л. №1
Ч.Л. л. №2
Бешгиоз, л.
Томай, л.
Казаклия, л
Копч. л №1
Копч. л №2
Баурчи, л.
Вулк. л. №1
Вулк. л. №2
Чишм. лиц.
Показатель"А"
Уровень использ
ования человече
ских ресурсов и
матер-ов в обесп.
оптим. условий
По
По
По
полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е
59 б 51 б 51 б
59 б 45 б 40 б
59 б 48 б 48 б
59 б 54 б 51 б
59 б 54 б 54 б
59 б 47 б 54 б
59 б 52 б 52 б
59 б 54 б 54 б
59 б 52 б 52 б
59 б 51 б 51 б
59 б 48 б 48 б
59 б 54 б 54 б
59 б 35 б 36 б
59 б 55 б 55 б
59 б 57 б 57 б
59 б 45 б 39 б
59 б 57 б 57 б
59 б 56 б 43 б
59 б 59 б 51 б
59 б 56 б 56 б
59 б 53 б 49 б
59 б 43 б 54 б
59 б 51 б 51 б
59 б 53 б 53 б
59 б 56 б 56 б
59 б 52 б 52 б
Показатель"В"
Показатель"С" Показатель"D"
Уровень формиДеятельность
Куррикулум и
рования развития педагогического
способы его
личности уч-ся в
персонала
внедрения
соотв. с куррик.
задачами
По
По
По
По
По По
По
По По
полож. само- эксп. полож. само- эксп. полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е макс. анал. 3 е макс. анал. 3 е
62 б 59 б 59б 59 б 50 б 50 б 30 б 30 б 30 б
62 б 36 б 36 б 59 б 15 б 15 б 30 б 23 б 23 б
62 б 36 б 36 б 59 б 52 б 52 б 30 б 30 б 30 б
62 б 54 б 55 б 59 б 46 б 39 б 30 б 30 б 30 б
62 б 43 б 43 б 59 б 39 б 39 б 30 б 30 б 30 б
62 б 40 б 40 б 59 б 35 б 35 б 30 б 25 б 25 б
62 б 35 б 35 б 59 б 25 б 25 б 30 б 22 б 22 б
62 б 38 б 38 б 59 б 44 б 44 б 30 б 30 б 30 б
62 б 28 б 28 б 59 б 37 б 37 б 30 б 22 б 22 б
62 б 41 б 41 б 59 б 43 б 43 б 30 б 17 б 17 б
62 б 50 б 50 б 59 б 40 б 40 б 30 б 22 б 22 б
62 б 47 б 47 б 59 б 34 б 34 б 30 б 28 б 28 б
62 б 27 б 29 б 59 б 26 б 25 б 30 б 25 б 22 б
62 б 57 б 57 б 59 б 52 б 52 б 30 б 27 б 27 б
62 б 62 б 62 б 59 б 59 б 59 б 30 б 30 б 30 б
62 б 43 б 41 б 59 б 38 б 34 б 30 б 24 б 18 б
62 б 51 б 46 б 59 б 48 б 48 б 30 б 28 б 28 б
62 б 41 б 37 б 59 б 22 б 32 б 30 б 25 б 18 б
62 б 54 б 54 б 59 б 45 б 45 б 30 б 27 б 27 б
62 б 48 б 48 б 59 б 48 б 48 б 30 б 30 б 30 б
62 б 44 б 38 б 59 б 43 б 38 б 30 б 25 б 25 б
62 б 43 б 43 б 59 б 28 б 38 б 30 б 13 б 25 б
62 б 47 б 47 б 59 б 50 б 50 б 30 б 30 б 30 б
62 б 51 б 51 б 59 б 39 б 39 б 30 б 27 б 27 б
62 б 52 б 48 б 59 б 43 б 46 б 30 б 30 б 30 б
62 б 41 б 41 б 59 б 45 б 45 б 30 б 22 б 22 б
246
Продовження
Показатель"Е"
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Школьный
менеджмент
Учебные
заведения
Ком. р.т.л.
Ком. сп. л.
Ком. м. л.
Ком. л. №1
Ком. л. №5
Конгазч, л.
Ч-Майд. л.
Кирсово, л.
Бешалма, л.
Конг. л.№ 1
Конг. м/т л.
Светлое, л.
Р. Кисел. л.
Ч.Л. р.т.л.
Ч.Л. м.т.л.
Ч.Л. л. №1
Ч.Л. л. №2
Бешгиоз, л.
Томай, л.
Казаклия, л
Копч. л №1
Копч. л №2
Баурчи, л.
Вулк. л. №1
Вулк. л. №2
Чишм. лиц.
По
По
полож. самомакс. анал.
50 б 50 б
50 б 33+10
50 б 38 б
50 б 50 б
50 б 50 б
50 б 50 б
50 б 40+10
50 б 41 б
50 б 41 б
50 б 38 б
50 б 46 б
50 б 46 б
50 б 34+10
50 б 38+10
50 б 50 б
50 б 38+10
50 б 42 б
50 б 31 б
50 б 40 б
50 б 40+10
50 б 36+10
50 б 36 б
50 б 50 б
50 б 48 б
50 б 41 б
50 б 35 б
Учебные
заведения
Комрат СШ №2
Комрат СШ №6
Комрат СШ №7
Дезгинжа СШ
Авдарма СШ
Конгаз №3
По
эксп.
3е
50 б
30+10
38 б
50 б
50 б
50 б
50 б
41 б
31+10
38 б
46 б
46 б
28+10
48 б
50 б
42 б
36 б
40 б
50 б
46 б
46 б
50 б
30 б
46 б
35 б
Общий итог
290-300 б- оч. хор.
Услуги, предоста- 259-289 б- хорошо
вляемы школой
180-258 б- удов.
меньше 180 б-неуд
Выводы
По
По
По
По
По
По
полож. само- эксп. полож. само- эксп.
макс. анал 3 е
макс. анал.
3е
40 б 25 б 25 б 259/289 265
265 б хор.
40 б 16 б 16 б 180/259 188 б 180 б уд.
40 б 20 б 20 б 180/259 224 б 224 б уд.
40 б 25 б 35 б 259/289 259 б 260 б хор.
40 б 40 б 40 б 259/289 260 б 260 б хор.
40 б 25 б 25 б 180/258 222 б 229 б уд.
40 б 20 б 20 б 180/258 194 б 194 б уд.
40 б 40 б 40 б 180/258 247 б 247 б уд.
40 б 15 б 15 б 180/258 195 б 195 б уд.
40 б 30 б 30 б 180/258 220 б 220 б уд.
40 б 10 б 10 б 180/258 206 б 206 б уд.
40 б 24 б 24 б 180/258 233 б 233 б уд.
40 б 19 б 30 б 180/258 176 б 180 б уд.
40 б 15 б 15 б 259/289 269 б 269 б хор.
40 б 30 б 30 б 290/300 298 б 298 б оч. хор.
40 б 25 б 25 б 180/258 233 б 208 б уд.
40 б 38 б 38 б 259/289 264 б 259 б хор.
40 б 20 б 35 б 180/258 195 б 210 б уд.
40 б 35 б 35 б 180/258 260 б 252 б уд.
40 б 35 б 35 б 259/289 267 б 267 б хор.
40 б 37 б 35 б 180/258 218 б 231 б уд.
40 б 25 б 25 б 180/256 188 б 229 б уд.
40 б 25 б 25 б 180/258 253 б 253 б уд.
40 б 35 б 35 б 180/256 253 б 235 б уд.
40 б 40 б 40 б 259/289 262 б 266 б хор.
40 б 10 б 10 б 180/256 205 б 208 б уд.
Показатель"А"
Уровень использ
ования человече
ских ресурсов и
матер-ов в обесп.
оптим. условий
По
По
По
полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е
59 б. 49 б. 49 б.
59 б. 56 б. 50 б.
59 б. 47 б. 47 б.
59 б. 53,5 б. 53 б.
59 б. 47 б. 40 б.
59 б. 50 б. 50 б.
Показатель"F"
Показатель"В"
Уровень формирования развития
личности уч-ся в
соотв. с куррик.
задачами
По
По По
полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е
62 б. 42 б. 42 б.
62 б. 38 б. 35 б.
62 б. 38 б. 38 б.
62 б. 40 б. 40 б.
62 б. 31 б. 31 б.
62 б. 40 б. 40 б.
247
Показатель"С"
Показатель"D"
Деятельность
педагогического
персонала
Куррикулум и
способы его
внедрения
По
полож.
макс.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
По
самоанал.
32 б.
33 б.
33 б.
41 б.
35 б.
31 б.
По По
По По
эксп. полож. само- эксп.
3 е макс. анал. 3 е
32 б. 30 б. 25 б. 25 б.
33 б. 30 б. 24 б. 24 б.
33 б. 30 б. 25 б. 25 б.
41 б. 30 б. 28 б. 28 б.
35 б. 30 б. 17 б. 17 б.
31 б. 30 б. 25 б. 25 б.
№
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Показатель"А"
Уровень использ
ования человече
ских ресурсов и
Учебные
матер-ов в обесп.
заведения
оптим. условий
По
По
По
полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е
Гайдары СШ
59 б. 34 б. 42 б.
К-Лунга СШ
59 б. 51 б. 51 б.
Джолтай СШ
59 б. 57 б. 48 б.
Чадыр-Лунга №4 59 б. 53 б. 53 б.
Казаклия СШ
59 б. 54 б. 54 б.
Этулия СШ
59 б. 50 б. 50 б.
Вулкан-ы СШ №1 59 б. 48 б. 48 б.
Вулкан-ы СШ №3 59 б. 53 б. 53 б.
Гимназии
Ферапонтьевка
59 б. 49 б. 49 б.
Чок-Майдан
59 б. 40 б. 49 б.
Кирсово
59 б. 46 б. 49 б.
Конгаз
59 б. 49 б. 49 б.
Котовское
59 б. 48 б. 48 б.
Буджак
59 б. 59 б. 59 б.
Чадыр-Лунга №3 59 б. 52 б. 52 б.
Чадыр-Луна №5
59 б. 59 б. 55 б.
Чадыр-Лунга №6 59 б. 58 б. 58 б.
Вулканешты
59 б. 52 б. 52 б.
Чишмикиой
59 б. 52 б. 52 б.
Начальные школы
Баурчи
59 б.
Карболия
59
Школа-интернат
Чадыр-Лунга
59
1
2
1
Показатель"В"
Уровень формирования развития
личности уч-ся в
соотв. с куррик.
задачами
По
По По
полож. само- эксп.
макс. анал. 3 е
62 б. 37 б. 22 б.
62 б. 38 б. 42 б.
62 б. 48 б. 45 б.
62 б. 45 б. 45 б.
62 б. 37 б. 37 б.
62 б. 28 б. 28 б.
62 б. 37 б. 37 б.
62 б. 40 б. 40 б.
Показатель"С"
Показатель"D"
Деятельность
педагогического
персонала
Куррикулум и
способы его
внедрения
По
полож.
макс.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
По
самоанал.
33 б.
33 б.
37 б.
45 б.
43 б.
19 б.
37 б.
28 б.
По По
По По
эксп. полож. само- эксп.
3 е макс. анал. 3 е
18 б. 30 б. 22 б. 18 б.
33 б. 30 б. 22 б. 22 б.
35 б. 30 б. 22 б. 22 б.
45 б. 30 б. 30 б. 30 б.
31 б. 30 б. 27 б. 18 б.
19 б. 30 б. 18 б. 18 б.
31 б. 30 б. 17 б. 17 б.
28 б. 30 б. 22 б. 22 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
62 б.
37 б.
38 б.
44 б.
35 б.
41 б.
27 б.
40 б.
48 б.
44 б.
42 б.
38 б.
33 б.
38 б.
44 б.
35 б.
41 б.
27 б.
30 б.
46 б.
44 б.
42 б.
38 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
59 б.
19 б.
27 б.
27 б.
39 б.
33 б.
33 б.
28 б.
31 б.
38 б.
28 б.
44 б.
19 б.
27 б.
27 б.
39 б.
33 б.
33 б.
28 б.
43 б.
38 б.
28 б.
44 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
30 б.
25 б.
22 б.
22 б.
17 б.
17 б.
22 б.
22 б.
25 б.
27 б.
17 б.
22 б.
25 б.
25 б.
25 б.
17 б.
17 б.
22 б.
22 б.
25 б.
27 б.
17 б.
22 б.
54 б.
49
52
49
62
62
42
33
55
33
59
59
51
19
51
19
30
30
27
25
27
25
58
58
62
46
46
59
55
55
30
30
30
Продовження
№
1.
2.
3.
4.
Учебные
заведения
Комрат СШ №2
Комрат СШ №6
Комрат СШ №7
Дезгинжа СШ
Показатель"Е"
Показатель"F"
Школьный
менеджмент
Услуги,
предоставляемы школой
Общий итог
290-300 б- оч. хор.
259-289 б- хорошо
180-258 б- удов.
меньше 180 б-неуд
По
По
По
По
По По
По
полож
полож. само- эксп.
само- эксп. полож.
.
макс. анал. 3 е
макс.
анал 3 е
макс.
50 б. 41 б. 41 б. 40 б. 10 б. 15 б. 180-258 - уд.
50 б. 41 б. 38 б. 40 б. 5 б. 5 б. 180-258 - уд.
50 б. 48 б. 48 б. 40 б. 20 б. 20 б. 180-258 - уд.
50 б. 48 б. 48 б. 40 б. 12 б. 12 б. 180-258 - уд.
248
Выводы
По
По
само- эксп.
анал. 3 е
199 б.
197 б.
211 б.
223
204
185
211
222
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
1
2
1
Авдарма СШ
Конгаз №3
Гайдары СШ
К-Лунга СШ
Джолтай СШ
Чадыр-Лунга №4
Казаклия СШ
Этулия СШ
Вулкан-ы СШ №1
Вулкан-ы СШ №3
Гимназии
Ферапонтьевка
Чок-Майдан
Кирсово
Конгаз
Котовское
Буджак
Чадыр-Лунга №3
Чадыр-Луна №5
Чадыр-Лунга №6
Вулканешты
Чишмикиой
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
41 б.
50 б.
26 б.
44 б.
38 б.
45 б.
40 б.
26 б.
35 б.
41 б.
30 б.
50 б.
26 б.
44 б.
38 б.
45 б.
35
26 б.
35 б.
41 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
30 б.
25 б.
5 б.
38 б.
35 б.
40 б.
5 б.
40 б.
25 б.
40 б.
30 б. 180-258 - уд. 201
25 б. 180-258 - уд. 221 б.
40 б. 180-258 - уд. 189 б.
35 б. 180-258 - уд. 226 б.
35 б. 180-258 - уд. 237 б.
40 б. 259-289 б. - х. 260 б.
5 б. 180-258 - уд. 216 б.
40 б. 180-258 - уд. 181 б.
25 б. 180-258 - уд. 199 б.
40 б. 180-258 - уд. 224 б.
183
221 б.
182 б.
227 б.
223 б.
260 б.
180 б.
181 б.
193 б.
224 б.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Хор.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
50 б.
37 б.
31 б.
40 б.
41 б.
48 б.
41 б.
26 б.
26 б.
30 б.
30 б.
40 б.
30 б.
31 б.
40 б.
41 б.
31 б.
41 б.
26 б.
40 б.
30 б.
30 б.
35 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
40 б.
25 б.
10 б.
17 б.
0 б.
40 б.
40 б.
25 б.
5 б.
0 б.
5 б.
30 б.
25 б.
10 б.
17 б.
0 б.
40 б.
40 б.
25 б.
35 б.
0 б.
10 б.
30 б.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
180-258 - уд.
192 б.
177
196 б.
181 б.
227 б.
222 б.
203 б.
194 б.
197 б.
175
226 б.
181 б.
180 б.
202 б.
181 б.
210 б.
220 б.
193 б.
236
197 б.
179 б.
221 б.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
Уд.
40
30
45
30
40
40
30
25
30
25
259-289
180-258
260
181
260
181
40
40
40
15
15
180-258
244
244
Хор.
Уд.
Уд.
Уд.
Начальные школы
Баурчи
50
Карболия
50
Школа-интернат
Чадыр-Лунга
50
249
ІСТОРІЯ
Забіт Аджер/ Zabit ACER (Туреччина)
ПЕРСПЕКТИВИ РОЗВИТКУ
УКРАЇНСЬКО-ТУРЕЦЬКО-ГАГАУЗЬКИХ ВІДНОСИН
YAKIN DÖNEM TÜRKİYE-UKRAYNA İLİŞKİLERİNİN
GELİŞMESİ VE GAGAUZ TÜRKLERİ
Засновник Турецької Республіки Мустафа Кемаль Ататюрк після отримання
блискучої перемоги у війні за незалежність проти окупаційних сил розпочав
реформування в багатьох внутрішніх сферах суспільного життя Туреччини. З іншого
боку, в зовнішній політиці країни відбулися радикальні зміни. Найголовнішим принципом
нової політики стало гасло: "Мир на батьківщині – мир у всьому світі". Туреччина
налагодила тісні стосунки з країнами, які стали на бік турецького національного руху
опору. Серед країн – північних сусідів Туреччини, які хотіли розвивати двосторонні
стосунки, найбільшу увагу привертає Україна. Цьому сприяло географічне положення
України та Туреччини, а також слова Ататюрка: "Можна сказати, що Україна та
Туреччина є сусідніми країнами. Подивіться уважно на північ. Там знаходиться море.
Якщо б колись ви уявили собі, що моря немає, то побачили б, що Туреччина та Україна
набагато ближчі". Після проголошення Україною незалежності 24 серпня 1991 року
Туреччина стала однією з держав, які першими в світі офіційно визнали її суверенітет.
Незважаючи на ідеологічні розбіжності між двома країнами, вони продовжують
розвивати традиційні дружні відносини та залишаються пов'язаними у стратегічних
питаннях. Під час правління Ататюрка 2 січня 1922 року в Анкарі вперше було укладено
угоду про дружбу та братерство між Україною та Туреччиною, яка лягла в основу
розвитку двосторонніх стосунків між країнами. Створення Асоціації українських
сходознавців ще більше зміцнило культурні стосунки між Україною та Туреччиною.
Незважаючи на приналежність до християнства, гагаузи, які продовжували
розмовляти тюркською мовою, вперше привернули увагу під час загальноросійського
перепису населення в 1817 році. Гагаузів, які проживають на заході тюркського світу і
сповідують православне християнство, разом із розпадом СРСР почали дедалі ширше
брати до уваги та розглядати в міжтюркському аспекті. Гагаузи, які проживають у
Молдові (Гагаузька автономна республіка), Болгарії, Румунії, Греції та на півдні
України в Запорізькій та Одеській областях, відіграли важливу роль у розвитку братніх
відносин між Туреччиною та Україною.
ÖZET
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal ATATÜRK, işgalcı
güçlere karşı bağımsızlık savaşını başarılı bir şekilde sonuçlandırdıktan sonra
birçok alanda reform hareketleri başlatmıştır. Diğer yandan dış politikada da
yeni atılımlar yapmıştır. En başından beri bu politikanın temel ilkesi "yurtta
barış, dünyada barış olmuştur". Türk Ulusal Direniş Hareketine sempati
duyan ülkelerle yakın ilişkiler kurulmuştur. Türkiye'nin kuzey yönünde ikili
250
ilişkileri geliştirmek istediği ülkeler arasında Ukrayna özellikle dikkati
çekmiştir. Bunda Türkiye ve Ukrayna'nın coğrafi konumları ve Atatürk'ün
"Ukrayna ve Türkiye'nin iki komşu ülke olduğunu söylemek mümkündür.
Kuzeye dikkatli bakın. Orada deniz var. Fakat, eğer biran denizin olmadığını
düşünürseniz Türkiye ve Ukrayna'nın birbirine daha yakın ülkeler olduğunu
görürsünüz" sözü etkili olmuştur. Türkiye, Ukrayna'nın 24 Ağustos 1991'de
bağımsızlığını ilan etmesinden sonra egemenliğini resmen tanıyan dünyadaki
ilk devletlerden birisi olmuştur. İki ülke arasındaki ideolojik farklılıklara
rağmen gelenek ve dostluk ilişkilerini geliştirmek, uygulanan stratejik
çıkarların sürekliliğine bağlı kalmıştır. Atatürk'ün liderliğinde 2 Ocak
1922'de Ankara'da Türkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması
imzalanması iki komşu ülke arasındaki ilişkilerin yapıcı olarak gelişmesini
sağlamıştır. Ukraynalı Doğubilimcisi Bilimler Birliği'nin kurulmasıyla
Türkiye ve Ukrayna arasındaki kültür köprüsü daha da gelişmiştir. Hristiyan
olmalarına rağmen Türkçe konuşmayı sürdüren Gagauz Türkleri ilk defa
1817 Rus nüfus sayımındaki belgelerde dikkati çekmiştir. Türk Dünyasının
batı ucunda yaşayan Ortodoks Hristiyanlığı benimsemiş Gagauzlar,
SSCB'nin dağılmasıyla birlikte Türkiye'nin gündemine çok daha geniş
boyutlar içinde girmiştir. Moldovya (Gagauz Yeri), Bulgaristan, Romanya,
Yunanistan ve Ukrayna'nın güneyinde Zarporoje ve Odesa çevresinde
yaşayan Gagauzlar, Türkiye-Ukrayna arasındaki dostluk ilişkilerinin
gelişmesinde önemli bir rol oynamışlardır.
Anahtar: Türkiye, Ukrayna, Kültür, Eğitim, Gagauzlar
Temel hareket noktası milli menfaat üzerine kurulu olan ve ülkeler arası
ilişkileri şekillendiren dış politika, insanlık tarihi kadar eskidir. Her ülkenin
dış politikasını oluşturan ve yönlendiren farklı etkenler vardır. Bunlar zaman
içinde değişiklik gösterdiği gibi bazıları kalıcı da olmuştur. Ekonomik çıkar,
askeri güç ve kamuoyu ile o ülkenin jeopolitik konumu bir araya gelerek
diplomasiyi yürüten kişi veya kurumların etkisiyle dış politikada etkili
unsurlar olarak kendilerini göstermişlerdir34.
İletişim ve ulaşım teknolojisindeki hızlı gelişmelerin yaşandığı 20.yüzyılda,
insanların refah düzeyleri ve beklentilerindeki gelişme arzusu sonucunda Doğu
Bloku yıkılmış, demokrasi, insan hakları ve serbest piyasa kavramları ön plana
çıkmıştır. Bu dönemde özellikle komünist sistemin ardından peş peşe
bağımsızlıklarını ilan eden siyasi, ekonomik ve kültürel alanlarda yeniden bir
yapılanma çalışmalarına giren eski SSCB ve doğu Avrupa ülkelerinde önemli
değişiklikler olmuştur. Dünyada yaşanan bu değişim Mustafa Kemal
ATATÜRK'ün kurduğu genç Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin her zaman
34
Mustafa Yılmaz, "Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938)", Türkler, XVI. Cilt, Ed.
Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 579.
251
dikkatini çekmiştir. Atatürk bir yandan çağdaş muasır medeniyet sevisine
ulaşmak için Batı ile tam bir entegrasyona girerken, diğer yandan başta Ukrayna
olmak üzere Türkiye'nin etrafını çevreleyen ülkelerle her zaman sıkı bir ilişki
içerisine girmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Milli Mücadele döneminde İtilaf
Devletlerine karşı verilecek mücadelede dışarıdan yardım alınacak ülke olarak,
1917 Bolşevik İhtilali sonrasında kurulan Sovyet Rejimini görüyordu. Batılı
Devletler Rusya'daki yeni rejimi kabul etmediklerinden ve ona karşı tavır
aldıklarından dolayı Türkiye ve Rusya ortak düşmana karşı tabiî olarak bir
dostluk başlatmışlardı. Mustafa Kemal Paşa Rusya'daki yeni rejimle iyi ilişkiler
kurarak, onlardan silah yardımı alarak emperyalist güçlere Anadolu'daki direniş
harekatını başarıya ulaştırmayı hedeflemişti35.
1923 yılında Mustafa Kemal ATATÜRK'ün önderliğinde bağımsızlığı
tüm dünyaca tanınan Türkiye Cumhuriyeti ortaya çıkarak kapitülasyonlardan
kurtulmuş ve uluslar arası yeni ilişkiler kurma zorunluluğu ortaya çıkmıştır.
Atatürk başta Ukrayna olmak üzere ilk 15 yıl içerisinde devletlerarası hukuka
ve karşılıklı eşitlik prensibine uygun olarak barışçı politikalar geliştirebilmek
amacıyla Dostluk Antlaşmaları imzalamıştır. Bu antlaşmalar 1921 TürkAfgan, 1921 Türkiye-Sovyet Rusya, 1921 Türkiye-Ermenistan, Azerbeycan
ve Gürcistan, 1921 Türk-Fransız, 1922 Türkiye-Ukrayna Sovyet
Cumhuriyeti ve 1923 Lozan Antlaşmalarıdır. Bunlar içerisinde konumuza
mevzubahis olan 1922 Türkiye-Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti Anlaşması
oldukça önemlidir. Çünkü Atatürk, Türkiye ile pek çok noktada benzerlikler
gösteren Ukrayna ile sıkı bir ilişki kurmaya özen göstererek antlaşma
imzalamıştır. Hatta kuzeydeki komşumuzla aramızdaki Karadeniz'i
kaldırdığımızda sınır komşusu olacağımızı işaret eden Mustafa Kemal
Atatürk; "Ukrayna ve Türkiye'nin iki komşu ülke olduğunu söylemek
mümkündür. Kuzeye dikkatli bakın. Orada deniz var. Fakat, eğer biran
denizin olmadığını düşünürseniz Türkiye ve Ukrayna'nın birbirine daha
yakın ülkeler olduğunu görürsünüz" sözleriyle, Ukrayna ile dostluk
ilişkilerinin her zaman geliştirilmesi gerektiğine işaret etmiştir. Böylece
Türkiye o dönemde dünyadaki bağımsız olan ülkelerin en önemlilerini
oluşturan Ukrayna'nın içinde bulunduğu yaklaşık 40 devlet ile resmi ilişkiler
içerisine girmiştir.Ukrayna'yla yapılan antlaşma ile barış ve dostluğun
egemen olacağı, iki tarafın devletlerarası hukuk kurallarına uygun olarak
diplomatik ilişkiler kuracağı ve ayrıca oturma ticaret sözleşmeleri yapacağı
belirtilmiştir36. Yakın dönemde Türkiye'nin dış politikası temelini; Misak-ı
Milli ilkelerini uygulamak, Türkiye'nin yabancı ülkeler tarafından
35
Fahir Armaoğlu, "Tarihi Perspektif İçinde Misak-ı Milli'nin Değerlendirilmesi", Atatürk Dönemi
Türk Dış Politikası, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2000, s. 67.
36
İsmail Soysal, Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay., 1989,
s. 245.
252
tanınmasını sağlamak, saldırmazlık, dostluk ve ittifak antlaşmaları
imzalayarak maddi ve manevi yardımlar elde etmek ve bu amaca ulaşmak
için her türlü propaganda yapmak şeklinde özetlenebilir37. Mustafa Kemal
Atatürk'ün izlediği barışçı, saldırgan olmayan diğer ülke ve toplumlarla
dünya barışını sağlamak38 şeklinde özetlenecek bu dış politika ilkeleri ile
Türkiye barışı amaçlamış ve bulunduğu coğrafyada güvenliğin
sağlanılmasında vazgeçilemeyecek bir ülke konumuna yükselmiştir.
20.yüzyılın başlarında Sovyetler Birliğinin oluşumuna neden olacak olan
1905 Petersburg ayaklanması sonucunda tek partinin egemen olduğu, özel
mülkiyeti ortadan kaldıran Sovyet hukuk sistemi ortaya çıkmaya başlamıştır.
1917'de de Lenin'in başkanlığında kurulan halk komiserleri hükümeti aşırı
merkeziyetçi yapıyı Sovyetlerin siyasal hayatına yerleştirmiştir39. Lenin'in
1924'te ölmesinden sonra yerine geçen Stalin sosyalizmin hayata geçirilmesi
çalışmalarına ağırlık vermiştir. Bu arada Stalin yönetimi batı ile diyaloğa
yönelerek Fransa, ABD, Çekoslovakya ve Romanya ile diplomatik ilişkiler
kurmuştur. Stalin yönetimi 1943'te İngiltere ve ABD'nin desteğini alarak
topraklarını Alman işgalinden kurtardıktan sonra Romanya, Bulgaristan ve
Macaristan'a girmiştir. Böylece Stalin yayılmacı bir politika izlemeye
başlamıştır. Devrimi pekiştirmek için İnguşlar, Çeçenler ve Kırım Tatarları ile
Baltık ülkeleri ve Batı Ukrayna'yı Sovyetleştirmeye karşı çıkanları sürgün
etmiştir40. Stalin bu politikasıyla Ukrayna'da tam bir tahakküm tesis etmiştir.
Ancak 1964'te Kruşçev'den görevi devralan Brejnev döneminde özellikle
Ukrayna, Baltık ülkeleri ve Kafkasya'da milliyetçi hareketlerin ortaya çıkması
Rus yönetiminin azınlıklar politikasının başarıya ulaşamadığını göstermiştir.
1982'de Brejnev ölünce yerine Yuri Andropov geçmiştir. Bu dönemde
sosyalist disiplin tam olarak hayata geçirilerek ferdi zenginlikler önlenmiştir.
Andropov'dan sonra bir yıl kadar sürecek olan Konstantin Çermenko
yönetime gelmiş ve Mart 1985'te de Sovyetler Birliğinin başına bir kırılma
noktası oluşturacak olan Mihail Gorbaçov geçmiştir.
Gorbaçov dönemi özgürlüklerin en fazla yaşandığı Sovyetler dönemi
olarak tarihe geçmiştir. Basın ve din üzerindeki hükümranlık kaldırılarak,
kiliselerin saygınlığı kazandırılmıştır. Bir yandan reformlar yaparken diğer
yandan dış politikada silahsızlanmaya ağırlık veren barış ve diyalogdan yana
bir politika izleyerek Batı ile yakın bir diyaloğa girmiştir41.
37
Selahi R. Sonyel, "Kurtuluş Savaşı Günlerinde Doğu Siyasamız", Belleten, XLI. Cilt, Ankara,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977, s. 660.
38
Turhan Feyzioğlu, "Atatürk'ün Dış Politikasının İlke ve Amaçları", Atatürk Türkiye'sinde Dış
Politika Sempozyum, İstanbul, 1984, s. 5-6.
39
Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2. baskı, İstanbul, 1969, s. 664.
40
O. Metin Öztürk, Rusya Federasyonu Askeri Doktirini, Ankara, Avrasya Stratejik Araştırmalar
Merkezi Yay., 2001, s. 7.
41
Öztürk, a.g.e., s. 13.
253
1985'te Gorbaçov'un Sovyetler Birliği'nde işbaşına gelmesiyle dünyada
yaşanan değişim süreci yeni bir döneme girmiştir. Önce iki Almanya'nın
birleşmesi, arkasından Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı'nın dağılmasıyla
Avrupa ve Asya'da yeni devletlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu
değişim sonrasında ortaya çıkan ülkelerden savunma ve silah sanayine daha
çok yatırım yapanlar bundan olumsuz etkilenmiştir. Çünkü diğer alanlara
daha az kaynak ayırdıklarından vatandaşlarının hayat standartları düşmüştür.
Diğer yandan savunma ve güvenlik ihtiyaçlarından tasarruf edenlerde ise
vatandaşları için daha uygun şartlarda hayat standartları oluşturmuşlardır.
Ortaya çıkan bu ülkelerde çöküntü ile beraber değişim süreci de aynı anda
yaşanmıştır. 70 yıl kesintisiz devam eden sistemin birden çökmesi yıkım ve
yapımın aynı döneme denk gelmesi sonucunda, 1990 yılını izleyen ilk 4-5
sene boyunca başta Ukrayna olmak üzere Sovyetlerden ayrılan diğer
ülkelerde de sıkıntılı bir dönem yaşanmıştır42. SSCB hiçbir zaman kendi
azınlıklıklarını memnun edememiştir. Dünya konjöktüründeki değişime bağlı
olarak SSCB'deki baskıların çözülmesi azınlıklar için umut olmuştur43.
1945'e dayanan ve baskıyla ayakta duran siyasi rejimlerin reformları kapalı
olması, iktisadi sorunlara çözüm getiremeyen sistemlerinin hantallığı yıkışı
da beraberinde getirmiştir.
İşte bu yıkıntıları üzerine kurulan devletlerden bir tanesi Ukrayna'dır.
Ukrayna'nın kökeni, 9. ve 13.yüzyıllarda bugünkü Ukrayna topraklarında
hüküm süren Kiev Rus Prensliğine dayanır. Bu prenslik 1240'da Tatarlar
tarafından ortadan kaldırıldıktan sonra Polonya-Litvanya Krallığının
denetimine geçerek Hristiyan Slavlar ile Müslüman Tatarlar arasında bir
tampon bölge görevini üstlenmiştir. 1648'de Ukraynalı Kazaklar, PolonyaLitvanya Krallığı zayıflayınca kendi devletlerini kurmuşlarsa da, oluşan
baskı sonucunda 1783'e kadar Rus Çarının hükümranlığını kabul ederek
özerk bir yapıya kavuşmuşlardır. 1793 ve 1795 yılları arasında Polonya'nın
parçalanması sonrasında, Ukrayna'nın topraklarının bir kısmı Çarlık
Rusya'sının kontrolüne geçerken, diğer yandan Ukrayna'nın kuzeyindeki
topraklar ise Habsburgların denetimine geçmiştir. I. Dünya Savaşı sonrasında
Çarlık Rusya'sının ve Habsburg İmparatorluklarının yıkılması sonrasındaki
durumdan yararlanan Ukrayna'da, bağımsızlık mücadelesine girişilerek
ülkenin merkezinde ve kuzeyinde iki ayrı halk cumhuriyeti kurulmuştur.
1991'de tek bir halk cumhuriyeti halini alan Ukrayna'nın büyük bölümü
1992'de SSCB'nin bir parçası olmuştur. Batı Ukrayna ile Romanya
kontrolündeki bazı topraklar 1939 ve 1940'da imzalanan iki Nazi Sovyet
Paktı ile Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bırakılmıştır. 1941'deki
Nazi işgali ise Ukrayna'yı tam anlamıyla yıkıma sürüklemiştir. II. Dünya
42
43
Öztürk, a.g.e., s. 2.
Georges Langlois, 20. Yüzyıl Tarihi, İstanbul, Nehir Yay., 2003, s. 527.
254
Savaşı sonrasında önce Çekoslovakya daha sonra Macaristan işgalindeki
Transkarpatya ile 1954'te de Kırım Ukrayna'ya bağlanmıştır. Ukrayna, SSCB
yönetimi tarafından uygulanan kimlik baskısına direnerek 1990'larda
başlayan bağımsızlık rüzgarı sonucunda 24 Ağustos 1991'de bağımsızlığını
ilan etmiştir. Ukrayna Anayasa'sı ise 28 Haziran 1996'da kabul edilmiştir44.
Türkiye'nin Ukrayna ile gerçekleştirdiği dostluk antlaşmasının temelinde,
1921 Türkiye-Sovyet Rusya Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması yer
almaktadır. Genç Türkiye Cumhuriyeti Devleti Komünist Devrimi
gerçekleştiren Sovyet Rusya ile diplomatik öneme haiz bir antlaşma
imzalamıştır. Çünkü her iki devletin de çıkarları ortak ve düşmanları
aynıdır45. Rusların Türkiye'ye karşı olumlu bir tavır izlemeleri ve Türkiye ile
işbirliği yapmaları tabiî bir durum gibi görünse de bu durum onların dış
politikalarının bir gerçeği idi. Çünkü Bolşevikler 1917'de iktidara geldikten
sonra bir bildiri yayınlayarak Rusya'da yaşayan bütün milletlerin
bağımsızlıklarını tanıdıklarını ilan ettikten sonra, Anadolu'daki hareketin
başarıya ulaşmasını istemişlerdir46. Dolayısıyla Türkiye'nin bugünkü doğu
sınırının çizilmesinde Sovyet Rusya ile imzaladığı uzun süreli ve kalıcı
dostluk antlaşması yer almıştır. 1919-1920'li yıllarda Mustafa Kemal Paşa
Moskova ile dayanışma içinde olarak askeri ve parasal yardım almak
istemiştir. Bolşevik Rusya ise Mustafa Kemal'in Anadolu'da Batılı işgalci
güçlere karşı başlattığı mücadelenin başarıya ulaşması ve yeni bir oluşumun
meydana getirilmesi konusunda bir süre gözlemci olarak kalmış ve olayları
dışarıdan izlemeyi tercih etmiştir47. Ancak daha sonra Sovyetler Birliği
milletlerarası durumu kendileri açısından tam olarak güvenli
görmediklerinden dolayı Türkiye'ye önem vermeye devam etmişlerdir48.
Mustafa Kemal, 26 Nisan 1920'de Lenin'e bir mektup göndererek her iki
ülkeyi tehdit batılı emperyalist güçlere karşı siyasi ve askeri dayanışma
yapmayı önermiştir. Dışişleri Komiseri Çiçerin'in yazdığı cevabi yazı iki
devlet arasındaki siyasal ilişkilerin başlangıcını oluşturmuştur. Çiçerin,
Türkiye'nin Misak-ı Milli İlkelerine saygı göstereceklerini belirterek,
boğazlar rejiminin Karadeniz kıyısı olan devletlerinin katılacağı bir
konferansta tespit edilmesini önermiştir. Bu gelişmeler sonrasında 16 Mart
1921'de Türkiye Büyük Millet Meclisi yeni Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal
(Tengirşek) ile Çiçerin arasında Moskova Antlaşması imzalanmıştır. 8 Eylül
1926'da iki ülke toprağı üzerinde yeni sınır çizgisi işaretlemesi yapılmış ve
44
Cengiz Ersun, Tezer Palacıoğlu, Ukrayna Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimciler, İstanbul,
İstanbul Ticaret Odası Yay., 1997, s. 4-5.
45
Yusuf Hikmet Bayur, Türkiye Devleti'nin Dış Siyasası, Ankara, 1973, s. 64.
46
Stefanos Yerasimos, Türk Sovyet İlişkileri Ekim Devriminden Milli Mücadeleye, İstanbul,
1979, s. 36.
47
Soysal, a.g.e., s. 28.
48
Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, I. Cilt, Ankara, Türkiye İş Bankası Yay., 1994. s. 330-331
255
ardından 28 Şubat 1967 Ankara'da imzalanan iki protokol ile işaretleme
tekniğinin yetersizliği ortadan kaldırılarak sınırda yeni düzenlemeler
yapılmıştır. Moskova Antlaşması'nın yapıldığı sıralarda Lenin'in milliyetler
ilkesinin canlılığı nedeniyle onun benzeri yeni bir antlaşmanın imzalanması
15.maddede öngörüldüğü için Türkiye'nin Karadeniz'de komşusu sayılan
UKRAYNA SOSYALİST SOVYETLER CUMHURİYET'İ ile 2 Ocak 1922
günü Ankara'da bir Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması imzalanmıştır49.
Türkiye ile Ukrayna arasında imzalanan bu Dostluk Antlaşması, Moskova
Antlaşmasına benzer bir Dostluk Antlaşması'dır.
Rusya'da 1917 Ekim Devrimi yapıldıktan sonra 27 Aralık 1917'de Ukrayna
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilerek, 1919'da bu Cumhuriyet fiilen
kurulmuştur. Ukrayna, Sovyet Cumhuriyetlerinin bir federasyon sistemi içinde
toplanmasını öngören Temmuz 1918 anayasasını da kabul etmiştir. Böylece
Beyaz Rusya, Ukrayna, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan
Cumhuriyetlerine elçi yollamak, kabul etmek ve antlaşma yapmak hakkı
karşılıklı olarak tanınmıştır. Komünist Parti ve Kızılordu bu Cumhuriyetler
arasında birliği ve eşgüdümü sağlamıştır. Fakat Temmuz 1923'te Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kabul edildikten sonra, bu Cumhuriyetlerin
dışişleri alanındaki yetkileri ellerinden alınarak Moskova'ya verilmiştir.
Türkiye-Ukrayna Dostluk Antlaşması girişimi Sovyet Rusya Dışişleri
Komiseri Çiçerin'den gelmiştir. TBMM Hükümeti Dışişleri Bakanı Yusuf
Kemal Bey de bu önerinin Ankara görüşülerek hayata geçirilmesini istemiştir.
Bunun üzerine Sovyet Rusya Komünist Partisi Genel Kurulu, Ukrayna
Komünist Partisi ileri gelenlerinden ve bölgenin Başkomutanı olan Mihail
Vasiliyeviç Frunze başkanlığındaki heyeti Ankara'ya göndermiştir. Bu heyet
gelmeden önce Moskova'da 17 Eylül 1921'de Ukrayna ile TBMM Hükümeti
arasında imzalanan Türk ve Ukraynalı asker tutsakların ve sivillerin geri
verilmesi konusundaki antlaşma iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesine
katkıda bulunmuştur. Çiçerin, Ankara Hükümetine para yardımı olarak vaat
ettiği 5 milyon altın rublenin birinci taksiti olarak 1 milyon 100 bin altın
rubleyi Frunze ile 13 Aralık 1921'de Ankara'ya göndermiştir. Ukrayna
Başkomutanı Frunze'nin Ankara'ya olağanüstü Büyükelçi sıfatıyla gelmesi ve
20 Aralık 1921'de Mustafa Kemal'e güven mektubu sunması Türkiye'de büyük
bir coşku oluşturmuştur. Bu mektupta Frunze "Ukrayna ve Türk ulusları
arasındaki sıkı bağlardan" bahsetmiş ve Mustafa Kemal de "özgür ve bağızsız
Ukrayna" ile doğrudan doğruya sıkı ilişkiler kurulmasının gerekli olduğunu
belirtmiştir. İki ülke dışişleri bakanları arasında Ankara'da yapılan görüşmeler
2 Ocak'ta sona ererek, aynı gün Dostluk Antlaşması imzalandıktan sonra
Frunze 5 Ocak 1922'de Ukrayna'ya dönmek üzere Ankara'dan ayrılmıştır50.
49
50
Soysal, a.g.e., s. 31.
Soysal, a.g.e., s. 698.
256
Ukrayna-Türkiye ilişkileri Ankara görüşmelerinde belirgin bir şekilde
Sovyet Rusya'nın hegomanyası dışında gelişme göstermiştir. Bu durum
yapılan antlaşmanın 2.maddesinde açık bir şekilde belirtilerek Ukrayna
Sovyet Cumhuriyeti'nin, Rusya Sovyet Cumhuriyeti haricinde komşularıyla
yaptığı antlaşmalarda bağımsız bir devlet olduğu belirtilmiştir. 11.maddede
Türkiye ve Ukrayna'nın karşılıklı olarak konsolosluk açabileceği; 12. ve 13.
maddelerde ticari, ekonomik, parasal ve sağlık alanlarında ikili ilişkiler
kurulabileceği; 15. madde ise diplomatik ilişkilerin karşılıklı olarak
sistematik bir hale getirilmesi, ayrıca iki ülke milli bayrak ve armaların
şeklinin birbirlerine iletilmesi kararlaştırılmıştır. Ukrayna-Türkiye ilişkileri
diğer Sovyet Cumhuriyetleri ve Rusya'yla imzalanan antlaşmalara göre daha
özerk bir yapı göstermiştir. Türkiye ve Ukrayna arasında 2 Ocak 1922'de
imzalan Dostluk Antlaşmasıyla, Moskova ve Kars Antlaşmalarının
maddelerine göre, daha sıcak, daha samimi ve daha yakın bir ilişki
gösterilmiştir. Kars Antlaşması, Üç Kafkas ülkesi olan Azerbaycan,
Ermenistan ve Gürcistan delegeleriyle Rusya Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetinin delegesinin imzasıyla geçerli olduğu halde; Türkiye ile
Ukrayna arasında 2 Ocak 1922 tarihinde imzalanan Ankara Antlaşması,
yalnız Ukrayna delegesinin imzasıyla geçerli olmuştur.
Bunun dışında Moskova, Kars ve Türkiye ile Ukrayna arasında imzalan
Ankara Antlaşmalarının ortak maddeleri şunlardır; Çarlık Rusya'sının
imzaladığı antlaşmaların tanınmaması, 1921 Moskova Antlaşması ve Misak-ı
Milli'nin tanınması, boğazlar konusunda sadece Karadeniz'e kıyısı devletler
tarafından Türkiye'nin ve İstanbul'un güvenliğinin sağlanması şartıyla
boğazlardan geçiş sisteminin tespit edilmesi, karşılıklı kışkırtıcı eylemlerden
vazgeçilerek yine karşılıklı en çok kayırılan ulus kuralının getirilmesi,
işbirliğinin geliştirilmesi ve birbirlerinin uyruklarının işlerini kolaylaştırıcı
düzenlemelerin getirilmesi şeklinde olmuştur51.
Ukrayna ile yapılan Antlaşma, 22 Nisan 1332 tarihli T.B.M.M. Gizli
Celse Zabıtlarında "1. Layiha: Vazife-i mahsusa ile Ukrayna'ya gidecek
heyetin masarıfı zaruriyesine karşılık olmak üzere 1338 senesi Hariciye
Vekaleti bütçesine mevzu tahsisat kanununa mezeyyel kanun layihası"
maddesiyle görüşülmüştür. Yapılan gizli oturumlarda Reis-i sani Rauf
Beyefendinin başkanlığında, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beye söz
verilmiştir. O da; Ukrayna'ya gidecek heyetin masraflarına karşılık olarak
15.000 Liranın Maliye Encümeninden geçtiğini bunun 7500 Lirasının
verildiğini ve kalan ve 7500 Lirasının acilen gidecek heyete verilmesi
gerektiğini söylemiştir. Mersin Milletvekili Selahattin Bey söz alarak; verilen
7500 Lira ile iktifa edilmesi gerektiğini, ayrıca ikinci bir 7500 Liraya gerek
olmadığını belirtmiştir. Hatta bu parayla isteyenin gideceğini, istemeyenin
51
Soysal, a.g.e., s. 698.
257
ise gitmeyeceğini söylemiştir. Meclis Reis'i araya girerek yapılan hafi
celsede Ukrayna heyetinin masraflarının 15.000 olması konusu görüşülerek
karara bağlanmıştır. Buna göre, "Madde I. Ukrayna'ya gidecek heyetin
masarıfına karşılık olmak üzere 20 Mart 1338 tarihli kanun ile 1338 senesi
Hariciye bütçesine fasl-ı mahsus olarak mevzu 7500 lira tahsisat 15.000
Liraya iblağ olunmuştur. Madde 2. İş bu kanun tarih-i neşrinden muteberdir.
Madde 3. İş bu kanunun ahkamının icrasına Hariciye ve Maliye Vekilleri
memurdur. İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Erkân-ı Harbiye Umumiye Reisi
Fevzi, Şer'iye Vekili Fehmi, Müdafa-i Milliye Vekili Kâzım, Adliye Vekili
Refik Şevket, Dahiliye Vekili Ali Fethi, Hariciye Vekili Yusuf Kemal,
Maliye Vekili Hasan Hüsnü, Maarif Vekili Mehmet Vehbi, Nafia Vekili
Feyzi, Sıhhat ve Muavenet-i İçtimaiye Vekili Doktor Rıza Nur"52.
Ukrayna'ya gidecek heyetin masraflarıyla ilgili kanun yasalaştıktan sonra
Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey söz alarak "arkadaşlar Selahattin Bey'in
söylediği ağır sözler beni müteessir etti" demiştir. Daha sonra Ukrayna'nın
kuzeyimizde yer alan önemli bir komşumuz olduğunu, Türkiye ile pek çok
noktalarda benzerlikler gösterdiğini ve önemli bir ülke olduğunu belirten
açıklamalarda bulunmuştur. Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni Bey ile yine
Erzurum Milletvekili Salih Efendi ise bunu kabul ettiklerini ancak masrafın
çok olduğunu ifade etmişlerdir. Daha sonra Siirt Milletvekili Mustafa Sabri
Efendi söz alarak, "bir sual soracağım efendim. Bir sene Rusya'yı baştan
başa iki bin lira ile gezip gelen Soysallı İsmail Suphi Bey biraderimiz
encümenimizde bulunurken bu alâyiş, nümayiş devresinde olmadığımız bir
zamanda böyle 2000 lira kafi olduğu halde neden fazla tahsisat isteniliyor"
deyince Mecliste gürültüler kopmuştur. Devamında Yusuf Kemal Bey söz
alarak "Fakat o zaman Rusya'da hiçbir para istemeyen bizim sefaret bu sefer
Rusya'da yalnız odun parası olmak üzere dört, beş bin lira istiyor. Sefarete
kira verilmezdi. Giderdik orada bedava yatardık. Bugün sefaret için kira
isteniyor. Sonra o gün yemek ve odun öteden beri tevzi ediliyordu. Bugün
onların kalktığı bize haber veriliyor53" diyerek İsmail Suphi Bey'e ortada bir
yalanın, dolanın, çalmanın ve çırpmanın olmadığını söylemiştir. Bütün
bunlar aslında o gün Mecliste çok gizli oturumlarda tartışılan konulardı. Bir
heyetin yurtdışına gittiğindeki masrafların nasıl kısılabileceği Meclisteki
milletvekilleri tarafından inceden inceye hesaplanıyordu. Çünkü henüz
Kurtuluş Savaşı'ndan yeni çıkılmış olduğundan Genç Türkiye Cumhuriyeti
Devleti'nin pek çok gereksinime ihtiyacı vardı. Bunlar aynı zamanda o günkü
milletvekillerinin ne kadar fedakar olduğunun da birer tarihi belgeleridir.
Çünkü Meclisin hesabını her şeyin hesabının üstünde tutularak ve çoğu
zaman üyelerin kendileri de milletvekilliği maaşlarından feragat ederek
52
53
T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999, s.294-295.
T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, s. 297.
258
çalışmalarda bulunmuştur. Fakat bunlar hiçbir zaman uluslararası
görüşmelerde Türkiye-Ukrayna ilişkilerini yıpratacak, zarar verecek veya
zayıflatacak konulara arasında yer almamıştır. Aksine o günkü mebuslar
Atatürk'ün de işaret ettiği gibi kuzeyimizdeki komşumuz olan Ukrayna ile
dostluk ilişkilerinin geliştirilmesine çalışmışlardır.
12.3.1338 tarihli 6/436 kayıt 1842 nolu kararla T.B.M.M. Gizli Celse
Zabıtları'nda "Ukrayna muahedenamesinin teatisi için gönderilecek heyet-i
murahhasa hakkında İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine tezkeresi"yle
görüşmeler yapılmıştır. Sıhhıye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekili Doktor Rıza
Nur'un başkanlığında Saruhan Mebusu Süreyya Bey, Trabzon Mebusu Recai
Bey ve Binbaşı Yakub Bey'le bir katipten oluşan heyet 2 Kanunusani 1922
tarihli Ukrayna Hükümetiyle imzalanan muahedenamenin 3 ay içinde
Harkof'da tasdiklenmesi lazım geldiğinden, Ukrayna'ya gitmekle
görevlendirilmiştir54. 13 Mart 1338 (1922) tarihinde 206 sayılı kanunla ve
Antlaşmanın 16.Maddesi uyarınca Ankara Antlaşması T.B.M.M. tarafından
onaylanarak, onay belgeleri 1922 Nisan'ında Ukrayna'nın o günkü başkenti
Harkov'da, Ukrayna da bu Antlaşmayı onayladıktan sonra karşılıklı olarak
verişilmiş ve böylece Antlaşma yürürlüğe girmiştir55.
Türkiye-Ukrayna Antlaşmasının, Karadeniz'in kuzeyinde ve güneyinde
yer alan iki komşu ülke arasında siyasi, ekonomik, kültürel vb. pek çok
alanda iyi ilişkiler kurulmasının sağlayan pek çok ileri hükümleri vardır. Bu
durum günümüzde Türkiye ve Ukrayna'nın özellikle diplomatlarına ağır
sorumluluklar vermektedir. Çünkü Atatürk döneminde imzalanan bu
antlaşma her zaman iki ülke arasında yeni dostluklar kurulmasını ve bunun
her zaman geliştirilmesine oldukça müsaittir. Yeter ki özverili ve karşılıklı
güvene dayalı diplomatik ilişkiler geliştirilmek istensin. Bu durum her iki
ülkenin geçmişinde yer almaktadır.
Şimdi gelelim Türkiye ve Ukrayna'nın ortak konularından birisi olan Gagauz
mevzusuna. Gagauz adı tarihî kaynaklarda 19. yüzyılın başlarından itibaren
kullanılmaya başlanması, Gagauz tarihinin son 200 yıldan oluştuğunu
göstermez56. Bugün dünyada 300.000-400.000 arasında Gagauz yaşamaktadır.
Gagauzların yakın zamana kadar ayrı bir etnik-milli bir topluluk olarak
tanınmamaları, içinde yaşadıkları Bulgar, Romen ve Ukraynalı topluluklara aynı
din olan Ortodoks Hıristiyanlığı paylaşmaları nüfusları ve varlıkları hakkındaki
bilgilerin az ve sağlıksız bilgiler olmasının temel sebebidir. Gagauzlar, Çuvaşlar
hariç Müslüman olmayan tek büyük Oğuz boyudur. Kıpçakların ve Peçeneklerin
Katolikliği ve bir kısmının da Ortodoks Hıristiyanlığı kabul ederek dilinin etnik
54
T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, s. 72.
T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, s. 300.
56
Mustafa Argunşah, "Gagauzların Tarihi", Türkler, XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih
Ofset, 2002, s. 228.
55
259
yapılarına kaybetmelerine karşın, Gagauzların ilk yerleşim yeri olan Karadeniz'in
kıyılarında ve Dobruca'da 1770'den 1810'a kadar Müslüman gruplar aralarında
yaşamalarına rağmen hem Hıristiyanlıklarını kaybetmemişler ve hem de
Slavlaşmadan günümüze kadar gelmişlerdir. Günümüzde artık Gagauzlar etnikmilli kimliklerini kabul ettirmeyi başarabilmişlerdir. Gagauz adının nereden
geldiği ve menşei hakkında pek çok görüş ileri sürülmüştür. Bir kısım
araştırmacılar Gagauz'un Gök Oğuz'dan geldiğini ileri sürerek, "gaga" ve "uz"
kelimesinin birleşiminden "gagauz" un ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Bunun
dışında ilk defa 1930'da G.Balascef ve daha sonra 1952'de Paul Wittek
tarafından ileri sürülen diğer bir görüşe göre ise; Keykavus ve Gagauz
kelimelerinin birbirlerine yakın olduğu, Gagauzların Konya-Karaman
bölgesinden çıktığı ve Gagauz'un Keykavus'tan türediği ileri sürülmüştür57.
Gagauzlar'ın Kuzey Karadeniz topraklarından batıya doğru göç eden
Uzlar'dan geldiğini ileri süren kimi görüşler kabul görmemiştir. V.A.Moskof,
F.W.Radloff ve P. Mutalfciev gibi kişiler Gagauzlar'ın VII. Yüzyılda
Dobrucaya yerleşen proto-Bulgarlar olduğunu ve sonradan Türkçe öğrenmek
zorunda kaldıklarını ileri sürmüşlerdir. Ancak Türk lehçelerini unutan protoBulgarlar'ın Slavlaştıktan sonra 500 yıl Osmanlı yönetiminde kalmalarına
rağmen halâ Slavca ve Türkçe konuşmaları, Gagauzların Türkleşmiş protoBulgar oldukları görüşünü çürütmüştür58. Paul Wittek ilk defa sağlam tarihi
vesikalara dayanarak Gagauzların Anadolu'dan çıkarak Karadeniz sahillerine
yerleştiğini açıklamıştır. İbni Bibi, Âli'nin Selçuknamesi, İslam ve Bizans
kaynaklarına dayanan bu görüşe göre; II. Keykavus Moğollara yenildikten
sonra dayısı olan Bizans İmparatoru VIII. Mikhail Paleogolos'a sığınmıştır.
Burada Sarı Saltuk idarasindeki 12.000 Türkmen'in desteğini alarak Bizans
İmparatorunu tahttan indirmek istemişse de başarılı olamayarak hapse
atılmış, adamları da Karadeniz'in kuzeybatısına yerleştirilmiştir. Dobruca
bölgesine yerleşen bu Türkmen grubu ve Keykavus'un adamlarından bir
kısmı burada Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. Hatta bunların bir kısmı
yapılan Bizans baskısı sonucunda Hıristiyanlığı kabul ederken, bir kısmı da
baskılara dayanamayarak Dobruca'dan ayrılıp Balıkesir yöresine yerleşmiştir.
Patriğin baskısı sonucunda İstanbul'da kalan İzzettin Keykavus'un oğlu
Melik Konstantin ve kızı Hıristiyan olmuşsa da, daha sonra İzzeddin'in oğlu,
Sarı Saltuk'un ısrarlı talepleri üzerine "Barak" adını alarak İslamiyet'e geri
dönmüştür. I. Bayezid 1392'de Karaferye'yi fethettikten sonra bölgenin
idaresini İzzeddin Keykavus'un torunu olan Lizakos'a vererek kendisini ve
haleflerini vergiden muaf tutarak Lizakos'a "sultan" unvanını vermiştir.
Böylece Osmanlı idaresi onların dinlerinin Hıristiyan olmasına rağmen,
57
Kemal H. Karpat, "Gagauzlar", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13. Cilt, İstanbul,
1996, s. 288.
58
Argunşah, a.g.m., s.229.
260
asaletine saygı göstermiştir. Karadeniz bölgesinde yaşayan bu Türkler ilk
Gagauz Devleti'ni Dobruca bölgesinde VIII.Mikhail Paleogos zamanında
"Balik" idaresinde kurmuşlardır. Osmanlı tahrir defterlerinde Gagauz tabiri
geçmemekle beraber, bu bölgede yaşayan Hıristiyan Türkler gayr-i Müslim
olarak kaydedilmiş ve daha sonra Bulgar, Rum ve Rus olarak
adlandırılmıştır.59Gagauzların Anadolu Selçuklu Sultanı II.İzzeddin
Keykavus'la Dobruca'ya yerleşen Türklerin torunları olduğu görüşü
Yazıcıoğlu Ali'nin Selçuknamesine dayanılarak Paul Wittek tarafından
ortaya atılmıştır. Osman Turan, Faruk Sümer, Halil İnalcık, Cansızof,
Zajaczkowski ve Kemal Karpat da Gagauzların Anadolu'dan geldiklerini ve
Selçuklu Türklerinden olduklarını kabul etmişlerdir60.
1812-1830 yılları arasında Gagauzlar Düzgünce, Kazayaklı, Baurcı,
Beşelma, Taşpınar, Avdarma, Haydar, Basköy ve Bolgarlika gibi isimlerle anılan
on dokuz köy kurmuşlar ve ardından Türkçe ad taşıyan pek çok yerleşim yeri
tesis etmişlerdir. 1812 Osmanlı-Rus Antlaşması sonrasında Prut ile Dinyester
nehri arasında kalan arazi Rusya'ya bırakıldıktan sonra buralara Dobruca'dan
gelen Gagauzlar ile Bulgarlar yerleştirilmiştir. Gagauzların ilk milli tarihini
yazan Mikail Çakır her ne kadar ilk Gagauz yerleşmesinin 1770'de Beserabya'ya
olduğunu ileri sürmüşse de, bundan sonraki en büyük yerleşim 1812'den sonra
olmuştur. Gagauzlar, 1856-1878 yılları arası hariç XIX. yüzyılı Rus idaresinde
geçirmişlerdir. Rus idaresi Gagauzların Hıristiyan olmasına rağmen kiliseye
gitmediğini ve dini vecibelerini yerine getirmediğin fark edince, dini kitapları
Gagauzca'ya tercüme ettirmiştir ki, böylece ilk Gagauz lehçesinin yazıya
geçirilmesi bu çabaların sonucunda olmuştur. Böylece Kiril alfabesiyle yazılan
birkaç dini kitap ortaya çıkmıştır61.
1918'de Büyük Romanya kurularak Gagauzların yaşadığı Beserabya Romen
idaresine geçmiştir. Başlangıçta azınlıklara iyi davranan Romenler, 1938'den
sonra aşırı milliyetçi ve faşist idarecilerin yönetime geçmesi sonucunda kötü
davranmışlardır. Rus dini okullarında eğitim gören ve Gagauzların ruhani lideri
olan Mikail Çakır, ilk defa Gagauz tarihi ile Gagauzca-Romence sözlük
hazırlamıştır. Hamdullah Suphi Tanrıöver Bükreş elçisi tayin edildikten sonra
Gagauzlar'la yakından ilgilenerek onların kültürlerini geliştirmek için bir takım
çalışmalar içerisine girmiştir. Romen hükümeti de Gagauzlar'ın Ruslaşmasını
önlemek amacıyla Gagauz köylerinin bazılarında Türkçe ders veren okullar
açmıştır. Bu okullarda öğretmenlik yapan Salih Recep gibi kişiler Mecidiye
kasabasından yetişmişlerdir.
Gagauzlar 1940-1941 yılları arasında Sovyet idaresi, 1941-1944 yılları
arasında Romen hakimiyeti ve 1944-1991 yılları arasında ise tekrar Sovyet
59
Karpat, a.g.m., s. 289.
Argunşah, a.g.m., s.229.
61
Karpat, a.g.m., s. 290.
60
261
yönetimine geçmişlerdir. Gagauzlar, Romen milliyetçiliği ve Slav
milliyetçiliği altında bir takım politikalara tabi tutulmuşlardır. Rusya hem
Gagauzları Ruslaştırmak, hem de Romen çoğunluğun gücünü kırmak için bir
çok Gagauza yüksek tahsil yapma ve meslek sahibi olma imkanı vermiştir62.
Bunun sonucunda Beserebya'nın başkenti olan Kişinau'da bir Gagauz aydın
grubu ortaya çıkarak, Kişanu Akademisi'nde Gagauz Bölümü açılmıştır.
Sonuçta Moldova Hükümeti 30 Temmuz 1957'de Gagauzları ayrı bir etnik
grup olarak tanıyarak, "ö" ve "ü" gibi bazı harfler de Kiril Alfabesine
eklenmiştir. Gagauzlar ilk defa Gagauz Otonom Cumhuriyeti'ni 12 Kasım
1989 tarihinde ilan etmişlerdir. Ardından merkezi Komrat'ta olan Gagauz
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ise 19 Ağustos 1990'da ilan edilmiştir.
Moldova Hükümeti artık Gaguzların isteklerine olumlu yaklaşarak,
Komrat'ta bir Gagauz Üniversitesi kurulmuştur.Gaguzların kendilerini
Moldova Hükümetine kabul ettirmeleri takdire değer bir olaydır. Ukrayna
Odessa oblası içindeki Gaguzların statüsünde bir değişiklik olmamış ve hatta
burada yaşayan Gagauzların Slavlaştığı söylenmiştir. Ancak bu durum
günümüzde Gagauzların tekrar milli kimliklerine dönme çabaları içinde
olduklarını göstermektedir63.
Yaşadıkları ülkelerin dilini eğitim ve kültür dili olarak kullanan
Gagauzların kullandığı Türkçe, uzun bir süre konuşma dili olarak kalmıştır.
Gagauzlar, Anadolu Türklüğünün bir devamı olan Balkan Türklülüğü ile
sürekli yakın bir ilişki içinde olduklarından Gagauz Türkçesi Türkiye
Türkçesi'ne oldukça yakındır64. Bunun yanı sıra Türkiye Türkleri ile Gagauz
Türkleri aynı devletin sınırları içinde yaşamaları ve her iki grubun da Oğuz
Grubu Türk şivesini kullanmaları ortak bir ağız oluşturmalarında etkili
olmuştur. Bu nedenle bugün bir Gagauz Türk'ünün Türkçesi'nin Anadolu
Türkçesinden hemen hemen hiçbir farkı yoktur.
Gagauz Türkçesi, başta Moldova'ya bağlı özerk bölge olan Gagauz
Yeri'nde, Ukrayna Odessa'sında, Yunanistan'ın Keserya bölgesinde,
Kuzeydoğu Bulgaristan'da, Romanya'nın Dobruca bölgesinde, Kazakistan ve
Kuzey Kafkasya'daki bazı yerlerde kullanılan bir Türk lehçesidir. Gagauz
Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesiyle
akrabadır65. Gaguz lehçesi, Türkiye Türkçesi'ne ve özellikle Rumeli ağzına
daha yakındır. Gagauzca; Rusça, Romence ve Bulgarca'dan birçok kelime
almıştır. Anadolu ağızlarında kullanılan "ortak" (ev), "gücük" (şubat ayı),
"süsmek" (boynuz atmak), "bıldır" (geçen sene), "teprenmek" (hareket
62
Kezban Acar, "Kafkasya'da Rus İstilası ve Direniş Hareketleri", Türkler, XVIII. Cilt, Ed. Salim
Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 520.
63
Karpat, a.g.m., s. 291.
64
Nevzat Özkan, "Gagavuz Türkçesi", Türkler, XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset,
2002, s. 252.
65
Özkan, a.g.m., s. 250.
262
etmek) gibi birçok kelime Gagauz Türkçesi'nde kullanılmaktadır. Gagauzlar
Kiril Alfabesini bırakarak, 32 harften oluşan Latin Alfabesini kullanmaya
başlamışlardır. Ayin ve duaları genellikle Türkçedir. Müslüman Türklerle
olan temaslarından dolayı temel dinî terimleri Arapça kökenlidir. Cennet,
cehennem, Allah, aaret (ahret), oruç, haram, sevab, ruh, hacı, mabed gibi
kelimeler bunlardan bazılarıdır. Sığır, koyun ve hatta horozdan kurban
kesmek yaygın bir adettir. "Allahlık" adı verilen kırlarda serbestçe dolaşan
ve kimsenin ilişmediği boğanın kurbanlık hayvanlar arasında ayrı bir yeri
vardır. Gagauz kiliselerinde kadın erkek farkı gözetilir. Gagauzlar hayat
tarzı, düşünceleri, âdet ve gelenek gibi pek çok yönleriyle Müslüman
Türklere yakın bir tarz göstermişlerdir66.
Hıristiyan-Ortodoks inancına sahip Gagauz Türkleri, Gagauz Yeri olarak
bilinen Çadır-Lunga, Komrat, Volkaneş; Beş-Göz, Kıpçak, Taşlık, Kazayak,
Baurçu, Caltay, Kireyt-Lunga, Haydar, Tomay, Avdarma, Çok-Maydan,
Dizgince, Kongaz, Kongazcık, Başköy, Çeşmeköy, Tülü-köy, Bucak, BeşAlma, Kıranlar ve Kırbalı'da yaşamaktadırlar. Bunun dışında Türkiye,
Romanya, Kuzey Osetya, Balkarya, Kazakistan, Özbekistan, Ukrayna, Rusya
ve Brezilya'da da bulunmaktadırlar67. Eskiden çok çeşitli alanlarda çalışan
Gagauzlar, son zamanlarda çiftçilik ve bağcılıkla uğraşmışlar, havyacılıkla
ise eskiye göre biraz azalmıştır. Hemen pek çok yerde olduğu gibi
Gagauzların da pek çoğu köyünü terk ederek, başka ülkelere para kazanmaya
gitmişlerdir. Bugün Gagauzların bu amaçla en çok ilgi duyduğu ülke ise
tarihî akrabalıktan ve kan bağından dolayı Türkiye olmuştur.
SONUÇ
Ukrayna genelinde Tatar boyları ve Azerilerden oluşan yaklaşık 1 milyon
civarında Türk vardır. Bunlar Ukrayna geneline yayılmış ve dağınık olarak
yaşamaktadırlar. Türkiye Cumhuriyeti'nin Yüksek Öğrenim için buraya
ayırdığı kontenjan paylaşımı çoğu zaman Ukrayna'daki Kırım ve Kazan
Tatarları arasında sürtüşmelerin çıkmasına neden olmuştur68. Türkiye'nin
Ukrayna ile olan ilişkileri Sovyetler Birliğinin dağılmasından hız kazanarak
gelişmiştir. Ukrayna'nın gerçekleştirdiği Turuncu devrimden sonra iki ülke
arasında Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurucusu Mustafa Kemal ATATÜRK
döneminde kurulan ilişkiler karşılıklı ithalat ve ihracatla daha artmıştır.
Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle içinde yaşadığımız dünya adeta küçük bir
köye dönüşmüştür. Dünyanın herhangi bir ülkesindeki bir olay anında basın
yayın aracılığıyla duyulmakta ve globalleşme gittikçe artmaktadır. Etkileşimin
bu kadar çok olduğu günümüzde ekonomi ne kadar önemliyse, kültür de o kadar
66
Karpat, a.g.m., s. 291.
Dionis Tanasoğlu, "Gagauzlar", Türkler, XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset,
2002, s. 245.
68
Yaşar Kalafat, Kırım-Kuzay Kafkasay Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara, Avrasya
Stratejik Araştırmalar Merkezi Yay., 1999, s. 34.
67
263
önemli hale gelmiştir. Kültür geleneklerinin özelliklerinin korunması, bunun
çeşitli kültür değerlerini anlayarak insan haklarına saygı gösterme ruhunu
aşılamayı da gerektirir. Avrupalıların görüşlerine göre kültür ve etnik gruplar
kimliklerini Avrupa dışında da aramalıdırlar. Doğu Avrupa ülkelerinde komünist
rejimin düşmesiyle Batı'ya yoğun insan göçünün yaşanması sonucunda, dinin
serbestisi, insan haklarının gerçek değerlerinin bilincinde olma ve birçok
meselelerin çeşitli kültür eğitimi ile yapılan bir diyaloğun gelişmesi ortaya
çıkmıştır. Hepimiz için yararlı olan tek çözüm yolu demokrasiye ve insan
haklarına dayalı beraber yaşama arzusudur. Ülkeler arası etkileşim birbirlerinin
tarihine, kültürüne ve dünya değerlerine saygı duymalarıyla başlar. Karşılıklı
olarak birbirlerini tanımada değerli kitapların birbirlerinin dillerine çevrilmesi
son derece önemlidir. Etnik azınlıkların en değerli eserlerinin Avrupa'nın en
kibar üçüncü dili olan Ukraynacaya çevrilmesi, çoğunluk olan Ukrayna halkına
azınlıkları tanıma imkanı sağlar. Ukrayna eserlerinde milli azınlıkların müspet
etkisi duyulur, azınlıkların eserlerinde de temelinde kendilerine ait birçok
özellikler korunmakla beraber, Ukrayna kültüründeki renkler görülür. Son 30 yıl
zarfında Ukrayna dili, Gagauz azınlıkların arasında yetişen birçok şiir ve
yazarların belirmesiyle daha da zenginleşmiş ve bu durum bir eserin yazılışında,
yazıldığı yerin büyük etkisi olduğunu göstermiştir. Bir azınlığın edebi ve
bilimsel eserleri ne kadar tarihin derinliklerine ait ise, o azınlığın kültürel
zenginliği de o derece büyüktür. Komünizmin düşmesiyle Ukrayna'da yaşayan
Gagauz Türklerinin ana ülkeyle olan kültürel bağları tekrar canlanmış, her iki
taraftan bilim adamlarının Uluslar arası Kongre ve Sempozyumlara
katılmalarıyla fikir teatisi kolaylaşarak ilişkiler normalleşme seyrine girmiştir.
20.Yüzyılın sonlarına doğru SSCB ve sosyalist dünyanın yıkılışı sonrasında
Avrasya coğrafyasında büyük değişiklikler yaşanmıştır. Türkiye ortaya çıkan
bölgesel ve küresel gelişmelere karşı hazırlıksızlık yakalanmıştır. Türkiye'nin
sahip olduğu jeopolitik konumu, kendisini Avrasya coğrafyasındaki ortaya çıkan
bu boşluğun merkezine doğru itmiştir. Soğuk Savaş dönemi sonrasında ortaya
çıkan Yeni Dünya Düzeninde Türkiye, entellellektüel ve yapısal dönüşümünü
tamamladığı oranda başaralı olacaktır.
Kaynakça: ACAR, Kezban; "Kafkasya'da Rus İstilası ve Direniş Hareketleri",
Türkler, XVIII. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 516-521.
ARGUNŞAH, Mustafa; "Gagauzların Tarihi", Türkler, XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd.,
Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 228-244. ÖZKAN, Nevzat; "Gagavuz Türkçesi", Türkler,
XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 250-261. TANASOĞLU,
Dionis; "Gagauzlar", Türkler, XX. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002,
s. 245-249. YILMAZ, Mustafa; "Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938)",
Türkler, XVI. Cilt, Ed. Salim Koca vd., Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 579-596.
ARMAOĞLU, Fahir; "Tarihi Perspektif İçinde Misak-ı Milli'nin Değerlendirilmesi",
Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2000.
SOYSAL, İsmail; Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt, Ankara, Türk Tarih
264
Kurumu Yay., 1989. SONYEL, Selahi R.; "Kurtuluş Savaşı Günlerinde Doğu Siyasamız",
Belleten, XLI. Cilt, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977. FEYZİOĞLU, Turhan;
"Atatürk'ün Dış Politikasının İlke ve Amaçları", Atatürk Türkiye'sinde Dış Politika
Sempozyum, İstanbul, 1984. KARABEKİR, Kazım; İstiklal Harbimiz, 2. baskı,
İstanbul, 1969. ÖZTÜRK, O. Metin; Rusya Federasyonu Askeri Doktirini, Ankara,
Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yay., 2001. LANGLOİS, Georges; 20. Yüzyıl
Tarihi, İstanbul, Nehir Yay., 2003. ERSUN, Cengiz, Tezer Palacıoğlu; Ukrayna Ülke
Profili, Mevzuat ve Türk Girişimciler, İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yay., 1997.
BAYUR, Yusuf Hikmet; Türkiye Devleti'nin Dış Siyasası, Ankara, 1973.
YERASİMOS, Stefanos; Türk Sovyet İlişkileri Ekim Devriminden Milli Mücadeleye,
İstanbul, 1979. Armaoğlu, Fahir; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, I. Cilt, Ankara, Türkiye İş
Bankası Yay., 1994. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, İstanbul, Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları, 1999, s.294-295. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, 1999, s. 297. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, Türkiye
İş Bankası Kültür Yayınları, 1999, s. 72. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, C. III, Türkiye
İş Bankası Kültür Yayınları, 1999, s. 300. Karpat, Kemal H.; "Gagauzlar", Türkiye
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13. Cilt, İstanbul, 1996. Kalafat, Yaşar; KırımKuzay Kafkasay Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara, Avrasya Stratejik
Araştırmalar Merkezi Yay., 1999.
Неджаті Демір, д-р філол. наук, проф.
/Prof. Dr. Necati DEMİR (Туреччина)
ЛІТЕРАТУРНІ ПАМ'ЯТКИ САЛТУКНАМЕ ТА ОГУЗНАМЕ
SALTIK-NAME VE OĞUZ-NAME'LER IŞIĞINDA GAGAUZ TÜRKLERİ
Висвітленню питання коріння гагаузів та їх історичного походження присвятили
себе чимало науковців. Слід зазначити, що намагання шукати історичне коріння
гагаузів у витоках інших, нетюркських народів, що до нього вдаються зосібна
зарубіжні вчені, варто розцінювати як чорну пляму на тлі історії науки.
Є беззаперечною істиною, що гагаузи були частиною тюрків, які у ІХ–ХІ ст.
іще до сельджуцької навали вирушили на захід, північним узбережжям
Причорномор'я. З наскельних написів та зображень стає зрозуміло, що огузи, які
мігрували із першою великою хвилею кочів'я, сповідували тенгріанство (віру у Ґьок
Тенгрі). Історичні документи ясно свідчать, що лише після налагодження відносин
із Візантією вони прийняли християнство.
При дослідженні гагаузької історії, культури та мови, при вивченні усної народної
творчості, ба навіть розказуваних серед гагаузів анекдотів про Ходжу Насреддіна
стають зрозумілими їхні зв'язки із Анатолією. Цей зв'язок іще більше увиразнюється у
двох творах, написаних в Анатолії та Румелії. Одним із них є Салтик-наме. Салтикнаме висвітлює широкі та детальні відомості про тюрків, які проживали на території
Балкан, сучасної Румунії, України, Молдови та навіть Криму.
Ебю-ль Хайр-и Румі, автор, що записав зібрані ним народні перекази у текст
Салтик-наме, веде мову про розлогі простори від Едірне, Балкан, Румунії до України,
Молдови і навіть меж Криму, вдається до вражаючих подробиць, описуючи до
найменших деталей місця та історичні події. Це змушує нас думати, що він сам
особисто відвідав усі ці місця. Інше цікаве зауваження – що зібрання переказів здійснено
265
приблизно через 170 років після смерті Салтика Ґазі, допоки ще історичні події, що
слідували безпосередньо за ним, не були стерті з народної пам'яті.
Для розгляду історії гагаузів Салтик-наме можливо є найціннішим джерелом.
Згідно з цим твором одна частина гагаузів є тюрками-огузами, приведеними Салтиком
Ґазі з Анатолії, насамперед Конії, в Едірне. Сари Салтик у останні роки свого життя
перебрався до Едірне, надавши статусу міста "осередку газіїв" та "врат завоювань за
віру". Він привів із Анатолії до Румелії тюрків-мусульман та розмістив їх там. За
твором, тюрки -мусульмани приходять на Балкани в часи Салтика Ґазі, у ХІІІ ст., та
оселяються в різних районах Румелії. У творі також описується, як тюркимусульмани, потрапивши в безвихідне становище, були похристиянені.
Інший твір, що стосується історії гагаузів, – це твір Сельджук-наме (Теваріх-і
Ал-і Селчу). Твір з'явився у XIV ст., написаний турецькою Язиджиоглу Алі, і є одним
із найважливіших джерел з історії держави сельджуків та огузів. У творі в
подробицях описано, як приведені Салтик Ґазі з Анатолії тюрки розселяються в
районі Добруджі. Сельджук-наме набуває непересічної цінності саме тому, що
датується 1300-ми роками.
Giriş:
Gagauz Türklerinin dünya üzerindeki nüfusunun yaklaşık 300 bin olduğu
tahmin edilmektedir. Bunlardan yaklaşık 250 bini eski SSCB sınırları
içerisinde yaşamaktadır. Yoğun olarak Moldova, Bulgaristan, Ukrayna'da
yerleşiktirler. Çeşitli sebeplerle Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan,
Kuzey Osetya ve Kabardey'e hatta Brezilya'ya da yayılmışlardır.
Eski SSCB'nin dışında Romanya (Dobruca) ağırlıklı olmak üzere
Kuzeydoğu Bulgaristan (Delioraman bölgesi, Emine Burnu'ndan Tuna
Irmağı ağzına kadar olan bölge, Varna, Kavarna, Balçık, Silistre, Razgard,
Tutrakan, Povardı, Şumnu) ve Yunanistan (Keserya bölgesi)'da da Gagauzlar
yaşamaktadır.
Moldova'da yaşayanlar güneydeki Bucak yöresinde yoğunlaşmıştır.
Moldovya'ya bağlı Komrat merkez olmak üzere Gagauz Özerk Yeri adıyla
bilinen 30 köyde 135 bin kişinin yaşadığı bilinmektedir. Gagauzlar ayrıca
Çadır Lunga, İsmail, Kişinev, Bender, Kuhul yörelerinde de karşımıza
çıkmaktadırlar.
Ukrayna'da ağırlıklı olarak Odessa ve Zaporjye illerinde
yoğunlaşmışlardır. Dinyeper nehrinin kuzeyinde de önemli bir nüfusu
bulunmaktadır.
Gagauzların XX. yüzyılın başlarına kadar yazılı bir edebiyatları
oluşmamıştır. Yani eski zamanlardan kalan edebî ve tarihleri ile ilgili bir
eseri yoktur. İlk yazılı eserlerini 1957'de kendi alfabelerini kullanmaya
başladıktan sonra görürüz. Bununla birlikte onların zengin bir sözlü edebiyatı
bulunmaktadır. Dolayısıyla Gagauzlar ile ilgili bilgiler dillerinden, sözlü
edebiyatlarından, onlarla ilgili yazılmış Türkçe eserlerden ve başka
milletlerin eserlerinden âdeta cımbızla toplanması gerekmektedir.
Gagauzlar, Hristiyan–Ortodoks inancına mensupturlar. Aslında Sarı
Saltık'ın onların bir kısmını Müslüman yaptığı, Saltık-name'de detaylıca
266
anlatılmaktadır. Ancak tarih boyunca Hristiyan olmaları ile tanınmışlardır.
Fatih Sultan Mehmed İstanbul'u fethettikten sonra, milliyetlerine
bakmaksızın bütün Ortodoksların başı olarak Rum Patriğini tanımış, Patriğe
din konularının dışında da pek çok yetki vermiştir69. 1867 yılında İstanbul
Patriğine verilen bir yazıda Gagauzlar için, son derece isabetsiz bir tanım
olarak "Türkçe Konuşan Elenler" denmektedir.
Bu güne kadar Gagauzların kökeni ve tarihi konusunda pek çok bilim
adamı emek harcamıştır. Bunlar içerisinde, özellikle yabancı bilim
adamlarının Gagauzların kökenini başka milletlerin tarihinde araması, bilim
tarihi açısından kara bir leke olduğunu belirtmek gerekmektedir.
Ekonomileri; hayvancılık, bağcılık ve çiftçiliğe dayanmaktadır.
Ekonomik zorluklardan dolayı son yıllarda iş bulmak için köylerini hatta
ülkelerini terk etmeleri, istikballerini karanlığa doğru götürmektedir.
Gagauzlar, XV-XX. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti sınırları
içerisinde yaşamışlardır. Gagauzlar konusunda Osmanlı Tahrir Defterleri
araştırmaya muhtaçtır. Gagauzların yoğun olarak yaşadığı bölge, Varna,
Prevadi, Şumnu, Hısrsova, Kili, Ak-kirman'dır. Bu yerleşim birimleri Silistre
sancağına bağlıdır70.
Gagauz Türkçesi, Türkçenin lehçe ve şiveleri içerisinde Oğuz Türkçesi
dairesi içerisinde yer almaktadır. En yakın olduğu lehçeler Türkiye Türkçesi,
Türkmenistan Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesidir. Daha açık bir ifade ile
Gagauz Türkçesi, Oğuz Türkçesi içerisinde olup coğrafyanın biraz farklı
oluşu ile dikkat çekmektedir. Bununla birlikte Kuzey Türkçesinin (Kıpçak
Türkçesi, Kazakistan Türkçesi-Kırgızistan Türkçesi) bazı özelliklerini de
bünyesinde bulundurmaktadır. Moldova içerisinde yer alan Komrat ve Çadır
ağzı merkez ağzını teşkil etmektedir. Yazı dili, bu bölgeye dayanır. Güney
ağzı ise Gagauz Yeri'nin güneyinde yer alan Valkaneş bölgesinde ve
Ukrayna sınırları içerisinde Kalan Odessa bölgesinde konuşulur71.
Bütün bu bilinenlerle birlikte Gagauzlarla ilgili pek çok konu sır kutusu
içerisinde yer almaktadır. Kaynaklarda Gagauz adına 1800'lere kadar
rastlayamayışımız, Gagauz adının etimolojisini net bir şekilde yapıp
tartışmadan kurtaramayışımız, onların kökenini doğru bir biçimde ortaya
koyamayışımız gerçekten düşündürücüdür.
1. Karadeniz'in Kuzeyinden Gelip Gagauzya'ya Yerleşen Türkler:
Gagauzların büyük bir bölümü, IV-X. yüzyılda Avrupa'ya göçen Hunlar ve
Bulgarlar; bir bölümü IX-XI. yüzyılları arasında Selçuklulardan önce batıya,
Karadeniz'in kuzey tarafından göçen Türkler olduğu şüphe götürmeyen bir
69
70
71
Harun Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri, Ankara 1991, s. 11-13.
370 Numaralı Muhâsebe-i Rum ili Defteri, 937 (1530).
Nevzat Özkan, "Gagavuz Türkçesi", Türkler Ansiklopedisi, İstanbul 2002, C. 20, s. 250-261.
267
gerçektir. Gagauzların / Oğuzların Doğu Avrupa'ya ilk göçleri, Hazar Denizi ile
Karadeniz'in kuzeyinden olmuştur. Göçlerinin kısa hikâyesi şöyledir:
Hunlar, M.Ö. 58'de zayıflayıp ikiye bölündü. Bu ayrılık, onları daha da
zayıflattı. Yıkılma süreçleri 216 yılına kadar sürdü. Büyük Hun Devleti'nin
dağılmasından sonra Asya'nın batısında oturanlar, batıya doğru göçerek Aral
Gölü ile Hazar Denizi arasında yaşayan Alanların topraklarını ele geçirdiler.
Hunlar burada da durmayarak daha batı yönüne göçmeye devam ettiler.
Avrupa'daki kavimler bu göçe karşı koyamadılar. Devrin güçlü devleti olan
Roma İmparatorluğu, Hunların akınlarını durduramadılar. Bu göç sonucunda
Roma İmparatorluğu 395'te Doğu Roma İmparatorluğu ve Batı Roma
İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu 476'da
yıkılmış, yerine pek çok küçük devlet kurulmuştur. Hunlar batı yönüne iki
koldan girmişlerdir. Bir kol Karadeniz'in kuzeyinden Avrupa'nın içlerine
kadar ilerlemiştir. İkinci kol ise Kafkasya'dan kuzeye dönüp Anadolu'ya
girmiştir72. İki taraftan Hun akınları arasında kalan Roma İmparatorluğu,
vergi vermeye mecbur kalmıştır.
Bulgar kelimesi, Türkçe bulgamak " birbirine karışmak"73 fiilinden
türemiştir. Bir kısım Hunlar ile Dinyeper-Volga arasında yaşayan Ogur
Türklerinin karışımından Bulgar kavmi doğmuştur74. Bulgarların M.S. II.
yüzyıldan itibaren Ural Nehri çevresinden Karadeniz kıyılarına kadar
Hunlarla geldiği anlaşılmaktadır75. "Bizans Tarihçilerinden Rhetor Priskos
ile Sudies, 463 yılında, Şaragur, Ugor ve Onogur adlı Hun kabilelerinin
Karadeniz'in kuzeyinde, Tuna ırmağının kolları ile Volga arasındaki
bozkırlarda yaşamış olduklarını kaydederler. ... Bu tarihten aşağı yukarı 20
yıl sonra, 482'de, Bizans kaynakları bu konfederasyonun veya onun en
önemli kabilesinin adı olarak Bulgar adını da zikrederler"76.
Uzlar / Gagauzlar, Volga / Volga ötesi Oğuzlarından bir bölümdür77.
Büyük Oğuz boylarının batı kısmını teşkil etmektedir. Rus kaynaklarında
"Torki", Bizans kaynaklarında ise sadece "Uz" olarak geçmektedir78. Uz,
Oğuz kelimesinin bozulmuş veya farklı dillerde yazılmış biçimidir.
Uzları, 860 yılında Hazarlara komşu olarak Hazar Denizi'nin kuzey doğu
taraflarında İdil nehrinin doğu kenarlarında görmekteyiz79. Peçeneklerin
72
Ankara'nın Güdül ilçesi, Salihlerobası kaya üstü resim ve motifleri ile Türk karakterli yazıların,
Hunlar Dönemi'nden kaldığını düşünmekteyiz.
73
Bu fiil, Eski Türkçeden beri karıştırmak, karışmak anlamlarıyla yürürlüktedir (Geniş bilgi için bk.
Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987, s. 35; Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur
Türkçesi Sözlüğü, Ankara 1968, s. 52; DLT, s. 114-114).
74
Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul 1999, s. 51.
75
Géza Fehér, Bulgar Türkleri Tarihi, Ankara 1999, s. 6-7, 15.
76
Talât Tekin, Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara 1987, s. 1.
77
László Rásonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, s. 132.
78
A. N. Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 2002, s. 65.
79
Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz..., s. 31.
268
yerini işgal eden Uzların uzun bir süre Yayık-İdil sahasında kaldıkları
anlaşılmaktadır80.
Onlar, arkalarından gelen Kumanlar / Kıpçakların baskısıyla yurtlarından
ayrılmışlar. Karadeniz kıyılarında bulunan Peçenekler, 860'tan itibaren
Uzların baskısından dolayı İdil / Volga'nın batısına geçmişler, Uzlar da
onların boşalttıkları yerlere yerleşmiştir81. 985'te kuzey Rusya'da SuzdalRostov bölgesinde, Orta İdil'in batısından, Sura, Oka ve Don nehirlerinin
başlarına kadar uzandıkları tahmin edilmektedir. 1036'da Kiyef Rusyası'nın
güneyine gelişleri tarihe not olarak düşülmüştür82.
Uzlar, 1048'de Peçenekleri bu defa Dinyeper boylarından çıkarıp batıya
doğru sürmüşlerdir. Bu baskı yıllarca sürmüş, göç dalgaları Avrupa'nın
ortalarına kadar devam etmiştir83. 1055-60 yıllarında Orta Dinyeper boylarına
ulaştıkları bilinenler arasındadır84. Türklerin bu yıllarda batı istikametine
göçlerinin başını Peçenekler çekmektedir. Arkasından Uzlar, daha geride
Kuman / Kıpçaklar yürümüştür. Göç sırasında Peçeneklerin terk etmek
zorunda kaldığı yerleri Uzlar, onların boşalttıklar yerleri Kuman / Kıpçaklar
doldurmuştur. Bu baskıdan dolayı Rusya içlerinde yayılan çok sayıda Uz
topluluğu kalmıştır85. Bunların bir kısmı Rusya'da Ros nehri boylarına
yerleşmiştir. Aynı yıl Rus Knezleri, Uzların üzerine sefer düzenlemişler, onlar
da bu süreç içerisinde direnemeyince Tuna istikametine çekilmişlerdir86.
1064-65'te altmış87 bin haneden müteşekkil Uzlar, Balkanlar'a büyük bir
akın gerçekleştirdiler, Bizans ve Peçeneklerin yenilgisine uğrayıp geri
çekilmek zorunda kaldılar88. Şaman olan Uzların 1086'da başbuğları
Gündoğdu'dur89.
Arkadan gelen baskı şiddetlenince, bir kısmı Karadeniz'in kuzeyinde,
Dobruca civarında kalmış90, başka bir kısmı ise Tuna'yı geçmiş ve
80
Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz..., s. 65.
İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 2000, s. 182-183; A. N. Kurat, Peçenekler,
İstanbul, 1937, s. 150.
82
Kurat, Peçenekler, s. 66.
83
Kurat, Peçenekler, s. 150.
84
Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul 1992, s. 67.
85
Bu Türk boylarının derme evleri, binek hayvanları ve yaşama tarzları ile göç etmeye son derece
uygundur. Dinleri de Şamanlık idi.
86
Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz ... , s. 47.
87
Bazı kaynaklara göre 600.000 nüfustan bahsedilmektedir (Geniş bilgi için bk. Kurat, Peçenekler, s. 151)
88
Rásonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, s. 132; A. Zeki Velidî Toğan, Umumî Türk Tarihi'ne
Giriş, İstanbul 1981, s. 158; Kurat, Peçenekler, s. 150.
89
Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz ... , s. 91.
90
Dobruca bölgesinde kalan Uzların günümüzdeki Gagauzların bir bölümü olduğu
düşünülmektedir. Karadeniz'in kuzeyinde kalan Uzlar, daha sonra Rus hâkimiyetine geçmiştir.
Bugünkü Gagauzların büyük çoğunluğu Uzlardır. Diğer bölümü ise Peçenek ve Kuman Türklerinin
Hristiyanlığı kabul edenlerin torunlarıdır (Kurat, Peçenekler, s. 151; Kafesoğlu, age, s. 195; Nevzat
Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara 1996, s. 18).
81
269
Balkanlara inmiştir. Diğer bir kısmı Rus Knezleri tarafından hizmete alınarak
sınır boyuna yerleştirilmiştir. Torçsek şehrinin Uzları yerleştirmek için
kurulduğu bilinmektedir. Bu bölgedeki Torçin, Torkin, Torkskoye ve
Torkitsi yer isimlerinin de Uzların mirası olduğu kabul edilmektedir91.
Urfalı Meteos, Kıpçakların Peçenekleri ve Uzları önlerinden sürerek
Balkanlar'a kadar getirdiğini; Peçenek ve Uzların 1050-1051'de Bizans
topraklarına akın yaptıklarını ve bir prensi esir ettiklerini kaydetmiştir92.
Uzarın önünden batıya doğru ilerleyen Peçeneklerin 1050'de Bizans
topraklarına girdiği, Makedonya ve Bulgaristan'a yerleştirildiği ve onların
Hristiyanlığı kabul ettiği bilinenler arasındadır. Günümüzde Romanya
sınırları içerisinde yer alan Erdel bölgesinde yer alan Uzi Szoroş (Uz Boğazı)
Uzların hatırası olarak kabul edilmektedir93.
Uzlar, 1065'te Tuna'yı geçip Balkanlar'a inince akıncılığa çıkarlar. Uzlar,
Tuna'dan sonra Peçeneklerin arkasından Makedonya, Trakya ve Selânik
taraflarına inmişler, buraları yağmalamışlardır94. 1065-66'da Bizanslılar
çoğunluğunu Ermenilerin oluşturduğu büyük bir ordu ile Tuna tarafına
Uzların üzerine yürür. Nehrin kıyısında şiddetli bir muharebe başlar. Zorlu
bir savaştan sonra Uzlar galip gelir. Bizans komutanı Vasil'i de esir alırlar95.
Fakat Uzların bu akınları kendilerine bir fayda getirmez. Aksine onlar
için sıkıntılı günler başlar. Eski düşmanları Rus, Bizans ve Peçeneklerin
saldırıları, soğuk, salgın hastalıklar, açlık onların toplu hâlde kırılmalarına
sebep olur. Birliklerini koruyamayan Uzlar, dağıldıktan sonra bir kısmı
Bizanslara, bir kısmı geri dönüp Ruslara sığınır96.
Uzlar, birliklerini kaybettikten sonra düzenli bir devlet kuramamışlardır.
Bizanslılar onları ağırlıklı olarak Makedonya'da iskân ettirmiş, gerektiğinde
paralı asker olarak cephelere götürmüşlerdir97. Makedonya'daki Türk
unsurunun kuvvetlenmesi de onların yerleşmesi ile gerçekleşmiştir.
Bizans, Selçuklu akınlarını durdurabilmek için kendilerine sığınan Uz ve
Peçenekleri Anadolu'ya geçirmiştir. Malazgirt Savaşı'nda Bizans tarafındaki
Oğuzların sayısının 15.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir98.
Diojen, Malazgirt Savaşı'nda Bizans ordusunun sağ tarafına Uzları, sol
tarafına da Peçenekleri yerleştirir. Savaşın tam kızıştığı anda Peçenek ve
91
Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz ... , s. 67.
Urfalı Meteos Vakayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), (Türkçeye
Çeviren: Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987, s. 91.
93
Rásonyi, age, s. 132.
94
Kurat, Peçenekler, s. 150; Kafesoğlu, age. s 183.
95
Uzlar, Vasil için çok yüklü bir fidye isterler. Bizanslar, komutanları Vasil'i bir Uz askerine rütbe
ve para vererek kurtarırlar (bk. Urfalı Meteos Vakayi-nâmesi, s. 123).
96
Sümer, age, s. 67; Kafesoğlu, age, 184; Kurat, Peçenekler, s. 152.
97
Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul 1992, s. 67-68.
98
Sümer, age, s. 68.
92
270
Uzlar, Selçuklular tarafına geçerler. Bizans ordusu bir anda dağılır99.
Bilindiği gibi Selçuklular, savaşı kazanır.
Saltık-nâme'ye göre Saltık Gazi, Edirne ve Batı Trakya tarafına geçtiğinde,
bu yörede yaşayan çok farklı halkları karşısında bulur. Bunlardan bir kısmı
Bizans kalıntısı olmalıdır. Fakat önemli bir bölümü ise Oğuzlardan önce gelen
gayrimüslim Türklerdir. Batı Trakya'da bulunan Uzgaç, 1530 tarihli tahrir
defterine göre Edirne'ye bağlı Uzgaş karyesi ve Uzgaş mezrası100, Selanik'e bağlı
Uzguraf karyesi, Ilıca'ya bağlı Uzgurova karyesi, Bedriç nahiyesine bağlı
Uzgurova mezrası101, Vılçıtrın livası-Lab nahiyesine bağlı Uzunak karyesi,
Hersek livasına bağlı Uzbiya karyesi102, Ohri'ye bağlı Uzgur kenisesi, İlbasan
livasına bağlı Uztoror karyesi, Avlonya livasına bağlı Uskurgojde karyesi, Usyot
karyesi, Uzguralçe karyesi, Uzguraliçe, Uzgurat karyesi ve Uzgurat mezrası
(Avlonya kazasına bağlı)103 yer adları Uzların mirası olmalıdır.
2. Saltık-name'ye Göre Gagauzlar:
Saltık-name'de verilen bilgilere göre günümüzde Romanya'ya bağlı
Babadağı bölgesinde Hristiyan Türkler bulunmaktadır. Hatta Saltık-name'nin
girişinde geçen: "Rivayet edenler şöyle anlatırlar ki Sarı Saltık'ın asıl ismi,
Hızır'dır. ... Onun çok sayıda gazanamesi ile çok sayıda cengi vardır.
Kâfirler, "Baba" diye yâd ederlerdi. On iki yerde makamı vardır. Baba
dedikleri Babadağı'nı Sarı Saltık fethetmiştir. Hâlâ kasabada makamları ve
tekkesi bulunmaktadır. Tekkenin koyunu ve sığırı çoktur"104 bilgisinden
anladığımıza göre Babadağ ismi de bizzat Sarı Saltık'tan gelmektedir.
Saltık-name'de verilen bilgilere göre Babadağ ve Babadağ'da yaşayanlar
Saltık Gazi için çok önemlidir. Saltık Gazi Kefe'ye giderken Babadağ'da bir
bey karşısına çıkar. Olayın devamı şöyle gelişir: "Bu tarafta Şerif (Saltık
Gazi), bir hisarcığa yetişti. Beyi, karşılamaya geldi. Server'e hizmet etti,
nimet getirdi ve iman arz kıldı. Şerif, o beye izzetler edip hoşgördü. O bey: 'Server! Kerem et, bu yerde bir makam edin. Oturalım, kâfirler ile gaza
edelim, dedi. Şerif: '-Ya melik! Beni mazur gör. Çok uzun zamandır Kefe
tarafından ve Müslümanlardan ayrıyım, dedi. O bin kişiden üç yüzünü, o
beyin yanında bıraktı. Beyin adına, Papa Dimitri derlerdi. Şerif ona, 'İbrahim'
diye ad koydu. Ayrıca oradaki kaleye ve şehre, "Baba" diye ad koydu"105.
Saltık Gazi, Babadağ ve Dobruca'ya uğradığında hep itibar görür. Çünkü
bu çevrede yaşayanlar onun dostudur: "Bir süre sonra, Tolcan denilen yere
ulaştılar. Tuna'nın üstü idi. Orada yaşayanlar, Server'e dost idiler. Denizin
99
100
101
102
103
104
105
Urfalı Meteos Vakayi-nâmesi, s.142.
370 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), Ankara 2001, s. 119.
167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), Ankara 2003, s. 88, 117.
167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri II (937/1530), Ankara 2003, s. 65, 116.
367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri III (937/1530), Ankara 2008, . 95, 100.
Necati Demir-M. Dursun Erdem, Saltık Gazi Destanı, Ankara 2000, s. 21.
Demir-Erdem, age, s. 121.
271
diğer sahilinden onların üzerine kâfirler gelip hücum eylemişler. Ne kadar
gemileri varsa hepsini yakmışlar. ... Seyyid, suyu tekrar beri eçti, Baba'ya
gelip bir süre orada dinlendi. Oradan da geri Dobruc'a geldi. Melikler ile
sohbet etti. Seyyid'in bu bölgede beyliğe koyduğu adamın sayısı, yaklaşık
yüz idi. Şerif, oradan da ayrılıp gitti. Bir süre sonra Edirne Kale'sine
erişti"106. "... Şerif oradan ayrıldı, Dobruc ilindeki zaviyesine geldi. Oradan
da göçtü, halkı daha önce imana gelen bir kaleye geldi. Oraya, Baba diye ad
vermişlerdi. Tuna'ya yakın idi. Oraya geldi, halk ile muhabbet etti. Sonra geri
döndü. Giderken bir makama uğradı. Oranın meliki, Şerif'i karşıladı.
Ziyafetler verildi. Seyyid'i güzel bir şekilde ağırladılar"107.
Ukrayna'nın İsmail şehrinin nasıl bu adı aldığı da Saltık-name'de rivayet
edilmektedir. Saltık Gazi bir gün Babadağ'a gider. Orada yaşlı bir papaz Saltık
Gazi'yi karşılar. Bu bölgenin beyi İstefan, Hz. Peygamberi rüyasında görmüştür.
Saltık Gazi gelince İstefan, Müslüman olur. Saltık Gazi de onun adını İsmail
olarak değiştirir ve bu bölgeye bey olarak görevlendirir. İsmail, Saltık Gazi ölene
kadar hem Babadağ bölgesinin beyi hem de onun gaza arkadaşı olarak eserde
zikredilir. Ayrıca Saltık Gazi, Babadağ'da bir zaviye yaptırır. Zaman zaman
ailesi ile buraya göçer. Eserde Saltık Gazi'nin Babadağ'a onlarca kez nasıl gidip
kaldığı ve burada dinlediği anlatılmaktadır108.
2.Saltık-name'ye Göre Anadolu'dan Gagauzya'ya Göçen Türkler:
Kaynaklara göre Müslüman Türkler, Rumeli'ye 1350'li yıllarda geçmişler,
1360'da Edirne'yi fethetmişlerdir109. Hâlbuki Saltık-nâme'ye göre Müslüman
Türklerin Trakya'ya geçişi, 1200'lü yılların ortalarına kadar gitmektedir110.
Kaynaklardan anlaşıldığına göre Sultan I. Murad'ın kalıcı fethinden
yaklaşık 100 yıl önce Batı Trakya fethedilmiş, fakat birkaç kez el
değiştirmiştir.
Kaynakların
yetersizliğinden
dolayı,
bu
durum
kesinleştirilememiştir. Saltık-nâme 111 veya diğer adıyla Saltık Gazi Destanı,
Batı Trakya ve Edirne'de kaleme alınmıştır 112.
106
Demir-Erdem, age, s. 277.
Demir-Erdem, age, s. 303.
Demir-Erdem, age, 279-650.
109
Âşık Paşaoğlu Tarihi, (Hazırlayan: Atsız), İstanbul 1992, s. 50-51.
110
Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki Batı Trakya sınırları içerisinde kalan Lavara'nın eski adı
Saltıkköy, Valtos'unki ise Saltıklı'dır. Saltık Gazi ile ilgili olan bu iki yer adının Batı Trakya
coğrafyasında yer alması, gerçekten ilgi çekicidir. Saltık Gazi'nin pek çok yerde türbesi ve makamı
bulunmaktadır. Saltık-nâme'ye göre, Saltık Gazi'nin kendisinin ve gaza arkadaşlarının Batı
Trakya'nın Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük rolü olmuştur. Saltıkköy (>Lavara), Saltıklı
köyü (>Valtos), Karaishaklı köyü (>Sakkos), Yeni Umurbeyli köyü (>N. Cheimoneio), Eceköy
(>Lepti) yer adları da bunun en önemli delilleri arasındadır.
111
Saltık-nâme'nin nüshaları: 1. İ. H. Uzunçarşılı'nın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde
bulduğu ve Abdülbaki Gölpınarlı'nın tanıttığı nüsha. Eser, kütüphanenin Hazine Bölümü 1612
numarada kayıtlı olup 618 sayfa ve üç ciltten oluşmaktadır. Baştan eksik olan nüsha, 1591 yılında
istinsah edilmiştir. 2. Dr. Müjgân Cunbur'un Millî Kütüphanede bulduğu nüsha ise hâlen aynı
kütüphanede, Yazma Eserler Bölümü 64 numarada kayıtlıdır. 283 yapraktan oluşan eser, baştan ve
107
108
272
Saltık-name'nin birinci ciltteki "Sarı Saltık'ın Rumeli'ye Geçmesi", "Sarı
Saltık'ın İstanbul ve Balkanlara Seferi"; ikinci ciltteki "Şerif'in Rum İline
Geçmesi", "Firengistan'ın Fethi ve Sedd Hikayesi", üçüncü ciltteki "Ayas
Bey'in Eflak Meliki ile Cenk Etmesi", "Umur Bey'in Rumeli'ye Geçmesi ile
Osman Gazi ve Evladının Rumeli'ye Geçmesi" bölümleri, Oğuzların
Balkanlar'a ve Doğu Avrupa'ya göçlerini anlatmaktadır. Saltık-name'nin
bahsedilen bölümleri ve diğer bölümleri Oğuz Türklerinin tarihi açısından
tarihî kaynaklarla karşılaştırılarak tek tek incelenmelidir.
Saltık-nâme'den anlaşıldığına göre Sarı Saltık, XIII. yüzyılda yaşamış,
Anadolu ve Rumeli'nin Türkler adına fethinde birinci derecede rol almış bir
Türk kahramanıdır. O, Sinop'ta doğmuş, hayatta olduğu süre içerisinde üç
kıtaya âdaleti, doğruluğu ve aydınlığı bu ilimizden hareket ederek
götürmüştür. Hayatının daha sonraki yıllarında Edirne'ye taşınmış, burayı
"gaziler ocağı"113 ve "fetih kapısı" durumuna getirmiştir. Sarı Saltık'ın
faaliyet alanı, yukarıda da bahsedildiği gibi Anadolu'dan başlar. Daha sonra
haksızlık, kanunsuzluk, zulüm ve kötülüklerin bulunduğu bütün yeryüzüne
uzar. Yani Sarı Saltık, nerede kötülük, kanunsuzluk ve zulüm varsa
düzeltmek için oradadır.
sondan eksiktir. İstinsah tarihi belli değildir. 3. Bor'daki Halil Nuri Bey Kütüphanesinde bulunan
nüsha, 17292 numarada kayıtlı olup 2 ve 3. cildi içermektedir. 499 yapraktan ibaret olan eser,
1578'de Edirne'de istinsah edilmiştir. 4. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi İbnü'l-Emin Mahmut İnal
Bölümü 3056 numarada kayıtlı olan bu nüsha, 95 yapraktan müteşekkil olup 1733 yılında Emin b.
Halil tarafından istinsah edilmiştir. 5. Millî Kütüphane Yazma Eserler Bölümü A. 2897 numarada
kayıtlı olan yazma, 170 sayfadan ibarettir ve müstensihi belli değildir. Fahir İz, Müjgân Cunbur,
Şükrü H. Akalın ve Kemal Yüce yukarıda sayılan nüshalar üzerinde kıymetli araştırmalar
yapmışlardır. 6. Hâlen Necati Demir'in şahsi kitaplığında bulunan altıncı nüsha ise Gaziantep'in
Sarısalkım köyünde bulunmuştur. Başı ve sonu tam olan tek nüshadır. 29 x 18 cm. ebadındadır.
Siyah deriden yapılmış cilde sahiptir. Yazma, Bekirli Genç Osman-zâde lâkaplı Yusuf oğlu Ömer
tarafından, Ebü'l Hayr-ı Rûmî'nin Saltık-nâme'sinden 26 Recep 1279 / 1863'te istinsah edilmiştir. Bu
nüsha hakkında Necati Demir tarafından iki tanıtma yazısı yazılmıştır.
112
Saltık Gazi ile ilgili rivayetler, XV. yüzyılda halk arasında, özellikle Balkanlar'da, yaygın olarak
anlatılmaktaydı. Bu durum, Cem Sultan'ın dikkatini çeker. Yanındaki görevlilerden biri olan Ebü'l Hayr-ı
Rûmî'yi, Sarı Saltık ile ilgili rivayetleri toplamak üzere görevlendirir ve Saltık Gazi'ye ait menkıbelerin
yazıya geçirilmesini sağlar. Eserin yazarının verdiği bilgilere göre, Saltık-nâme'nin yazılışı yedi yıl
sürmüştür. Dolayısıyla eser, Ebü'l Hayr-ı Rûmî tarafından 1473-1480 yılları arasında, Edirne'de yazılmıştır.
113
"Naķildür kim Andriyye, Server elinde ķırķ bir yıl olup Müslümānlar elinde bang-ı dįn urulur
ķāǿim-i İslām oldılar. Ġāzįler ocaġı oldı. Ġāzįler ocaġı olduġına sebeb oldur, zįra ġāzįler anda
dirnek iderlerdi. Dįn ķuvvet ŧutup İslām ehlinüñ taĥtı idi, mübārek yir idi, ķutlu maķām idi. Andan
her yire ġāzįler uġur görürlerdi ve Seyyid ġāzįlere vaśiyyet iderdi ki dāyim; İy gāzįler ber-ħūrdār
olasız. Bu ocaġı zįnhār terk eylemeñ kim saǾādetmendler yiridür, dirdi. Ol vaķıt Sulŧān Seyyid,
Andriyye'de otururken bir ķaç yarānlarla Tunca kenārı üzere bir bāķçesi var idi, dāǿim anda seyr
iderdi, ilāhį śoĥbet iderdi". (Demir-Erdem, Saltık-nâme, s. 461).
273
Saltık Gazi'nin Balkanlar'da, Anadolu'da, Kafkaslar'da, Orta Asya'da pek
çok türbesi ve makamı bulunmaktadır114. Bunların bir kısmı, muhtemelen
XIII. yüzyıldan kalmıştır.
Saltık-nâme'ye göre Saltık Gazi, Edirne ve Batı Trakya tarafına geçtiğinde,
bu yörede yaşayan çok farklı halkları karşısında bulur. Bunlardan bir kısmı
Bizans kalıntısı olmalıdır. Fakat önemli bir bölümü ise Oğuzlardan önce gelen
gayrimüslim Türklerdir. Batı Trakya'da bulunan Uzgaç115, Balabanköy116
(>Dialampi), Komara117, Tatarköy (>Seterna), Tatar Yeniköy (>Neochorl) yer
adları, muhtemelen Müslüman Oğuz öncesi Türklerin mirasıdır.
114
Geniş bilgi için bk. Şükrü Haluk Akalın, "Sarı Saltuk'un Türbe ve Makamları Üzerine", 1.
Uluslararası Türk Dünyası Eren ve Evliyaları Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, s. 9-28.
Uzların Karadeniz'in kuzeyinden dağıldığı yıllarda, çoğunlukla batıya gitmekle beraber, bir kısmı
güneye inerek Orta ve Doğu Karadeniz bölgesine yerleşmiştir. Yomra ilçesine bağlı Özdil beldesinin
eski ismi, Uzmesehor'dur. Yine Yomraya bağlı Kıratlı köyünün önceki ismi ise Uzarak'tır.
Trabzon'da Uz Merası (Yazıoba köyünde-Sürmene), Guzari (Adacık beldesi, Benlitaş mahallesiAkçaabat) bulunmaktadır. Aynı yörede, Demirciler köyünden doğup Yomra ilçe merkezinin hemen
yanından denize dökülen Uz Deresi'nin isim babası da Uzlar olmalıdır. Tahrir defterlerinde Maçka'ya
bağlı Guzari adlı köy de Oğuz / Uz kelimesinin bozulmuş biçimi olmalıdır. Trabzon'un hemen
batısında da Uzlarla ilgili olduğu düşünülen yer isimleri bulunmaktadır: Giresun'un Uzgur köyü ve
Melikli köyüne bağlı Uzgara mahallesi. Ordu ve Giresun yöresi ağızlarında Uzgurlu, "içten
pazarlıklı, çekingen" anlamlarına gelmektedir (Geniş bilgi için bk. Necati Demir, Orta ve Doğu
Karadeniz Bölgesi'nin Tarihî Alt Yapısı, Ankara 2005, 37-40).
116
Balaban, Türkçe bir isim olup Kıpçak Türklerinin bir oymağının adıdır (Kafesoğlu, age, s. 194,
371, 394; M. Fuat Köprülü, "Balaban", İA, C. II, s. 263-268; Hilmi Göktürk, Türk Mührü, s. 152153). 1486 yılında kaleme alınan tahrir defterinde, Of ilçesine bağlı Balaban karyesi ve Balaban
Deresi bulunmaktadır. 1515 yılında, Of'ta 28 hane Balaban'ın yaşadığı tahrir defterinde açıkça
kayıtlıdır (Bostan, age, s. 345, 339).
117
Fergane civarında yaşayan Sakaların bir şubesi olarak kabul edilmektedirler ve Türk'türler.
Bulgarların atası olabileceği de söylenmektedir (A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş,
İstanbul 1981, s. 407). Pomponius Malea, I. yüzyılda Karadeniz çevresindeki kavimleri sayarken
Khomorae (Komar) ve Khomani (Kumanlar) lere de yer vermektedir (Pomponius Malea,
Chorographia, (Editör: C. Frick), Lipsiae 1880, s. 13). Ayrıca Kaspium (Hazar) Denizi'nin
yukarısında yaşayan Komarilerden de bahsetmektedir (Malea, agy). O, Kumarların, Kumanlarla aynı
Türk boyu olabileceği görüşündedir. Komar / Komar, Yunan tarihçileri tarafından Türk kavimleri
arasında da sayılmıştır (A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 407'den
naklen). Türkiye'de, Komarlarla ilgili pek çok yer ismi bulunmaktadır: Kumarı köyü-Merkez
Kütahya; Kumarlar Etili bucağı, Çan-Çanakkale; Kumarlı Tecirli-Osmaniye; Kumarlı AndırınMaraş; Kumarlı Göksun-Maraş; Kumarlı Çarşamba-Samsun; Kumarlı Boyabat-Sinop; Kumarlı
Kangal-Sivas; Kumartaş Merkez-Afyon; Kumartaş Kalecik-Ankara; Van'ın Erciş ilçesi İkizçalı
köyünün eski ismi Komar; Afyon Sincanlı Akdeğirmen köyünün eski ismi Kumarı'dır. Of'un Barış
köyünün önceki ismi ise Komarit'dir (İçişleri Bakanlığı, Köylerimiz, Ankara 1968, s. 384, 707, 709).
Komare (Yomra), Komarı köyü (Sinop), Akçaabat'ın Demirci köyünün bir mahallesinin ismi
Komarlı'dır. Trabzon merkez ilçe, Akçaabat merkez ilçe ve köyleri, Söğütlü beldesinde oturan çok
sayıda ailenin soyadı Komar'dır. Balkanlar'da, Macaristan'da arkeolojik araştırma yapılan ve Macar
kültürünün tarihi açısından önemli eserlerin bulunduğu bir yerin ismi, Komaromban'dır.
Budapeşte'nin kuzey batısında Komaran kalesi, Selânik yakınlarında Komaran nahiyesi
bulunmaktadır. Lâtince Rhododendron Ponticum'un Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi'nin bazı
yörelerindeki ismi Kumar çiçeği'dir. (Geniş bilgi için bk. Necati Demir, Orta ve Doğu Karadeniz
Bölgesi'nin Tarihî Alt Yapısı, Ankara 2005, 37-40).
117
Demir-Erdem, age, s. 279.
115
274
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Sarı Saltık, hayatının daha sonraki
yıllarında Edirne'ye taşınmıştır. Müslüman Türkleri, Anadolu'dan Rumeli'ye
götürmüş ve bu bölgeye yerleştirmiştir.
Gagauz tarihi konusunda Saltık-name, belki de en önemli kaynaklardan
birisidir. Esere göre Gagauzların bir bölümü, Saltık Gazi tarafından Anadolu,
özellikle de Konya yöresinden Edirne'ye geçirilen Oğuz Türkleridir. Sarı Saltık,
hayatının daha sonraki yıllarında Edirne'ye taşınmış, burayı "gaziler ocağı" ve
"fetih kapısı" durumuna getirmiştir. Anadolu'dan Rumeli'ye, Müslüman Türkleri
götürmüş ve bu bölgeye yerleştirmiştir. Bu göçlerden biri Saltık-name'de şöyle
anlatılmaktadır: "(Saltık Gazi), oradan kalkıp Sultan Alaeddin'in yanına gitmek
üzere Konya'ya yöneldi. Beyler ve halk, erkekten ve dişiden her kim varsa
Seyyid'i karşılamaya geldiler: 'Sultan Baba geldi', diye karşıladılar. Mübarek
elini öptüler. Sultan da geldi. Atlarından indiler, görüştüler. Geri atlarına bindiler,
şehre geldiler. Server'i misafir ettiler. Sultan ile Seyyid, Ulu Cami'ye gelip halka
vaaz ve nasihatler ettiler: 'Din için gayreti elden bırakmayın. Dinin doğru saydığı
şeylerin aksini yapmayın. Zulümden sakının', dediler. Halk bağrışıp ağlaştı: '...
Sizler gaza niyetine çıkıp ev ve yurt ile Edirne'ye gidiniz. Zira buradaki
ibadetten, oradaki yatıp uyumak hayırlıdır. Kaldı ki orada ibadet de edersiniz,
sevaplar kazanırsınız', deyip halkı hep o tarafa yönlendirdi. O söz üzerine Konya
diyarından bin ev göçtü. Gaza niyetine Rumeli'ne ve Edirne'ye gittiler. Edirne
Kalesi'ne girip oturdular. Etrafta gazalar ederlerdi". Bu rivayetlere göre
Müslüman Türkler, Balkanlar'a Saltık Gazi zamanında, XIII. yüzyılda geçmiş ve
Rumeli'nin muhtelif bölgelerine yerleşmiştir. Bu Müslüman Türklerin nasıl
çaresiz kalarak Hristiyanlaştıkları da eserde anlatılmaktadır.
Bu rivayetlere göre Müslüman Türkler, Balkanlar'a Saltık Gazi zamanında,
XIII. yüzyılda geçmiş ve Batı Trakya da dâhil Edirne çevresine yerleşmişlerdir.
Saltık-name'ye göre Selçuklular döneminde Çanakkale Boğazı'nı geçip
Edirne ve çevresine yerleşen pek çok Türk grubu da bulunmaktadır. Saltıkname, 1200'lü yıllarda, Saltık Gazi zamanında bölgeye yapılan göçler,
iskânlar, savaşlar ve tarihî olaylar üzerine kaleme alınmış bir eserdir.
Saltık Gazi, Balkanlarda bir savaş sırasında şehit olur. Şehit olmadan önce:
"... Ben giderim! Siz beni yıkayıp kefenleyin. Alıp mumumun yanına götürün.
Çevredeki beyler sizden benim ölümü isterler. Birer tabut hazırlayın. Bir gece
dursun, adamlarına verin. Ben o tabutlarda görüneyim. Benim tabutumu her yere
koyun. Sizler de koydukları zaman görürsünüz, dedi"118. O yüzden Saltık
Gazi'nin kabrinin çok yerde olduğu rivayet edilmektedir.
Saltık Gazi öldükten sonra gaza arkadaşları İlyas Gazi, Ahmed Gazi, İsmail
Gazi, İbrahim Gazi ve İshak Gazi kalır. İlyas Rumi, yıllarca Edirne ve çevresini
savunur. Fakat Sırplar, Bulgarlar, Ruslar, Boğdanlılar, Eflaklılar, Hırvatlar
yıllarca Edirne'ye saldırdılar. İlyas Gazi, Ahmed Gazi, İsmail Gazi, İbrahim Gazi
118
Demir-Erdem, age, s. 620-621.
275
ve İshak Gazi çeşitli savaşlarda şehit olduktan sonra Edirne'de yaşayan
Müslüman Türkler, Anadolu'daki beyliklerden de yardım gelmeyince,
İstanbul'daki Bizanslıların da baskısıyla buradan Tuna Nehri'nin güneyine doğru
göçerler119. Saltık-name'de güneye göçen Türklerin en son nereye ulaştığından
ve akıbetlerinin ne olduğundan bahsedilmez. Öyle anlaşılmaktadır ki Edirne'den
güneye göçen Türkler, buralarda soydaşları ile karşılaşıp kaynaştılar, daha sonra
da Hristiyanlığı kabul ettiler. Nitekim Yazıcıoğlu Ali'nin kaleme aldığı Selçukname'de bu konu aydınlığa kavuşturulmuştur.
3. Selçuk-name'ye Göre Anadolu'dan Gagauzya'ya Göçen Türkler:
Gagauzların kök tarihi ile ilgili diğer bir eser de XIV. yüzyılda Yazıcıoğlu
Ali tarafından Türkçe olarak kaleme alınan Selçuk-name, diğer adlarıyla
Tevârih-i Âl-i Selçuk, Târih-i Âl-i Selçuk ve Oğuz-nâme adlı eserdir120.
Eser, XIV. yüzyılda Yazıcıoğlu Ali tarafından Türkçe olarak kaleme
alınmıştır ve Selçuklu Devleti ile Oğuz Türklerinin en önemli
kaynaklarından biri durumundadır. Eserin İstanbul Topkapı Sarayı
Müzesi'nde (Revan nu. 1390-1391) iki ve Paris Bibliotheqe Nationale'de bir
olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır. Eserde Saltık Gazi'nin Anadolu'dan
götürdüğü Türkleri, Dobruca bölgesine nasıl yerleştirdiği ayrıntılarıyla
anlatılmaktadır. Selçuk-name, 1300'lü yılların eseri olmakla bu konuda daha
da önem kazanmaktadır.
1196'da Moğolların güçlü bir şekilde dünyaya açılmasından sonra Asya
ve Avrupa'da dünya pek çok olaya şahit olmuştur. İki kıtaya yüzlerce yıl
Moğollar şekil vermiştir. Selçukluların 1243'te Kösedağ'da Moğollara
yenilmesi ile Anadolu Selçuklu Devleti çökmeye başlamıştır. Selçuklu
Devleti'ne bağlı, gayrimüslim ve Türk beylikler ya kendi başlarına buyruk ya
da Moğollara bağlı hareket etmeye başlamışlardır.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev öldüğünde oğulları İzzeddin Keykavus,
Rükneddin Kılıç Arslan ve Alaeddin Keybubat arasında taht kavgaları başlar.
İzzeddin Keykavus, devlet adamlarının desteği ve teşviki ile 1246'da tahta
119
Demir-Erdem, age, s. 625Selçuk-name, diğer adlarıyla Tevârih-i Âl-i Selçuk, Târih-i Âl-i Selçuk ve Oğuz-name bütün Türk
dünyasının ortak eseridir. Bir başka söyleyişle hiçbir eser, Selçuk-name kadar bütün Türklüğü kucaklamamıştır.
Türklüğün dip tarihini ve ortak geçmişini, dünya üzerine yayılışını, Türk boylarının birbiri ile akrabalığını,
ilişkilerini en güzel ve en detaylı bir şekilde bu eserde görmekteyiz. Ayrıca Büyük Okyanus'tan Balkanlar'a,
Kuzey Buz Denizi'nden Umman Denizi'ne, Afrika ortalarına kadar yayılan Türklüğün birleştirildiği tek eser
galiba Selçuk-name'dir. İslamiyet öncesi Türk kavimleri, Moğol kavimleri ve Türklerin bir kolu olan Oğuzların
dip tarihini içermektedir. Ayrıca Selçuklu Dönemi, Beylikler Dönemi ve Osmanlı Dönemi tarihidir. Oğuzname'nin coğrafyası, Türklerin dip tarihinden de bahsetmesi dolayısıyla bütün Türk Dünyasını ve Moğolistan'ı
içine alan bölgedir. Dolayısıyla Yazıcıoğlu Ali; Büyük Okyanus'tan Balkanlar'a, Kuzey Buz Denizi'nden
Arabistan çöllerine, Afrika kıtasının ortalarına kadar uzayan bir coğrafyadan söz etmiştir. Yazılış tarihi
konusunda farklı görüşler vardır. Bazı araştırmacılar 827/1423 tarihini esas almışlardır. Fakat II. Murad'ın
1421'de tahta çıktığını dikkate alırsak bu kadar büyük bir eserin iki yıl gibi kısa bir zamanda yazılabilmesi
mümkün görünmemektedir. Eser muhtemelen 1436'da bitirilmiştir. Yazıcıoğlu Ali, eserini Fatih Sultan
Mehmed'in babası II. Murad'a (saltanat yılları: 1421-1451) takdim etmiştir.
120
276
çıktı. II. İzzeddin Keykavus döneminde Moğollar Türkiye Selçuklu
Devleti'nin iç işlerine ziyadesiyle karışıyorlardı. Neticede devleti üç kardeş
arasında paylaştırdılar. Kısa bir süre sora II. Alaeddin Keybubat öldü. II.
İzzeddin Keykavus, kardeşi Kılıç Arslan'ı yenerek ülke yönetimini ele aldı.
II. İzzeddin Keykavus, Moğollara vergi vermemek ve onları Anadolu'dan
atmak için bir gayret içine girdi. Altın Orda Devleti'nden ve Mısır
Memlükleri'nden yardım istedi. Onu, Moğol Baycu Noyan'a şikayet ettiler.
Baycu Noyan, Konya üzerine yürüdü. II. İzzeddin Keykavus, Konya'yı
bırakıp Antalya'ya kaçtı. Kendi komutanlarından Ali Bahadır, Sivrishisar'a
bir ordu topladı. Rükneddin Kılıç Arslan, Moğol askerlerini onun üzerine
gönderir, Ali Bahadır yenilir. II. İzzeddin Keykavus, ülkesinden artık umudu
kesince Bizans İmparatoru Mihael Paleologos (Faslıyos)'tan durumu
bildirmek ve ondan yurt talebinde bulunmak üzere adam gönderir. Daha
sonra kendi temin ettiği kadırgalarla "Antalıyya'dan etfal ve ayal ve
vālidesiyle Faslıyus ķatına İstanbul'a gitdi"121.
Bundan sonraki olaylar Selçuk-name'de şöyle anlatılmaktadır: "...
Faslıyus anuŋ ikrām ve taǾžįminde ġāyet mübālaġa ķaldı ve kendüye ve
eŧbāǾ-ı eşyāǾına çoķluķ tekellüf itdi ve ulu ķonuķluķlar ķılup çoķ niǾmetler
dökdi ve baħşįşler itdi. Şöyle ki nāz u naǾmet ve rāĥata müsŧaġraķ olup
vaŧanların unutdular ve her gün Ǿįş u Ǿişrete meşġūl idiler. Çün ǾAlį
Bahādur, Ķonıya ĥavālįsinde Eltü Benį Kārubān sarāyında emįr-i āħūr
Uġurlu ittifāķıyla cemǾiyyet idüp Ķonıya'ya Sulŧān Rükneddįn'i muĥāśırat
itmege varduķda yolda münhezim olup Uç ŧarafına düşmüş-idi ve Uç
ŧarafında hįçbir ŧuracaķ yiri yoġ-ıdı. Ve dāyim Uç Türkleri şerrinden ķorķuy-ıla yörürdi ki dutup Sulŧān Rükneddįn'e göndermeyeler, ĥavāşı ve
nökeriyle ol daħı İstanbul'a, Sulŧān Ǿİzzeddįn ħidmetine müteveccih oldı.
Faslıyus anı ħoş dutdı, envāǾ kerem ve eśnāf-ı niǾam birle anı müzeyyen
ve müneǾim ķıldı ve buyurdı ki girü evvelki gibi Sulŧān Ǿİzzeddįn
ħidmetine ola. Ve bir ķaç kerre Faslıyus'uŋ Rūm ilinde düşmānları žāhir oldı,
ǾAlį Bahādur'ı anlaruŋ defǾine gönderdi. ǾAlį Bahādur śarāmet ve
bahādurlıġıyla Faslıyus'uŋ düşmanlarını ķahr eyledi. Ol vāsıŧa birle anuŋ
mertebesi Faslıyus ķatında yüceldi vaķār u ħışmeti ziyāde oldı ve her kerret
Faslıyus hazānesinden aŋa ħilǾatlar ve māl ve niǾmet irişürdi.
Bir gün Sulŧān Ǿİzzeddįn ve ǾAlį Bahādur, Fasliyus'a eyitdiler, "Biz
Türk ŧāyifesivüz, dāyim şehirde durımazuz. Daşrada bize yir ve yurt olsa
Anadolı'dan bize taǾalluķ Türk evlādın getürüp anda yaylasavuz ve
ķışlasavuz." didiler.
Fasliyus, Dobruca ilini ki eyü tavar, bücerek tender süt ve āb ve havāsı ħūb
av yirleridür, anlara yir yurt vir. Anadolı'daġı kendülere taǾalluķ Türk obalarını
el altından ħaber itdiler, ķışlaķ baĥānesine İzniķ'e inüp az müddetde Üsküdar'dan
121
Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 749.
277
çoķ Türk evi göçdi. Merĥūm maġfūr Śaru Śaltuķ anlaruŋla bile geçdi. Çoķluķ
zamān Dobruca ilinde iki üç pāre Müslümān şehri ve otuz ķırķ bölük Türk
obaları var-ıdı. Faslıyus'uŋ düşmanlarına cevāb idüp ķahr iderlerdi"122.
Eserin ilerleyen bölümünde buraya göçen Türklerin akıbeti şu şekilde
anlatılmaktadır: "Ol tārįħde Rūm ilinde, Dobruca vilayetinde duran Müslimānlar,
Ħalįl Ece-y-ile göçüp gemi-y-ile Ķarasi iline geçdiler. Zįrā Anadolı'da fetret olup
aħbār münķatıǾ oldı-y-ıdı ve Rūm ilinde Ulġar Begleri ħurūc idüp Faslıyus
üzerine müstevlį olup Rūm ilinüŋ ekŝerin almışlardı. Ol sebebden anlardan
üşenüp göçüp Anadolı'ya geçdiler. Rūm ilinde ķalanlaruŋ śoyı, Śaru Śaltuķ fevt
olduġından śoŋra mürted ve aħriyān oldılar"123.
Öyle anlaşılmaktadır ki II. İzzeddin Keykavus ile Dobruca yöresine giden
Müslüman Türkler de gelişen siyasi ve sosyal şartlarla Hristiyanlığı kabul
edip bu yörede kalmışlardır.
Kuzeyde, Dobruca ve çevresinde yaşayan Türklerin, XI. yüzyıldan
itibaren, Sinop üzerinden Anadolu ile irtibat içinde bulunduğu, iki taraftaki
Türklerin birbirinden haberdar olduğu, hatta ticaret veya başka sebeplerle
gidiş gelişlerin yapıldığı her iki eserde de sık sık rastlanan konudur124.
Sonuç:
Gagauzların adı, tarihi ve kültürü konuları, ilgili bilim adamlarını hep
meşgul etmiştir. Onlar hakkında pek çok akademik çalışma yapılmıştır. Fakat
Gagauzlarla ilgili pek çok karanlık nokta ve sır bulunmaktadır.
Saltık-name, Osmanlı fethinden önce bölge hakkında bize önemli bilgiler
ulaştırması bakımından çok değerlidir. Bu dönem konusunda bilgi veren
diğer bir eser de Yazıcıoğlu Ali'nin Tevarih-i Âl-i Selçuk adlı eseridir.
Gagauz Türkçesinde Kuman-Kıpçak Türkçesi özellikleri olmasından
dolayı, bir kısmının Karadeniz'in kuzeyinden göçtüğü anlaşılmaktadır.
Bununla birlikte Gagauz Türkçesinde yer alan Arapça ve Farsça kelimeleri
ile İslam dini ile ilgili terimlerin bulunması, Nasrettin Hoca fıkralarının ve
Köroğlu Destanı'nın yaygın olarak anlatılması, manilerin Türkiye'deki örneklere
benzemesi, Âşık Garip, Arzu ile Kamber, Tahir ile Zöhre gibi halk hikâyelerinin
Türkiye'den derlenenlerle ortak olması, Anadolu bağlantısını ortaya
koymaktadır. Ancak bu bağlantı Selçuklu Dönemi'nde mi Osmanlı Dönemi'nde
mi gerçekleşti? Bu da bilinmeyenler arasındadır.
Her şeye rağmen Yazıcıoğlu'nun kaleme aldığı Oğuz-name, Gagauzlar
hakkında önemli bilgiler içermektedir. Oğuz-name'ye göre II. İzzeddin
Keykavus, Dobruca'ya göçtüğünde burada üç Müslüman şehri, otuz – kırk
Türk obası bulunmaktadır. Bu üç Türk şehri, Saltık Gazi ile Konya'ya göçen,
o öldükten sonra Tuna'nın güneyine yerleşen Türkler olmalıdır. Dinleri
122
123
124
Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 749-751.
Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 888-889.
Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 828-829.
278
hakkında bilgi verilmeyen otuz-kırk Türk obası ise muhtemelen Karadeniz'in
kuzeyinden gelen Hun, Bulgar, Hazar, Peçenek, Uz ve Kuman boylarıdır.
Bizans İmparatoru VIII. Mihael Paleologos (1258-1282), Bulgar sınırını
emniyet altına almak için dağınık bir durumda bulunan Türk boylarını bir
araya toplayıp onları Dobruca yöresinde iskân ettirmiştir. Dolayısıyla Hun,
Hazar, Bulgar, Peçenek, Uz, Kuman ve Selçuklu Türkleri burada bir araya
gelip bir topluluk oluşturmuşlardır. Balık isimli bir Türk beyi, bu birliği
Balçık yöresinde Gagavuz Devleti hâline getirmiştir.
Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki Gagauzlar; kuzeyden gelen Bulgar
Türkleri, Kuman Türkleri, Peçenek Türkleri ve Oğuz Türkleri ile
Anadolu'dan Müslüman olarak gidip orada Hristiyanlığı kabul eden
Türklerin oluşturduğu bir Türk topluluğudur. Fakat farklı Türk boylarının bir
araya gelmesinden oluşan topluluğun Gagauzlar adı ile ortak anılmasının
nasıl gerçekleştiği de merak konusudur.
Oğuzların bilinen ilk büyük göç dalgasında gidenlerin Gök Tanrı inancına
bağlı oldukları, kaya üzerine yazdıkları yazılardan ve figürlerden
anlaşılmaktadır. Ancak Bizans ile temas kurduktan sonra Hristiyanlığı
benimsedikleri tarihî kayıtlarda açıktır.
Gagauzların tarihi, dili ve kültürü incelendiğinde dil, halk edebiyatı
ürünleri, hatta Gagauzlar arasında anlatılan Nasreddin Hoca fıkralarından
anlaşıldığına göre onların Anadolu ile de bağlantıları olduğu açıktır.
Bağlantı, Anadolu'da ve Rumeli'de yazılmış iki eserde daha da
netleşmektedir. Bunlardan biri, Saltık-name'dir. Saltık-name; Balkanlar,
Romanya, Ukrayna, Moldava hatta Kırım coğrafyası içerinde kalan bölgede
yaşayan Türkler konusunda çok geniş ve detaylı bilgiler içermektedir.
Kaynakça: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri I (937/1530), Ankara
2003. 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri II (937/1530), Ankara 2003.
367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri III (937/1530), Ankara 2008. 370
Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili Defteri I(937/1530), Ankara 2001. Şükrü Haluk
Akalın, "Sarı Saltuk'un Türbe ve Makamları Üzerine", 1. Uluslararası Türk Dünyası Eren
ve Evliyaları Kongresi Bildirileri, Ankara 1998, s. 9-28. Âşık Paşaoğlu Tarihi,
(Hazırlayan: Atsız), İstanbul 1992. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü,
Ankara 1968. Necati Demir-M. Dursun Erdem, Saltık Gazi Destanı, Ankara 2000. Necati
Demir, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi'nin Tarihî Alt Yapısı, Ankara 2005. Géza Fehér,
Bulgar Türkleri Tarihi, Ankara 1999. Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul 1999. Harun
Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri, Ankara 1991. İçişleri Bakanlığı, Köylerimiz,
Ankara 1968. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 2000. Akdes Nimet Kurat,
Peçenekler, İstanbul, 1937. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz
Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 2002. Pomponius Malea,
Chorographia, (Editör: C. Frick), Lipsiae 1880. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk
Yazıtları, Ankara 1987. Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara 1996. Nevzat
Özkan, "Gagavuz Türkçesi", Türkler Ansiklopedisi, C. 20, İstanbul 2002. László Rásonyi,
Tarihte Türklük, Ankara 1971. Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul 1992. Talât Tekin, Tuna
279
Bulgarları ve Dilleri, Ankara 1987. A. Zeki Velidî Toğan, Umumî Türk Tarihi'ne Giriş,
İstanbul 1981. Urfalı Meteos Vakayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (11361162), (Türkçeye Çeviren: Hrant D. Andreasyan), Ankara 1987. Yazıcıoğlu Ali, Selçuknâme, Topkapı, Revan nu. 1391.
М. Мурат Хатіпоглу, д-р філол. .наук
/ Doç.Dr. M.Murat HATİPOĞLU (Туреччина)
НАРИСИ ПОШИРЕННЯ ПРОПАГАНДИСТСЬКИХ ГАСЕЛ СЕРЕД
ГАГАУЗІВ ГРЕЦІЇ
YUNANISTAN'IN GAGAUZLAR'A YÖNELİK PROPAGANDA
FAALİYETLERİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER
Від самого початку Греція зі своїми твердженнями про "безперервну
трьохтисячолітню історію та культуру" та "прагненням стати наступниками
античної еллінської держави та Візантії" намагалася створити грецьку націю
шляхом впровадження національної ідентифікації особи. Крім цього, з плином часу,
протягом утворення цієї нації, люди, що належать до неї, мали присягнути своїй
Батьківщині, кордони якої розширювалися. Уявна країна Греція, яка мала надію
стати "Великою Грецією з п'ятьма морями та двома материками", намагалася
оживити "Megali idea".
З одного боку, Греція заперечувала різне етнічне походження своїх громадян, а з
іншого – проголошувала, що в країнах поза межами Греції проживають інші етнічні
спільноти та національності з грецьким корінням, проводячи у той самий час
пропагандистську політику стосовно "неврятованих земель Батьківщини" на
території сусідніх держав. Заперечувався той факт, що албанці та македонці є
грецькими національними меншинами. Албанці називалися "еллінами, що розмовляють
албанською", македонці ж – "слов'яномовними еллінами". Такий же самий підхід
застосовувався і до тюрків, що осіли у Західній Фракії та іменувалися "еллінамимусульманами". Не звертаючи увагу на потреби меншин країни у сферах освіти, релігії
та культури, Греція, знівелювавши навіть їхні основні громадянські права, намагалася
провести політику створення нових національних спільнот, поширюючи думку серед
країн-сусідів про їх дійсно еллінське походження. Греція, для якої приводом стала теза
про "права національних меншин", що в наш час здобула неабияку підтримку, керуючись
двохсотрічною політикою (великодержавною ідеєю) "Megali idea", то знаходячи
слушний момент, аби висловити свої переконання, то зазначаючи їх у міжнародних
документах, здійснюючи тиск, використовувала членство у ЄС як перевагу. Тривають
заходи, спрямовані на поширення пропагандистських ідей серед тюрків-гагаузів, та
спроби їх еллінізації. У висновках з цієї нагоди, опублікованих у офіційних грецьких
джерелах, як і в питанні про Західну Фракію, обвинувачується Туреччина. Згідно з
різноманітними оглядами в пресі та дослідженнями, а також у доповіді,
підготованій Міністерством зовнішніх справ Греції, висувається думка про "грецьке
походження гагаузів, що проживають на території Молдови, та ведення турками
пропаганди серед населення". З огляду на цей факт Греція, дії якої передували
доповіді ЄС про подальший шлях розвитку, порушила питання про етнічний тиск,
здійснюваний в Гагаузькій автономній республіці, на порядку денному Європейського
співтовариства. На той час ця інформація не відповідала дійсності, проте позиція
Греції, яка розкривалася у тезі: "Походження гагаузів вважається виключно
280
елліністичним. Гагаузи не повинні втрачати історичні зв'язки з країнами колишньої
Візантії та Римом", – має на меті, з одного боку, посилити вплив Афін на
Балканському півострові, тим самим підтримуючи Ортодоксальну течію, а з іншого
боку, прагне еллінізувати тюрків-гагаузів, які проживають у регіоні Орестіада
поблизу Салоників. Разом із цими неправильними та безпідставними твердженнями,
безплідними намаганнями встановити мир та стабільність на Балканах, такі дії
Греції не сприяють виявленню істини у світі та історії, оскільки попри те, що гагаузи є
православними християнами з погляду спільної історії, культури та мови, як і в
минулому, так і на сьогодні вони залишаються тюрками.
Giriş:
Türkiye'den, Ukrayna'dan, Moldova'dan, Gagauz Yeri'nden ve diğer
ülkelerden gelen saygıdeğer meslektaşlarım… Büyük Türk dünyasının çeşitli
bölgelerinden katılan çok kıymetli soydaşlarım; hepinizi sevgiyle, saygıyla
selamlıyorum…
Sayın yetkililer, paalı misafirler;
Bilindiği gibi burada sunulan bildirilerin konu ağırlığı daha çok edebiyat,
kültür ve halkbilimi ile ilgili. Ben de, siyasî özellikleri olan ve hem bölgesel
hem de uluslararası ilişkileri etkileyebilecek olan bir konuya parmak
basacağım; sizlerle paylaşmak istediğim konu, Yunanistan devleti tarafından
yürütülen ve Gagauzlar'ı hedef alan Yunan propaganda faaliyetleri olacak;
yani Gagauz Türkleri'nin "Helen/Yunan asıllı " olduklarına ilişkin asılsız
iddialar bunlar.
Bilindiği gibi bundan üç yıl önce, 20-21 Temmuz 2006 tarihleri arasında
Gagauz Yeri'nin başkenti Komrat'ta "Dünya Gagauzları Kongresi" adıyla bir
etkinlik, bir görüşme düzenlenmişti. Bu Kongre öncesinde tek olumsuzluk
Yunanistan'da yaşandı; çünkü Gagauzların millî kimliklerinin ortaya konması
ve bütün dünya Gagauzları arasındaki bağlantıların ve yakın ilişkilerin
artırılmasını amaçlayan bu kongreyle ilgili olarak Yunanlı yetkililer tarafından
Yunanistan'da yaşayan Gagauzlara, bu Dünya Gagauzları Kongresi'nin içeriği
hakkında bilgi verilmedi. Aksine, Gagauzlar'ın bu Kongreye katılmaları
halinde güyâ 'Müslüman ilan edilecekleri' ileri sürülerek, Gagauzlar yanlış
yönlendirildi; ancak, Kongre Organizasyon Komitesi'nce Yunanistan'daki
Gagauzlar'a kongrenin esas amacının anlatılması üzerine, bölgeden 50
Gagavuz'un Kongreye katılımı sağlandı.
Yunanistan Dışişleri Bakanlığı`nın aynı çerçevede hazırladığı raporda,
Moldova`da yaşayan Gagauz Türkleri`nin etnik köken olarak "Helen/Yunan
oldukları" iddia edildi. Raporda, "Türk propagandası altında ezilen Gagauzlar,
Türk lehçesiyle konuşan, ancak Hıristiyan-Ortodoks olan bir halktır.
Gagauzların derininde açık bir Yunanlılık görülür. Gagauzlar, Bizans Dünyası
ve Rumlukla tarihsel bağlarını yitirmemişlerdir" ifadeleri yer aldı.
Sayın misafirler; bilindiği gibi Yunanistan daha ilk kurulduğu 1830'dan
beri, hem ilginç hem de hayalî iddialarda bulunmakla tanınan bir ülkedir.
281
Son olarak 21. yüzyıl itibariyle Yunanistan "kesintisiz 3000 yıllık bir soy
ve medeniyet sürekliliği" ve "antik-Helenizm ile Bizans'ın devamı olmak"
iddialarıyla ortaya attığı bir millî kimlik tanımı yapmakta ve böylece kendine
göre 3000 yıllık bir Yunan ulusu oluşturmaya çalışmaktadır; bu konuda
herkes şunu görmelidir: AB üyesi Yunanistan bu iddialarına bakılırsa bugün
itibariyle, 1936'daki faşist general Metaksas ile aynı çizgidedir. General
Yoannis Metaksas Yunan tarihini 1000er yıllık üç döneme ayırarak 1Perikles Devri, 2-Bizans Devri, 3-Metaksas Devri diye gene 3000 yıllık bir
tarih yaratmaya çalışmıştı. Günümüzde ise AB üyesi Yunanistan, blok
halinde 3000 yıllık tarihsel bir bütünlük kurgulamanın peşindedir. Bunu
yaparken yurtiçinde gene kurgusal-ulus yaratma yöntemlerini kullanmakta,
ya da Yunanlılık ile yakından uzaktan ilgisi olmayan ve çevre ülkelerde
yaşayan toplulukları da Yunanlı olarak ilân etme yolunu seçmektedir.
Bundan başka Yunanistan, bu ulus-kurgusuna yani sadece kurguya dayalı
bu Helen(!) ulusuna, gittikçe genişleyen bir vatan(!) da vaâd etmektedir; öyle
ki, Yunan dışişleri bakanlığının internet-sitesinde, özellikle dışişleri bakanı
bayan Dora Bakoyannis işbaşına geldikten beri, artık Pontus konusu da
işlenmekte ve "The Blacksea Greeks / Karadeniz Yunanlıları " başlığıyla
devletin sitesinde bu konuya yer ayrılmakta, böylece Türkiye'nin tarihine,
tarihsel toprak bütünlüğüne el atılmakta ve dil uzatılmaktadır.
Aslında Yunanistan bu türden kurgular ve hayallerle beslendiği bilinen
bir ülkedir; dün olduğu gibi günümüzde de "beş denizli iki kıtalı büyük bir
Yunanistan"ı amaçlayan yayılmacı siyasetini, yani 1830'lardan beri
Yunanistan'ın hiç değişmeyen ana felsefesini oluşturan Megali İdea hedefini
canlı tutmaya çalışmaktadır.
Paalı dinleyenler, kıymetli dostlar;
Yunanistan bir Avrupa Birliği üyesidir; buna rağmen, bir yandan kendi
vatandaşları arasında yer alan ve farklı etnik kökenden gelen yüzbinlerce
insanın etnik özelliklerini, etnik kimliklerini reddetmekte, bir yandan da
Yunanistan dışındaki bazı başka etnik grupları ve hattâ milletleri sözüm ona
Yunan kökenli ilân edebilmekte, bir yandan da komşularının topraklarında
"kurtarılmamış vatan parçaları" ilan ederek, şu günün şartlarında bile
yayılmacı politikalar izlemektedir.
Bu politikalara elle tutulur birer örnek vermek gerekirse, Atina yönetimleri
Yunanistan'daki Arnavutların ve Makedonların azınlık olduğu gerçeğini
reddetmekte ve bu ülkede yaşayan etnik-Arnavutları "Arnavutça konuşan
Helenler, Makedonları ise "Slavca konuşan Helenler" olarak nitelendirmektedir.
Lâtin kökenli Ulahlar da aynı şekilde dışlanmakta ve Ulahlık/Valakhlık olması
gereken etnik kimlikleri ve dilleri tanınmamaktadır.
Aynı yaklaşım, Batı Trakya Türkleri için de geçerlidir; statüleri ve hakları
uluslararası nitelik taşıyan Lozan Barış Andlaşması ile belirlenmiş olan bu
Türk toplumu "Müslüman Helenler " olarak tanımlanmakta, fakat bir önceki
282
Yunan Vatandaşlık Yasası'nın 119. maddesine göre bu insanlar "Helen soylu
olmadıkları" için ırkçı bir yaklaşımın mağdurları olarak da karşımıza
çıkmaktadır. Sırf bu eski 119. madde yüzünden şu anda dünyada en az 65bin
Batı Trakya Türkü 'heimatlos' durumuna düşmüştür; bütün bu işler, bir AB
üyesi ülkede yaşanan insanlık dışı olaylardır.
Ülkesindeki etnik-azınlıkları tanımayan, bu azınlıkların eğitim, din, dil,
kimlik ve kültürel haklarını görmezden gelen, onları AB'nin "olmazsa olmaz"
diye tanımlanan vatandaşlık ve insan haklarından yoksun bırakan Yunanistan, bu
yaptıkları yetmiyormuş gibi, bazı Balkan ülkelerinde, Helen asıllı olduğunu iddia
ettiği yeni yeni azınlık gruplar yaratma siyasetini de gütmektedir.
Günümüzün yükselen değerlerinden biri olan "insan hakları " ya da
"azınlık hakları " gibi hassas kavramları istismar eden ve bunları ikiyüzlü
politikalarına âlet eden Yunanistan, bu iddialarını dile getirecek uygun
platformları bulmak konusunda zorlanmamakta ve bunları uluslararası
belgelere kaydettirmek, böylece hedef aldığı ülkelere baskı uygulamak
hususlarında, AB üyesi olmanın avantajlarından da faydalanmaktadır.
İşte bu bağlamda Yunanistan Gagauz Türkleri'ne karşı da bazı temelsiz
iddialarda bulunmakta ve Gagauzları Helenleştirme çabalarına devam
etmektedir. Çeşitli yorumlara ve değerlendirmelere göre, Yunanistan dışişleri
bakanlığı'nın hazırladığı bazı raporlarda şu bilgiler yer almaktadır :
"Moldova'da Gagauz Yeri'nde yaşayan Gagauzlar etnik köken olarak
aslında Helendir / Yunandır ve bunlar hâlen Türkiye'nin propagandasının
etkisi altında bulunmaktadırlar… " .
Buna benzer iddialar Batı Trakya'da yaşayan 150bin Türk için de her
zaman ileri sürülmektedir.
İşte tam bu noktada, Gagauz Yeri yöneticilerine, Gagauz önderlerine
çok önemli sorumluluklar düşmektedir; "Böyle bir durumun sözkonusu
olmadığı" konusunda Gagauz Yeri yetkililerinin her fırsatta resmî ya da
gayrı resmî açıklamalarda bulunması gerekmektedir, en azından belki
Moldova Cumhuriyeti'yle işbirliği edilerek bu konunun dile getirilmesi
büyük önem taşımaktadır.
Değerli katılımcılar;
Eğer iddia edildiği gibi böylesine tarih, dil, edebiyat, etimoloji, etnografi,
etnoloji ve folklor gibi önemli konular Gagauzlar'ın etnik kimliği için bir
soru işareti oluşturuyorsa ve bu temel değerler sözüm ona sorgulanabilir bir
belirsizlik içinde ise, yani Gagauzlar'ın Türk soylu bir halk olup olmadığı
tartışmaya açık (!) bir konu ise, biz bugün burada 21. yüzyılın ilk çeyreğinde,
VII. defa uluslararası bir ortamda neyin en üst düzeydeki bilimsel
toplantısını yapıyoruz?!... Açık bir gerçektir ki, yukarıdaki iddialar
ciddiyetten uzaktır ve bunlar sadece Yunan safsatasıdır.
Öte yandan, bu temelsiz iddialara göre Yunanistan bundan iki buçuk yıl
önce, yani, 8 Kasım 2006'da AB tarafından görüşülüp hazırlanan Türkiye
283
hakkındaki AB-İlerleme Raporu öncesinde "Türkiye'nin Gagauz Özerk
Bölgesi'nde etnik baskı uyguladığı " iddialarını AB gündemine taşımak
istemiştir; o aşamadaki Yunan tasarısı bu hâliyle geçmemiştir, ancak, Avrupa
Parlamentosu-paper'larına yani önerge listesine kaydedilmiş, böylece
Avrupa Parlamentosu'nda paper olarak kayıtlarda yer tutmuştur; bunun
ileriki bir tarihte yeniden gündeme getirilmeyeceğinin de bir garantisi yoktur.
Diğer taraftan, Yunanistan şunu da ileri sürmektedir: "Gagauzların
temelinde açık bir Helenlik görülür. Gagauzlar, Bizans Dünyası ve Rumlukla
tarihsel bağlarını yitirmemişlerdir…" ; bu temelsiz iddialar bir yandan
Atina'nın Balkanlar'da oluşturmaya çalıştığı yapay bir Ortodoks ekseninin
kurulmasına hizmet etmekte, bir yandan da Yunanistan'ın 1912-13'ten beri
elinde bulundurduğu Doğu-Makedonya'da, Selânik yakınlarında yer alan
Orestiada kasabası ve çevresinde yaşayan Gagauz Türkleri'nin
"Yunanlaştırılmasını/Helenleştirilmesini" amaçlamaktadır. Bu ve benzeri
politikaların adı günümüzde "culturocide"dır, yani "kültürel soykırım"dır; bir
AB ülkesinin, üstelik sınırlar ötesi bir bölge ve ora halkı hakkında böylesine
fütursuzca hattâ küstahça davranması kabul edilemez bir tutumdur.
Nüfus Meselesi:
2000'li yılların başından itibaren Moldova'daki Gagauzlara yönelik
propaganda çabalarını açık bir şekilde yürütmeye başlayan Yunanistan'ın
esas sıkıntısı nüfus meselesidir. Yunanistan nüfusu günümüzde 10-11 milyon
civarında olup, bütün dünyada (Yunanistan nüfusu dahil) 17-18 milyon kadar
Rumun/Yunanlının yaşadığı ortadadır, dolayısıyla Atina yönetimleri
mümkün olduğunca Ortodoks-Rum ya da Yunanlıyı bir arada tutmak ve
onları bir araya getirmek telaşının içindedir. Bu çerçevede tarihten, dilden ve
kültürden kaynak alan Türk soylu Gagauzlar'a da sırf Ortodoks oldukları için
el atmak istemektedir.
Atina bölgede kurmayı tasarladığı "Yunan-Ortodoks" okulları açma
hedefine henüz ulaşamamıştır, ancak çeşitli projeler yoluyla maddî yardım
sağlayarak, Yunanistan'a geziler düzenleyerek ve propaganda broşürleri
dağıtarak kendisine sempatizan toplamaya çalışmaktadır. Moldova'da,
Gagauz Yeri'nde dağıtılan ve bozguncu propaganda amaçlı broşürlerde
Gagauzların güyâ aslında Helen olduğu, Osmanlılar zamanında Türkçe
konuşmaya zorlandıkları ifade edilerek, bölgede Yunanca kurslarının
açılacağı dile getirilmektedir; dikkat edilirse Yunan propagandası Batı
Trakya Türkleri için de aynı şekilde yürütülmektedir. Aynı broşürlerde
Türkiye aleyhinde yoğun bir karalama propagandası yapılmakta ve sözüm
ona Hıristiyan-dinlerinden ötürü Türkler arasına hiçbir zaman kabul
edilmeyecekleri, hattâ zorla Müslüman yapılacakları şeklinde asılsız ve
çağdışı, akıldışı etkinlikler yürütülmektedir, ki bunu herkes bilmelidir, bunlar
Atina'nın uyguladığı "kara propagandanın" ve Gagauzlar arasında
sürdürdüğü bozguncu etkinliklerin özüdür.
284
Öte yandan, Yunanistan'ın en büyük vaâdi ve ekonomik tuzağı ise, hayat sıkıntısı
yaşayan bölge halkına "Yunan vatandaşlık yolunu açarak AB vatandaşlığı "
tanımaktır; ama bilen zaten bilir ki, bunların hepsi birer Yunan tuzağıdır.
Ayrıca bu propagandalar bir dizi asılsız iddia olmanın ötesinde,
Balkanlar'daki barış ve istikrara da hizmet etmeyen hareketlerdir.
Yunanistan'ın bu faaliyetleri günümüzün dünyasıyla ve tarihin gerçekleriyle
bağdaşmamaktadır; çünkü Gagauzlar Hıristiyan-Ortodoks olsalar bile, ortak
tarih, ortak kültür, folklor, müzik ve bilhassa ortak dil açısından dün olduğu
gibi bugün de Türktürler ve Gagauzlar yarın da Oğuz Atalarının kaçınılmaz,
doğal ve vazgeçilmez torunları olarak Türk kalacaklardır ve aklı başında
olan hiç kimsenin bundan da şüphesi yoktur.
Gagauzca ile Yunanca arasında herhangi bir dilbilimsel, kültürel bağ
veya benzerlik var mıdır ?
Şimdi bu çerçevede, Gagauzlar'ın en tanınmış ve köklü yayın organı olan
ANA SÖZÜ gazetesinden örnekler vermek istiyorum; yılın her ayını, Türkiye
Türkçesi'nden bence daha anlamlı bir şekilde BüükAy, ÇiçekAy, Hederlez,
KirezAy, OrakAy, HarmanAy, CevizAy diyerek has ve öz bir Türkçe ruhuyla
süsleyip güzelleştiren Gagauz ağzını bir yana bırakıyorum ve karakteristik
Gagauz-Türk masallarından kısa bir alıntıyla devam etmek istiyorum:
"Bir vakıt varmış, boyarın üç kızını kavramış devlär. Soora olmuş
boyarın bir çocuu… Demiş anasına: "Yok mu benim kardaşlarım?"
Anası demiş: "Vardı üç kakun da onnarı kavradı dev adamları". Çocuun
da adı Yuvanmış. Yuvan demiş anasına: "Bän gidecäm onnarı aramaa".
Anası demiş: "Gitmä oolum, zerä sän da kaybelirsin". Çocuk demiş
anasına: "Yap bana bir pita da bän gidecäm onnarı aramaa". Almış pitayı
torbaya, pinmiş beegirä, gitmiş, etişmiş bir punara. İnmiş beegirdän,
sulamış beegiri, baksa, ileri dooru görüner bir bina…" … Şimdi bu masal
örneğini burada kesiyor ve Gagauz Halk Bilimi / Halk Müziği için çok
önemli saydığım şu karakteristik dizeleri ekliyorum:
"Üüter üüter kavallar, şen oyner Gagauzlar… Açık, canlı yürekli,
bakışları güneşli, şen oyner Gagauzlar… Taşar taşar fincanlar, ateşte
kavurmalar, şen oyner Gagauzlar, ne güzel oyner onlar…"
Bir de 1992nci yılda Azerbaycan'daki olaylarla ilgili olarak Gagauzlar
arasında yaşanan şu müşterek duygu selini, gene ANA SÖZÜ gazetesinden
sunuyorum sizlere:
"Kardaş Azerbaycan halkının XX-ci üzyılda baş-başa karşılaşan en büük
tragediyalardan birisi – Hocalı genoţidı (soykırımı)… Bir gecenin içindä
Hocalıda 613 insan öldürüldü, 1000 kişi kurşunnardan sakt kaldı. Ölülerin
arasında 63 uşak, 106 karı, 70 ihtär… O gecä 1275 kişi esir kaldı…"
Şimdi, buyursun Atina'dakiler ve gelsinler, önce teker teker yılın o güzel
aylarını, sonra şu güzel Gagauz masalını ve sonra da karakteristik
Türkçesiyle bu Gagauz türküsünü Yunanlılar anlıyorlar mı, ona bakalım; bir
285
de Azerbaycan-Hocalı soykırımı hakkındaki o içten, o kalpten gelen acıpaylaşımını soralım Yunanlılara. Veya soralım bu masalların, bu türkülerin
ve Gagauz Yeri ile Azerbaycan arasındaki o soydaşça paylaşımların
neresindedir Helenizm, önce bunu açıklasınlar !... Yok elbette böyle bir şey;
çünkü tipik Yunan yaygarasıdır bunlar…
Değerli arkadaşlarım, aziz dostlar;
Hepimiz biliyoruz ki, bu işler öyle 300-400 yılda şekillenip,
değişiverecek etnik veya folklorik değerler değildir. Bir milletin dili, millî
hisleri ve folkloru 1000 yıl geçse bile öyle-böyle değişmez, belki
etkilenebilir ama özde değişmez !... Ayrıca şunu da vurgulamadan
edemeyeceğim: Sayın dostumuz Todor Zanet, geçen yılki HarmanAy'da yani
2008-Temmuz'unda ANA SÖZÜ gazetesinde şöyle demiş, şöyle yazmış:
"Boşuna demeerlär: nekadar SAYGI sän kendi ANA DİLİNÄ duyêrsın
– o kadar saygı da sana var."
Değerli misafirler, sayın meslektaşlarım;
Ortodoksluk üzerinden dinî-diplomasi "tezgâhtarlığı" yapan Yunanistan
şu gerçeği bilmelidir: Kimsenin şüphesi olmaya ki, Gagauzlar dünyanın en
eski ve soylu milleti olan Türk Milleti'nin ayrılmaz bir parçasıdır. Evet,
Gagauzlar Hıristiyan-Türklerdendir. Ama onların Hıristiyan olması bizi
birbirimizden koparmamıştır, bundan sonra da koparmayacaktır… Bizi
birbirimize bağlayan temel değerler ortak dilimiz olan Türkçedir, ortak
folklorumuzdur ve tarihsel olarak derin ve kuvvetli Türklüğümüzdür; gerisi
ya Yunan oyunudur ya da başkaca merkezlerin komplosudur. Günümüzde
artık varolmayan Helenizm'i yaymak için en ufak ayrıntıları bile istismar
ederek değerlendiren Yunanistan'ın yayılmacı ve yapay nüfus kazanımını
amaçlayan politikaları karşısında, yaşadıkları bütün baskılara rağmen etnik
kimliklerini Türk olarak açıklayan ve buna sıkı sıkıya sahip çıkan
Gagauzlar'ı ne Yunanistan'da, ne Moldova'da ne de Ukrayna ve Romanya'da
yalnız bırakmamak gerekmektedir.
Evet, belki bu türden oyunlar/tezgâhlar devam edecektir; fakat her
şeyleriyle, dilleriyle, masallarıyla, şarkılarıyla, halkoyunlarıyla Türk olan
paalı Gagauz kardeşlerimizin Türklük özelliği dünya varoldukça yaşayacak,
asla silinmeyecek, kimse Gagauz Türkleri'nin kimliğini tartışmaya
açamayacak, böylesi bozguncu teşebbüsler ise tarihin ve bilimin gerçeklik
ışığı karşısında boğulacaktır.
Yeter ki bundan böyle söz konusu kara propagandalara karşı hepimiz
uyanık olalım ve her zaman dayanışma içinde olarak ve "Dilde, Fikirde,
İşde Birlik !" diyerek çok çalışalım.
Saygıdeğer Hanımlar ve Beğler; kendimi her zaman inter-Türk bir varlık
olarak görmüş ve dünyaya geliş sebebimi de "varlığım Türk varlığına
armağan olsun" anlayışıyla açıklamışımdır; o sebeple Gagauz kardeşlerimi
de hemşerilerim ve soydaşlarım olarak görmekteyim.
286
Buna göre paalı dinleyiciler, başa çatan konuşmamın bu kısmında, tüm
Ukrayna Gagauzlar Birliği'nin yetkililerini, Ukraynalı yetkilileri, Kiev
Millî Taras Şevçenko Üniversitesi'nin yetkililerini ve bu üniversitenin
Eğitim Fakültesi-Folklor ve Türkoloji Bölümleri ile birlikte, TürkiyeUkrayna Kültür İlişkileri - VII.Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu
- Kültür ve Sanat Etkinlikleri Zirvesi'nin kıymetli katılımcılarını, ayrıca ilk
kurulduğu 1955 yılından beri çok faydalı çalışmalarda bulunan ve bu
organizasyonda çok önemli payı olan Halk Kültürü Araştırmaları
Kurumu'nu da şahıslar ve kurumlar olarak tekrar sevgi ve saygılarımla
selamlıyor, beni dinlediğiniz için hepinize teşekkür ediyorum.
Kaynakça: Valentin MOŞKOV- "ORHON YAZILARINI YARATAN HALK HEM
GAGAUZLAR – HEP O HALKTIR", Гагаузы Бендерского уезда, 1900 =
<http://www.anasozu.com/> ; M.Murat HATİPOĞLU- Türk-Yunan İlişkilerinin 101
Yılı(1821-1922), Ankara 1988. M.Murat HATİPOĞLU- Yunanistan'da Etnik Gruplar ve
Azınlıklar, Ankara 1999. John Shea –Macedonia and Greece–The Struggle to Define a
New Balkan Nation, London 1997. <http://www.turksam.org/tr/ ara.aspx?ara=gagauz>.
Yonca
ANZERLİOĞLUKaramanlı
Ortodoks
Türkler,
Ankara
2003.
<http://www.gagauzturkleri.org/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Ite
mid=2> = Global Yorum İnternet Dergisi, 15 Eylül 2006. AKŞAM Gazetesi, 25.09.2006.
"Yunanistan Gagavuzları da Rum Yaptı!" = AKŞAM Gazetesi, 25.09.2006 :
<http://www.dusunenadam.com.tr/haberler.php?id=87>. "Yunan Gizli Servisi'nin Gagauz
Faaliyetleri", Batı Trakya Dergisi, Mart 2007 = http://www.tarihtoplulugu.com/forum/
index.php?topic=5238.0 Naciye SARAÇ - Global Yorum İnternet Dergisi =
<[email protected]> Naciye SARAÇ - Global Yorum İnternet Dergisi =
<http://www.kuvayimilliye.net/detay.php?id=4287> Yunanistan Dışişleri Bakanlığı sitesi
= < http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/Policy/Geographic+Regions/ SouthEastern+
Europe/ Turkey/Greeks+of+Turkey+a+brief+history/ > : erişim, 19.Haziran 2009 .
Іванна Караджа (Україна)
МИНУЛЕ ТА СУЧАСНІСТЬ СЕЛА ДМИТРІВКА
Що становить собою гагаузький народ? Актуальність цього питання
незаперечна. Мабуть, десятки тисяч людей, які мають певне відношення до
гагаузів, бажали б знати (нагадаємо, що кожна особа має право на інформацію та
свою національну ідентичність), звідки походить їхній рід. Дискусії навколо
гагаузької тематики сьогодні тільки набирають обертів. Людська сутність так
створена, що вона знаходиться в постійному пошуку. Завойовуючи своє місце на
теренах скрижалів історії, гагаузький народ нарешті, на думку знаного науковця
Булгара С.С., вийшов на історичну арену під час російсько-турецьких війн.
Бессарабська губернія стала для гагаузів тим місцем, яку вони назвали своєю
домівкою. Саме тут зацікавлене око ще може віднайти та побачити колорит,
притаманний тільки гагаузам.
Село Дмитрівка – яскравий приклад гагаузької особливості. Знаходячись нині на
території Болградського району Одеської області, воно не завжди було таким,
287
яким є зараз. Перше поселення на території, де зараз розташована Дмитрівка,
напевне складалося з кількох глинобитних хатинок, покритих глиною та соломою.
Такі хатинки досі можна побачити серед новобудов дмитрівчан. Вважається, що
Дмитрівка почала будуватися з того району, де тепер знаходиться мережа
сільських магазинів. Кам'яний обеліск, який досі знаходиться тут, місцеві мешканці
вважають першобудовою села. Ця степова місцевість була необжитою, тутешні
землі – необробленими. Проте царська влада зробила новопоселенцям справді
царський подарунок. Всім, зокрема й гагаузам, які прибули сюди вже вмілими
землеробцями, земля передавалась у вічне користування.
Працелюбний гагаузький народ, незважаючи на примітивізм свого
технічного приладдя, зумів організувати на засушливій степовій
місцевості ефективне землеробство. Мешканці Дмитрівки займались
городництвом, виноградарством, тваринництвом, ремеслом. Кожна
господиня мала за обов'язок удома організувати власне ткацьке
виробництво одежі, ковдр, доріжок тощо.
У гагаузькому суспільстві всі були рівні. Проте економічна складова з
часом створила умови для збагачення одних, які використовували найману
працю. Етапом, коли жителі с. Дмитрівка виявили свої колективні бажання
до демократичних реформ, був революційний час. Дмитрівчани вже тоді
виділялись далекоглядністю: на одних зборах, що були висвітлені в газеті
"Бессарабская жизнь", ними були ініційовані розгляд проблем рівноправ'я,
запровадження місцевого самоврядування, безкоштовного лікування,
загальної освіти. Початок радянської епохи розвитку Дмитрівки увінчався
соціально-економічними змінами в регіоні та селі: незаможні люди були
наділені землею, налагоджувалося сільськогосподарське масове
виробництво, відкрилася нова школа.
Проте 1941 року, знаходячись у прикордонній зоні, Дмитрівка
однією з перших була захоплена фашистсько-румунськими військами.
Згадкою про ці нелегкі часи є бюст Ф.І. Курогло, сільського активіста,
замордованого румунською військовою владою. З приходом війни всі
позитивні досягнення в розвитку села були знищені. Місцевих
мешканців, як і їх сусідів, проти їх волі відправляли на будівництва,
вербували в румунську армію. Звільнене від окупантів село було лише в
серпні 1944 року. Після війни політика радянського уряду боляче
вдарила по селянству. Мешканці Дмитрівки, працюючи як і раніше, не
могли забезпечити свої сім'ї. Відсутність будь-якої їжі призвела до
вимирання більшої частини селян. Згадки про повоєнний час у пам'яті
старожилів села залишаються жахливими й досі. Активна
колективізація в селі розпочалася в 1946 році та створила колгоспи
"Красний октябрь", ім. Жданова, Толбухіна, Кагановича, "Рассвет",
який зустрів українську незалежність, проте з розпадом СРСР не зміг
адаптуватися до нових умов.
288
Сьогодні Дмитрівка – село контрастів. З одного боку, ми бачимо
школу, лікарню, будинок культури, які є одними з найкращих в
Болградському районі: в цих закладах працюють освічені та чуйні
люди, які є елітою села, спроможні повернути втрачені пріоритети.
Протягом останіх років помітно зросла кількість випускників
Дмитрівської школи, які мають бажання та завойовують право
навчатися в престижних вузах України. Попри складну демографічну
ситуацію в країні та регіоні, в селі помітно зросла народжуваність, у
родинах дмитрівських гагаузів виховується численне молоде покоління.
З іншого боку, ми бачимо новітні результати та "досягнення": за
останнє десятиріччя втрачено заможне господарство, яке об'єднувало
п'ятитисячне населення села. На базі колгоспу так і не було створене
потужне господарство. Нині більшість із дмитрівчан у пошуках
заробітків змушені покидати свої домівки, сім'ї. Врешті-решт, говорячи
про Дмитрівку, не можна не згадати про звичайних мешканців села, які,
попри всі негаразди, впевнені у невідворотності змін на краще. Все
частіше вони порушують питання газозабезпечення, забезпечення села
водопровідною водою, належного освітлення. Найголовніше,
дмитрівчани не беруть за приклад негативний досвід своїх сусідів,
мешканців як гагаузьких, так і болгарських сел, які, зневірившись,
покидають свої домівки. Нині село розбудовується попри кризовий
стан: ніде в світі так дружно та єдино не збираються люди, як на
різдвяні та великодні свята в Дмитрівці. Така життєва позиція
заслуговує на повагу, є ознакою життєрадісності, цілеспрямованості,
самодостатності суспільства, свідчить про збереження та розвиток у
Дмитрівці багатовікових традицій православ'я, потужних родинних та
сусідських зв'язків.
Дмитрівка є одним із осередків гагаузької самобутності. Короткий
екскурс в історію села та його мешканців є яскравою сторінкою гагаузького
прагнення до кращого, його натхненного, навіть філософського, ставлення
до свого минулого, теперішнього та майбутнього.
Що представляє собою гагаузький народ? Актуальність даного
питання незаперечна. Мабуть, десятки тисяч людей, які мають певне
відношення до гагаузів, бажали б знати (нагадаємо, що кожна особа має
право на інформацію та свою національну ідентичність!) звідки
походить його рід. Дискусії навколо гагаузької тематики сьогодні
тільки набирають обертів.
Інтерес до появи, становлення гагаузького народу обґрунтовується, в
першу чергу, відсутністю детального писаного закріплення історичних
фактів, видатних подій, вирішальних для народу досягнень. Історія
гагаузів лишається непрочитаною книгою, яку спершу треба написати.
289
Нажаль, наряду із позитивним рухом в вивченні розвитку гагаузів
вцілому, проблема становлення гагаузів на локальному рівні, в більшій
мірі, залишається без належної уваги, чи не єдиними джерелами
вивчення якої насьогодні є згадки старожилів поселень із гагаузьким
населенням, релігійної писемності місцевих церков.
Людська сутність так створена, що вона знаходиться в постійному
пошуку. Сьогодні гагаузи чисельно мешкають в Україні, Республіці
Молдавія, Російській Федерації, Узбекистані, Болгарії, Румунії та в
інших країнах.
Завойовуючи своє місце в літописах історії, гагаузький народ,
нарешті, на думку знаного науковця Булгар С.С., вийшов на історичну
арену під час Російсько-Турецьких війн. Бессарабська губернія стала
для гагаузів тим місцем, яку вони назвали своєю домівкою [1]. Саме тут
зацікавлене око ще може віднайти, побачити та оцінити колорит,
притаманний тільки гагаузам.
Переселення людей з Балкан не було безконтрольним, чимось
раптовим. На протязі років проводилась владна політика, для виконання
якої був створений комітет піклування про іноземних колоністів
південного краю Росії, керований І.М. Інзовим [2].
Перші сільські поселення гагаузів на півдні Російської імперії
з'явились в другій половині 18 століття. Певна частина переселенців зза Дунаю селились в Кишиніві, Аккермані, Ізмаїлі, Кілії, Одесі,
Таганрозі [3]. Проте, як стверджує В.А. Мошков, гагаузи не просто
осідали, а й створювали поселення [4]. Так, в Бесарабському Буджаку
вони утворили такі великі населені пункти: Балбока, Вулканешти,
Етулія, Курчі, Каракурт, Єскі-Троян, Табакі, Саталик-Хаджи, Кубей,
Болгарійка, Татар-Копчак і Дмитрівка.
Село Дмитрівка – яскравий представник гагаузької особливості.
Знаходячись нині на території Болградського району Одеської області,
воно не завжди було таким, яким є зараз.
Як стверджують старожили села Дмитрівка, свою назву село, засноване
1821 року, отримало через невеликий проміжок часу, воно було назване
"Дмитрівка" в пам'ять про військовика, командира ополчення з
бессарабських колоністів Дмитра Ватікіоті, який був помічником І.М.
Інзова та адміністратором з питань упорядкування новостворюваних сел,
за його добрі наміри та допомогу гагаузам в цій нелегкій справі.
Перше поселення на території, де зараз розташована Дмитрівка, а це
степова місцина при річці Киргиш-Китай, швидше за все, складалось з
кількох глинобитних хатиночок, покритих глиною та соломою. Такі
хатинки досі можна побачити серед новобудов дмитрівчан.
Вважається, що поселення почало розбудовуватись з того району, де
тепер знаходиться мережа сільських магазинів. Кам'яний обеліск, який
290
досі знаходиться тут, місцеві мешканці вважають першобудівництвом.
Згадкою про це місце також є дерев'яна церква, яка була знищена під
час пожежі. Після цього жителі с. Дмитрівка вирішили та, з причини
відсутності належного сільськогосподарського знаряддя, передали
частину земель (подіш) для оброблення селянам з Чадир-Лунги на
деякий час, а на отримані кошти 1881 року організували в селі
будівництво кам'яної церкви.
Ця степова місцевість була необжитою, тутешні землі –
необробленими. Проте, царська влада, намагаючись створити тут
привабливі для життєдіяльності умови, зробила новопоселенцям
справді царський подарунок. Величезне значення має той факт, що всім,
згідно урядових указів та письмового акту міністра внутрішніх справ
Кочубея В. від 1820 року, в тому числі і гагаузам, які, між іншим,
прибули сюди вже вмілими земледільцями, земля передавалась у вічне
користування. Поселенцям були надані ряд переваг, як то:
непідпорядкованість бессарабським адміністративно-територіальним
одиницям, свобода зайняття ремеслом і торгівлею, відсутність
панівського управління на відведеній території та інші.
Працелюбний гагаузький народ, не дивлячись на недосконалість
свого технічного приладдя, зумів пристосуватись до існуючих умов та
організувати на засушливій степовій місцевості ефективне
землеробство, ремесло. Кожна господиня мала за обов'язок вдома
організувати власне ткацьке виробництво одежі, ковдр, половиків.
Мешканці Дмитрівки займались городництвом, виноградарством,
тваринництвом, займались ремеслом, а вирощування зернових культур
- та діяльність, яка залишається актуальною дотепер для жителів
Дмитрівки. Більшість традицій гагаузів прямо чи опосередковано
пов'язані з хлібом і досі.
В гагаузькому суспільстві всі були рівні. Не дивлячись на це,
економічна складова з часом створила умови для збагачення одних, тих,
хто почав використовувати найману працю.
Етапом, коли мешканці с. Дмитрівка проявили свої колективні
бажання до демократичних реформ, був революційний час.
Дмитрівчани вже тоді виділялись своєю далекоглядністю: на одному із
зборів, яке було висвітлене в газеті "Бессарабская жизнь", ними були
ініційовані питання рівноправ'я, введення місцевого самоврядування,
безкоштовного лікування, загальної освіти та інші.
Початок радянської епохи в історії розвитку Дмитрівки, датований
1918 роком, увінчався початком соціально-економічних змін в регіоні
та селі: незаможні люди були наділені землею, налагоджувалось
сільськогосподарське масове виробництво, відкрилась нова школа.
291
Однак реформаційні настрої не принесли бажаного покращення
економічного стану людей, в більшій мірі, з причини своєї
короткостроковості. Того ж року в Дмитрівці самовстановилась нова
влада – румунська, - яка, проіснувавши тут два десятки років,
запам'яталась репресіями румунських бояр, спрямованих проти
місцевого населення. Той час можна охарактеризувати як стан
суцільної румунізації, який закарбувався в пам'яті дмитрівчан
жорсткими заборонами всього нерумунського, фізичними розправами.
1941 року, знаходячись в прикордонній зоні, Дмитрівка однією з
перших була захоплена німецько-румунськими військами. Згадкою про ці
нелегкі часи є бюст в центрі села Ф.І. Курогло, сільського активіста, який
був замордований фашистською військовою владою. З приходом війни всі
позитивні досягнення в розвитку села були знищені. Місцеві мешканці, як і
їхні сусіди, проти їх волі направлялись на примусові будівництва,
вербувались в румунську армію. Одним з них був і мій батько, Караджа
Петро Михайлович, якого на довгі роки розлучили з дружиною, моєю
матір'ю Караджа Катериною Іванівною, та 3 дітьми, моїми братом та
сестрами. Звільнене від окупантів село було лише в серпні 1944 року.
Після війни і політика радянського уряду боляче вдарила по
селянству. Мешканці Дмитрівки, працюючи як і раніше, не могли
забезпечити свої поріділі від війни сім'ї. Відсутність будь-якої їжі
призвела до вимирання більшої частини селян. Згадки про повоєнний
час в пам'яті старожилів села залишаються жахливими досі.
Активна колективізація в селі розпочалася в 1946 році та принесла
колгоспи "Красний октябрь", ім. Жданова, Толбухіна, Кагановича, в
решті решт, "Рассвет", який зустрів еру української незалежності, проте
з розпадом СРСР не зміг адаптуватись до нових умов.
Сьогодні Дмитрівка – це село контрастів. З одного боку, ми бачимо
функціонуючу школу, лікарню, які є одними з найкращих в
Болградському районі, будинок культури. В цих закладах працюють
освічені та чуйні люди, які є елітою села, спроможні відродити втрачені
надії та повернути недопрацьовані пріоритети.
Протягом останніх років помітно зросла кількість випускників
Дмитрівської школи, які мають бажання та завойовують право
навчатись в престижних вузах України. В родинах дмитрівських
гагаузів виховується численне молоде покоління, однак демографічна
ситуація в країні та регіоні, пов'язана із зниженням народжуваності,
нажаль, не оминула і Дмитрівку, оскільки помітно зменшується
кількість учнів в школі.
Освітні заклади в селі вперше з'явилися в 40-х роках 19 століття.
Вже тоді при Дмитрівському приході великомученика Дмитрія
Солунського почала функціонувати перша школа. Навчання в школах
292
того часу тривало недовго, протягом 1 року дітей (спочатку тільки
хлопчиків, а згодом і дівчаток із забезпечених родин, як правило)
навчали читанню, чистописанню, Закону Божому, короткій історії [5].
Того часу існували свої труднощі: недостатня кількість
кваліфікованих вчителів зумовлювала низький рівень знань,
отримуваних учнями. Показовими є згадки Грекової О.Г., якій довелося
в 1939 році піти в перший клас та навчатись румунською мовою, з
становленням на цій місцевості радянської влади в 1940 році –
повторно в перший клас з навчанням російською мовою, а в період
1941-1943 р.р. – вона знову навчалась румунською мовою. Щодня
навчання в церковній школі починалось з молитви та з читання прізвищ
загиблих на війні. 1944-1953, 1963-1989 р.р. церква в с. Дмитрівка не
функціонувала. 30 червня 1989 року з ініціативи жителів села, на їх
пожертви церква відновила свою діяльність під головуванням
протоієрея Миколая Чолак.
Ще кілька десятиліть тому в Дмитрівці давали уроки приїжджі
вчителі. Першими представниками вчителів-гагаузів для дмитрівчан
стали їхні земляки, випускники Дмитрівської школи Панайотов В.В.,
Балан І.С., Начєв І.І., Курогло С.С., Караджа М.І.
Пам'ятають мешканці Дмитрівки і про загиблих під час війни в
Республіці Афганістан Костіогло П.П. та Топал М.С. На головному
вході до будівлі сільської школи прикріплена меморіальна дошка в
пам'ять про їх безсмертні подвиги.
Сільська лікарня, яка була заснована в 1959 році під керівництвом
лікаря Куницького П.І., медсестри Кулішевської Л.П., медбрата
Калпакчі І.В., спершу знаходилась в будівлі нинішньої аптеки та
складалась з 15 місць-койок. В 1964 році в селі була відкрита нова
лікарня, яка з 15 місць-койок для хворих кількісно розвинулась до 25 в
1970 році. Слід відмітити, що в той період працівниками лікарні були
приїжджі спеціалісти. Через деякий час розвиток медики в селі
продовжили і дмитрівці: лікарі Маленков В.К., Марангоз М.В., Ташогло
Г.Г., медсестри Станкова О.І., Маленкова С.І., Попазогло Р.М.,
Марангоз К.М., Петкова О.І.
На початку 21 століття, в зв'язку з реформами в медичній галузі,
здійснювались скорочення медичних установ Болградського району.
Намаганнями всіх небайдужих жителів села та особливо головного
лікаря Дмитрівської дільничної лікарні Марангоз М.В. медична
установа в с. Дмитрівка була збережена та сьогодні забезпечує
медичним обслуговуванням і представників сусідніх сел [6].
З іншого боку, ми бачимо новітні результати та "досягнення": за останнє
десятиріччя втрачено заможне господарство, яке об'єднувало п'ятитисячне
населення села. На базі колгоспу, не дивлячись на всі намагання, так і не
293
було створене потужне господарство. Нині значна кількість дмитрівчан,
залишених на роздоріжжі, в пошуках заробітків змушені шукати виходу з
положення за межами своїх домівок, сім'ї. Дана проблема, вочевидь,
потребує державного втручання та сприяння в її вирішенні.
Врешті решт, говорячи про Дмитрівку, не можна не згадати про
звичайних мешканців села, які, не дивлячись на існуючі негаразди,
впевнені в невідворотності змін на краще. Все частіше вони підіймають
питання створення в селі належних життєвих умов: газозабезпечення,
забезпечення села водопровідною водою, належного освітлення,
дорожніх шляхів.
Загалом, за кілька століть дмитрівчани чи не вперше в житті мають
можливість вирішувати свою долю самостійно, йти в майбутнє з
урахуванням своїх, суто гагаузьких цінностей.
Найголовніше, дмитрівчани не беруть за приклад негативний, на наш
погляд, досвід своїх сусідів, мешканців як гагаузьких, так і болгарських
сел, які, зневірившись в змінах на краще, покидають свої домівки. Нині
село розбудовується, попри новоявлений кризовий стан. Згідно
статистичних даних Дмитрівської сільської ради станом на 2009 рік, в
2008 році село складалось з 1175 подвір'їв з населенням 4800 чоловік,
нині ж - подвір'їв 1177 з 4850 мешканцями (для прикладу, в 1955 році
село складалось з 648 подвір'їв з населенням 2415 чоловік) [7].
Гагаузи, православні християни за віросповіданням, відзначаються
своїм бережливим ставленням до культурних надбань своїх пращурів.
Календарні свята в них, як і раніше, діляться на два цикли: зимовий (від
свята Касим день - Св. Дмитрія (26 жовтня/8 листопада) до свята
Хедерлез – Св. Георгія (23 квітня/6 травня) та літній (від свята Св.
Георгія до свята Св. Дмитрія). Ніде в світі так дружно та єдино не
збираються люди, як на різдвяні та пасхальні свята в Дмитрівці.
Характерною рисою молодого дмитрівчанина є поважливе ставлення
до старших, особливо до своїх близьких. Залишаються потужними
патріархальні правила, згідно яких молодший син успадковує будинок
свого батька. Дорослі члени сімей передають свої багатства, досвід та
вміння своїм дітям. Так, кожний батько в Дмитрівці навчає свого сина
виноділлю, кожна мати навчає доньку рецептам гагаузьких страв.
Така життєва позиція заслуговує на повагу, є ознакою життєрадісності,
цілеспрямованості, самодостатності суспільства, свідчить про збереження
та розвиток в Дмитрівці багатовікових традицій православ'я, потужних
родинних зв'язків та добросусідських стосунків.
Сьогодні говорити однозначно про ті, чи інші обставини минулого
гагаузького народу неможливо з об'єктивних причин, про які ми
згадували раніше. Проте тим, кому цікава історія гагаузів, на наше
переконання, необхідно якнайшвидше спрямувати максимум зусиль на
294
зближення з головним джерелом "гагаузькості", з населенням
гагаузьких поселень поза територіально-державницьких ознак. Цим
особливі і цікаві для нас такі села як Дмитрівка, яке є одним з осередків
гагаузької самобутності, нашої ідентичності та особливості.
Наостанок, підсумовуючи сказане вище, слід відзначити, що
короткий екскурс в історію села Дмитрівка та його мешканців,
проаналізований в співставленні з загальною картиною справ в
буджацькому краї, яскраво демонструє чітко виражене гагаузьке
прагнення до кращого, його натхненного, навіть філософського,
ставлення до свого минулого, теперішнього та майбутнього.
Література: Булгар С. История и культура гагаузов. – Кишинэу, 2006. - 745 с. Серов
В. Ко дню памяти Н.И. Инзова. // Дружба. – 2003. Скальковский А. Болгарские колонии
в Бессарабии и Новороссийском крае. - Одесса, 1848. - 345 с. Мошков А. Гагаузы
Бендерского уезда. - Кишинев, 2004. – 493 с. Грек І. Школа в болгарских и гагаузских
поселениях юга Российской империи в первой половине 19 века. – Кишинев, Изд-во
"Штиинца", 1993. - 105 с. Желяскова М. Потенциал Дмитровской модели. // Дружба. 2002.- №78. Архівні дані Дмитрівської сільської ради.
Микола Стоянов/ Николай Стоянов (Молдова –Гагаузія)
ІСТОРІЯ РОЗВІТКУ ПУБЛІЧНОГО УПРАВЛІННЯ В АТО ГАГАУЗІІ
ИСТОРИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ
И СОВРЕМЕННОЕ ПУБЛИЧНОЕ УПРАВЛЕНИЕ В РЕСПУБЛИКЕ
МОЛДОВА И В ГАГАУЗИИ
Найпрогресивніші моделі управління в світі основи вають на різному історичному
досвіді, який складивався протягом десятиліть і століть. Воно представляє в той же
час і найдавніше традиционной установа. Загалом, осередки соціального життя були
сформовані за образом і подобою сім'ї. Суспільство саме управлялося, формуючи
необхідні орнізаційної структури. Збори сусідів, тобто собиралісь чоловіки, що мають
юридичну і військову підготовки, ділили права і організовували охорону місцевості,
відображаючи нападу з боку, збираючи необхідну данину для сплати боргів, які були
затребувані нападающіми в обмін на світ.
Внутрішні умови розвитку та існування зовнішньої небезпеки, призвели до
формування союзів. Союзи не давили на місцеву адміністрацію, а доповнювали
державні органи.
Структура системи державного управління визнаний законом, який формує
юридичний аспект адміністратівно-територіальної організації нашої країни,
територія якої поділяється на наступні одиниці: райони, міста, села і АТО
Гагаузія (Гагауз Ери). [1, ст.111]. Статус кожного з цих типів одиниць
визнавиділяється Парламентом.
1.Государственное управление Молдовой в ретроспективе
Первые государственные образования на территории исторической
Молдовы начали появляться в середине XIV века на территории
295
Востока Карпат. Предпосылки для образования средневекового
Молдавского государства появились вместе с ростом числа
крестьянских аграрных поселений, сгруппированных на протяжении
главных рек. Это было фактически несколько местных политических
образований с признаками государства, имевших яркие характеристики
политических организаций местных обществ в середине XIV века, которые концентрировали человеческое общество в один союз,
находящийся обычно по берегу реки. Так, политическое объединение в
устье реки Молдова представляло собой ядро будущего государства
средневековой Молдовы, в котором проявлялись и различные
эволюционные признаки социально-политических структур других
государств из Юго-Западной Европы.
Образование Молдавского государства было длительным процессом,
который реализовывался через объединение нескольких стран у
подножья Карпат под господством воевод. Вместе с образованием
государства складывался аппарат, который устанавливал нормы и
законы для развития страны. Глава государства — господарь — от
старого названия воевода.
Сначала воевода имел полную власть. Он был назначенным
хозяином страны, управлял законами, наказанием, судом и войнами.
Господарь управлял страной авторитарно. Но на самом деле, он не
принимал ни одного решения, без Собрания бояр — боярского совета,
который выбирался из ряда господствующих семей. Позже они стали
выбираться по отличиям на службе и заслугам перед господарями, а
также из рядовых людей.
В исполнении государственной власти господарю помогали
консультативные органы (для принятия решений) и исполнительные
органы (для решения государственных проблем). Высшим органом
власти наряду с господарем был господарский совет, игравший очень
важную роль в жизни государства.
Наряду с господарем страны в средневековой Молдове существовали:
Господарский совет, избираемый из ряда благородных дворян и
состоявший из великих бояр и крупных финансовых собственников.
Господарский совет участвовал в принятии многих важных решений,
заключал договора господаря как внешние, так и внутренние,
участвовал в юридических и гражданских судебных процессах.
Великое собрание страны — представительный орган с полномочиями конституционального института. Оно выступало в качестве консультативного союза в принятии особо важных решений: выбор государя, выпуск
мирных договоров и положений о вассальной зависимости, объявление
войны, выплата дани иностранным государствам. [21, с.17].
296
Как и во многих других странах в обязанности личных слуг
господаря, которые управляли двором и господарским окружением,
входили также высшие функции государства.
Эволюция системы государственного управления в Молдове
В период царствования Романа I (1391—1394) Цара Молдовей
включала территории от Карпатских гор до Черного моря. Система
управления приобретает территориальные особенности. Различия в
системе управления образовались в период правления Александру чел
Бун (1339—1342) когда происходил процесс институционализации и
централизации системы управления.
Города и пригороды. Древние поселения в Молдове — города или
торговые площади были центрами, в которых проживали купцы и ремесленники, с особой организацией сел, управляемых старостами и боярами.
Таким образом, древний город появляется как центр маленькой
организации, окруженный селами с единым управлением и
юридическим уставом. Регион, прилегающий к городу и зависящий от
него назывался в Молдове "осоl" — термин, который показывает, что
речь идет о поселении, окружающем центральную часть. Села из пригорода не подчинялись местному управлению, а полностью управлялись
по законам города.
Господарь Молдовы для таких сел ввел название "прикрепленные",
то есть села, прикрепленные к окрестностям центра.
Констатируем, что города действовали в зависимости от решений
господаря. Итак, древние города представляли собой большие поселения с
единым центром и развивающимся сельским хозяйством в своих
пригородах.
Традиционная форма исторического административного деления
Молдовы — жудец (уезд). Во главе молдавского уезда господарь ставил
по 2 пыркэлаба или, как они еще назывались, — старосты. Они, наряду
со всеми обязанностями, должны были управлять военным гарнизоном
в крепостях. То есть в Средневековой Молдове пыркэлаб имел
юридическую и публичную власть.
Управление городами. Управление городами в Молдове происходило в
двух направлениях; с одной стороны — городская автономия, с другой —
законы главы государства — господаря. Городские власти были
автономными и управляли самостоятельно, имели право самостоятельного
суда, получение доходов и выборов управляющих. Господарь, в свою
очередь, как глава государства, имел свои функции: собирал доходы и
устанавливал верховную юридическую власть в городе.
Система общего управления существовала в Молдове на протяжении
веков периода феодализма. Исторический аспект затронутой проблемы
представлен в следующих исторических событиях:
297
• Формирование управления в первых образованиях средневекового
молдавского государства;
• Эволюция системы управления в средние века, начиная с
административного объединения Молдовы со времен правления Роман
I и Александру чел Бун и заканчивая территориальным разделением в
конце XVIII века;
• Двойственность систем в Молдове с правой стороны Прута в
первую половину XIX века и Левобережья до 1917 года;
• Демократизация систем управления в Бессарабии и Транснистрии в
1917-1918 годах;
• Румынское управление в Бессарабии;
• Создание и эволюция советской системы управления (МАССР в
1924-1940 годах и МССР в 1940-1941 и 1944-1991);
• Последний этап, самый актуальный, государственного управления
РМ в 1991-2007 годах.
Опыт иностранных государственных систем управления.
В 1484 году вследствие завоевания Турецкой Империей крепости
Килия, а затем Четате Албэ (Белгород Днестровск) на территории
Молдовы начинается внедрение турецкого управления. Часть Молдовы не
принадлежала Турецкой империи, сохранив при этом независимость.
Управление государством осуществлялось при помощи собственных
органов. На протяжении этого времени экономическая зависимость от
постоянного военного управления перешла к политической зависимости.
Власть господаря во вешней политической области была сильно
ограничена. Господарь не мог объявить войну, участвовать в альянсах,
заключать договора без разрешения султана. Султан же, в свою
очередь, заключал договора, относящиеся к Молдове, без совета с
господарем. Внутренней политикой управлял господарь, но бывали
случаи вмешательства и в эту область.
Так, сохраняя господарское управление, его прерогативы были
ограничены, что означало ограниченность суверенитета страны. Турецкое
превосходство перешло в государства, прилежащие к Четате Албэ, Килии,
Тигине, которые были переделаны турками в административные объединения, управляемые мусульманами, их методами.
В господарский совет, как консультативный орган при господаре (с
середины XVI века) входили представители высших слоев. Боярство
входило в эту категорию, что, с одной стороны, стимулировало борьбу за
власть, а с другой – увеличивало роль Совета господаря и членов совета в
политике страны. Роль господарского совета, названного турками "диван",
повысилась и стала стабильней государственной власти. Все же господарь
был ограничен в правах. Поэтому султан предоставлял гарантии
иностранным монархам, которые предлагали финансовую помощь
298
государю для погашения кредитов. Совет в отсутствии господаря выпускал
договора, объектом которых была земля.
Старые названия высших органов, которые владели исполнительной
властью сохранились, но центральный аппарат изменился,
разделившись на отдельные государственные и частные подразделения.
Доходами и расходами государства управлял Великий Казначей, а
доходами господаря – Великий счетовод. Эта ситуация сохранялась до
1812 года.
Австрийское управление. Второй тип иностранного управления –
австрийское управление, установившееся на Севере Молдовы, в
результате присоединения ее к Австрии на базе договора, заключенного
с турецким султаном 7 мая 1775 года. Название этой территории было
изменено на Буковину. Австрийское управление просуществовало до
осени 1812 года, когда Буковина объединилась с Румынией. [10. с.78].
Третья система иностранного управления – русская возникла в
районах Молдовы слева от Днестра в результате присоединения
Транснистрии к России в 1792, и позже — части Молдовы с левой
стороны реки Прут в 1812 году согласно мирному договору Бухареста.
В результате присоединения Бессарабии к России в 1812 году на этой
территории была установлена русская система управления. Этот
процесс развертывался постепенно. Сначала были созданы
благоприятные условия. Население Бессарабии облагалось налогом на 2
года. Название Бессарабии было дано в 1813 году с административным центром в Бендерах (1813—1818).
Русская система управления делилась на несколько периодов:
• 1812 – 1818 — период временного управления;
• 1818 – 1828 — период автономного управления;
• 1828 – 1872 — региональное управление;
• 1873 -1917— управление, губерниями с русскими отличительными
чертами.
В периоды регионального и губернского управления существовали
следующие органы: Губернатор, стоявший во главе региона. В 1873
году существовал отдельный губернатор Бессарабии. Существовали
следующие административные единицы:
Земства — находились во главе каждого уезда. В то время
существовало 7 уездов: Бендеры, Орхей, Кишинэу, Бэлць, Сорока и
Хотин. Земства как форма управления были введены в Бессарабии в
1869 году. Уезды Кахул, Измаил, Четатя Албэ, согласно Парижскому
мирному договору были возвращены Молдове в 1856 году. В 1878 эти 3
области были возвращены России, но румынская система управления
оставалась в них до 1917 года. Волошеств, располагавшихся в
299
Бесарабии, было 105, сел – 1544. Органами управления в Бессарабии
были губернатор, вице-губернатор, губернское земство и консилиум.
Уезды управлялись думой земства, управой земства и канцелярией.
Волошества управлялись думами волошества, управой волошества и
канцелярией.
Региональные земства выбирали центральный орган провинции,
называвшийся собранием земской губернии. Администрация
выбиралась 1 раз в год на 20 дней. Не имели права голоса женщины,
мужчины до 25 лет, уволенные с государственной службы,
приговоренные, иностранцы, не принадлежавшие России, и евреи.
Управление волошества состояло из собрания волошества,
председателя и судей. Председатель выбирался на общем собрании,
проводившемся по воскресениям. Управа волошества была составлена
из председателя и 2—7 членов, избиравшихся сроком на 3 года. Ими
могли быть мужчины старше 25 лет, причем среди них не должно было
быть родственников до второго колена.
Система управления в Бессарабии была идентична российской,
отличие было лишь в 3 губерниях на юге. Изменения российской
системы управления произошли весной семнадцатого года. Временное
правительство во главе с князем Львовым выпустило несколько
декретов, превративших губернаторов в комиссаров.
21 мая 1917 года был выпущен закон об открытых перевыборах
депутатов и начале приготовления к конституционным выборам.
2. Современное государственное управление в Республике Молдова
Основной задачей демократического общественного устройства
является создание наиболее благоприятных условий для реализации прав и
свобод граждан. Решить такую задачу невозможно без самоуправления в
территориальных образованиях компактного проживания людей. Именно
на этом уровне ежедневно обеспечивается безопасность граждан,
предоставляются медицинское обслуживание, дается возможность
получения образования, создаются рабочие места, оказываются
транспортные, торговые, бытовые, коммунальные услуги. История
свидетельствует, что попытки решить эти задачи с помощью
централизованной структуры власти и управления обречены на провал.
Государственное управление содержит систему с хорошо организованной
структурой, представляющей собой совокупность всех ее элементов.
Таким образом, под структурой понимается модель, в которой приведены в
порядок все ее элементы, а также связи, устанавливаемые между ними в
процессе реализации действующей системы управления. Система
государственного управления действует на базе двух главных критериев —
территориальный, который отвечает иерархической структуре, и
300
функциональный, отвечающий функционирующей системе. Поэтому
целостная система государственного управления представлена в виде
смешанной структуры: иерархической и функциональной. С точки зрения
территориального аспекта на организационную структуру государственная
система власти делится на 2 категории: центральная власть
(Правительство, Министерства, Департаменты и другие центральные
органы), компетенция которой распространяется на всю территорию
страны, и местные власти – компетенция распространяется на
административно-территориальную единицу или на какую-либо часть
национальной территории. Наряду с местными Советами и Примэриями,
также существуют децентрализованные государственные службы
Министерства и других специализированных органов. [1, ст.109].
Состав местных органов, самоуправления и механизм их действия
регулируется действующим законодательством. В Республике Молдова
это юридически оформлено в конституции страны и в следующем
пакете законов, выпущенных Парламентом: Закон об административнотерриториальной организации Республики Молдова, Закон о местном
государственном управлении, Закон о муниципии Кишинэу,
специальный органический Закон "Об особом правовом статусе
Гагаузия (Гагауз Ери)", [6].
Закон "О государственной службе" [3].
Закон о составе государства – села (коммуны) и города (муниципии).
Конституция Республики Молдова, принятая 29 июня 1994 года в
своих статьях 109-113 устанавливает базовые принципы местного
государственного управления, административно-территориальную
организацию, модель формирования и действия сельских, городских и
районных властей, а также законодательную форму предписания
специальных условий автономии Левобережья Днестра и некоторых
районов юга республики, специального статуса через специальные
постановления. [1,110].
Структура системы государственного управления определяется
законом, который формирует юридический аспект административнотерриториальной организации нашей страны, территория которой
делится на следующие единицы: районы, города, села и АТО Гагаузия
(Гагауз Ери). [1, ст.111].
Статус каждого из этих типов единиц определяется Парламентом.
В этом порядке село — это населенный пункт, который охватывает
население, проживающее на общей территории, имеющее социальнокультурные и экономические отношения, традиции и обычаи. Два или
более села могут объединяться и образовывать коммуну. [2, ст.4]
301
Город – это административно-территориальное объединение, более
развитое, чем село с экономической и социальной точек зрения, имеющее
муниципально – хозяйственные доли в административной, производственной, коммерческой, политической и культурной жизни перед населением,
в большей степени в промышленности, в сфере государственных услуг и в
различных сферах интеллектуальной деятельности.
Города, которые имеют особую роль в экономической, социальнокультурной, научной и производственной жизни страны, получают
статус муниципия. Согласно закону такой статус присвоен: Кишинэу,
Бендер, Бэлць, Тирасполь и Комрат. Муниципии могут иметь в своем
составе и автономные административно-хозяйственные единицы и
другие местности. В пределах территорий этих административнохозяйственных единиц действуют местные органы власти. [2]
В современном обществе абсолютно необходимо устанавливать
структуру местной государственной власти, то есть устанавливать
оптимальные размеры аппарата. Юридически не только разрешается, но
и обязывается иметь прогрессивную административную структуру.
Согласно Конституции РМ, местное управление должно действовать от
имени народа через прямые формы демократии, основываясь на участии населения, в обсуждении и решении самых важных проблем,
включая участие и осуществление контроля над деятельностью
местных органов власти.
Закон, имея в виду публичное самоуправление, определяется как
власть местного самоуправления, которые создаются в селах
(коммуны), городах (муниципии), районах и в АТО Гагаузия. Все эти
территориально-административные
объединения
являются
юридическими лицами.
Локальная автономия реализуется через следующие структуры
местного публичного управления: с одной стороны, советы, как
представительные органы власти, с другой — сельские и городские
примэрии, как исполнительные органы власти. В Гагаузии, на уровне
автономии,согласно
закона
об
особом
правовом
статусе,
представительным- законодательным органом власти является
Народное Собрание Гагаузии, а исполнительным органом власти
является Исполнтиельный Комитет Гагаузии, во главе с высшим
должностным лицом Гагаузии – Башканом.
Основной принцип местного самоуправления, предусмотренный
Конституцией Республики Молдова и законом о местном публичном
управлении — территориальная децентрализация. Ее главное
предназначение — разрешить коллективам или государственным службам
самоуправляться, но под контролем специализированных органов.
302
Сущность административной децентрализации состоит в преобразовании
отдельных властей в административно-территориальные объединения для
того, чтобы проблемы, интересующие население, были решены на
соответствующем уровне: своевременно и оперативно. В Молдове, на мой
взгляд, не уделяется вопросам местного самоуправления должное внимание.
Между тем, как сказано в ратифицированной Молдовой Европейской
Хартии местного самоуправления, органы местного самоуправления
составляют одну из основ любого демократического строя, существование
облеченных реальной властью органов местного самоуправления
обеспечивает эффективное и одновременно приближенное к гражданину
управление. Растущая социальная роль местного самоуправления - важный
показатель практической реализации принципов демократии. Европейская
хартия о местном самоуправлении гласит: "Право граждан участвовать в
управлении государственными делами относится к общим для всех
государств - членов Совета Европы демократическим принципам… это
право непосредственно может быть осуществлено именно на местном
уровне".В
законодательстве
Молдовы
нет
понятия
"местное
самоуправление", фигурирует понятие "местное публичное управление".
Конституция РМ (1994 г.) закрепила унитарный характер
государства, основные принципы местного публичного управления :
принцип местной автономии, децентрализации общественных служб,
выборности властей местного публичного управления, консультаций с
гражданами по важнейшим вопросам местного значения[1, ст.109]. В
Постановлении Конституционного суда Республики Молдова
указывается, что автономия касается как организации и деятельности
местного публичного управления, так и распоряжения делами
представляемых ими сообществ. Автономия местных публичных
властей заключается в праве административно- территориальных
единиц удовлетворять свои собственные интересы без вмешательства
центральных властей, что ведет к административной децентрализации:
автономия- это право, а децентрализация - система, требующая
автономии.
Децентрализация
представляет
собой
систему,
включающую территориальную децентрализацию, - районы, города
(муниципии), села (коммуны), АТО Гагаузия - в качестве лиц
публичного права со всеми его функциями. Власти этих
децентрализованных лиц публичного права не подчиняются
иерархической власти центрального управления, они независимы от
них. Отсюда вытекает, что власти местного публичного управления не
могут назначаться и отстраняться от должности центром, а должны
избираться
и
отзываться
гражданами
административнотерриториальных делений, следовательно все местные публичные
303
власти носят избирательный характер, создаются или непосредственно
гражданами или, в некоторых случаях, соответствующими местными
советами. Выборы являются критерием децентрализации, основываясь
на свободном исполнении прав и свобод граждан на местном уровне,
что является существенным аспектом правового государства.
Децентрализация обеспечивается путем активного участия граждан в
местной общественной деятельности, в выборах и отзыве, в случае
необходимости, представителей администрации, в контроле их
решений. Согласно положениям статьи 112 Конституции, местные
советы создаются в селах, городах как власти местного публичного
управления, являющиеся практическим выражением принципа местной
автономии, конкретизируемого в виде функций и публичной власти,
которыми они располагают, и гарантируемого законодательными
нормами их избрания и формирования. Статья 2 Конституции гласит,
что
национальный
суверенитет
принадлежит
народу
РМ,
осуществляющему его непосредственно и через свои представительные
органы, а статья 38 той же Конституции устанавливает, что воля народа
является основной государственной власти. Эта воля находит свое
выражение в свободных выборах, проводимых периодически на основе
всеобщего, равного и прямого избирательного права при тайном и
свободном голосовании. Граждане имеют право избирать, им
гарантируется также право быть избранными. Из вышеизложенного
вытекает, что назначение или смещение местных публичных властей
центральной публичной властью противоречит основным принципам
местного публичного управления и принципу осуществления
национального суверенитета народом РМ.
Согласно Закону РМ о местном публичном управлении N 123-XV от
18.03.2003 местное публичное управление - это совокупность местных
органов публичной власти, созданных в соответствии с законом для
удовлетворения
основных
интересов
населения
отдельной
административно-территориальной единицы; местная автономия право и способность местных сообществ решать в соответствии с
законом, под свою ответственность и для своего блага значительную
часть общественных дел и управлять ими. Автономия проявляется
также в организации и функционировании местного публичного
управления; местный совет - представительная и правомочная власть
населения административно-территориальной единицы первого уровня,
избранная в целях решения вопросов местного значения; примар представительная
власть
населения
административнотерриториальной единицы и исполнительная власть местного
совета, избранная на основе всеобщего, равного и прямого
304
избирательного права при тайном и свободном голосовании; примэрия учреждение,
руководимое
примаром;
районный
совет
представительная и правомочная власть населения района,
координирующая деятельность местных советов по оказанию
общественных услуг районного значения; председатель района исполнительная власть районного совета.
Закон гласит, что органы местного публичного управления обладают
финансовой автономией, а также правом на инициативу во всем, что
касается управления местными публичными делами, осуществляя свою
власть в пределах управляемой территории в соответствии с законом.
Органами
публичного
управления,
посредством
которых
осуществляется местная автономия в селах (коммунах), городах
(муниципиях), являются местные советы как правомочные органы
власти и примары как исполнительная власть.
Итак, местное самоуправление, это в первую очередь
децентрализация и передача некоторых функций центральных органов
власти местному сообществу, позволяющий более оперативно решать
все проблемы жизнедеятельности местного населения.
Литература: 1.Конституция Республики Молдова, принята 29.07.1994 г. Мониторул
Офичиал ал Р. Молдова, август 1994 г. 2. Закон Республики Молдова "О Местном
Публичном Управлении" № 123-XY от Мониторул Офичиал ал Р. Молдова №49 от
18.03.03 г. 3. Закон Республики Молдова "О государственной службе" № 443-XIII от
04.05. 1995 г. Мониторул Офичиал ал Р. Молдова № 61. 4. Закон Республики Молдова
"Об особом правовом статусе Гагаузия (Гагауз Ери)". 23.12.1994 г. Мониторул Офичиал
ал Р. Молдова № 37. 5. Burlacu, N., Cojocaru, V. Management, prelegeri, Chişinău,
ASEM,1995, 78 р. 6.Бурлаку,Н.; В.Кожокарь,В.; Ионицэ.В. Основы Государственного
администрирования. Кишинев, 1999, 206 с.
Степан Варбан, д-р філол. наук,проф.
/Степан Варбан, д-р филол. наук, проф (Молдова-Гагаузія)
КУЛЬТУРНІ АСПЕКТИ СТРАТЕГІЙ СТАЛОГО РОЗВИТКУ
РЕГІОНІВ ГАГАУЗЬКОЙ АВТОНОМІЇ У МОЛДОВІ
КУЛЬТУРНЫЕ АСПЕКТЫ СТРАРЕГИИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ
ГАГАУЗСКОЙ АВТОНОМИИ В МОЛДОВЕ
Нинішній стан суспільства справедливо характеризують як епоху техногенної
цивілізації. Майбутнє такої цивілізації викликає побоювання насамперед з огляду на
домінування в ній прагматичних установок і зневаги до стану природнього
середовища. Якісні зміни в розвитку техносфери неможливі без зміни систем
цінностей суспільства, способу життя людей, тобто всієї культури. Ключового
значення в цьому процесі набуває формування екологічного і культурно-етичного
мислення у майбутніх інженерів, техніків, працівників виробництва, яке повинне
цілеспрямовано формуватися на різних рівнях професійної освіти. На цю обставину
305
було звернено особливу увагу на саміті ООН зі сталого розвитку, що проходив у
2002 році в Йоганесбурзі, де 2005-2014 роки були оголошені Декадою освіти для
сталого розвитку. Доречно зауважити, що з точки зору стійкості будь-який
розвиток розглядається як позитивне явище тільки в тому випадку, якщо воно
"збалансовано чотирма складовими: економічною, екологічною, соціальною та
культурною". Однак дуже часто соціальний і культурний аспекти цього процесу у
кращому разі вважають другорядними, в гіршому – ігнорують. Багатогранні
аспекти взаємовідносин культури і навколишнього середовища залишаються
сьогодні маловивченими, а рівень усвідомлення суспільством такого взаємовпливу
знаходиться в зародковому стані. Однак предметний аналіз свідчить, що саме
культура і формує навколишнє середовище, визначаючи як індивідуальне, так і
колективне користування (нерідко зловживання) природними ресурсами. Низький
рівень культури руйнує тендітний екологічний баланс планети, призводить до
падіння біорізноманіття, зникнення лісів та зелених насаджень та перетворення
планети на пустелю. Сама культура в свою чергу також формується навколишнім
середовищем. У цьому зв'язку нам бачиться, що культура повинна розумітися не
тільки як мистецтво, але і як стиль життя конкретної спільноти, включаючи всі
багатства повсякденної діяльності: мову, використовувані технології та способи
виробництва. Важливе значення для навколишнього середовища відіграють
культурні цінності, звичаї, ритуали, релігійне та символічне мислення та
світосприйняття. Як частину своєї культури, будь-яке суспільство виробляє
власний спосіб ознайомлення і спілкування з навколишнім середовищем,
інтерпретації взаємин між людиною і природою. Облік і вивчення подібних
культурно-екологічних взаємовідносин, на наш погляд, є актуальним із таких
причин: - швидка глобалізація послуг та інформації в світі вносить елемент
невідкладності в проблему усвідомлення взаємин між культурою і навколишнім
середовищем; - руйнування природнього середовища занадто часто
супроводжується непоправною деградацією життєвого укладу, мови, знань,
спадщини та самосвідомості малочисельних народів, що, в свою чергу, призводить
до нового витку руйнування природнього середовища.
Визнання того факту, що взаємини людини і природи відбуваються за різними
культурними каналами, відкриває широкі можливості конкретної реалізації
концепції сталого розвитку на місцях. Отже, культура є не тільки етичним
імперативом розвитку, а й умовою його стійкості.
Ключевые слова:
Глобализация, культурное наследие, природные ресурсы, техногенная
цивилизация, устойчивое развитие, управление уязвимыми экосистемами,
экологическое воспитание, экологическая безопасность.
Глобальные процессы экономической модернизации и социальнополитические перемены, торопящие различные регионы планеты
перескочить через нормальные этапы устойчивого развития, вызывают
тревогу в отношении культурного выживания отдельных народов и
сохранения традиционного уклада их жизни. Встают острые вопросы
сохранения их языка, как и их определённой исторической роли и места
в глобальном обществе. Речь идёт об экологии культур, религий и
социума. Особенно эти процессы видны на примере современной
306
деревни, которая всегда являлась гарантом стабильности обществ.
Сельское население подвержено в первую очередь негативному
действию глобализации. Под воздействием массовой культуры человек
постепенно преображается из творца общества и культуры в стороннего
наблюдателя, отрывается от своих корней, от животворных истоков
фольклора, обрядности, родного языка, лишается исторической памяти.
Как заметил покойный акад. Д.С. Лихачев, "Одним из важнейших
свидетельств прогресса культуры является развитие понимания
культурных ценностей прошлого и других национальностей, умение их
беречь, накапливать, воспринимать их эстетическую ценность и
использовать для блага народа." (4). Многие исследователи
утверждают, что именно культура через традиции и привычки,
присущие отдельным этносам, конфессиям и группам населения,
серьезно влияет на экономические достижения народов.( 10,11,12).
В условиях, когда человечество волей-неволей пытается определить
пути своего устойчивого развития, проблема сохранения самобытности
национальных культур становится особенно актуальной по мере того,
как пагубность наступления глобальных изменений оказывает всё более
пагубное влияние на то, что сложилось веками.
Современное понимание устойчивого развития расширило его рамки
от первоначальной, по преимуществу экологической, парадигмы, до
сложной диалектической системы, включающей экологические,
социально-экономические и общественно-гуманитарные компоненты. В
целом можно сказать, что человеческая цивилизация находится в
состоянии перехода к новой эпохе, которая знаменуется радикальным
изменением целей, направлений и содержания в различных сферах
человеческой деятельности, преобразованием культурных укладов, а
потому сохранение преемственности в развитии культуры приобретает
необычайно важное значение.
Нынешнее состояние общества уже справедливо характеризуют как
эпоху техногенной цивилизации. Будущее подобной цивилизации
вызывает опасение прежде всего из-за преобладания в ней
прагматических установок и пренебрежения к состоянию природной
среды. Однако качественные изменения в развитии техносферы, в чём,
собственно, и состоит идея создания нового мирового экономического
порядка, невозможны без изменения систем ценностей общества,
образа жизни людей, то есть всей культуры. В этой связи ключевое
значение приобретает формирование экологического мышления у
будущих инженеров, техников, работников производства, которое
должно
целенаправленно
идти
на
различных
уровнях
профессионального образования. На это обстоятельство было обращено
307
особое внимание на саммите ООН по устойчивому развитию,
проходившем в 2002 году в Иоганнесбурге, на котором 2005 — 2014
годы были объявлены Декадой образования для устойчивого развития.
Эта инициатива была поддержана научными и общественными
формированиями, благодаря которым повсеместно в мире и в Европе
стал обсуждается вопрос того, как соотносятся экологическое
образование и образование для устойчивого развития. Уместно
заметить, что с точки зрения понятия устойчивости, любое развитие
должно рассматриваться как положительное явление только в таком
случае, когда оно сбалансированно четырьмя составляющими:
экономической, экологической, социальной и культурной.
Рассмотрение
указанных,
т.е.
социальных,
культурных,
экономических и экологических параметров в едином комплексе стало
уже общепризнанным явлением у исследователей. Естественно, что и
критерии, или индикаторы, устойчивого развития должны отражать эти
четыре важнейшие составляющие цивилизации. С другой стороны,
развитие можно рассматривать как смену состояний, каждое из которых
характеризуется определенной устойчивостью и способностью к
изменениям. Многие исследователи считают, что именно в этих двух
плоскостях и развивается формирование системы критериев
устойчивого развития. В научных публикациях приводится
классификация индикаторов устойчивого развития по секторам (13):
1.Группа социальных индикаторов: борьба с бедностью;
демографическая динамика и устойчивость; улучшение образования,
осведомленности и
воспитания общества; защита и улучшение
здоровья людей; улучшение развития населенных мест.
2.Группа экономических индикаторов: международная кооперация
для ускорения устойчивого развития и связанная с этим местная
политика; изменение характеристик потребления; финансовые ресурсы
и механизмы; передача экологически щадящих технологий,
сотрудничество и создание потенциала.
3.Группа экологических индикаторов: сохранение качества водных
ресурсов и снабжения ими; защита океанов, морей и прибрежных
территорий; комплексный подход к планированию и рациональному
использованию земельных ресурсов; рациональное управление
уязвимыми экосистемами, борьба с опустыниванием и засухами;
содействие ведению устойчивого сельского хозяйства и развитию
сельских районов; борьба за сохранение лесов; сохранение
биологического разнообразия; экологически безопасное использование
биотехнологий; защита атмосферы; экологически безопасное
управление твердыми отходами и сточными водами; экологически
308
безопасное управление токсичными химикатами; экологически
безопасное управление опасными отходами; экологически безопасное
управление радиоактивными отходами.
4.Группа институциональных индикаторов: учет вопросов экологии и
развития в планировании и управлении для устойчивого развития;
национальные механизмы и международное сотрудничество для создания
потенциала
в
развивающихся
странах;
международный
институциональный порядок; международные правовые механизмы;
информация для принятия решений; усиление роли основных групп
населения.Вместе с тем признается, что не смотря на всю широту и
глубину подходов ониобладают одним существенным пробелом – в них не
учитывается "человеческий фактор". В работе А.Л.Самсонова, "Разумно ли
человечество", справедливо отмечается, что если век XIX был веком
материальных потоков, то век XX стал веком потоков информационных,
что ещё в большей мере соответствует нынешнему, XXI веку.
Международный социально-экологический союз в свое время
предложил определить, что "Развитие устойчиво, когда дети счастливее
своих родителей". Резонность такого определения состоит в том, что
стремление к счастью является основным мотивом, определяющим
поведение человека (7). Однако, от настроений в обществе, его
менталитета зависят направленность поведения людей и принимаемых
решений (8). Таким образом необходимо введение еще одной группы
критериев, отражающих состояние общественных отношений,
ментальность и умонастроения населения в отношении экологически
созвучного поведения. Формально этот набор критериев можно отнести
к группе социальных. Многогранные аспекты взаимоотношений
культуры и окружающей среды остаются на данный момент
малоизученными,
а
уровень
осознания
обществом
такого
взаимовлияния находится в состоянии зарождения. И все же, при
внимательном рассмотрении оказывается, что именно культура и
формирует окружающую среду, определяя как индивидуальное, так и
коллективное пользование природными ресурсами. Низкий уровень
культуры разрушает хрупкий экологический баланс планеты, приводит
к падению биоразнообразия, потерю лесного покрова и росту пустынь.
В связи с этим нам сегодня важно осознать, что мировая экологическая
катастрофа насколько бы она ни была глобальной, истоки ее тянутся с
регионов. Наглядным примером вышеизложенных мыслей может
послужить региональная культура природопользования в Гагаузской
автономии Молдовы. В первую очередь это касается переработки
различного рода отходов жизнедеятельности и состояния отношения
населения ко всё ещё проявляющим признаки жизни водным
309
источникам. Целесообразно в этом плане было бы провести во всех
населённых пунктах современный анализ экологического состояния
прилегающих территорий и разработать на основе этого целевые
программы по их оздоровлению. Участвовать в этом могло бы
всеёнаселение, и в первую очередь учащаяся молодежь, что обеспечило
бы возрождение и закрепление в культуре народа духовнонравственного элемента, обеспечивающего ведение здорового образа
жизни и самосохранение этноса. Конечно, такого рода попытки
предпринимались и прежде, и давали значимый эффект (например,
лесопосадки), однако изменившееся к настоящему моменту положение
дел требует новых подходов, которые должны включать не только
призывы и директивы, но и более конкретные элементы, включающие
обязательства и ответственность всех членов общества. Уверен, что,
подобно хозяйски грамотно и с любовью установленной ветряной
мельнице, которая в последствии не требует от человека значительных
усилий и затрат, со временем разработка подходов этих станет мощным
подспорьем по содействию устойчивогму развитию региона, а значит,
страны и человечества в целом.
Общепризнано, что сама культура, в свою очередь, также формируется
окружающей средой. Климат и природные ресурсы (флора, фауна, недра)
определяют жизненный уклад населения, влияют на способы и масштабы
взаимодействия последнего с соседями, стимулирует их творческое
самовыражение (5,6). С момента зарождения человечества, народы
воспринимали из природы эстетическое и духовное мироощущение и
использовали его в своем творчестве. Культурные ландшафты, к примеру,
являются яркими примерами взаимопроникновения культуры и
окружающей среды. (2,9) Культура, таким образом, должна пониматься не
только как продукт народного творчества или искусства, но и как стиль
жизни конкретного сообщества, включающий всё богатство повседневной
деятельности: язык, технологиии и способы производства, которыми
располагает народ
Немаловажное значение для окружающей среды играют культурные
ценности, обряды, ритуалы, религиозное и символическое мышление и
мироощущение народов. Любое общество вырабатывает, как часть
своей культуры, собственный способ знакомства и общения с
окружающей средой, равно как и способ интерпретации
взаимоотношений человека и природы.(6) Вариантом такой
интерпретации является, как это ни парадоксально, современная
научная мысль, которая сама представляет собой специфическую
историческую и культурную традицию. Нам видится, что в свете
вышеозначенных тенденций представляется значимым включение в
310
стратегический план устойчивого рaзвития Гагаузии вопросов изучения
культурного наследства не только в традиционном его понимании, но и
в качестве основных элементов человеческого бытия. В этом плане
интерес представляет продвижение народной инициативы по созданию
письменной истории своих сёл и городов. При должной поддержке эти
тенденции могут перерасти в хорошую народную школу по изучению
культурного наследия наших предков, что позволит охватить более
широкий спектр элементов культуры. Уверен, что найдутся опытные
наставники в каждом населённом пункте, которые способны привлечь
средства и организовать научно-исследовательские и поисковые работы
по изучению ещё не совсем канувших в далёкую историю способов
жить в согласии с природой. Во многих наших селениях старожилы
могут вспомнить и с гордостью расказать на сей счет множество
поучительных историй. Думаю, под стать обсуждаемой тематики
уместно будет привести в пример обычный рядовой случай из истории
села Казаяк (Казаклия), Чадыр-Лунгского района Гагаузии. Названия
села Казаяк в переводе означает гусиная лапка, подобно которой через
всё селение протекает речка (теперь уже ручеёк), берущая свое начало
от трёх устьев (Конгаз-кулаа, Бабурчу- кулаа, Авралык или Тришполидереси). Символично, что все три устья сходятся в одно единое русло
возле красивой сельской церкви. Селяне рассказывают много
поучительного, имевшее место в поймах устья речки, а у меня свежо в
памяти пятидесятые годы 20-го века. В тот период мои земляки вели
хозяйство ещё на довольно экстенсивной основе, работы выполнялись в
основном конно-ручным способом. Основные земельные наделы, как и
сейчас, находились далеко за пределами села, и сбор урожая, конечно
же, во многом определялся уровнем выпадающих осадков. И только
небольшие земельные участки, прилегающие к устьям речки, главным
образом, Баурчи-кулаа-дереси, могли довольствоваться живительной
влагой описываемых источников. На этих небольших участках земли,
сельский крестьянин Дмитрий Радиш , отец семейства восьмерых детей
смог организовать чудесную овощеводческую плантацию. Без
специального образования, без химических препаратов, удобрений и
вспомогательной техники и многого другого чем сегодня распологают
земледельцы, ему удавалось выращивать удивительно богатые урожаи:
сказочно вкусные и красивые помидоры, перцы, морковь, баклажаны,
арбузы и другие овоще-бахчёвые культуры, необходимые селянам. О
его успехах знали и в окружных селах; часто поздной осенью соседи
заезжали в Казаклию за покупкой высококачествепнных овощей для
засолки. Откуда Д. Радиш черпал знания, какя энергия его питала и
каковы её истоки , почему действия его современников окружающая
311
среда воспринимала более позитивно? Думается, ответ на такого рода
вопросы надо искать самим и у себя дома. Настало время в
безотлагательном изучении и анализе сложившейся ситуации
(происходящих явлений), и это должно стать особым объектом,
представляющее
своеобразное
поле
для
научно-поисковой
деятельности студентов Комратского государственного университета и
всей активной части населения Гагаузии.
Следует признать, что такого рода рассуждений сегодня достаточно
много. Накоплено также немало научно обоснованных рекомендаций.
Однако, по признанию многих ученых,(1,2,3,14) отсутствуют
приземлённые механизмы по их реализации. На наш взгляд, одна из
главных проблем заключается в отсутствии достаточного понимания
катострофичности ситуации и потому нежелание отказаться или хотябы
на первых порах сбавить ставшие привычными темпы бесконтрольно
хищниченского насилование окружающей среды. Явления, которые,
похоже, описываются известной народной поговоркой "резать сук, на
котором сидишь", требуют от нас понимания того, что дисбаланс между
человеческой деятельностью и состоянием среды обитания серьёзно
прогрессирует, и это обстоятельство требует срочных, осмысленных и
грамотных действий. Закоренелая прывычка в гагаузких селах блюсти
чистоту в своём дворе заслуживает похвалу, но бесконтрольный
выборос отходов на "ничейную территорию" есть изъян в культуре
поведения человека. Природа терпеливо посылает сигналы SOS,
которые призывают человека образумится. И это может быть ещё не
поздно и не так уж сложно, всего-то перестать рубить сук, на котором
мы сидим, однако это требует присутствия у человека особого
внутреннего состояния, подобно безвозмездной материнской ласке и
заботе по отношению к своему ребёнку. Ошибкой, возможно, является
то, что восполнение такого рода пустоты человек все еще пытается
осуществить, главным образом, извне, природа же нам подсказывает,
что гораздо эффективнее подобная работа осуществляется, если она
идёт изнутри. Не секрет, что человеческое нутро содержит в себе
различного рода инстинкты, исскуство же заключается в том чтобы
своевременно пробудить и развить те из их, которые предрасполагают
человека строить свое бытие в согласии с окружающей его средой.
Многие исследователи склонны считать,(4,5,6) что именно
сложившаяся вековая культура народов способна рационально привить
и внутренне пробудить то саммое ценное, что способно обеспечить
достойное продолжение рода человеческого.
Изучение подобных культурно-экологических взаимоотношений
актуально по ряду причин:
312
- быстрая глобализация услуг и информации в мире вносит элемент
неотложности в проблему осознания взаимоотношений между
культурой и окружающей средой;
- разрушение естественной среды слишком часто сопровождается
невосполнимой деградацией жизненного уклада, языка, знаний,
наследия и самосознания малочисленных народов, что, в свою очередь,
приводит к новому витку разрушения естественной среды.
В свете выше приведенных доводов нам видится целесообразным
инициировать обсуждение в административных структурах и
общественных организациях функционирующие в АТО Гагауз Ери
(Гагаузской автономии), с широким освещением в средствах массовой
информации, обозначеные в докладе проблемы с целью разработки
целевых экологических програм и дополнения действуюшего
стратегического плана развития региона.
Признание того факта, что взаимоотношения человека и природы
происходит по различным культурным каналам, открывает широкие
возможности конкретной реализации концепции устойчивого развития на
местах. Очевидно, что любая успешная концепция устойчивого развития
должна использовать при своей разработке междисциплинарный,
комплексный подход, учитывающей не только конкретные законы
развития естественных наук, но и социально-культурную парадигму
данной территории. Следовательно, культура является не только
этическим императивом развития, но и условием его устойчивости.
Литература: 1.Веденин Ю.А., Кулешова М.Е. Культурный ландшафт как объект
культурного и природного наследия // Известия АН. Серия географическая, 2001. №
1. С. 7-14. 2.Ведерникова Н.М., Кулешова М.Е., Новиков В.П. Культурные
ландшафты и духовное наследие. Калуга, 2001. 48 с. 3.Кулешова М.Е. Культурные
ландшафты: общие представления, понятия, подходы к оценке // Экологические
проблемы сохранения исторического и культурного наследия. М.: Российский
научно-исследовательский институт культурного и природного наследия, 2000. С.
37-52. 4.Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. – М., 1979. С. 353.
5.Лихачёв Д.С. Экология культуры // Земля родная. М.: Просвещение, 1983. С. 82–
142. 6. Максаковский В.П. Всемирное культурное наследие. М.: Просвещение,2003.
608с. 7. Предложения для обсуждения на 2-ом Всероссийском съезде по охране
природы. Центр экологической политики России, Москва,1999. 8.Самсонов А.Л.
Разумно ли человечество. "Экология и жизнь", 2000, №2, с. 10...13. 9.Convention
concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. UNESCO. 1972.
10. David Throsby Economics and Culture Cambridge University Press pp. 52-54,
Oxford, 2000. 11. David Held A globalizing world? Culture, economics, politics. Pp. 4785 Routledge, London, 2000. 12. Eelke de Jong Culture and Economics. On Values,
Economics and International Business. Routledge, London, 2009. 13. Indicators of
Sustainable Development: Framework and Methodology. N.Y.: United Nations, 1996,
428 p. 14.Fowler P.J. World Heritage Cultural Landscapes 1992-2002//World Heritage
Papers 6. UNESCO World Heritage Center, 2003. – 140 p.
313
Анатолій Момрик доцент, канд. істор. наук (Україна)
МОДЕРНІЗАЦІЙНІ ПРОЦЕСИ В СЕРЕДОВИЩІ ГАГАУЗІВ
УКРАЇНИ КІНЦЯ ХХ – ПОЧАТКУ ХХІ СТОЛІТТЯ
ТА ФОРМУВАННЯ НОВОЇ ІДЕНТИЧНОСТІ
Поняття "гагаузи України" є новим явищем в історії гагаузького народу.
Сучасна політична реальність, що виникла внаслідок поділу в 1944 році Бессарабії
між Молдавською та Українською РСР, остаточно сформувалась після розпаду
Радянського Союзу та утворення незалежних держав України та Молдови. Ці
процеси радикально змінили долю гагаузів Бессарабії: якщо гагаузи Молдови
продовжили своє існування в Гагауз Єрі, то гагаузам України вперше довелося
вибудовувати свою нову українську ідентичність у рамках нової держави.
Почався процес інтеграції гагаузів в українське суспільство, ознайомлення з новою
мовою, культурою, історією. Рівень мовної компетенції гагаузів середнього покоління
значно виріс, їх ізольованість від українського інформаційного простору зникла. Гагаузи
молодшого покоління вільно володіють українською мовою. Відкритість
пострадянського суспільства відкрила перед гагаузами світ тюркської культури, що
також призвело до етнокультурних змін. Перехід на латиницю, навчання в Туреччині,
турецькомовні ЗМІ серйозно впливають на гагаузьку ідентичність.
Подальший розвиток гагаузів України буде спрямований на формування
структур, інституцій, притаманних сформованим націям. Гагаузи України
створюють свої різноманітні організації та інституції, котрі намагаються
забезпечити культурні, економічні, соціальні та політичні потреби свого народу.
Взірцем для цього будуть АО Гагауз Єрі Молдови і найбільший тюркський народ
України – кримські татари, контакти з котрими будуть надалі розширюватися.
Поняття "Гагаузи України" є новим явищем в історії гагаузького
народу. Сучасна політична реальність виникла внаслідок поділу в 1944 році
Бессарабії між Молдавською та Українською РСР і остаточно сформувалась
після розпаду Радянського Союзу та утворення незалежних держав
України та Молдови. Ці процеси радикально змінили долю гагаузів
Бессарабії: якщо гагаузи Молдови продовжили своє існування в Гагауз Єрі,
то гагаузам України вперше довелось вибудовувати свою нову українську
ідентичність в рамках нової держави.
Почався процес інтеграції гагаузів в українське суспільство,
ознайомлення з новою мовою, культурою, історією. Рівень мовної
компетенції гагауза середнього покоління значно виріс, їх ізольованість
від українського інформаційного простору зникла. Гагаузи молодшого
покоління вільно володіють українською мовою.
Відкритість пострадянського суспільства відкрила перед гагаузами
світ тюркської культури, що також призвело до етнокультурних змін.
Перехід на латинку, навчання в Туреччині, турецькомовні ЗМІ серйозно
впливають на гагаузьку ідентичність.
Подальший розвиток гагаузів України буде направлений на
формування структур, інституцій, притаманних сформованим націям.
314
Гагаузи України створюють свої різноманітні організації та інституції,
що намагаються забезпечити культурні, економічні, соціальні та
політичні потреби свого народу. Взірцем для цього будуть Гагауз Єрі
Молдови і найбільший тюркський народ України - кримські татари,
контакти з котрими будуть надалі розширюватись.
Серед можливих напрямків розвитку гагаузької спільноти в Україні
слід виділити:
1. Збільшення зв'язків і контактів між гагаузькими селами України.
В зв'язку з тим, що гагаузькі села розтягнуті вузькою смугою по
території Ренійського та Болградського районів Одеської області вздовж
кордону з Молдовою та відмежовані одне від одного болгарськими
селами та райцентром Болград, контакти між ними до недавнього часу
були спорадичними. Можна говорити про чотири окремі групи. Перше,
це єдине ренійське село Котловина (Болбока), відрізане від
вулканештських гагаузів міждержавним кордоном, а болградських
гагаузів болгарським селом Владичень. Друге - передмістя Болграда:
західне - Виноградівка (Курчи); північне - Табаки, Червоноармійське
(Кубей); східне - Жовтневе (Каракурт). Третій кущ сіл відрізаний від
попереднього болгарськими селами Городнє (Чійшія) та Нові Трояни,
знаходиться на північному кордоні Болградського району і складається з
Дмитрівки та Олександрівки (Сатилик Хаджи). На північ від них
проходить молдовський кордон, що разом з молдавським селом Валя
Пержей відмежовує їх від гагаузької Чадир-Лунґи (Чадира) в Гагауз Єрі.
Четвертим є віддалене від них село Старі Трояни Кілійського району, що
знаходиться поруч з трасою Болград – Одеса.
Респонденти підтверджують, що раніше контакти між даними
групами сіл були не часті. Болбока та Курчі частіше мали родинні
контакти з гагаузами вулканештського району Молдови, що говорять
спільним з ними діалектом, ніж з гагаузами, що проживають у їх
власному Болградському районі. В той же час, гагаузи Дмитрівки
частіше контактували з носіями власного північного діалекту, що
проживають в молдавських Чадир-Лунзі і Комраті, ніж з мешканцями
околиць Болграда. Поступове перетворення адміністративної межі між
Молдавською та Українською РСР в повноцінний міждержавний
кордон ускладнило, а в декотрих випадках перервало усталені зв'язки.
Це змушує шукати шляхи до зближення гагаузьких сел. Одещини.
Автобусне сполучення з'єднує ці села не між собою, а лише з
райцентром, що вимагає додаткових пересадок. З появою приватних
маршрутних таксі проблему можна вирішити створенням регулярного
сполучення по маршруту Котловина – Владичень – Виноградівка –
Болград – Табаки – Залізничне – Червоноармійське – Городнє –
Олександрівка – Дмитрівка. Фактично це можна досягти
продовженням маршруту Дмитрівка – Болград до Котловини
315
Ренійського району. Поява даного маршруту об'єднає всі гагаузькі села
Одещини і розширить міжособові контакти їх мешканців.
На даний час контакти між селами є доволі спорадичні, хоча вже є перші
шлюби між представниками даних сіл. Але дані знайомства були
налагодженні поза межами власних сіл в період навчання в Ізмаїлі чи Одесі,
де гагаузи вперше зустріли своїх одноплемінників із сіл власного району.
Тож базовим шляхом для модернізації гагаузької спільноти України
є інтенсифікація контактів між районами їх компактного
проживання.
Міжцерковні контакти. Необхідно, щоб з ініціативи місцевих
священників приїзди прихожан їх храмів в сусідні гагаузькі села на
храмові празники стали традицією. Наявність маршрутки перетворить ці
поїздки на фінансово доступні для будь якого мешканця села.
Встановлення особистих дружніх контактів між священиками – гагаузами
може прискорити перехід богослужіння в гагаузьких селах на гагаузьку
мову. Даний процес радикально розширить сферу вжитку рідної мови в
умовах села. Священикам варто при оновленні храмів дублювати
російські, або українські написи гагаузькою мовою (латиниця).
Неформальна нарада священиків гагаузів Одещини може виступити
з ініціативою до Одеської Архієпархії та Київської митрополії про
виділення церков, що діють в гагаузьких селах в окрему благочинію
(релігійна структурна одиниця), що окормляє гагаузькомовне
православне населення України. Подібна ініціатива може бути
підтримана шанованими монахами – гагаузами - насельниками
одеських та київських монастирів. На даний час в структурі УПЦ діють
общини, де богослужіння ведеться окрім церковнослов'янської та
української мови, ще й румунською (Одеська, Чернівецька,
Закарпатська обл.), угорською (Закарпатська обл.), грузинською (Київ,
Донецьк). Тож в цьому випадку ініціатива про створення гагаузької
благочинії, котра буде опікуватись переведенням богослужіння,
проповіді, діяльності недільної церковної школи на гагаузьку мову,
може буде підтримана керівництвом УПЦ.
Наявність в більшості гагаузьких сіл представників протестантських
християнських конфесій ставить питання і про залучення даних
структур в формування сучасної гагаузької культури. На даний час
свідки Єгови, баптисти, п'ятидесятники та адвентисти сьомого дня
працюють зі своєю гагаузькою паствою російською мовою. Слід
з'ясувати, чи серед пасторів даних деномінацій є гагаузи, і закликати їх
використовувати рідну мову під час проповіді, читання Біблії та
головної молитви "Отче наш". Так само розглянути, чи можливо
виділення молитовних громад даних конфесій в окремі гагаузькі
підрозділи в структурі їх церков. При наявності у даних церков
316
турецьких відділень поставити перед керівництвом питання про
забезпечення громад християнською літературою турецькою мовою.
Проведення двох перших нарад вчителів гагаузької мови, що
відбулися в Києві в 2007-8 р., ставить питання про спільну шкільну
політику в гагаузьких селах. Можливим варіантом її є утворення в
структурі Болградського районного управління освіти відділу, що
опікується гагаузькими школами, та підрозділу в Одеському
обласному управлінні освітою, що опікується школами національних
меншин. На даний час лише в декотрих школах викладається гагаузька
мова як предмет або факультатив. Слід впровадити її у всіх школах
сіл, де є помітна присутність гагаузького населення. Частина гагаузьких
шкіл використовує російську, інша українську мову викладання. Це
ускладнює єдину політику в даних школах. Слід поставити перед
батьками учнів питання про остаточний перехід викладання базових
предметів українською мовою та впровадження гагаузької мови і
літератури як предмета. Запропонувати батькам обрати для своїх
дітей як другу іноземну мову турецьку. Ці кроки допоможуть новому
поколінню гагаузьких дітей:
А) Адаптуватись до навчання в вишах України, котре майже
повністю провадиться українською мовою.
Б) Покращить їх володіння рідною мовою і дозволить частині з них
подовжити навчання в вишах Гагауз Єрі.
В) Оволодіння близькоспорідненою турецькою мовою дозволить
частині учнів поступати до вишів Туреччини та Азербайджану.
Г) Викладання гагаузької та турецької мов створить робочі місця для
випускників турецьких відділень українських вишів, вихідців з даних сіл.
Слід домагатись надання школам в гагаузьких селах статусу
національних. Це дозволить використовувати гагаузьку мову не
лише для викладання предмету, але й в позакласній виховній роботі
та наочному оформленні шкіл і забезпеченні національною
літературою шкільних бібліотек.
Статус національних також повинен бути наданим дитячим
садкам. Це дозволить використовувати гагаузьку мову в їх виховній
роботі наряду з українською, опанування котрою повинно
розпочинатись ще до школи.
Виховна шкільна робота включає в себе проведення різноманітних
фестивалів, конкурсів, олімпіад. Слід провадити їх гагаузькою
мовою. А головне - отримати для них статус не внутрішньо
шкільних, а районних, або навіть міжрайонних. Це дозволить
залучати в них учнів сусідніх гагаузьких сіл. Подібні фестивалі слід
провадити періодично на базі різних шкіл району. Це дозволить
розширити формальні і неформальні контакти між дітьми та їх
батьками, що проживають в різних гагаузьких селах. Якщо фестивалі
317
триватимуть понад один день, дітей можуть брати на нічліг місцеві
гагаузи, діти котрих в свою чергу зможуть зупинятись в родинах їх
батьків, коли самі будуть приїжджати в інші села.
В зв'язку з тим, що серед гагаузів традиційно популярні спортивні
змагання, особливо кінські перегони і боротьба, то їх також слід
провадити як відкриті, районні або міжрайонні. Це дозволить залучити
до них представників сусідніх гагаузьких сіл. Ці змагання можна
провадити під час масових сільських сходів, шкільних фестивалів,
храмових празників, державних та національних свят. Наприклад, дитячі
фестивалі можна приурочувати до турецького дня дитини, що дозволить
кожній дитині показати перед односельцями і сусідами показати свої
таланти. Провадження цих конкурсів, фестивалів активізує гуртки
самодіяльності. Дітям буде коли і перед ким виступати. Самодіяльність не
дасть забутись і національному вбранню. До речі, слід за українцями
гагаузам варто почати одягати на весіллі хоча б зилву в національний
одяг, як це роблять українські дружки. І взагалі, чому б не провадити
міжсільські конкурси "Гагаузька красуня", що допоможуть молоді
ознайомитись між собою.
Великою заслугою школи буде, коли дітям перед святкуванням
Нового Року та Різдва допоможуть розучити написані сучасними
гагаузькими поетами колядки і щедрівки, щоб нарешті витіснити
незрозумілі дітям їх болгарські і молдавські відповідники.
Дрібний сільський бізнес з радістю підтримає подібні заходи, тому
що будь - які масові заходи дозволяють виставити їм своє палатки,
лотки, організувати продаж готової їжі та транспортування учасників.
Частина дітей з гагаузьких сіл продовжує своє навчання в старших
класах шкіл райцентру Болград. Для уповільнення їх асиміляції в
переважно не гагаузькому дитячому колективі слід рекомендувати батькам
віддавати своїх дітей в конкретну болградську школу або ліцей, де
традиційно навчається більше гагаузьких дітей. Наявність в кожному її
класі хоча б кількох учнів - гагаузів дозволить їм спілкуватись між собою
рідною мовою, допомагати один одному, формуватиме у них відчуття
солідарності. Наявність кількох десятків учнів в одній школі дозволить
викладати їм гагаузьку мову як предмет або факультатив.
Останнім часом посилилась міграція гагаузів до Одеси. Частина їх
селиться компактно в західній частині міста. Слід порекомендувати їх
батькам віддавати своїх дітей в одну конкретну школу. Бажано обрати
ту, де працює хоча б один вчитель - гагауз. Це дозволить впровадити
для них факультативне вивчення рідної мови. В такому випадку на базі
цієї школи можна буде зробити недільну школу для дітей гагаузів, що
навчаються в інших школах Одеси.
Літній відпочинок дітей гагаузів відбувається значною мірою стихійно.
Тому слід обрати конкретний дитячий табір відпочинку в Болградському
318
районі, на Чорному морі, де традиційно відпочиває багато дітей з
гагаузьких сіл, і організувати на їх базі повний заїзд дітей гагаузів з
різних сіл. Вожатими в ньому можуть бути шкільні вчителі, студенти
гагаузи з вишів України, котрі повинні проходити педагогічну практику,
або активісти гагаузьких організацій. В такому випадку весь комплекс
заходів можна буде провадити з використанням гагаузької мови.
Батьки, які все рівно відправляють дітей на відпочинок, з тим
більшою радістю підтримають відпочинок власної дитини серед інших
дітей своїх земляків та разом з місцевими вихователями, ніж з
невідомими людьми.
Ватажкам гагаузьких організацій слід з'ясувати, де традиційно
відпочивають діти з Гагауз Єрі, і домовитись про обмін путівками, або
їх частковий продаж для дітей гагаузів України. При організації їх
відпочинку так само не використовувати російську мову, що, на жаль,
досі притаманне для гагаузької адміністрації, а рідну мову. Дуже
прикро чути від респондентів гагаузів, що майже завжди гагаузьке
керівництво звертається до своїх підлеглих гагаузів російською мовою,
хоча вільно володіє рідною.
В подальшому варто провадити обмін путівками з подібними
кримськотатарськими таборами відпочинку. Спілкування рідною
мовою з дітьми кримських татар сформує у них відчуття не самотності
в цьому світі і міжгірської солідарності.
Респонденти підтверджують, що більшість гагаузів дивиться одеську
телепередачу гагаузькою мовою, але її об'єму недостатньо. Вони
підтверджують, що телебачення Гагауз Єрі їм недоступно. Місцевим
органам самоврядування слід з'ясувати причини і спробувати їх
ліквідувати. Частина гагаузів має на супутникові тарілки, що дозволяє їм
дивитись турецьке телебачення. Слід знайти шляхи, які дозволять його
дивитись більшості населення. Це може бути створення в окремих селах
кабельного телебачення, або налагодження болградського ретранслятора.
На жаль, досі районна газета виходить російською мовою і не має
регулярних добавок гагаузькою. Слід ініціювати її перехід на
українську і створити в ній регулярну вставку (щотижневу,
щомісячну) гагаузькою мовою. Це може бути одна сторінка, де буде
можна передруковувати гагаузькі казки для дітей, публікувати вірші
учнів шкіл, повідомляти про події в селах, про дати проведення
фестивалів, друкувати, як у кримськотатарських газетах, платні
привітання з весіллям, ювілеєм, співчуття з похороном.
Гагаузи України не отримують періодику з Гагауз Єрі. Варто
вирішити це питання передплатою на бібліотеку кожного села однієї
гагаузької газети з Молдови. І щоб вона не припадала пилом в фондах,
як в радянські часи, вивішувати її в скляному двобічному стенді на
319
вулиці поряд з бібліотекою, будинком культури або сільрадою. А з
приходом нового примірника її міняти, а стару залишати в підшивці.
Слід надати селам гагаузький вигляд. Він досягається установкою на
в'їзді до кожного села пам'ятного знаку зі старою тюркською назвою
села латиницею, датою його заснування. За законом про мови в УРСР
можна дублювати власне й офіційний напис в містах компактного
проживання нацменшин. Тож слід взяти за взірець угорські села
Закарпаття, де абсолютно офіційно всі назви на вулицях дублюються
рідною мовою. Слід при заміні будь яких старих написів: на сільраді,
будинку культури, бібліотеці, школі, церкві, молитовному будинку,
магазині, кафе - створювати двомовні українсько-гагаузькі вивіски.
Не слід говорити, що старше покоління не вміє читати латиницею.
Слід думати про нове покоління, котре повинно виростати оточене
рідною мовою і культурою. Це не потребує великих витрат і мусить
поступово замінятись під час поточних ремонтів.
Більш складним і фінансово витратним є повернення населеним
пунктам їх старих тюркських назв. Цей шлях є довготривалим, але
необхідним, а головне важливим. Якщо для болгарських сусідів це
лише питання традиції, то для гагаузів - це поверхня пам'яті про те, що
вони повернулись на рідну землю, котра завжди була заселена
тюрками. І не важливо, що вони були ногаями. Тюркські назви сіл
разом з тюркськими назвами річок і озер привчають всіх приймати
гагаузів як корінне населення цієї землі, а не якихось мігрантів. Слід
після обговорення з депутатами сільрад прийняти спільне рішення всіх
гагаузьких сіл з пропозицією до болградської райради підтримати
одночасне перейменування групи сіл. Далі від її імені йде звернення до
обласної ради, і далі за тим слідує до Верховної Ради. Зазначмо, що це
шлях довгий, але реальний.
Більш легким і фінансово менш витратним є перейменування
вулиць сіл. Згідно рішенню президента України В.Ющенка, радянські
тоталітарні назви все рівно рано чи пізно повинні бути ліквідовані,
атож слід скористатись цим наказом і не гаючи часу, вже зараз, після
обговорення на сільському рівні, надати їм місцеві назви. Вони не
повинні бути штучними (це не дасть жодного ефекту), а відбивати перш
за все місцеві мікро топоніми: вулиця до церкви Св. Димитрія мусить
бути Дмитрівська; до сусіднього села Кубей – Кубейська; по території
якось історичного сільського кута – його іменем; біля школи – в честь
якогось відомого односельця (письменника, вченого, артиста); в центрі
села на честь М.Чакира, іншого видатного гагауза, або на честь
місцевості, звідки переселились засновники села.
Гагаузькі прізвища є символами їх ідентичності, то чому б те ж саме
не зробити з іменами. Гагаузи продовжують по інерції записувати дітей
офіційними російськими іменами, але в побуті використовують їх
320
гагаузькі відповідники. Загси не мають права забороняти батькам
давати власній дитині національне ім'я, як це було раніше, і будуть
реєструвати Мете і Тодор. Це дасть можливість дітям відчути власну
індивідуальність, а не розчинятись серед Насть і Ліз.
В наш час у світі успішним бізнесом є виготовлення та продаж
національних сувенірів та їжі. Місцевим бізнесменам варто подумати,
що вони можуть запропонувати відпочиваючим Одеського узбережжя
окрім ракушок рапани і хотдогів. Приклад кримських татар, котрі
успішно воюють за своє місце під сонцем на курортах Криму,
пропонуючи національну кухню, прикраси, СD з фольклорними
записами, можна використати і на Одещині. Те ж саме можна сказати і
про картини гагаузьких художників з видами моря, степу, Дунаю, які
також можуть зацікавити відпочиваючих своїх місцевим колоритом
більше, аніж копії пейзажів європейської частини Росії.
Всі наведені тут напрямки вже апробовані в багатьох регіонах світу і
дадуть реальний швидкий результат без надмірних фінансових витрат.
Цей результат призведе до зупинки асиміляційних явищ в гагаузькому
середовищі та матиме наслідком його перетворення в модерну
європейську націю, котрій не страшна глобалізація.
Кеся Марія (Молдова-Гагаузія)
ПАМЯТНИКИ ГАГАУЗІЇ
ПАМЯТНИКИ ГАГАУЗИИ
Якщо вам захочеться побачити справжню Буджацький степ, познайомитися з
маленьким за чисельністю, але щедрим і гостинним народом, поїсти самого солодкого в
світі винограду, з якого гагаузи роблять краще вино, імпортоване в багато зарубіжні
країни, якщо ви бажаєте поспілкуватися з православним народом, що зберіг від дідів і
прадідів традиції і звичаї православних свят, а також скульптурні та архітектурні
твори, то ваш шлях лежить на південь Молдови - в Гагаузія.
Гагаузия - это Автономно-территориальное Образование в составе
Молдовы с Особым Правовым Статусом, выражающим самоопределение
гагаузского народа, осуществляющего свою деятельность в соответствии с
Конституцией Молдовы, Законом Молдовы "Об Особом Правовом
Статусе Гагаузии (Гагауз Ери)" и Уложением Гагаузии.
Автономно-Территориальное Образование Гагаузия в составе
Молдовы занимает площадь почти 1838 кв. километров, что составляет
5,4 % от общей территории страны. Численность населения, по данным
последней переписи, - 171,5 тыс. гагаузов. Национальный состав
населения Гагаузии: 82,6 % составляют гагаузы, 4,6 - молдаване, 5,1 болгары, 3,7 - русские и 3% - украинцы.
321
Территория Гагаузии делится на три района: Комратский, ЧадырЛунгский, Вулканештский. Административный центр Гагаузии - г.
Комрат с населением около 3 тыс. человек. В Автономии 11 ноября
1995г., с введением в действие местного закона "О Флаге Гагаузии
(Гагауз Ери)", утвержден национальный Флаг Гагаузии, представляющей
собой прямоугольное полотно, состоящее из трех цветных полос: синяя,
белая и красная. Синий цвет символизирует связь времен, синеву чистого
неба, надежду и преданность народа Родине. Белый цвет у древних
тюрок означал "запад". А на Флаге Гагаузии этот цвет означает, что
гагаузы - народ, живущий на западе и сформировавшийся как
самостоятельный этнос на территории Молдовы. Красный цвет
символизирует мужество, смелость в борьбе за свободу, является
символом непреклонности и указывает на факт возрождения гагаузов,
как народа. Три пятиконечные звезды символизируют прошлое,
настоящее и будущее в судьбе гагаузского народа, а также три района в
Гагаузии. Золотистый цвет звезд означает благородство, миролюбие,
чистоту и стремление к добру и справедливости.
7 сентября 1996г. был введен в действие местный Закон "О Гербе
Гагаузии" и Автономия обрела свой отличительный знак - Герб
Гагаузии. 23 декабря 1995г. утвержден национальный Гимн Гагаузии.
Автор музыки Михаил Колса, текст Мины Кеся.
Культурный уровень каждого народа определяется его отношением
к ценностям исторического прошлого данного народа. Предки гагаузов
на протяжении веков собирали знания, народную мудрость и
стремились передать духовное богатство своим детям, внукам,
будущим поколениям. Они сооружали скульптурные, архитектурные
произведения для увековечения памяти лиц или событий. В Большой
Советской Энциклопедии слово "памятник" характеризуется так:
"изваяния или сооружения, воздвигнутые в память умершего
известного человека или какого-либо знаменательного события
прошлого. Наиболее распространенным типом памятника, является
скульптурная фигура или группа, выполненная в размерах,
превышающих натуральную величину и установленная на постаменте
(цоколе) в месте, доступном широкому обозрению или исторически
связанном с определенным событием".
У каждого населенного пункта есть легенды об их основании. Есть
такая легенда и у столицы Гагаузии - города Комрата: однажды на скачках,
которые устраивались в Буджаке во время больших торгов лошадьми,
победила черная лошадь местного турецкого богача. В честь этой победы
местечко получило название "Комур-ат" (черная лошадь). Позднее, слово
трансформировалось в "Комрат", хотя, некоторые историки не склонны так
романтизировать его название. По версии ученого-исследователя И.В.
322
Дрона, название "Комрат" происходит от названия татаро-ногайского
племени "конграт," которые ранее здесь проживали.
На сегодняшний день г. Комрат - культурный центр Гагаузии,
протяженность которого составляет 12 км. в длину и 4 км. в ширину.
Если говорить о достопримечательностях Комрата, то следует
отметить, что памятников и исторических мест в нашей Автономии
немного. И самая главная достопримечательность, которая на сегодня
является духовным центром христиан-гагаузов - это Кафедральный
Собор в честь св. Иоанна Предтечи, расположенный в центральном
парке Комрата.
В начале ХХв. в г. Комрате было три православных церкви:
Кафедральный Собор св. Иоанна Предтечи, церковь "Успения Божьей
Матери" и колокольня перед Комратским реальным училищем,
построенная на средства богатого комратчанина Цанко Кыльчика.
Первый камень в фундамент Комратского Собора был заложен в 1840
году. Строительство велось на средства местных поселенцев и богатых
помещиков. 16 лет продолжалось строительство стен Собора, роспись и
оформление внутреннего убранства. На звоннице Собора было
установлено пять колоколов. Самый большой из них весил 159 пудов,
самый маленький - 11 пудов. Отлиты были колокола в середине ХIХ в.
на заводах Москвы и Харькова. До 1961г. в соборе звенели церковные
колокола, призывая верующих к богослужению. В период атеизма
почти все церкви были закрыты. Не был исключением и Комратский
Собор и, так как он был без присмотра, подвергся разграблению.
Внутри храма атеисты сжигали церковные книги, иконы. С колоколов
были сняты язычки. Начиная с 1969г. Собор был взят под защиту
государства как памятник архитектуры ХIХ века. В феврале 1969 г. был
издан Указ Министерства культуры Молдавии об основании в здании
бывшего собора Комратского историко-этнографического музея. Но
остаётся фактом то, что после того, как перекрасили стены Собора под
музей, через некоторое время настенные росписи проявились. В конце
же 80-х годов отношение государства к церкви меняется и, по просьбе
верующих, здание Собора было передано по назначению - под храм для
богослужений. В 1988 г. в Соборе вновь зазвенели колокола, призывая
христиан к молитве. Расписывали стены открывшегося Собора
известные в Гагаузии художники Фёдор Трынка и Михаил Арабаджи.
Настоятелем собора на сегодняшний день является отец Илиан Бондарь
(архимандрит). Ежегодно 20 января город Комрат отмечает храм (день
рождения) собора Иоанна Предтечи. Комратский собор является духовным
центром для верующих христиан нашей Автономии.
Экспозицию музея в 1989 г. из здания Собора перевели в здание,
построенное под строительное училище. Экспонаты фондов нынешнего
Комратского историко-краеведческого музея рассказывают о духовной и
323
материальной культуре народов нашего края - гагаузов, болгар, молдаван.
Все материалы в музее собирались работниками музея кропотливым
трудом. Первая экспозиция музея была открыта в 1972 г., ещё в стенах
Комратского собора, как выставка, посвящённая 50-летию образования
Союза ССР. Выставка освещала историю города, района с конца ХIХ в. до
70-х. годов прошлого столетия. В августе 1989 г. состоялось открытие
музея в новом здании, где демонстрировалась новая экспозиция,
посвящённая 45-летию освобождения г. Комрата от немецко-фашистских
оккупантов. Музей неоднократно награждался почётными грамотами
республиканского и союзного значения. Директору А. А. Маринову
присвоено звание Заслуженного Работника культуры МССР. В настоящее
время директором музея является его сын - Маринов В. А.
В выставке, посвящённой 45-летию освобождения г. Комрата достаточное внимание уделялось подвигу героя Советского Союза - Н. Третьякову.
Полное освобождение Молдавии от немецко-фашистских
захватчиков было осуществлено в ходе Ясско-Кишинёвской операции,
которая началась 20 августа 1944 г. Казалось, что невозможно
противостоять такому нашествию: горели наши города и сёла, от бомб
и снарядов плавилась земля. Город Комрат освобождала 36-я танковая
бригада под командованием П. С. Жукова. После освобождения
Тарутино, перед 36-й бригадой была поставлена задача: в течении дня
до наступления сумерек захватить Комрат - важный узел шоссейных
дорог и удержать его до подхода главных сил. За героизм, стойкость и
отвагу в Ясско-Кишинёвской операции 36-я танковая бригада была
награждена орденом Кутузова и орденом Суворова II степени.
В боях за Комрат отличился командир танка 36-й танковой бригады,
младший лейтенант Н. Н. Третьяков. Возглавляемая им боевая машина
ворвалась в занятый врагом город. Пройдя с боем через весь город , на
его окраине воины отрезали немцам путь и заняли оборону. Немцы
стремились вырваться из города и открыли огонь. Танк Третьякова
загорелся. Солдаты были ранены, но сумели выбраться из горящей
машины. Раненных подобрали жители близлежащих домов и оказали
помощь. За мужество и героизм, проявленные в бою за освобождение
Комрата, Н. Н. Третьякову было присвоено звание героя Советского
Союза, а более 30 солдат и офицеров получили ордена и медали. 23
августа 1989 г. на окраине Комрата (в районе больницы), где был
подбит танк Н. Третьякова, на постамент был установлен танк Т-34. Это
стало возможным благодаря ветерану 36-й танковой бригады Георгия
Прагина. Он отыскал в армейских складах Москвы танк Т-34, который
был переправлен в Болградский военный гарнизон, откуда своим ходом
прибыл в Комрат.
В Комрате есть и Мемориал Славы, где в братской могиле
похоронены 26 воинов, погибших при освобождении города. На
324
постаменте высечены их имена: Козерюк П.П., Дунаев А., Герасимович П.Т., Лавров В.А., Попов И.Т., Бузин И.А., Винин Г.В., Пичурин Н.М., Сафронов В.Б., Дьяченко Н.Ф., Пилипосян А.А., Рагрин И.С.,
Питюл Н.Д., Мироненко Н.И., Дутлов П.К., Горбунов В.М., Королёв А.П., Чумак И.Д., Анапияев Ж., Кузнецов Л.Д., Сафронов Л.К.,
Санагатулин Х.Н., Титовец В.Я., Якименко Е.С., Семёнов А.А. и
Шуянцев Н.И.
23 августа 1975 г. останки этих солдат, погибших при освобождении
Комрата 23 августа 1944 г., были перезахоронены у Мемориала Славы
по ул. Освобождения. До этого они покоились в братской могиле по ул.
Победы. Автор памятника - известный скульптор Молдовы Лазарь
Дубиновский.
Каждый год 9 мая и 23 августа у Мемориала Славы и у памятника Н.
Третьякову собираются оставшиеся в живых ветераны войны, а также
горожане, учащиеся школ, чтобы почтить память павших воинов и
возложить цветы к могилам солдат.
Наш народ не забывает отдавать должное также памяти наших
далёких предков. В Комрате всем известна гора Кыпчак. По народному
преданию ему более 500 лет. Это - память о трагических событиях,
произошедших у первопоселенцев из рода кыпчаков на Буджакской
земле. Они пришли в Буджак в поисках лучшей доли и поселились в ХII
в. на левом берегу тогда ещё полноводной реки Ялпуг. Обживались
понемногу, но не успело вырасти новое поколение, родившееся здесь,
как грянула великая беда - чума. Каждый день болезнь косила людей по
10-15 и более человек. Люди, в страхе за свою жизнь, боясь заразы,
даже не хоронили умерших, как подобает, а бросали тела в глубокий
овраг. Чума истребила весь род кыпчаков. Только старший сын
старейшины, по случайности, выжил. Он, по велению своего отца, в то
время вёл торги с соседними племенами по закупке зерна для поселян.
Когда же вернулся с дальней дороги, не нашел в живых никого. В своей
хижине на лежанке он обнаружил останки своего отца. Старый кыпчак
умер последним. В великой скорби сын похоронил своего отца и
обозначил это скорбное место: построил маленькую часовню и вырыл
колодец, чтобы проходящий мимо странник мог остановиться на отдых
и помолиться за души усопших людей.
До 1940 г. люди собирались на эту гору, чтоб почтить память
умерших, а в засушливые годы гагаузы молились здесь с надеждой, что
Бог сжалится над безвинно павшими предками и ниспошлёт дождь на
землю. С приходом Советской власти у людей появились другие
традиции, они меньше стали ходить на братскую могилу. И только,
начиная с 1990-х гг., гагаузы во главе с духовным пастырем отцом
Илианом начали совершать на этой горе обряд панихиды.
325
Гора Кыпчак находится на высоком берегу Комратского озера.
Перед взором людей, поднимающихся на гору скорби, предстает Крест
Христа Спасителя, заложенный для часовни фундамент и камни,
огораживающие место погребения. Эта гора является для гагаузского
народа священной.
Также является священным память нашего народа о тех воинахинтернационалистах, павших в боях в горах Афганистана. В декабре
1978 г. между СССР и Афганистаном был заключен Договор о дружбе
и сотрудничестве. Через год советское руководство приняло решение о
вводе войск в Афганистан. При этом имелось в виду, что соединения и
части возьмут под охрану важнейшие объекты государства. Однако
советские войска были вовлечены в вооруженную борьбу с
антиправительственной оппозицией. В результате с 1980 г это не
привело к спаду а к началу разрастания вооруженного сопротивления
оппозиции. Почти 10 лет советские войска воевали в Афганистане. Из
Гагаузии, по официальным данным, воевало в Афганистане 600
человек. 17 солдат гагаузов погибло. Из каждого села есть воиныинтернационалисты, погибшие в Афганистане, тела которых привозили
домой в цинковых гробах. Из села Бешалма в Афганских событиях
участвовало 19 солдат срочной службы. Один из них погиб - это Бодур
Константин Петрович (1963-1982 гг.).
Каждый год 15 мая, в день вывода из Афганистана последнего
советского солдата, "афганцы" приходят к памятнику воинуинтернационалисту в г. Комрате, чтобы почтить память павших и
пропавших без вести в период с 1979 по 1989 гг.
15 мая 1998 г. в г. Комрате состоялось открытие памятника воинаминтернационалистам, автором которого является известный гагаузский
скульптор, сын выдающегося гагаузского поэта Д. Кара Чобана Афанасий Карачобан. На памятнике изображено лицо воина-афганца,
бешалминца К. Бодура - одноклассника и друга скульптора. На
памятнике автор отобразил последние минуты жизни героя. Вражеский
снайпер засек его, когда он открыл люк машины, чтобы зарядить
пулемёт. Зажав рану на шее, Константин поднялся во весь рост. Таким
и отобразил его скульптор последний шаг героя навстречу чистому
голубому небу и яркому солнцу... Памятник стоит рядом со зданием
Комратского музея и учебным корпусом педагогического колледжа.
Здание педколледжа им. М. Чакира в г. Комрате тоже относится к
памятникам архитектуры.. Колледж распахнул свои двери для первых
студентов 1 сентября 1991 г. Здесь готовят специалистов по начальному
образованию, дошкольному воспитанию и музыкальной педагогике.
В 1868 г. в этом здании открылась Центральное Высшее Бессарабское
Болгарское училище на 200 воспитанников. Открытие училища имело
большое значение для развития культуры в крае. Местная интеллигенция,
326
которая была сконцентрирована в этом училище, являлась носителем
передовых идей и взглядов того времени. 1 июля 1888 г. Центральное
училище было преобразовано в Реальное училище со специальным
отделением по виноделию и сельскому хозяйству. Курс обучения был
рассчитан на 6 лет, программа включала в себя 13 предметов.
За 130 лет Высшее Центральное училище неоднократно
преобразовывалось в разные учебные заведения. Но такова судьба многих
учебных заведений, так как Бессарабия не раз становилась частью разных
государств. Во время Румынского правления в 1919 г. Реальное училище
преобразовали в лицей им. Д. Кантемира. В 1940 г. после присоединения
Бессарабии к СССР, в училище была открыта средняя школа. А в 1941 г.
во время отступления Красной Армии, здание училища было подожжено в
соответствии с приказом Сталина не оставлять врагу ничего в целости и
сохранности. Здание сгорело не полностью. После окончания войны
решено было разобрать здание и из этого же материала построить новое
здание, где сейчас действует педколледж им. М. Чакира.
В Комрате также есть спортивный, молдавский гуманитарный и
теоретический лицеи. Комратская детская художественная школа
является одной из ведущих художественных школ юга Молдовы. Её
отличает творческий высококвалифицированный коллектив. Детская
художественная и музыкальная школы прилагают усилие для изучения
шедевров мировой классики и для развития национального искусства и
культуры гагаузов.
В столице Гагаузии также действует и турецкая библиотека, которая
была открыта 20 июня 1998 г. За 10 лет библиотека стала местом, где
проводятся конференции, презентации новых книг гагаузских авторов,
творческие вечера, встречи с известными людьми, выставки картин
гагаузских художников.
В июле 2007 г. открылась Региональная картинная галерея, которая
является настоящим культурным центром Гагаузии. Здесь выставляются
картины известных гагаузских художников, а также произведения,
созданные в ходе четырех, проведенных в Комрате международных
художественных симпозиумов с участием мастеров кисти нашей страны
и зарубежья. Яркие пейзажи, выразительные портреты, теплые
натюрморты оставляют массу хороших впечатлений у всех посетителей.
Картинная галерея стала обязательным пунктом культурной программы
для приезжающих в Гагаузию гостей, которые имеют возможность
познакомиться с художественным наследием нашего народа.
А с культурным наследием гагаузов, историей нашего народа,
посетители могут ознакомиться, если посетят Национальный гагаузский
историко-этнографический музей им. Д. Кара Чобана, который
расположен в 20 км. южнее г. Комрата в с. Бешалма. Музей основал и
распахнул его двери для посетителей в 1966 г. известный гагаузский поэт,
327
писатель, человек глубоко одаренный и талантливый - Д. Н. Кара Чобан.
Сперва он складывал экспонаты будущего музея в ветряной мельнице,
потом в старом здании бывшей примарии, где впоследствии и открылась
первая экспозиция. Новое здание музея было открыто в 1975 г. В том же
году музею было присвоено звание государственного, поставившего
Бешалминский музей на высочайший уровень наравне с 17-ю музеями
Страны Советов. Музей был включен в карту СССР, как туристическую
точку международного значения. Музей включен в бюллетень ЮНЕСКО,
как уникальный очаг гагаузской культуры. В 1988 г. ему присвоено имя
основателя - Д.Н. Кара Чобана. Здесь собраны уникальные экспонаты,
рассказывающие об истории, культуре и традициях гагаузского народа.
Посетителям предоставляется возможность просмотра киносюжетов,
рассказывающих о жизни, обычаях и традициях гагаузов, которые снимал
Д. Кара Чобан, а в некоторых сюжетах сам исполнял главные роли. В
укреплении статуса и положения музея огромную роль сыграли М.В. Кеся
и А.Д. Карачобан. В настоящее время директором НГИЭМ им. Д.Кара
Чобана является дочь основателя музея - Л. Д. Марин.
В г. Чадыр-Лунга также есть историко-краеведческий музей,
рассказывающий о истории народа и края. У города Чадыр-Лунга есть
предание, которое гласит, что город был основан в 1819 г. Захарием
Чакиром. Здесь протекает речушка Лунга. На ее берегу и поставили
шатры и шалаши первые переселенцы. Возможно, отсюда и название:
"чадыр" (в переводе на гагаузский означает шатёр, палатка), ЧадырЛунга - шатёр на Лунге.
В 1913 г. в центре г. Чадыр-Лунги был построен Храм. Но 11 января
1972 г. Храм был взорван по атеистическим соображениям. Лишь в
1997 г., в год 40-летия придания Чадыр-Лунге статуса города, заложили
фундамент нового Храма в честь иконы Казанской Божьей Матери.
Ходатайствовал по этому поводу священник отец Дмитрий Киорогло,
который впоследствии стал его настоятелем и открыл при Храме
монастырские кельи.
В ста метрах от подлинного места храма стоят теперь Дом культуры
и бюст М. Чакиру. В последние годы силами служителей церкви и
монастыря, силами горожан, администрации города и района на
пустующем месте прежней церкви поднимается новое здание церкви,
которое по архитектуре будет повторять здание уничтоженного Храма.
В истории М. Чакир остался просветителем гагаузского народа.
Авторитет протоиерея был настолько высок, что в 1907 г. он был избран
депутатом II Государственной Думы России. Будучи гагаузом, он в равной
степени заботился о просвещении как молдавского, так и гагаузского
народов. Зная в совершенстве гагаузский и молдавский языки, он перевел
и издал религиозную литературу: "Евангелие", "Псалтырь", "Житие
328
святых", А также светскую литературу: "Букоавна", "Краткая молдавская
грамматика", "Самоучитель по русскому языку".
До ХХ в. у гагаузов практически не было книг на родном языке. Они
пользовались алфавитом и книгами тех народов, на территории которых
проживали. М. Чакир в 1904 г. ходатайствовал перед архиепископом о
разрешении печатать на гагаузском религиозную литературу и на выпуск
газеты. Разрешение было получено и в 1907 г. верующие гагаузы читали
Слово Божие на родном языке. До 1918 г. гагаузы пользовались
алфавитом, разработанным на основе славянской графики. Когда же
Бессарабия оказалась в составе Румынского королевства, отец Михаил,
исходя из ситуации того времени, позаботился о внедрении в гагаузскую
письменность латинской графики.
Религиозная деятельность М. Чакира сочеталась с научными
исследованиями в области этнографии. Будучи председателем комитета
в типографии в 1934 г. он издал книгу на гагаузском языке "История
Бессарабских гагаузов". В 1937 г. была опубликована работа
"Свадебные обряды гагаузов". Большую ценность представляют
"Русско-молдавский" и "Гагаузско-румынский словари" М. Чакира.
М. Чакир глубоко верил в силу духа, в его светлое будущее. Он
говорил: "Var umut, ki gagauzların kulturası; gidecek islää;." Деятельность
М. Чакира современники сравнивали с подвигом Кирилла и Мифодия.
И, поэтому, историки начали поднимать вопрос об увековечении
памяти просветителя. Было обращение к скульптору из г. Кишинёва
Иосифу Давыдовичу Китману, который сделал три эскиза, и по одному
из них была отлита скульптура. Памятник. был установлен перед
зданием ДК г. Чадыр-Лунги и открыт в апреле 1991 г., к 130-летию со
дня рождения великого протоиерея М. Чакира.
В 1997 г. в ДК г. Чадыр-Лунги была собрана труппа актеров, которая
поставила спектакль по одноименному произведению Д.Н. Танасогло
"Оглан и Лянка" на гагаузском языке. 27 декабря состоялось
презентационное выступление труппы. Эта дата и стала датой
основания Чадыр-Лунгского национального театра, которому
присвоено почетное имя М. Чакира. На сегодняшний день в репертуаре
актерского коллектива более 10 театральных постановок.
Ежегодно 6 мая отмечается праздник "Хедерлез" (день св. Георгия
Победоносца) - самый почитаемый праздник у гагаузов. В этот день в
Чадыр-Лунгу съезжается вся Гагаузия и не только. Так как на известной
конеферме "Ат-пролин" проходят скачки. Здесь соревнуются в
быстроте и ловкости прекрасные питомцы профессионала в этой
области Константина Келеша орловские рысаки. Он основал и уже
много лет управляет делами фермы. Ферма известна в России,
Татарстане, Украине, Турции.
329
Богат историческими памятниками и третий районный центр
Гагаузии - г. Вулканешты. Много сказаний и легенд сложено об этом
районе. Одна из самых интересных - легенда об основании Вулканешт.
В конце ХIII столетия, в некогда пустынном крае, спасаясь от
врагов, нашли укромное место скотоводы армяне. Братья Волкан, Ветду
и Карабет. Они облюбовали здесь пастбища и возле загонов построили
нехитрое жильё и стали обживать дикую степь. Сначала загоны
назывались Ветду, по имени одного из братьев. Но случилось так, что
из жизни ушёл Волкан - старший из братьев. И тогда братья решили все
загоны назвать именем умершего. Название это пережило века,
испытало на себе различные языковые изменения и дошло до наших
дней как Вулканешты.
Районным центром Вулканешты стали в ноябре 1940 г. В то время это
было типичное южное село с многочисленными домиками, крытыми
камышом и обсаженные белой акации. С тех пор выросли целые жилые
микрорайоны, построены объекты культурного назначения.
Об этой легенде и о многих других исторических событиях с
огромным увлечением рассказывает директор Вулканештского
историко-краеведческого музея В.А. Цинцару.
Вулканештская земля богата памятниками природы и истории. На
северной окраине Вулканешт, на правом склоне долины реки Кагул,
археологи обнаружили поселение IV тысячелетия до нашей эры,
относящееся к культуре Гумельница. Здесь найдено большое количество
ножей, скребков, топоров, различных керамических изделий и украшений.
Объектами
изучения
палеонтологов
являются
Этулийское,
Чешмикиойское, Валенское обнажения земной коры, на базе которых
проводились международные исследования ученых. Чешмикиойский овраг
является памятником природы, охраняемый государством. Большой
интерес представляют также военно-оборонительные сооружения широко
известные под названием Верхний и Нижний Троянов вал.
Народные легенды приписывают их создание римскому императору
Трояну (95-117 гг.), завоевавшему в 107 г. земли даков, живших на
территории Молдовы и Румынии. И для защиты завоеванных земель
Троян, якобы, приказал соорудить многочисленные укрепления, в том
числе и валы. Высота валов в различных местах неодинакова - она
колеблется от 1,5 до 3 метров, достигая по ширине более 20 метров.
С Вулканештским районом связано одно из знаменательных
события в истории датированное 1574 годом. У реки Кагул между
войсками господаря молдавского Иоанна-водэ и турецко-татарскими
войсками произошла битва, получившая название Кагульской. Тогда
победа оказалась на стороне турецких войск.
330
История распорядилась так, что в этих же местах на реке Кагул, близ
Вулканешт, спустя два столетия в 1770 г. произошло еще одно
сражение, также названное Кагульским. На этот раз русские воины и
молдавские добровольцы под командованием П. А. Румянцева
одержали победу над многократно превосходящим их по численности
войском турок и татар. В этой битве отличился будущий герой
Отечественной войны в 1812 г. в то время ещё молодой М. И. Кутузов.
На месте Кагульской битвы на народные средства в 1849 г. был
сооружен памятник. Над Буджакской степью высится величественный
монумент почти 22-метровой высоты, увенчанный капителью с
чугунным крестом над опрокинутым полумесяцем - символ победы
русских над турецкими войсками. Автором этого памятника является
известный русский архитектор А. Боффо. Вблизи Кагульского
монумента находится памятник подполковнику С. Воронцову. Этот
памятник был открыт одновременно с памятником в честь Кагульской
победы - 13 сентября 1849 г.
При въезде в с. Этулия Вулканештского района есть ещё один
памятник жертвам первой мировой войны. На нём высечена надпись:
"Памятник жителям с. Этулия Вулканештского района МССР участникам первой мировой войны 1914-1928 гг.
Ангелов Д. Н. Манзул Г. В. Боем М. Н. Манзул А. С.
Забун Н. П. Манзул П. Забун П. А. Митиогло
Кирчу Д. Н. Молдован К. Кирчу Н. И. Негара Д. Г.
Коджа В. И. Стоянов Н. Кула А. Топал А. Н. Топал Н. Ф.
Памятник поставлен односельчанам офицером Каранфил Н.Н. в
1920 г. Сын Каранфил А. Н. воссоздал в 1990 г."
Это далеко не весь список памятников и памятных мест Гагаузии.
Это пока первая попытка объединить в одной теме описание
достопримечательностей нашего Родного Края. Исследования будут
продолжены.
Богата памятниками Гагаузия. Много интересного и необычного можно
увидеть на этой земле. Но самое удивительное - это гагаузский народ.
Литература: 1. "Добро пожаловать в Гагаузию". 1997 г.; 2. "Советская
Молдавия" (журнал 1982 г.); 3. "Вулканешты" (брошюра 1986 г.); 4. В. М. Кабузан.
"Народонаселение Бессарабской области и Левобережных районов Приднестровья".
5. "Комрат"; 6. "Чадыр-Лунга"; 7. Журнал "Сабаа йылдызы" 7 1998 г.; 8. Журнал
"Сабаа йылдызы" 1 1996 г.; 9. Газета "Вести Гагаузии" 39-40 от 18.05.07г.; 10.
Газета "Вести Гагаузии" 9-10 от 01.02.08 г.; 11. "Большая Советская
Энциклопедия"; 12. "Исторические места и памятники Молдавии." В. Ульянов, И.
Пилат; 13. С. Булгар "История города Комрат".; 14. Газета "Хаберляр" 14 от
17.05.94г.; 15. Газета "Хаберляр" 15 от 08.05.93г.
331
Людміла Сюрьма / Людмила Сюрьма (Україна)
ОЙКОНІМІЯ І ТОПОНІМІЯ СЕЛА ВИНОГРАДІВКА (КУРЧІ)
БОЛГРАДСЬКОГО РАЙОНУ
ОЙКОНИМИКА И ТОПОНИМИКА СЕЛА ВИНОГРАДОВКА (КУРЧИ)
БОЛГРАДСКОГО РАЙОНА
Село Виноградівка було засноване у 1811 р. В часи переселення з Балкан гагаузи,
що перенесли на нову батьківщину звичаї та традиції, узяли з собою топонімічні
та ойконімічні назви Кулак, Балта, Мокан кулаа, Айлійя кулаа, Камєлін кулаа,
Тетрі кулаа, Черкезін кулаа, Вандаларин кулаа, Дари кулаа, Ашик коста кулаа,
Айкирикулаа, Варданин баалари, Яаали баалари, Карабібер кири, Зєстра кири,
Капсамун пинари, Кумотруларин чешмєсі, Потірлєрін Ламбуларин пинари,
Гозлемедєилєрін пинари, Мялка Тодурун пинари, Юрлук пинари, Москуларин пинари,
Булгар маалеси, Ташлик маалєсі, Йєні сокак та назви інших місцевостей. Такі та
схожі на них топонімічні назви несуть у собі залишки з Балкан та нові назви. При
цьому кожна з них має свою історію. В доповіді йдеться про топонімічні назви
села та історію їхнього виникнення.
Гагаузские села юга Бессарабии в конце XVIII века – I половине
XIX века.
§ 1.1. История заселения юга Бессарабии.
I половина ХVIII века явилась временем, когда население Болгарии,
Сербии, Греции испытывало тяжелый экономический гнет как со
стороны турецких чиновников, так и местных помещиков, угнетавших
крестьян. Болгары, гагаузы, сербы и греки, пытаясь найти выход из
создавшегося положения, переселялись в более спокойные районы
Болгарии, где менее ощущались анархия и поборы. Однако и здесь
было не спокойно. Группа гагаузских семей из северо-восточной
Болгарии, в составе многочисленных болгарских переселенцев,
покидает пределы страны. Вначале они решили обосноваться в Польше,
а затем перешли в Буджак.
Толчком к дальнейшим переселениям явились русско-турецкие
войны 1735-1739 гг., 1768-1774 гг., 1787-1791гг. Появление русских
войск давало угнетенным народам надежду на избавление от многих
бед. Да и Россия, имевшая свои политические планы по отношению к
Балканам, стремилась играть роль освободителя народов Балкан от
османского гнета. Официально, в эпоху правления императрицы
Елизаветы, впервые издано законодательство о привлечении
балканских народов к поселению на юге России.
Анализ научной литературы позволяет выделить несколько этапов
переселения задунайских переселенцев и в частности гагаузов. Они
переселялись из северо-восточной части Болгарии: Шумена,
332
Силистрии, Добрича, Варны, Бальчика, Каварны, Гяур-Сюютчука.
Население этих мест являлось по преимуществу гагаузским. [9;24]
Первый этап - ранний - с ХVII века - I половина ХVIII века.
Переселение гагаузов в Бессарабию характеризуется тем, что
гагаузы поселялись небольшими группами в Дунайских княжествах и в
Буджаке. Известно, что с.Чадыр (Молдова) было заселено в 1589 г.
переселенцами из Добруджи, а Томай (Молдова) в 1694 г.
переселенцами из села Кюстендже Северной Добруджи. Священник
Д. Чакир, описывая биографический очерк своего рода и происхождение
фамилии указал, что в 1790 г. братья Чакир со своими семьями перешли
и поселились на особых условиях, в селении Чадыр. Он указывает, что до
прихода этих переселенцев, там уже жили "болгары православного
вероисповедания", известные под именем "гагаузов". [16]
Второй этап переселения охватывает период 1750-1812 гг. Каждая
русско-турецкая война усиливала поток переселенцев. К этому этапу
относится и первое массовое переселение гагаузов (1787-1791 гг.),
второе массовое переселение происходило в 1806-1812 гг. [9;28]
Гагаузские переселенцы из Болгарии в 1732 г., 1787-1791 гг. осели в
селении Волканешты (ныне п.г.т. Вулканешты), В этих селах жили еще
ногайцы, позже выселенные в Крым и Приазовье (первое их выселение
из Буджака происходило в 1768-1774 гг.), А. Скальковский отмечает,
что "здесь они жили спокойно и дружно среди туземных обитателей
ногайцев". [15;90]
Третий этап переселения охватывает 1819-1857 гг.
После 1819 г. вступили в силу новые условия поселения колонистов,
обусловленные указом от 29 декабря 1819 г. По условиям
Бухарестского мира христианским поданным предоставлялось право
переселяться в Россию на протяжении 18 месяцев после подписания
договора. В это время переселилось около 4 тыс. семей задунайских
переселенцев. Они получили равные права и привилегии со всеми
иностранцами, поселившимися в Новороссийской губернии и
Бессарабии. В селе Курчи в 1818 г. проживало 209 мужчин, 201 женщин, имеющие тюркские Фамилии (91,7%) от общего числа жителей
селения. По сообщениям исследователя О.Каранастас-Радовой, в 1820 г. их
насчитывало уже 453 жителя.
Расселение гагаузов в Южной Бессарабии отличалось относительной
компактностью. Скорее всего группирование поселенческих общин
происходило по родственному принципу. В этом сыграла роль их
производственная деятельность, они были, главным образом,
земледельцами и скотоводами. Селясь рядом с болгарами и другими
народами, они испытывали влияние их культур. Они быстро
включились в сферу товарного зернового и скотоводческого хозяйства.
333
Существенную роль в сохранении специфических форм быта и
хозяйства сыграли сохранившиеся элементы сельской общины. Балканские
традиции коллективного самоуправления, общинного землепользования,
круговой поруки и защиты членов общины составили основу обычаев и
моральных норм задунайских переселенцев в Буджаке.
Правительственный указ от декабря 1819 г. объявлял колонистов
свободными землевладельцами с правом вечного пользования наделом
в 50-60 десятин земли на семью. Освобождались от воинской
повинности на 50 лет и определялась территория – земли Буджака.
В конце ХVIII – начале XIX вв. гагаузское население было расселено
более чем в 63 селениях Буджака, из которых 42 селения были с
абсолютным большинством гагаузского населения; в 14 селениях было
смешано гагаузско-болгарское население, где гагаузы составляли 40% и
в 7 селениях было смешанное гагаузско-молдавское население, где
гагаузы составляли около 25%. [9;51]
В 1819 г. было создано Бессарабско-болгарское водворение в составе
4-х округов: Прутского, Кагульского, Измаильского, Буджакского. В их
состав вошли все села с абсолютным большинством гагаузов, со
смешанным гагаузско-болгарским и гагаузско-молдавским населением.
Села Курчи и Инпуцита вошли в Кагульско-Прутский округ, в
Измаильский – Кубей, Каракурт, Табаки (Болград).
§ 1.2. История заселения села Курчи.
Село Курчи Болградского района основано в 1810-1811 гг.
болгарами и гагаузами, последние составляли большинство,
переселившимися по неподтвержденным данным, из г. Шабла
Добричского округа и селения Гяур-Сюютчук.
В пользу последнего свидетельствует сообщение жителя села Булгар
Николая Ивановича, 1919 г рождения. По его рассказу: родители его
матери приехали в село из Болгарии, из Гяур-Сюютчук. [прил.5]
Первоначально переселенцы остановились на берегу озера Ялпуг у
родника (Чешме кулаан аардында), примерно в 2-3-х км южнее от
территории современного села. Жили первоначально в землянках
(бордеях). Причины, побудившие бросить освоенные земли,
противоречивы. Одна из версий гласит, что жители боялись разлива озера,
оползней и переселились на более возвышенные земли, так называемый
"ташлык" (каменный), подальше от берега озера. Существует
предположение, что могла распространиться болезнь и, спасаясь, жители
оставили обжитые места, переселились на менее опасные.
До 1810 г. на месте нынешнего села жили турки и болгары,
Респондент Каракаш Петр Константинович, 1924 года рождения
[прил.6], сообщает следующее (услышал от своих родителей): беженцы
пересекали границу тайно. Турки пропускали только пожилых людей,
детей, Молодым мужчинам отрезали ухо (версия появления в селе
334
жителей по фамилии Кулаксыз). Молодых девушек не пропускали.
Известен случай, когда их перевезли в засмоленных бочках из-под вина.
Он же сообщает, что первым жителем, который был похоронен на
месте современного кладбища, в 1824 г. был Стоян Радов. Об этом
свидетельствует надгробие у центрального входа кладбища.
Впоследствии болгары были ассимилированы гагаузами, а в 1860 гг.,
после массового переселения болгар в Приазовье, господствующим
населением в селе, среди болгар, становятся сливенцы (переселенцы
1828-1834 гг.), прибывшие из Болграда. До 1945 г. село называлось
Курчи, с 1945 г. – Виноградовка. Устаревшая форма названия Курчий.
Ойконим и микротопонимы села Курчи (Виноградовка}
Болградского района, Одесской области.
§ 2.1. Ойконим села Курчи.
Одной из особенностей топонимии села является обилие версий
названия. По мнению ряда респондентов села:
Цонев Савелий Михайлович, 1919 года рождения, гагауз, Сюрма
Михаил Михайлович, 1926 года рождения, гагауз, Каракаш Петр
Константинович, 1924 года рождения, сохранившихся из далекого
прошлого.
Эти сведения имеют серьезное значение, они созвучны выводам
ученых-исследователей. Первые жители сохранили старые ногайские
названия мест поселений, балок, реки и озера Ялпуг. Это связано с тем,
что в период ХVI по начало XIX вв. в Буджакских степях кочевали
татары-ногайцы из так называемой Буджакской орды.
Курчи по названию татарского (тюркского) селения, на месте
которого была основана болгарско-гагаузская колония.
А.А. Скальковский сообщает: "Колония получила свое название от
качества местности, ибо турецкое слово "курчи" значит буквально
"соединение балов" или "соединение трех балок". [15;74]
Современные
исследователи
считают
эти
этимологии
неправдоподобными. Выдвигается следующая этимология: Курчи
буквально "строитель", "каменщик". Интересно, что А.А. Скальковский
говорил о том, что колония Курчи богата строевым камнем. [15;75] И в
наши дни в селе находятся карьеры со строительным песком и камнем.
Убедительно звучит, подтверждением этого топоним "ташлык" –
"каменный" – название северной части села, первоначально заселенной
болгарами. В памяти людей эта часть села осталась "булгар маалеси" –
улица, заселенная болгарами.
Исследователь А. Шабашов предполагает, что название села
происходит из родословного имени печенегов и узов, кочевавших в
Юго-Восточной Европе в IХ-Х вв.
Среди нескольких, сохранившихся, главным образом в византийских
источниках, слов из их языка есть название рода Куэрчи Чур.
335
И та и другая этимологии равно убедительны. Кроме того, можно
привести еще несколько интересных параллелей: в джагатайском
книжном языке "курчi" – "кавалерия при персидском дворе, состоящая
из дворян", в алтайском, караимском языках "куру" – "сильный",
"крепкий", "храбрый", например, в алтайском языке "курчкижи" –
"храбрый человек". [17;75-7б]
Виноградовка – с 1945 г., современное название села. Ойконим,
образованный от слова "виноград", довольно частое явление для сел
Бессарабии в советское время, в связи с распространенностью занятия
виноградарством.
§ 2.2. Микротопонимы села Курчи (Виноградовка).
Жители села с любовью ухаживали за виноградниками,
высаженными на побережье озера Ялпуг, солнечной части села – "йалы
– баалары", "йалыйа – гуне карты" (информатор Терзи Г.Г., 1929 года
рождения) [прил.8].
Ухаживали за виноградниками жители бережно, своевременно
обрабатывали. До сих пор сохранился топоним "варданын баалары" –
"виноградник, принадлежащий хозяину по прозвищу "Варда". Его
виноградники распространялись в южной части села, на берегу озера
Ялпуг и были обнесены изгородью из камыша. Давали высокие урожаи,
из него изготовляли очень крепкое, ароматное вино.
Как уважающий себя человек, он построил и колодец, который в
памяти людей сохранился под названием "варданын пьнары". Будучи
крепким хозяином, воздвиг в селе первый каменный дом (здание
бывшей школы).
Неразрывно с селом связаны и ряд топонимов, которые скорее всего
можно связать с географией села, изрезанностью ее территории
балками и оврагами, Село, практически, перерезано системой оврагов.
Крупнейший из них – "Мокан кулаа" – "овраг мокана". В основу
названия легла легенда, которая была услышана респондентом
Цоневым Савелием Михайловичем, 1919 года рождения, от своих
родителей. "Мокан" в переводе "чабан".
В ночь на праздник Святого Михаила Архангела (21 ноября) была
сильная пурга, замело, выпал большой снег. Чабан загнал своих овец в
укрытие, в овраг, однако спастись не смог, животных и его завалило
снегом. В память об этом событии и было дано название оврагу.
Старожилы утверждают, что в этом овраге находили клады с золотом.
По их мнению оно было закопано турками. Многие копали и находили
различные предметы быта.
Привлекает внимание так называемый "айкыры кулаа" ~
единственный овраг, протянувшийся горизонтально или параллельно
озеру Ялпуг. "Айкыры" – расположен наоборот или перпендикулярно
другим/ наиболее длинный и глубокий. Остальные овраги
336
располагаются по направлению стекающейся воды к озеру Ялпуг. К
ним относятся: "Аи Илйа кулаа" (вероятно, по имени хозяина, жившего
у оврага,), "Карамелин кулаа", "Тетре кулаа", "Черкезин кулаа",
"Додойларын кулаа", "Вандаларын кулаа", "Кумотруларын чешмеси",
"Дары кулаа", "Ажыкоста кулаа".
Интерес вызывает сообщение респондентов об условной границе,
отделяющей земли села от территории Молдовы. Один из старейших
жителей села, сохранивших хорошую память Цонев Савелий Михайлович
сообщает следующее: границей условно можно считать "герме" –
территорию за железнодорожным переездом, дословно топоним "герме"
означает "натянутый". "Герме" совпадает с так называемым "Трояновым
валом" – древним и таинственным памятником еще Римско-Дакийеких
времен. Он проходит, как известно историкам, по территории Молдовы и
Одесской области и начинается от села Вадуллуй Исак на реке Прут и
заканчивается у озера Сасык южнее Татарбунар. Предполагается, что эти
валы представляют собой фортификационные сооружения оборонного
характера. Народная молва гласит, что эти сооружения были воздвигнуты
очень сильными людьми, высокими "лев адамлары", ростом под два метра,
землю для валов переносили в приспособлениях ("фыталары алармышлар
бир талига топрак" – "в фартуках -приспособлениях, в которых
помещалась целая повозка земли").
Топоним "Борлак" - тоже своего рода граница, но в отличие от "герме"
представляет собой ров, протянувшийся на много км (информатор Сюрма
Михаил Михайлович, 1926 года рождения). [прил.71)
Каждый уважающий себя житель считал необходимым оставить о
себе память. Чаще всего это выражалось в строительстве колодцев,
прежде всего это объяснялось климатическими условиями.
Одним из первых считается колодец – "Потурлуларын ламбушларын
пынары", [прил, 9]
У этого колодца, расположенного на поле, начинались крестные
ходы в годы неурожая, совершался молебен. И посей день для этих
целей берут воду только из этого колодца. Известны колодцы
"Москуларьн пинары" [прил.12], старое название "Гозлемежилерин
пынары", "Мялканын Тодурун пынары" [прил. 10], и т.д. Традиции
сохранились - сегодня можно выпить холодной воды в изнуряющую
жару из колодца, построенного Булгар Валентиной Радионовной,
1955 года рождения. [прил.11]
Заключение
Если подытожить результаты исследования, проведенного на основе
изучения литературы и опроса респондентов, то можно сделать
следующие выводы. Не во всех случаях удалось найти
удовлетворительные или однозначные ответы на происхождение того
или иного топонима или ойконима (например, ойконима Курчи).
337
Вместе с тем вряд ли когда-нибудь будет дано однозначное и
бесспорное толкование многих понятий, связанных со становлением и
развитием села. Скорее всего они уходят во времена седой древности,
когда в степях Северо-Западного Причерноморья господствовали
древнетюркские народы. Важна преемственность в культуре, которая
переходила от одних народов к другим, что позволило Бессарабии на
протяжении столетий сохранять покой и мир.
Ранняя этническая история гагаузов связана с переселениями, когда
их предки через южно-русские степи перешли из Средней Азии в ЮгоВосточную Европу. С середины ХVIII в. гагаузы, уже
сформировавшись как этнос на Балканах, стали переселяться в Южную
Бессарабию – в Буджак.
Соседство тюркского народа со славянами и восточными народами
повлияло как на материальную и духовную культуру, так и на религию
гагаузов. На раннем этапе своей этнической истории гагаузы
восприняли христианство в форме православия.
Недостаточно внимания уделялось расселению гагаузов в Буджаке, а
также этапам переселения их с Балканского полуострова в Буджак,
проблеме давности образования гагаузских сел.
В доклпде сделана попытка привести краткие языковые и историкоэтнографические сведения об основании села Курчи, показать три этапа
переселения, начиная с ХVII до середины XIX вв. Вопросы этнической
идентичности гагаузов были проблемными. Первое упоминание о них
относятся к 1837 г., по переписи Российской империи 1897 г. их учли
отдельно от болгар.
Исследования свидетельствуют, что в официальных документах
XIX в. гагаузы были записаны не только болгарами, но и греками,
молдованами, сербами. Это позволяет судить, что гагаузы переселились
в Буджак не только из Болгарии, но и из территории греческой
Македонии и Запрутской Молдовы.
В одном докладе раскрыть всю полноту проблем, связанных с
гагаузами, невозможно. Эти темы ждут своих исследователей. Как считают
современные ученые, гагаузы являются самостоятельным народом, а не
этнической группой в Молдове, По итогам Всесоюзной переписи
населения в 1889 г. в бывшем СССР проживало 197757 гагаузов, из них
153458 человек (77,6%) в Молдове, 31967 человек (16,2%) в Украине,
12332 человека (6,2%) в других союзных республиках,
Материалы последней переписи позволят узнать более точные
данные о численности гагаузов.
Историческая память народа развивается и меняется в зависимости
от новых условий. Ее древние корни бережно хранятся народом,
передаются потомкам.
338
Литература: 1. Гургуров Д.И. Гагаузы – потомки тюркогузов или славяноболгар.
– Кишинев: "Родно слово", 1998. – 164 с. 2. Державин Н.С. Болгарские колонии в
России (Таврическая, Херсонская, Бессарабская губернии), София, – 1914. 3. Дрон И.В.
Гагаузские географические названия, "Штиинца", Кишинев, – 1992, – 184с.
4. Димитров Г. Гагаузи. (Потекно им на румото) // Известия на варненскоорхеологическо дружество, Т.2. – Варна, 1909. 5. Дыханов В.Я. Основные
праздники календарного обрядового комплекса болгар и гагаузов Украины.
Гергьовден (Идерлес) и Димитровден (Касым): Генезис и семантика обрядов //
Записи історичного факультету. Вип. 5. – Одеса: "Друк", 1997. – с. 58-64.
6. Дыханов В.Я. Основные праздники календарного обрядового комплекса болгар и
гагаузов Украины. І.Гергьовден (Едерлез) и Димитровден (Касым): Обрядность. //
Записи історичного факультету ОДУ ім. І.І. Мечнікова. – Одеса: "Друк", 1998. – С.
34-44. 7. Дыханов В.Я. Обряд жертвоприношения в традиционной духовной
культуре болгар и гагаузов Украины. // Украина і Болгария: вехи історчной дружби
(Матеріали межнародної конференція, присвяченої 120-річчю визволення Болгарі
від османського іга). - Одеса: "Друк", 1999. - с. 280-286. 8. Зеленчук В.С. Население
Бессарабии и Поднестровья в XIX в. – Кишинев: "Штиинца", 1979. - 288 с.
9. Каранастас-Радова О. Гагаузы в составе Задунайских переселенцев и их поселения
в Буджаке. Кишинев-Комрат, – 2001. – 134 с. 10. Курогло С.С., Маруневич М.В.
Социалистические преобразования в быту и культуре гагаузского населения МССР –
Кишинев: "Штиинца", 1983. - 198 с. 11. Маруневич М.В. Правда о гагаузском народе
как о самобытном этносе и его этнической территории.- Комрат, 1993. - 197 с.
12. Мещерюк И.И. Первое массовое переселение болгар и гагаузов в Бессарабию в
начале XIX в. // Известия молдавского филиала АН СССР. - 1953. - № 3-4. с. 65-97.
13. Мещерюк И.И. Переселение болгар в Южную Бессарабию. 1828 - 1834 гг. Из
истории развития русско-болгарских дружеских связей. – Кишинев, 1965. 14. Мошков
В.Н. Гагаузы Бендерского уезда (этнографические очерки и материалы) // Ана созу 1988 - 1989 гг. 15. Скальковский А.А. Болгарские колонии в Бессарабии и
Новороссийском крае. – Одесса: тип. Нитче, 1848. 132 с. 16. Шабашов А.В.
Ойконимия болгарских пунктов юга Украины. (Одесская, Кировоградская,
Николаевская области) Българска Бесарабия, вып. 1, - Белград, - 1999, 142 с.
17. Ярлыкапов А.А., Скальковский А.А. о болгарской топонимике Новороссии
ногайского происхождения. - Българска Бесарабия, вып. 1, Белград, – 1999 г., 142 с.
18. Ярмоленко М. Гагаузи (Історія і сучасність).
339
KİEV TARAS ŞEVÇENKO MİLLİ ÜNİVERSİTESİ
EDEBİYAT
FOLKLOR
ŞİİR BİLGİSİ SORUNLARI
SAYI 33
1. BÖLÜM
(GAGAUZ KÜLTÜRÜ)
Bu kitapta Gagauzlar'ın halk kültürü ve gelişimleri, geleneksel özellikleri ve kültür
karışımları ile ilgili bildiriler yer almaktadır. Ayrıca dilbilgisi açısından gagauz dili
incelemeleri ve gagauz edebiyatını şiirbilgisi açısından ele alınması da bilim adamları,
araştırmacılar tarafından ele alınan konuların arasındadır. Kitabın ikinci kısmında
Ukrayna-Türkiye kültür bağlantıları konular da bilimsel açıdan bilim adamları
tarafından irdelenmekte. Karşılaştırmalı incelemeler üç halkın folklor örnekleri, şiirsel
yaklaşımları, türleri üzerinde yapılmaktadır.
BİLİM KURULU
Prof.Dr.Grigoriy SEMENÜK; Prof.Dr.Olena SNİTKO; Prof.Dr
Olena
İVANOVSKA.;
Prof.Dr.Lüdmila
KOPANITSYA.;
Prof.Dr.Üriy KOVALİV;(Prof.Dr.) İrfan Ü.NASRATTINOĞLU;
Prof.Dr. AliRafet ÖZKAN; Prof.Dr. Gönül AYAN; Doç.Dr. Lesya
NAUMOVSKA; Doç.Dr. Feriha AKPINARLI;Doç.Dr. Volodimir
PİDVOYNIY; Doç.Dr. Fedora ARNAUT; Doç.Dr. Ömer
DERMENCİ; Olga KULAKSIZ.
ADRES
01033, Kiev - 033, Şevçenko caddesi, 14
Filoloji Enstitüsü; (38044) 239 33 02, 239 31 69
KURUL
19.12.09 tarihinde (protokol № 5)
Filoloji Enstitüsü Bilim Kurulu'un onayını almış.
KAYIT
Ukrayna YOK Başkanlığı Hakem Kurulu kararı ile
(protokol №1-05/7; 09.06.99 )
KURUCU
Kiev Taras Şevçenko Milli Üniversitesi
"Kiev Üniversitesi" Basım – poligrafi merkezi.
Devlet kayıt sertifikası № 1103, 31.10.02.
YAYIMA
HAZIRLAYAN
Doç.Dr. Fedora ARNAUT
Bu kitapta yer alan bildirilerdeki düşünce, görüş, varsayım, alıntılar, tez, savlar,
ekonomi-istatistik bilgiler, şahsi isimler yazarlara aittir. Bilim Kurulu varolan
bildirilerin kısaltma ve redakte etme hakkına sahiptir. Elden veya CD ile iletilen
bildiriler yazara iade edilmemektedir.
BU KITABIN BASIMI TİKA'NIN MADDÎ DESTEĞI, TİKA
UKRAYNA-KIRIM PROGRAM KOORDINATÖRLÜĞÜ VE КIEV
TARAS ŞEVÇENKO MILLI ÜNIVERSITESI IŞBIRLIĞI ILE
GERÇEKLEŞTIRILMIŞTIR.
© KİEV TARAS ŞEVÇENKO MİLLİ ÜNİVERSİTESİ,
"Kiev Universitesi" Basım-poligrafi merkezi, 2009
Київський національний університет
імені Тараса Шевченка
Інститут філології
кафедра тюркології та кафедра фольклористики
Інститут фольклорних досліджень Туреччини
Всеукраїнська громадська організація
"Союз гагаузів України"
Кiev Taras Şevçenko Milli Üniversitesi
Filoloji Enstitüsü
Türkoloji Bölümü ve Folklor Bölümü
Türkiye Halk Kültürünü Araştırmaları Kurumu
Ukrayna Gagauzlar Birliği
Наукове видання
ЛІТЕРАТУРА
ФОЛЬКЛОР
ПРОБЛЕМИ ПОЕТИКИ
Випуск 33
Частина 1
(Гагаузька культура)
Друкується за авторською редакцією
Підписано до друку 28.12.09. Формат 60х841/16. Вид. № 737. Гарнітура Times. Папір офсетний.
Друк офсетний. Наклад 700. Ум. друк. арк. 19,94. Обл.-вид. арк. 21,44. Зам. № 29-5082
Видавничо-поліграфічнbq центр "Київський університет"
01601, Київ, б-р Т.Шевченка, 14, кімн. 43
(38044) 239 32 22; (38044) 239 31 72; тел./факс (38044) 239 31 28
Свідоцтво внесено до державного реєстру ДК № 1103 від 31.10.02