Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
Transkript
Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü
Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011 MAKALELER / Articles Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü Nurse's Role in Patient Teaching Belgin YILDIRIM1, Şükran ÖZKAHRAMAN2 ÖZET SUMMARY Dünya Sağlık Örgütü, sağlık alanındaki gelişmelere paralel olarak etkili ve bütüncül bir bakım verilebilmesi için hastaların hastalıkları konusunda bilgi sahibi olmalarının gerekliliğini kabul edilmiştir. Hasta eğitimi; hasta bireyi komplikasyonlardan, hastalığa eklenebilecek diğer sağlık sorunlarından korumayı, hastanın potansiyeli doğrultusunda mümkün olan en kısa zamanda fiziksel, psikolojik ve sosyal yaşamında kendi kendine yeterli duruma gelmesine, var olan/olası sağlık sorunlarını giderecek, sağlığı geliştirip sürdürecek davranış değişikliklerinin kazanılmasına yardımcı olmayı amaçlayan eğitimdir. Ayrıca hasta eğitimi hastaya istenilen, bilgi ve davranışı kazandırma ve davranışlarında gerekli değişmeleri elde etme sürecidir. Hasta eğitim süreci, sorunları değerlendirme, tanılama, sonucu tahmin etme, planlama, uygulama ve sonucu değerlendirme aşamalarından oluşmaktadır. Bu aşamalar birbirleriyle etkileşim içindedir. Hasta eğitiminin gerçekleştirilmesinde temel öğe, hastanın her aşamaya katılımının sağlanmasıdır. Hemşire bu süreçte eğitimci rolü kapsamında danışman ve kaynak kişi olma sorumluluğunu da üstlenmiştir. Bu makalede, hasta eğitimi hakkında genel bilgi verilirken, hasta eğitiminin nasıl planlanacağı ve uygulanacağı konusunda hemşirelere yol gösterilmesi amaçlanmıştır. World Health Organization has adopted necessary have the knowledge about the patients of diseases for the holistic health care and acting in parallel with the developments in the field of health. Patient teaching is education that aims to help achieve changes will continue to the develop of the health behavior, to overcome of the existing/potential health problems, the patient as soon as possible in line with the potential for physical psychological and social life to become self-sufficient, complications of individual patients, other health problems in disease protection can be added. In addition, patient teaching is the process of acquiring the necessary changes the behavior of patient desired and to gain knowledge, behavior. Patient teaching process consists of stages that evaluation problem, assessment, outcome identification, planning, implementation and evaluation result. This stage interacts with each other. Patient and his/her family's participation to education process is main element inpatient education. The nurse takes charge of being adviser and source person in educati on process. In this article provides general information about patient education and guides how to plan patient education and implemantation. Anahtar Kelimeler:Hasta eğitimi, hasta eğitim süreci, hemşirelik, sağlık eğitimi. Key Words: Risky newborn, anxiety of mother, nursing HASTA EĞİTİMİ bir kitap yayınlamıştır. Bu kitap günümüzde de geçerliliğini koruyan bilgilere sahiptir (Özden, 2003). 19. yüzyılın sonlarına kadar insanlar, hastalandıklarında ailelerinden bakım alırlardı. Dünyada 1960'ların sonu ve 70'lerin başında ilk halk sağlığı hemşireleri hastaları, aileleri ve toplumları sanitasyon-temizlik ve hasta bakımı konularında eğitirlerdi. Bu nedenle bu dönem hasta eğitim döneminin başlangıcı olarak kabul edilmektedir (Özkan 2001). İnsanlığın ilk günlerinden bu yana toplumda bazı sağlık sorunları ve hastalıklar gözlenmiştir. Bireyler dönemin teknolojisi ve bilgisi dahilinde bu sorunlara çözüm yolları üretmeye çalışmışlardır. Tarihte hasta eğitimi çalışmasıyla ün yapan kuruluş olan “Palermo Tıp Okulu” 1414 yılında İtalya'da ilk defa şiirle sağlık kurallarını anlatan 1.Araş.Gör.Dr. Adnan Menderes Üniversitesi Aydın Sağlık Yüksekokulu 2.Yrd.Doç.Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Geçmişte hasta eğitimi terimi; sağlık eğitimi, öğretim, bilgilendirme gibi terimlerle aynı amaç 7 Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü için kullanılmıştır. Özer ve ark.nın aktardığına göre; “Amerikan Aile Hekimleri Eğiticileri Topluluğu” hasta eğitimini: "Sağlığı iyileştirmek amacıyla hasta davranışlarını etkileyerek bilgi, beceri ve tavırlarını değiştirmek" olarak tanımlamaktadır. Günümüzde sağlık alanındaki gelişmelere paralel olarak etkili ve bütüncül bir bakım verilebilmesi için hastaların hastalıkları konusunda bilgi sahibi olmalarının gerekliliği Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından da kabul edilmiştir (Özer ve ark, 2002; DSÖ. Patient Education). DSÖ Avrupa Bölge Ofisi “Herkese Sağlık Hedefleri”ne ulaşmada sağlık eğitiminin önemine dikkat çekerek hemşirelerin birer sağlık eğitimcisi olduğunu vurgulamış ve hemşirenin sağlık eğitimi işlevleri içinde hasta ve ailesinin eğitimine yer vermiştir ( DSÖ. Patient Education). Resmi gazetede 19 Nisan 2011 günü “Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” adlı 27910 sayı numarası ile yayınlanan yönetmelikte hemşirelerin görev yetki ve sorumlulukları belirlenmiştir. Buna göre hemşirelerin görev yetki ve sorumlulukları hemşirelik bakımı, tıbbi tanı ve tedavi planının uygulanmasına katılma, eğitim ve danışmanlık olarak 3 gruba ayrılmıştır. Yönetmeliğe göre hemşirelerin hastanın gelişim düzeyi, öğrenme istekliliği, bilgilenme ihtiyacı, kültürel yapısı ve inançlarını göz önüne alarak sağlık eğitimini ve hasta eğitimini planlama görevleri bulunmaktadır. Tüm bunlar profesyonel hemşirenin eğitici rolünün öne çıkmasına yol açmaktadır (Akçin, 2006; Hemşirelik Kanunu, 2007; Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 2011). . Görgülü, 2011); •Sağlığın değeri hakkında birey ve toplumu bilinçlendirmek, •Sağlıkla ilgili doğru kararlar almalarını ve sağlıklı yaşam biçimini oluşturacak davranışlarını desteklemek, •Sağlıklarını potansiyelleri doğrultusunda geliştirmek, •Hastanın optimum sağlığını ve bağımsızlığını kazanmasına destek olmak, •Bireylerin ve toplumun tüm sağlık hizmetlerinden ve kuruluşlarından etkin biçimde yararlanmasını desteklemek, Hastanın evde bakımını sürdürmek, •Bakımın kalitesini yükseltmek ve sağlık hizmetlerinin maliyetini azaltmaktır Günümüzde artık sağlık bakım hizmetlerinin yapısı değişmekte, hastaların hastanede yatış süreleri giderek kısalmakta, hasta ve ailesinin öz bakımla ilgili sorumlulukları artmaktadır. Böylece hasta ve ailesinin gerekli eğitimi almalarını ve bu eğitimin sistematik, sorun çözümleyici ve kaliteli bir şekilde yerine getirilmesini zorunlu kılmaktadır (Coşkun ve ark., 1993). Bu doğrultuda ele aldığımızda sağlık eğitimi kapsamı içinde yer alan hasta eğitimi; hastaya istenilen, bilgi ve davranışı kazandırma ve hastanın davranışlarında gerekli değişmeleri elde etme sürecidir. Profesyonel hemşirenin eğitici rolü kapsamında yer alan hasta eğitimi, hasta bireylere sağlıklı yaşam konusunda bilgi, beceri, tutum, davranış ve alışkanlık kazandırmayı amaçlamaktadır (Yıldırım, 2010). Yakın geçmişte hastalığın patofizyolojisi ve tedavisine odaklanan hasta eğitimi, günümüzde hasta ve ailesinin hastalığa yönelik bakımlarında, hastalıklardan korunmada ve sağlıklarının geliştirilmesinde daha fazla sorumluluk üstlenerek bakım yönetimine katılmalarına yoğunlaşmıştır. Bu doğrultuda ele aldığımızda sağlık eğitimi kapsamında yer alan hasta eğitimi; hasta bireyi komplikasyonlardan, hastalığa eklenebilecek diğer sağlık sorunlarından korumayı, hastanın potansiyeli doğrultusunda mümkün olan en kısa zamanda fiziksel, psikolojik ve sosyal yaşamında kendi kendine yeterli duruma gelmesine, var olan/olası sağlık sorunlarını giderecek, sağlığı geliştirip sürdürecek davranış değişikliklerinin kazanılmasına yardımcı olmayı amaçlayan eğitimdir (Şenyuva, Taşocak, 2007). Bireyin Sağlık eğitimi, profesyonel hemşirenin sağlık kuruluşlarında ve uygulamalarında üstlenmiş olduğu en önemli sorumluluklarındandır. Hemşire sağlıklı/hasta bireylere sağlık eğitimi verirken bireylere sağlıklı yaşam hakkında bilgi, tutum, davranış ve alışkanlık kazandırmayı amaçlamaktadır (Coşkun ve ark., 1993; Taşocak, 2003). Sağlık eğitimi, sağlıkla ilgili sorunların giderilip sağlığın geliştirilmesi ve bireyin sağlıklı yaşamını destekleyecek olan davranış değişikliklerini kazanmasını sağlayan dinamik bir süreçtir (Coşkun ve ark., 1993). Sağlığın geliştirilmesinde, korunmasında ve yükseltilmesinde bir yöntem olarak işlevini sürdüren sağlık eğitiminin temel amaçları (Coşkun ve ark., 1993; Ulusoy, 8 Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011 hastalığına yönelik eğitilmesi hemşireliğin işlevlerinden birisidir ve kronik hastalıklarda tedavinin vazgeçilmez unsurudur. Hastanın eğitimi, hastanın memnuniyeti ve kaliteli bakımın fark edilebilmesi için bir göstergedir (Avşar, 2006). Bireyin hastalığının hangi türü olursa olsun, günlük yaşam aktivitelerini yeterince yapamayışı, hareketlerinde güçsüzlük, hastalık semptomlarının varlığının sıklığı, fiziksel iyilik halinde bozulma ve yaşam kalitesinin etkilenmesine neden olmaktadır. Hasta eğitimi disiplinlerarası bir ekip çalışmasını gerektirir. Hemşireler sağlık ekibi içerisinde, hastaların fiziksel ve ruhsal iyi oluş halinin devamından sorumlu, hastalara bilgi sağlamada ve danışmanlık yapmada anahtar kişilerden biridir. Bu nedenle hemşirelik mesleği üyelerinin eğitimci rollerinin bilincinde olarak sorumluluklarını üstlenmeleri ve yaşama geçirmeleri oldukça önemlidir. (Avşar, 2006; Atak, 2006; Kaya, 2009). Hasta eğitim süreci aynı zamanda bir problem çözme süreci, doğal olarak öğretme-öğrenme ve hemşirelik süreciyle bütünleşmektedir. Bu nedenle de bireyin hastalığına yönelik eğitim uygulanırken, hemşirelik sürecinden yararlanılır. Bu süreç öğrenme gereksinimlerinin belirlenmesi amacıyla veri toplama, tanı koyma, planlama, uygulama, değerlendirme ve kaydetme aşamalarından oluşmaktadır (Yıldırım, 2010). HASTA EĞİTİM SÜRECİ Hasta eğitim sürecinin aşamaları hemşirelik sürecinin basamakları ile benzerdir. Hasta eğitimi, bireyin tanı ve tedavisini anlamasına, kendi bakımına aktif katılmasına, hastalığı ile ilgili güçsüzlük duygularından kurtulmasına yardım eder. Amaç, hastanın davranışlarında ve tutumlarında etkili ve gözlenebilir değişimlere ulaşmaktır. Bu süreç yalnızca hastanede yatmakla sınırlı değildir, taburcu olduktan sonraki dönemi de kapsamaktadır. Hasta eğitimi süreci sağlık durumunun nasıl iyileştirilmesi, sürdürülmesi ya da geliştirilmesi gerektiğinin öğrenilmesine yarayan, amaçlı devam eden eylemler anlamına gelir (Ertem, 2008). Hasta eğitim süreci, birbirini izleyen ve birbirleriyle etkileşim içinde olan sorunları değerlendirme, tanılama, sonucu tahmin etme, planlama, uygulama ve sonucu değerlendirmedir (Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, 2010; Yıldırım, Özkahraman, 2011c). Konuyla ilgili literatür incelendiğinde, hasta eğitiminde bazı problemler yaşandığı göze çarpmaktadır. Ulusal ve uluslararası kuruluşların hasta eğitiminin önemine dikkat çekmesine rağmen istenilen düzeyde değildir.( Akçin, 2006; Atak, 2006; Avşar, 2006). İlgili araştırmalarda hastaların büyük bir kısmının eğitim almadığı, alanların bir kısmının da sistematik ve planlı olmayan bir eğitimden söz ettikleri görülmektedir (Tel, Akdemir, 1998; Akgün, Taşocak, 2006; Kaya, 2009). Ülkemizde hasta eğitimi konusunda örnek olacak nitelikte bazı kurumların olduğu, ancak bunların sınırlı sayıda ve akreditasyon çalışmaları içinde olan kurumlar olduğu da göz ardı edilmemelidir. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, sağlık bakımını bir araya getiren hasta eğitimi çok boyutlu ve karmaşık bir yapıya sahip olan insana odaklanmış olup, ilgili etkinlikler bu konuda yeterliğe ulaşmış profesyoneller tarafından eğitim süreci doğrultusunda gerçekleştirilmelidir. Hasta eğitimi etkinliklerinin bir felsefe ya da yaklaşıma temellendirilmesi gerekmektedir. Hasta eğitiminde yaygın olarak kullanılan çağdaş yaklaşımda hemşire, hasta ve ailesi ile işbirliği içindedir, hasta ve ailesi eğitim sürecine aktif biçimde katılarak hastalıkla optimum düzeyde yaşamasını öğrenmektedir (Donavan ve ark., 2007; Rizzo ve ark., 2007; Kaya, 2009). Sorunları Değerlendirme: Sorunları değerlendirme basamağı hemşirelik sürecinin ilk basamağıdır. Hemşire hastanın gereksinimlerinin neler olduğunu bu basamakta belirlemeye çalışır. Hastanın öğrenme gereksinimlerinin saptanması, eğitimin içeriğinin belirlenmesinde rol oynar. Eğitim başlamadan önce veriler toplanmalıdır. Eğitim yapılacak konunun sağlıklı/hasta bireye mi yoksa gruba mı verileceği belirlenmelidir. Eğitim verilecek hasta ise, eğitici hastanın öğrenme ihtiyacını, öğrenme özelliğini, öğrenmedeki stil tercihini ve hastanın okuma yazma bilip bilmediğini öğrenmelidir (Yıldırım, 2010). Hemşireler çoğu zaman hastaların bir öğrenme stili olduğunun farkında değillerdir. Hemşire hasta eğitimini yapmadan önce hastanın öğrenme 9 Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü sitilini göz önüne alarak eğitimini planlamalıdır. Dört temel öğrenme stili vardır (Ertem, 2008). Bunlar; •Görsel öğrenme; yazı tahtasını ve notları okuyarak •Görsel, işitsel öğrenme; video, resim, harita vb bakarak •Bir yetkili eşliğinde öğrenme; konuşma, ders alma, grup tartışması vb. ile •Dokunsal, hareketli öğrenme; öğreticiyi tercih ederek fiziksel hareketle, el kol hareketleri ile öğrenmeyi tercih ederler. Hemşire veri toplama aşamasında hasta ve ailesinden (Yıldırım, 2010); •Öğrenme isteği ve yeterliliğine, •Fiziksel tepkilerine (ağrı, yüksek ateş, bulantıkusma, uyku bozuklukları) •Emosyonel tepkilerine (anksiyete, öfke, korku, endişe) •Hastalığa adaptasyon/uyum düzeyine •Bilişsel, psikomotor, duyuşsal gelişim düzeyine •Hastalık sorunları hakkındaki bilgi düzeyine •Hastalıkla ilgili geçmiş deneyimlerine •Sosyokültürel yapısına •Sağlık inancına •Hasta ve ailesinin öğrenme stillerine •Destek alabileceği kişi ve kuruluşlara •Yaşamdan beklentilerine vb. ilişkin veriler toplar için bireyden beklenen bilgi düzeyi ile bireyin bildikleri arasındaki farktır (Ertem, 2011). Formüle etmek gerekirse; Bilmesi gerekenler – Bildikleri= Bilgi gereksinimi Ta n ı l a m a a ş a m a s ı , h a s t a n ı n b i l g i gereksinimlerine yönelik olarak öğrenme hazırlıkları ile ilgili bilginin, sistematik bir şekilde toplanmasıdır. Hemşire bu aşamada, öğrenmeye yönelik olarak toplanan verileri çözümleyip, yorumlayıp, değerlendirerek hastanın öğrenme gereksinimlerinin neler olduğunu saptar ve toplanan verilerin analizi ile üç öğrenme alanını dikkate alarak hemşirelik tanılarını belirler (Yıldırım, 2010). Öğrenme alanları (bilişsel, duyuşsal ve psikomotor alan) dikkate alınarak belirlenen ve hastanın öğrenme gereksinimlerini belirten hemşirelik tanıları, ilgili hemşirelik kuruluşlarının (NANDA vb.) önerisi doğrultusunda bilgi eksikliği olarak ifade edilmektedir. Örneğin; bilişsel alan; hastanın kullanacağı ilaçların yan etkilerinin sıralaması, duyuşsal alan; hastanın ameliyat sonrası protez kullanmayı kabul etmesi, psikomotor alan; hastanın insülün enjeksiyonunu doğru şekilde yapmasıdır (Birol, 2004). Öğrenilen bir davranışın birden fazla öğrenme alanı ile ilgili olabileceği ve davranışın baskın olan niteliğine göre bilişsel, duyuşsal ve psikomotor alan olarak isimlendirilebileceği unutulmamalıdır. Örneğin; “Annenin bebeğinin göbek bakımını doğru şekilde yapması” psikomotor alan ağırlıklı bir hedef olmakla birlikte, “annenin göbek bakımını nasıl yapacağını bilmesi” açısından bilişsel “göbek bakımının önemine inanması” ise duyuşsal alanlarla da ilgili bir hedeftir. Ayrıca sağlık sorunlarının sıklıkla eğitim eksikliğinden kaynaklandığı ve çözümü için bu eksikliğin giderilmesinin zorunlu olduğu unutulmamalıdır (Şenyuva, Taşocak, 2007; Yıldırım, 2010). Sorunların değerlendirilmesi diğer bir deyişle verilerin sistematik olarak toplanabilmesi için hastalıkların özelliklerini dikkatli olarak düzenlenmiş formlar kullanılmalıdır (Şenyuva, Taşocak, 2007). Örneğin; hemşire hastanın bilgi eksikliğinin birincil problem olduğunu düşünüyorsa bunu kendisine düşündüren nedeni ve belirtileri de ortaya koymalıdır. Annenin bebeği için ek besinlere geçmesinde bilgi yetersizliği ve tecrübesizliği, potansiyel veya mevcut pek çok problem yaratabilir. Anne bebeğine ek besin verirken strese girmesi, bebeğin yetersiz tartı artışı veya beslenmeden sonra kusması ek besinlere geçme ilgili bir bilgi yetersizliğinin belirtileri olabilir (Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, 2010). Sonucu Tahmin Etme: Hemşirelikte sonucu tahmin etme basamağı, planlı eğitime geçiş basamağı olup sistematik düşünmeyi gerektirir. Sonucu tahmin etme basamağı; hasta sonuçlarının sınıflandırılmasının ölçülebilmesi, gerçekçi ve başarılı hasta sonuçlarının oluşturulması ayrıca hasta gereksinimlerinin toplanarak hasta ile birlikte karar verilmesidir. Ta n ı l a m a : B u a ş a m a d a h a s t a n ı n gereksinimlerinin neler olduğunu belirlemeye çalışır. Çünkü öğrenme gereksinimlerinin saptanması, eğitim içeriğinin belirlenmesinde rol oynar. Eğitim gereksinimi; sağlığı sürdürmek 10 Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011 Örneğin; Pazartesi gününden Cuma gününe kadar hastanın kendi kendine insülin yapabilmesi, hastanın bir hafta boyunca diyetine dikkat ederek açlık kan şekerinin 100'ün üstüne çıkmaması olabilir. Değerlendirme bölümünü yapabilmek için bu seçeneği açık olarak yazmak çok önemlidir. Eğer bu basamak karmaşık hale gelirse değerlendirme basamağı tam yapılamayabilir. Bu nedenle hedefler eğitim planı için gereklidir ve olamazsa olmazlardandır (Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, 2010; Yıldırım, Özkahraman, 2011b). becerilerini, yaratıcılığını ve geçmiş deneyimlerini kullanır. Eleştirel düşünme ile ilgili analitik düşünmenin kullanıldığı en iyi yaklaşımdır. Örneğin; hemşire eğitim yapılacak odanın ısısı, havalandırması, güneş ışığını alması vb yönünden kontrol eder. Hastayı ya da küçük grup hastaların eğitime motive olması için ikram vb girişimler yapılabilir (Van, Wynen, 1997; Taşocak, 2003; Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, Özkahraman, 2011; Yıldırım, 2011). Ayrıca; hasta eğitimi için bilgi toplanacak yazılı kaynakların yanı sıra kullanılacak görsel araçlar, posterler, broşürler, eğitime katkısı olacak diğer kişiler de kaynak oluşturur. Kaynakların yeterliliği doğrudan eğitimin başarısını etkiler. Eğitimin ilgi çekici olması, eğitim sonuçlarının kalıcı olması, eğitim süresinin daha kısaltılması için eğitim araç ve gereçlerinin kullanılması gereklidir. Özellikle görsel araçlar kullanılırken, aracın hasta tarafından rahatça görülebilir olmasına, resim kullanılacaksa resmin doğru yorumlanmasına, anlatımla aracın uyumlu olmasına, bilgi aktarımının çok hızlı olmamasına dikkat etmek gereklidir. Bilindiği üzre, eğitim araç gereçleri çok çeşitlidir. Çoğunlukla kullanılan objeler, modeller, resim dizileri, telli kitaplar, yazı tahtası, posterler, manyetik tahtalar, slayt makinesi, tepegöz'dür. Son yıllarda eğitim teknolojisinin gelişmesi ile elektronik yansıtıcı (barkovizyon) yardımıyla slayt serileri kullanımı yaygınlaşmıştır (Sönmez, 1991; Hesapçıoğlu, 1994; Ertem, 2008; Yıldırım, 2010). Planlama: Hasta eğitiminin başarılı gerçekleştirilebilmesi için dikkatli bir planlama çok önemlidir. Eğitim yapılacağı planlanan hastayla ilgili eğitimin süresi, hedefleri, yöntemleri, kullanılacak araç gerecin planlanması gerekir. Yapılacak eğitimin süresi 20 dakikayı geçmemelidir. Örneğin; hastalara glikometre cihazı ile şeker ölçümü öğretilecek olabilir. Hemşire bu küçük hasta grubu ile birlikte şeker ölçümü eğitimini yapabilir. Hastaların özellikleri birbirleri ile benzerlik gösteriyorsa ya da göstermiyorsa hastalar birbirleri ile deneyimlerini paylaşarak öğrenmelerini hızlandırabilirler. Her hastanın öğrenmede kullandığı materyaller farklı olabilir. Bu nedenle hastanın öğrenmede kullandığı materyallerde bir problem olup olmadığının kontrolü bu aşamada önemlidir. Hasta eğitiminde hastaya ne verilmek isteniyorsa onun verilmesi önemlidir. Hastayı fazla bilgi ile kafasını karıştırmanın anlamı yoktur. Basit, açık ve kısa cümlelerle anlatılması ve hastanın düzeyine inilmesi çok önemlidir. Bu basamakta hemşire bunları da göz önüne almalıdır (Van, Wynen, 1997; Lipe, Beasley, 2004; Yıldırım, 2010; Özkahraman, Yıldırım, 2011; Yıldırım, Özkahraman, 2011a). Hemşire hasta eğitimini hastanın ve kendisinin yaşam deneyimlerden yararlanarak uygulamaktadır (Ertem, 2011). Önceki deneyimler, özellikle yetişkin eğitiminde önemli yer tutar. Deneyimler bazen mevcut durumu daha fazla kontrol etmeyi, bazen yaşanılan durumdan hoşnutsuzluğu getirebilir. Olumlu deneyimler olumlu öğrenmeleri getirir. Hemşire, eğitim sırasında deneyimleri mutlaka sorgulamalıdır (Ertem, 2008). Bu konuda dikkate alınacak iki temel ilke vardır; Uygulama: Hasta eğitiminin uygulama aşaması, planlanmış olan öğretim etkinliklerinin hasta ve ailesinin öğrenmesini destekleyecek nitelikte uygulamaya geçirilmesini kapsar. Hasta eğitim sürecinin uygulama aşaması, hemşirenin bireysel yaklaşım ve uygun öğretim yöntemlerinin kullanması ile gerçekleşir. Hemşire, uygulama aşamasında belirlediği hedefe yönelik olarak, uygun araç ve gereçleri sağlayarak eğitimin sağlıklı/hasta bireye aktarılmasını sağlar. Hasta eğitimi, hemşirelik bakımının önemli bir parçasıdır Hemşire bu aşamada eleştirel düşünme •Birey önceki deneyimleri rehberliğinde yeni sorunları çözer. Deneyimleri zengin olan bireylerde yeni öğrenmeler daha kolay olur. Çocuklar öğrenirken çoğunlukla bir modeli örnek alırken, yetişkinler sorun çözme yoluyla öğrenmeyi daha fazla kullanırlar. •Öğrenme basitten karmaşığa doğru gerçekleşir. 11 Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü Basit deneyimler karmaşık deneyimler için alt yapı oluşturur (Birol, 2004). kontrol edilir. Ayrıca yapılan eğitimde, eğitim programında, kullanılan araç- gerecin etkinliğini ve eğitimi yapan eğitici de kendini değerlendirmiş olur. Hastaya verilen eğitimin etkin olup olmadığı yönünde olumlu ya da olumsuz bir yargıya varıldığı aşamadır (Yıldırım, 2010). Örneğin; hemşirenin hastanın ayak bakımı ile ilgili yaptığı eğitimin anlaşılırlığını sorar. Tekrar etmemi istediğiniz bölüm var mı? Uyguladığım bu bakımdan ne anladınız? vb. sorular sorabilir. Üç öğrenme alanından (Bilişsel, Duyuşsal, Psikomotor) biri için geliştirilen eğitimin değerlendirmesi de yine bu alanlara yönelik olarak yapılmalıdır (Lipe, Beasley, 2004). Sonucu değerlendirmede gözlem, görüşme, yazılı-sözlü test gibi birçok yöntemden yararlanılabilir. Ancak doğru kararların alınabilmesi için kullanılacak değerlendirme yöntemlerinin geçerli ve güvenilir olması gerektiği unutulmamalıdır (Şenyuva, Taşocak, 2007). Hemşire, farklı değer ve inançları olan birey için eğitim planlarken aşağıdaki uygulamaları yapabilir; •Hastanın değer ve inançlarını açık uçlu sorularla tartışarak belirlemelidir •Hastanın hangi sağlık sorunu ile ilgili eğitimin öncelikli olduğunu belirlemelidir •Sorunun gerçekçi çözümü için hasta ve ailesinin çözümünün birer parçası olmasını sağlamalıdır •Yardım için geliştirdiği eğitim amaçlarını hastanın sağlık davranışlarına odaklamalıdır •İnançları ve değerleri değiştirmenin uzun bir süreç aldığını anımsamalıdır •İnsanın sağlık davranışını etkileyen faktörleri ve hastanın geldiği kültürün özelliklerini iyi tanılamalıdır (Ertem, 2008). •Ek olarak eğitimin uygulanması sırasında hemşire; •Hastayla göz teması kurmaya •Önceden eğitimini yapacağı konuya iyi hazırlanmaya •Açık anlatımla, hastanın anlayacağı dilde konuşmaya •Yeterince yüksek sesli konuşmaya •Hastayı yeterince soru sormayı teşvik etmeye •Başlıklar arasındaki geçişlere uygun şekilde yapmaya •Konuları mantık sırasına dizmeye •Konulara genelden özele, basitten karmaşığa dizmeye •Geri bildirim vermeye •Görsel araçların hasta tarafından rahat görülecek şekilde yerleştirilmiş olmasına •Eğitim ortamında dikkat dağıtacak objelerin olmamasına •Direktiflerin açık ve net olmasına •Sabırlı olmaya dikkat etmelidir (Varış, 1994). Hasta Eğitiminin Dokümantasyonu ve Kaydedilmesi: Hasta eğitimi hemşirenin temel sorumluluklarından olduğu için kaydedilmesi zorunludur. Hasta eğitimi, sıklıkla informal olarak gerçekleştirildiğinden, bunların k a y d e d i l m e s i o l d u k ç a g ü ç t ü r. A n c a k hasta/sağlıklı bireyin eğitimi temel hemşirelik rolleri ve sorumlulukları arasında yer almaktadır. Özellikle formal eğitim girişimleri; ilgili standartlar, kurumun politikaları ve hasta eğitimi süreci doğrultusunda kaydedilmelidir. Kayıtlar; doğru açıklayıcı ve eksiksiz olmalı, sürecin her aşamasını kapsamalıdır. Kayıtlarda; veri toplama yolları, eğitim verilecek hasta ya da grup, ilgili hemşirelik tanısı, içerik, öğretim hedefleri, öğretim yöntemleri, öğretimin süresi, kullanılan araç ve gereç, kaynaklar, değerlendirme yolları ve sonuçlar belirtilmelidir (Taşocak, 2003; Kaya, 2009). Sonucu Değerlendirme: Sonucu değerlendirme basamağı hasta eğitiminin ayrılmaz bir parçasıdır. Hemşirelik sürecinin son aşaması olarak ele alınmalıdır. Hasta eğitim sürecinin başlangıcından son aşamasına kadar sürekli ve sistematik biçimde gerçekleştirilmelidir (Taşocak, 2007; Kaya, 2009). Hasta eğitimini değerlendirmeden karar vermek olanaksızdır. Bu basamakta hasta eğitimi tek tek değerlendirilmelidir. Başka bir deyişle; yapılan eğitimin arzu edilen sonuca ulaşıp ulaşılmadığı Sonuç olarak, hasta eğitimi etkinliklerinin eğitim hizmetleri yoluyla sürekli olarak geliştirilmesi zorunludur. Gerekli olan bu misyonun ülke sağlığındaki öneminin kavranması ilgili politika, yasa, standart ve düzenlemelerin hazırlanarak uygulanmalıdır. Bu standartlar sürekli değerlendirilip gerekli düzenlemeler ve düzeltmeler yapılmalıdır. Sağlık hizmetlerinde en büyük gruba sahip olan ve hasta haklarını savunmaya temel değerleri arasında yer veren 12 Sağlık ve Toplum Yıl:21 , Sayı: 1 Ocak-Mart 2011 hemşireler ise, bu sürecin içinde etkin şekilde yer alarak profesyonel sorumluluklarını yerine getirmeli, değişmeli, değiştirmeli ve sürekli gelişmelidir (Şenyuva, Taşocak, 2007; Yıldırım, 2010). Hastanın önceki eğitim deneyimleri ve genel yaşam deneyimleri hastanın öğrenmesini etkiler (Varış, 1994; Yıldırım, 2010). KAYNAKLAR HASTA EĞİTİMİNDE ENGELLER Akçin, E, Yataklı Tedavi Kurumlarında Hasta Eğitimine Yönelik Hemşirelik Etkinlikleri. İstanbul Üniversitesi Florance Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2006; 14(57): 109-22. Akgün, K.M, Taşocak, G, Juvenil Romatoid Artritli Çocuk Ailelerinin Eğitim Gereksinimleri. Hemşirelik Forumu Dergisi, 2006; 41-7. Atak, N, Hasta Eğitiminin Hastaların Bilgi Düzeyi ve Kendini Yönetme Becerileri ile Hastalığa Yönelik Tutumlarına Etkisi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Eğitim Programları ve Öğretim Bilim Dalı Program Geliştirme Programı, Yüksek lisans Tezi, Ankara, 2006. Avşar, G, Klinik Hemşirelerinin Uyguladıkları Hasta Eğitiminin Değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Esasları Ananbilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006. Birol, L, Hemşirelik Süreci. 4. Baskı, Etki Matbaacılık Yayıncılık, İzmir, 2004. Coşkun, A, Dağ, H, Çetinbağ, H, Keskin, M, Arslan, N, Uygulayıcı Rol Üstlenen Hemşirelerin Hizmetlerinde Yer Alması Gereken Hemşirelik İşlevleri Hakkındaki Bilgi Durumları ve Uygulama Biçimlerinin Araştırılması. Hemşirelik Bülteni, 1993; 7(29): 55–62. Donavan, H.S, Ward, S.E, Song, M.K, Heidrich, S.M, Gunnarsdottir, S, Phillips, C.M, An Update on The Representational Approach to Patient Education. Journal of Nursing Scholarsh, 2007; 39(3), 259-265. DSÖ. Patient Education Erişim Tarihi 07.11.2011. http://search.who.int/search?q=patient+education&ie=utf 8&site=default_collection&client=_en&proxystylesheet= _en&output=xml_no_dtd&oe=utf8 Ertem, Ü.T, Eğitim ve Öğrenme. Ay, F.A. (Eds.). Sağlık Uygulamalarında Temel Kavramlar ve Beceriler, , Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2011; 140-151. Ertem, Ü.T, Mesleki Temel Kavramlar, Ay, F.A. (Eds.). Temel Hemşirelik: Kavramlar, İlkeler, Uygulamalar, 2. Baskı, İstanbul Medikal Yayıncılık, İstanbul, 2008; 99–108. Hemşirelik Kanunu. No.6283. Madde 4 (Değişen Kanun No. 5634). Resmi Gazete 02.05.2007/26510. Hemşirelik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. Resmi Gazete 19 Nisan 2011/27910. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2011. http://www.turkhemsirelerdernegi.org.tr/anasayfaicerik/degerli-meslektaslarimiz.aspx Hesapçıoğlu, M, Öğretim İlke ve Yöntemleri. 4. Baskı, Meta Basım, İstanbul, 1994. Kaya, H., Sağlık Hizmetlerinde Hasta Eğitiminin ve Hemşirenin Sorumlulukları. Türkiye Klinikleri Journal of Nursing Science, 2009; 1(1), 19-23. Lipe, S, Beasley, S, Critical Thinking in Nursing A Cognitive Skills Workbook. Lıppıncott Wıllıams & Wılkıns United States of America, 2004; 171-194. Özden, M, Sağlık Eğitimi Ders Kitabı. 2. Baskı. Pozitif Tasarım Yayıncılık, Feryal Matbaası, Ankara, 2003; 38–41, 50–64, 111–118. Bireyler belli bir öğrenme potansiyeli ile doğarlar ve bu potansiyel uygun koşullarda bireyin ne kadar gelişebileceğini belirlemektedir. Çalışmalar fiziksel olanaklar ve sosyal ilişkilerin zengin olduğu bir çevrede yaşayan bireyin daha kolay öğrenebildiğini ortaya koymuştur (Ertem, 2008). Hastanın eğitimini etkileyen, içsel ve dışsal birçok değişken vardır. Bunlar; İçsel faktörler: Anksiyete, depresyon, kayıp, kriz, hasta rolüne teslim olma ya da olmama, entelektüel beceriler, bireyin eğitim ve dili kullanma seviyesi, değerler, güdülenme, alışkanlıklar, hastanın hali hazırdaki durumu, zeka, yaş vb sayılabilir. Dışsal faktörler: Hastanın kendisi tarafından kontrol edilemeyen, eğitimin yapıldığı çevre ile ilgili faktörlerdir. Çevre eğitimin zamanı, eğitim metodu, eğitim amaçlı kullanılan materyaller, eğiticinin nitelikleri dış faktörler olarak sayılabilir (Ertem, 2008). Hastaların eğitimini yalnızca içsel ve dışsal değişkenler etkilemez. Bunun yanı sıra fiziksel isteklilikleri, emosyonel isteklilikleri, tecrübeye dayalı isteklilikleri etkilemektedir. Fizik isteklilik, hastanın fizik olarak hazır olan öğrenme yeteneğidir. Akut ağrısı olan bir hasta ağrıya odaklanmış olduğundan öğrenmeye konsantre olamaz. Emosyonel isteklilik, hastanın öğrenmeye motivasyonunu kapsar. Birey hastalığını kabulleninceye kadar öğrenmeye motive edilemeyebilir. Bununla beraber, öğrenmeye emosyonel olarak hazır olmak için hastayı beklemek her zaman doğru olmayabilir. Bu durumda hastanın motivasyonu hemşire tarafından uyarılmadıkça hastadan öğrenmek için hiç çaba gelmeyebilir. Hastalık ve hastalığın tedavisi anksiyete ve stres ile birliktedir. Hastanın hastalığına karşı reaksiyonlarını tanıyan hemşire anksiyeteyi hafifletmek ve öğrenmeye motive etmek için basit açıklamalarda bulunur. Öğrenme de normalde hafif anksiyeteye neden olur. Fakat bu anksiyete genellikle motive edici ve yararlı bir faktördür. Öğrenme için tecrübesel isteklilik hastanın geçmiş deneyimlerine işaret eder. 13 Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü Özer, C, Şahin, E.M, Dağdeviren, N, Aktürk, Z, Birinci Basamakta Hasta Eğitimi. Sted, 2002; 11(1): 11-14. Özkan, S, Hasta Eğitiminde Hemşirenin Rolü. İçinde: I.Uluslararası ve V. Ulusal Hemşirelik Eğitimi Kongre Kitabı, 2001; 275–302 Rizzo, M, Migneco, A, Mansueto, P, Tringali, G, Lorenzo, G, Rini, G.B, Therapeutic Patient Education in Oncology: Pedagogical Notions for Women's Health and Prevention. :Eur J. Cancer Care, 2007; 16(1), 9-11. Sönmez, V, Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı. 6. Baskı, PEGEM Personel Geliştirme Merkezi Yayınları, Yayın No: 12, 1991. Şenyuva, E, Taşocak, G, Hemşirelerin Hasta Eğitimi Etkinlikleri ve Hasta Eğitim Süreci. İstanbul Üniversitesi Florance Nightingale Hemşirelik Dergisi, 2007; 15(59): 100-106. Taşocak, G, Hasta Eğitimi. İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü, 2003. Tel, H, Akdemir, N, KOAH'lı Hastalara Uygulanan Planlı Hasta Öğretiminin Ve Hasta İzleminin Hastaların Hastalıkla Başetme Durumlarına Etkisi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 1998; 2(2):44-52. Ulusoy, M.F, Görgülü, S, Hemşirelik Esasları Temel Kuram, Kavram, İlke ve Yöntemleri. 5. Baskı. 72 TDFO Ltd. Şti., Ankara, 2001; 8–9. Van Wynen, E.A, İnformation Processing Styles: One Size doesn't Fit All. Nurse Educator, 1997; 22(5): 10-23. Varış, F, Eğitim Bilimine Giriş. Alkım Yayıncılık, Ankara, 1994. Yıldırım, B, Özkahraman, Ş, Hemşirelikte Eleştirel Düşünme ve Eğitimi. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2011; 4(1): 155-160. Yıldırım, Ö.B, “Sağlık Profesyonellerinde Eleştirel Düşünme”. Ay F.A. (Eds), Sağlık Uygulamalarında Temel Kavramlar ve Beceriler, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2011; 106-115. Yıldırım, Ö.B, Hemşirelikte Eleştirel Düşünme Uygulamalı Yaklaşım. Özsoy, S.A. (Eds), Altuğ Tuna Matbaacılık, Aydın, 2010; 41-53. Yıldırım, B. Özkahraman, Ş. Critical Thinking in Nursing Process and Education ,International Journal of Humanities and Social Science, 2011a, 1(13): 257-262. Özkahraman, Ş, Yıldırım, B. An Overview of Critical Thinking in Nursing and Education ,American International Journal of Contemporary Research, 2011, 1(2): 190-196. Yıldırım, B, Özkahraman, Ş. Critical Thinking Theory and Nursing Education. International Journal of Humanities and Social Science, 2011b, 1(17): 176-185. Yıldırım, B, Özkahraman, Ş. Critical Thinking in Nursing and Learning Styles. International Journal of Humanities and Social Science, 2011c, 1(18): 127-133. 14