sohbet (söyleşi) - Gaziantep Üniversitesi

SOHBET (SÖYLEŞİ)
SöyleĢi anlamındaki Arapça’dan dilimize geçmiĢ olan sohbet kelimesi, iki anlam
içerir:
1. ArkadaĢlık, yârenlik;
2. KonuĢma, görüĢme, birlikte oturup söyleĢme.
Makalelerin bir konuĢma havası içinde daha senli benli olarak yazılan tarzına SöyleĢi
(Sohbet) denir. Gazete ve dergi yazılarındandır. Bu tür yazılarda, samimiyet esastır. Yazar,
düĢüncelerini muhakkak kabul ettirmek için okuyucularını zorlamaz. O, daha çok kendi
kiĢisel düĢüncelerini ileri sürer. SöyleĢilerde, küçük fıkralar ve anılar da malzeme olarak
kullanılır.
SöyleĢi türünün genel özelliklerini Ģöyle sıralayabiliriz:
* Kompozisyon türü olarak söyleĢi; makale plânıyla, fakat bir karĢılıklı konuĢma
havası içinde yazılan yazılardır.
* SöyleĢiler, genellikle günlük sanat olaylarını konu olarak ele alır.
* Gazete ve dergi yazılarındandır.
* Yazarın, okuyucu ile bir sohbet havası içinde senli benli konuĢtuğu yazı türüdür.
* Yazar, düĢüncelerinin doğruluğunda ısrar edici olmaz.
* SöyleĢide, daha çok yazarın kiĢisel düĢünceleri ağırlık kazanır.
* SöyleĢilerin en önemli özelliği, yazarın samimi, içten bir ifade tarzını ortaya
koymasıdır.
* Ayrıca, bu tür yazılarda anılar, fıkralar ve çeĢitli güncel olaylar verilerek yazarın
duygu ve düĢünceleri desteklenebilir.
Sohbet Türünün Türk Edebiyatı'ndaki Önemli Temsilcileri
Ahmet Rasim - Ramazan Sohbetleri,
Suut Kemal Yetkin - Edebiyat SöyleĢileri,
ġevket Rado - EĢref Saati,
Melih Cevdet Anday - Dilimiz Üzerine SöyleĢiler,
Nurullah Ataç - Karalama Defteri.
Cenap ġahabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Yücel, Attila Ġlhan gibi yazarlarımız
da bu türde eserler vermiĢlerdir.
Örnek:
Sözden Söze / Nurullah Ataç
Mektuptan açılmıĢ talihim, bir tane daha geldi. Öteki gibi değil bu. Bir kere yazan
gizlemiyor kendini, kim olduğunu söylüyor: Ġsmet Zeki Eyüboğlu adında bir genç. Ġstanbul
Bilim Yurdunda yani Üniversitesinde okuyormuĢ. Sonra da benimle eğlenmiyor, alaya
almıyor beni, över gibi gözüküp alttan alta iğnelemeğe kalkmıyor. ÇıkıĢıyor bana, çıkıĢıyor
ya, haklı olarak çıkıĢıyor. Eski yazılarımı, Ģu Öz Türkçe yazılarımı beğenirmiĢ, yenilerine
sinirleniyor, Ģöyle diyor:
"Geçen günkü Nokta dergisinde Ulus'tan aktarılmıĢ bir yazınızı okudum. Ne çok
üzüldüm bilseniz! Yoksa sizi de mi elden kaçırdık? Nerde o eski güzelim Öz Türkçe sözler,
nerde o yazınızdaki edebiyat, ahlâk, hak, sanat, merak, Ģiir gibi tatsız tutsuz Osmanlıca sözler.
Niçin Ģunun bunun sözüne bakıp da düĢüncelerimizi değiĢtiriyorsunuz? O yeni sözleri
beğenmeyenler var diye mi yazmak istemiyorsunuz? Günün birinde bir kiĢi çıkıp size:
"Beğenmedim bu sesinizi" dese ona bakıp da sesinizi değiĢtirecek misiniz? Ne derse desin el
gün. Biz yolumuza bakalım.
Daha böyle çok Ģeyler söylüyor. O mektubu okurken tatlı bir duygu sardı içimi,
"mektup" değil de "beti" dediğim günleri andım. Doğru söylüyor, iyi söylüyor o genç.
Utandım kendi kendimden inandığım yoldan dönmenin yeri mi vardı? Bu çıkıĢmalarına
karĢılık ne diyeyim de bağıĢlatayım suçu mu? Var benim de bir özrüm, gelgelelim gençler
anlamaz, anlamamaları daha da iyidir. Gene söyleyelim ben.
A çocuğum, ben yaĢlandım, kocadım da onun için saptım yolumdan. Bilin ki
sevinerek olmadı bu. Gene durup durup o yola özlemle bakıyorum. Bir sevgilinin bir daha
evine varamayacağınız bir sevgilinin yoluna nasıl bakılırsa öyle bakıyorum. Biliyorum ki
doğru oradadır; güzel oradadır, ancak ben yoruldum, dizlerim kesildi. Bir de o iĢi
baĢaramayacağımı anladım. Yalnızdım, pek yalnız kaldım. Beni tutanlar, benim o yolda
gitmemi dileyenler vardı, uzaktan seslenmekle yetiniyorlardı. Beni özendirmek istemelerine
ne denli sevinirsem sevineyim, yanımda kimseyi görememek üzüyordu beni.
Doğrusu, büsbütün de bırakmadım o yolu. Böyle Arapça, Farsça tilcikleri kullandığım
yazılarımda gene o sevdiğim, kimini de kendim uydurduğum tilciklere yer veriyorum.
Biliyorum, yetmez bu, en doğrusu gene eskisi gibi özTürkçe yazmaktır. Onu yakında, bir
dergide gene deneyeceğim.
Çok sevindim o mektuba. Birkaç yıl benim yürüdüğüm bir yolu bırakmak,
istemeyenler olmasına çok sevindim. Gençler unutsun benim emeklerimi, onları hiçe
saysınlar, Arapça, Farsça tilciklerden kaçınmadığım bir suda sevgiliden geliverecek bir
esenleme gibi yüreğimi aydınlatır, güneĢler doğurur gönlümde.
Ġtalyan yazarı LuigiPirandello'nun bir iki oyununu görmüĢsünüzdür, hikâyelerini
okudunuz mu? Bay Feridun Timur onlardan otuz altısını dilimize çevirmiĢ, Millî Eğitim
Bakanlığı da bastırmıĢ. Hepsini okumadımsa da okuduklarım çok hoĢuma gitti, diyebilirim ki
o yazarın oyunlarından daha çok beğendim hikayelerini. Oyunlarında yüksekten atmayı
andırır bir hal vardır. Hikâyeleri öyle değil, Pirandello onlarda kiĢilerini daha iyi gösteriyor,
canlandırıyor. Oyunlarında hep bir görüĢü savunmak, okuyanları, yahut seyircilerini
düĢündürmek ister. Hem de çözümlenemeyeceğini söylediği meseleler üzerinde düĢündürmek
ister. Bir gerginlik vardır oyunlarında, hikâyeleri ise öyle değil, onlardaki kiĢiler daha canlı,
okuyana daha yakın. Herhalde bana öyle geldi.
Bay Feridun Timur da iyi çevirmiĢ dilimize. Belli ki Ġtalyanca cümleye bağlı kalmak
istememiĢ, her yerde değilse bile çok yerde: "Bizim dilimizde nasıl söylemeli?" diye
düĢünmüĢ. Örneğin bir yerde: "Don Lollo hiddetten küplere biniyordu." diyor. "Küplere
binmek" deyimi sanmam ki Ġtalyancada olsun. Daha böyle çok buluĢlar var Bay Feridun
Timur'un çevirisinde.
Ama belli ki daha genç bir yazar, o cesareti daima gösteremiyor, bazan acemiliklere
düĢüyor. ĠĢte bir örnek: "Don Lollo bu sözlere olmaz diyordu. Nafile; olan olmuĢtu; fakat
nihayet kabul etti ve ertesi sabah Ģafakla beraber, âlet ve edevat torbası s ırtında olduğu halde,
ZiDima Locası Primosole'ye geldi. Nihayet kabul etti." den önce bir "fakat" koymanın ne yeri
var? Hele: "avandanlığı s ırtında" demek dururken "âlet ve edevat torbası s ırtında olduğu
halde" demenin cümleye bir ağırlık verdiğini nasıl anlamıyor? Daha böyle kusurlar var Bay
Feridun Timur'un çevirisinde, "haykırmak" sözünü çok kullanıyor, hem de "bağırmak" yerine
kullanıyor. Gene o hikâyenin bir yerinde: "Küpten olmamak için ihtiyarı orada mevkuf mu
tutacaktı?" diyor. Burada "mevkuf" sözü hiç yakıĢıyor mu? "kendisi küpten olmasın diye
ihtiyarı hürriyetinden mi edecekti" diyemez miydi?
Bir de Ģunu söyleyelim. "Ciddi Bir ġey Değil" adlı hikâyede Ģöyle bir cümle var: "Her
defasında bir daha aynı hataya düĢmeyeceğine dair yemin üstüne yemin ediyor, ahdüpeyman
ediyor, yeniden âĢık olmamak için kahraman bir deva araĢtıracağını söylüyordu." Bay Feridun
Timur böyle konuĢmaz elbette "düĢmeyeceğine yemin etti ."der. DüĢmeyeceğine dair yemin
etti." demez. Belki Ġtalyanlar öyle der, biz demeyiz. "Kahraman deva" da ne oluyor? belli,
Fransızların "remèdehèroique" dedikleri, Ġtalyancada tıpkısı olabilir, Türkçede öyle denmez,
baĢka bir Ģey arasın.
LuigiPirandello'dan "Seçme Hikâyeler" de böyle ufak tefek kusurlar var, gene de o
kitap tatlı tatlı okunuyor, Bay Feridun Timur'u iyi çevirmenlerimizden, yani
mütercimlerimizden sayabiliriz. Hele bir Ģeye çok sevindim: ikinci ciltte dil birinci
cilttekinden çok daha iyi. Demek ki Bay Feridun Timur'un çevirileri günden güne iyileĢecek.
Ben adını yeni duyduğuma göre kendisinin bir genç olduğunu sanıyorum, bundan sonraki
çevirileri elbette daha kusursuz olur. Siz de okuyun o hikâyeleri, eğlenirsiniz, hele ikinci
cildin baĢındaki DonnaMimma'dan baĢlarsanız, bütün kitabı okumak hevesi uyanır içinizde.
(Nurullah ATAÇ. SöyleĢiler, TDK, 231, Ankara 1964 )
DENEME
Yazarı konuda, iĢleyiĢ biçiminde en özgür bırakan edebiyat türüdür. Bir yazarın bilim,
felsefe, edebiyat, sanat, v.b. konuları üzerinde Ģahsi duygu ve düĢüncelerini içinden geldiği
gibi dile getirdiği düzyazı türüdür. Bu tür yazılarda bilimsel yazılardaki ciddi anlatım gibi
zorunluluklar yoktur. Yazar düĢüncelerini günlük konuĢma diline yakın bir dille içinden
geldiği gibi, içten bir anlatımla yazar. Herhangi bir Ģeyi kanıtlamak gibi zorunluluğu yoktur.
Deneme türünün ilk temsilcisi ve öncüsü “Montaigne’dir.”
Türk edebiyatında deneme türünün ilk temsilcileri; Ahmet HaĢim, Nurullah Ataç,
Sebahattin Eyüboğlu, Mehmet Kaplan, Hilmi Yavuz, Cevdet Kudret, BeĢir Ayvazoğlu, Oktay
Akbal, Tahsin Yücel’dir.
Tanzimat döneminde ortaya çıkmıĢtır.
Örnek:
DOSTLUK - Montaigne Denemeleri
Dost ve dostluk dediğimiz, çokluk ruhlarımızın beraber olmasını sağlayan bir rastlantı
ya da zorunlulukla edindiğimiz ilintiler, yakınlıklardır. Benim anlattığım dostlukta ruhlar o
kadarderinden uyuĢmuĢ, karıĢmıĢ kaynaĢmıĢtır ki onları birleĢtiren dikiĢi silip süpürmüĢ ve
artıkbulamaz olmuĢlardır. Onu (Etienne de la Boetie: Montaigne'in en iyi dostu. Ġyi yürekliliği
ve bazıĢiirleriyle tanınmıĢtır. ) niçin sevdiğimi bana söyletmek isterlerse bunu ancak Ģöyle
anlatabilirimsanıyorum: Çünkü o, o idi; ben de bendim.
Ruhlarımız o kadar sıkı bir birliktelikle yürüdü, birbirini o kadar coĢkun bir sevgiyle
seyretti ve en gizli yanlarına kadar birbirine öyle açıldılar ki ben onun ruhunu benimki kadar
tanımaklakalmıyor, kendimden çok ona güvenecek hale geliyordum.
Öteki sıradan dostlukları buna benzetmeye kalkıĢmayın: Onları, hem de en iyilerini
ben de herkes kadar bilirim. O dostluklarda insanın, eli dizginde yürümesi gerekir: Aradaki
bağ,güvensizliğe hiç yer vermeyecek kadar düğümlenmiĢ değildir. Chilon(Eski Yunanistan'ın
ünlübilgelerinden biri. ) dermiĢ ki: «Onu (dostunuzu), bir gün kendisinden nefret edecekmiĢ
gibisevin; ondan, bir gün kendisini sevecekmiĢ gibi nefret edin. » Benim anlattığım yüksek ve
yalındostluk için hiç yerinde olmayan bu davranıĢ, öteki dostluklara uyabilir. Bunlar için,
Aristoteles'insık sık tekrarladığıĢu sözü de kullanabiliriz: «Ey dostlarım, dünyada dost
yoktur... »
(DENEMELER, Michael De MONTAIGNE, Türkçesi: Sabahattin EYUBOĞLU, Cem
Yayınevi, 29. Basım, 1997, Sf. 53-55, 2.)
Örnek:
… Dün akĢam genç bir Ģairin evinde toplandık. Misafirlerinden biri kitaplıktan
çekip çıkardığı bir kitaba daldığı, bir baĢkası da limonata ve böreklerin verdiği hoĢlukla
gevĢediği sıra, ev sahibi bana taslak halindeki bir Ģiirini okuyarak Ģiir üzerindeki düĢüncemi
sordu. Ben Ģiir bitmeden bir Ģey söylememe imkân olmadığını anlattım. O üsteledi ve taslak
halindeki Ģiiri değil de içindeki fikirleri nasıl bulduğumu söylememi istedi.
Salah BİRSEL
MAKALE
Bilim, sanat, kültür ve herhangi bir konuda bilgi vermek, bir düĢünceyi ortaya koymak
ya da savunmak amacıyla yazılan gazete ve dergilerde yayımlanan yazılara makale denir.
Makale de öne sürülen konu giriĢ bölümünde yer alır.
Makalenin Amacı: Halkı aydınlatmak, belli konularda yönlendirme ve kamuoyu
oluĢturmaktır.
Makale, Edebiyatımıza Tanzimat dönemiyle girmeye baĢlamıĢtır. Gazeteye ilk makale
yazan “Şinasi’dir.” Bu yazı Tercüman-ı Ahval’de, “Mukaddime” adıyla yayımlanmıĢtır.
1. Ġlk gazete M.Ö, 1750 yılında ilk defa Mısır’da yazılmıĢtır.
2. Bugünkü anlamda ilk gazete 1609 yılında Stuttgart’ta yayınlanan “Avizo – Relation
den Zeitunga’dır.”
3. Bizde 1831 yılında yayımlanan ilk gazete “Takvim-i Vekayi’dir.”
4. Bizde yayımlanan ikinci gazete 1840 yılında “Ceride-i Havadis’dir.”
5. Ġlk özel gazete 1860 yılında ġinasi ve Agah Efendi tarafından çıkarılan “Tercüman-ı
Ahval’dır.”
Örnek:
KonuĢmada olsun, yazıda olsun kullandığımız kelimelerin, bilhassa terim
mahiyetindeki sözlerin iyi manalandırılması anlaĢmayı kolaylaĢtırır, düĢüncede geliĢme
sağlar. Filozoflar, fikir adamları mefhumları açık ifade etmek zaruretini daima belirtmiĢlerdir.
Bugünkü Türkçe’mizde sık kullanılan, fakat ne kastedildiği kesin olarak bilinmediği için
içtimaî ve eğitim meselelerimizde karıĢıklıklara sebep olan kelime-terimlerin baĢında “kültür”
sözü gelmektedir.
Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU
Örnek:
İLKÖĞRETİM ÜÇÜNCÜ SINIFLARDA TÜRKÇE DERSİ ÖĞRETİMİNDE
KARŞILAŞILAN SORUNLARIN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNE GÖRE
BELİRLENMESİ
Taha YALAR1
Bu araĢtırmada, ilköğretim okullarında uygulanan 3. sınıf Türkçe Dersi Öğretiminde
karĢılaĢılan sorunların öğretmen görüĢlerine göre belirlenmesi amaçlanmıĢtır. AraĢtırma
verileri, 3.sınıf öğretmenleriyle görüĢme metodu ile elde edilmiĢtir. GörüĢme sırasında
kaydedilen görüĢler ayrıntılı bir biçimde incelenerek değerlendirilmiĢ ve belirtilme
sıklıklarına göre sıralanmıĢtır.
Elde edilen bulgulara göre, öğretmenlerin, Türkçe Dersi Öğretim Programının
uygulanmasında sınıf mevcutlarının kalabalık olması ve buna bağlı olarak her öğrenciye
yeterince zaman ayrılamaması, bilgisayar ve internet ağı baĢta olmak üzere araç- gereç
eksikliği gibi bazı sorunlarla karĢılaĢtıkları ortaya çıkmıĢtır. Elde edilen sonuçlar ıĢığında
Türkçe Dersi Öğretim Programının uygulanması ile ilgili bazı öneriler geliĢtirilmiĢtir.
Bu araĢtırmanın amacı, ilköğretim okullarında uygulanan 3. Sınıf Türkçe dersi
öğretiminde karĢılaĢılan sorunları öğretmen görüĢlerine göre belirlemektir.
Bu araĢtırmanın çalıĢma grubunu Diyarbakır il merkezinde bulunan Mehmet Akif
Ersoy ve 5 Nisan Ġlköğretim Okulları’nda görev yapan öğretmenler oluĢturmuĢtur.
AraĢtırmada evren- örneklem tayinine gidilmemiĢtir. AraĢtırma kapsamında 13 öğretmenle
görüĢülmüĢ ve bu görüĢler değerlendirilmeye alınmıĢtır. AraĢtırmaya katılan öğretmenlerin
8’i kadın, 5’i erkektir.
AraĢtırmada yarı yapılandırılmıĢ görüĢme metodu kullanılmıĢ ve araĢtırmanın
amacında yer alan sorulara yanıt oluĢturabilecek verilere ulaĢmak için öğretmenlere altı açık
uçlu soru sorulmuĢtur. Ġlköğretim Türkçe Dersi öğretiminde karĢılaĢılan sorunların neler
olduğu ile ilgili öğretmenlerin görüĢ ve düĢüncelerini belirlemek için 5 sınıf öğretmeni ile ön
görüĢme yapılmıĢtır.
Öğretmenlerle yapılan ön görüĢmede elde edilen veriler doğrultusunda sorular
düzenlenerek veri toplama aracı geliĢtirilmiĢtir. Bu soruların geçerliliği için uzman kanısı
alınmıĢtır. Güvenirlik çalıĢması için görüĢmeye katılan öğretmenlerin bir kısmı soruĢturmaya
tabi tutulmuĢ ve belirttikleri görüĢler teyit edilmiĢtir.
Makalede örneklem grubu belli bir kritere göre seçilmemesi geçerliliği yüksek
sonuçlar elde edilmesine engel olacaktır. Bu nedenle herhangi bir okuldan farklı farklı
öğretmenlerin seçilmesi makalede örneklem grubunun evreni temsil etme oranını arttıracak ve
makaleyi daha güvenilir bir hale getirecektir.
1
Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Programları ve Öğretim Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, Mersin-Türkiye
[email protected]
Ayrıyeten seçilen öğretmenler arasındaki cinsiyet dağılımı da tam manasıyla dengede
değildir. Bu dağılım da göz önüne alınarak cinsiyet faktörünün etkisinin sonuçlara etki
etmesinin önüne geçilmelidir.
FIKRA
Belli bir amacı, savunulan bir düĢünceyi ele alan ve bunu en kısa yoldan anlatan,
mizah ve hiciv unsurlarını da içinde barındıran sözlü ya da yazılı hikâyelerdir.
Bu özlü hikâyeler tek baĢına olabildiği gibi, sözün geliĢine uygun her hangi bir yazı
içinde de düĢünceyi daha çekici hâlde ifade etmek amacıyla kullanılır.
Bir yazarın günlük olaylara ya da ülke ve toplum sorunlarına ait her hangi bir konu
üzerinde kiĢisel görüĢ ve düĢüncelerini, akıcı bir dille anlatan düz yazılara Fıkra denir.
(K.GARĠPOĞLU, Kompozisyon Bilgileri, s.239)
Fıkraların baĢlıca özellikleri; hareketli, ilgi çekici olması, savunulan bir düĢünceyi
içine almasından baĢka bir devrin, bir insanın, belli bir zamanın ya da sınıfın özelliklerini,
siyasî, sosyal vb. günlük her türlü olay ve sorunları canlandırmasıdır.
Türk edebiyatında fıkra, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ilk gazetelerle (Ġlk
özel gazete 1860 yılında yayın hayatına giren "Tercüman-ı Ahvâl" dir.) birlikte görüldü.
BaĢlangıçta sadece siyasî ve sosyal konular etrafında yazılan fıkralar, zaman içinde sınırlarını
geniĢletmiĢ, bugün sanattan spora, ekonomiden siyasete kadar toplumun günlük bütün
sorunlarını kuĢatmıĢtır.
Fıkra yazarken şu özelliklere dikkat etmek gerekir:
* Konu; okuyucunun duygu, düĢünce ve zekâsını okĢayan günlük olaylardan
seçilmelidir.
*Yazının plânı hazırlanmalıdır.
* Gerekiyorsa, baĢkalarına ait deyiĢler saptanmalıdır.
* Anlatımın açık, fakat ustalıklı olmasına dikkat edilmelidir.
* Yazı, gereksiz yere uzatılmamalı; elden geldiğince kısa tutulmalıdır.
Örnek:
KAHRAMAN EBE
MaraĢ'ın Bertiz Bucağına bağlı köylerdeki 10 tifoluçocuğu tedavi ederken 20
yaĢındaki genç ve güzel köy ebesi aynı hastalığa yakalanarak ilaçsızlık yüzünden ölmüĢtür.
Yolları, belleri kartutmuĢ, köyün Ģehirle bağlantısı kesilmiĢtir. Elinde ancak çocukları tedavi
edecek kadar ilaçbulunan DöndüÇomar adındaki genç ve güzel ebe çocukları kurtarmıĢ, fakat
kendini kurtaramamıĢtır.
DöndüÇomar hatıra defterine Ģunları yazmıĢtır:
"Doktor yüzü görmeyen, senenin 6 ayında dıĢ dünya ile her türlü bağlantısı kesik olan
bu masum insanlara elimden geldiğince yararlı olmaya çalıĢıyorum. Çevrede 10 tane tifolu
yavruvar. Doktor olmadığı için aileleri ile birlikte bu yavrular hayat umutlarını bana
bağlamıĢlar.Onların yüzüne baktıkça üzüntüden kahroluyorum. Elimde çok az sayıda ilaç var.
Yollaraçılıncaya kadar bunlarla idare etmeme imkân yok. Güç bir görev yüklendiğimin
farkındayım.Ama kendimi çok kuvvetli hissediyorum." Issız ve sahipsiz Anadolu... AĢağı
yukarı bütün köyleriböyledir. KıĢ geldi mi, Ģehirlerle bağlantısı kesilir, yalnızlığa ve kaderine
bürünür. Bertizbucağına bağlı köylere bir ebe gidebilmiĢ nasıl gidebilmiĢse. BaĢkalarında ebe
de, ilâç yoktur.Ġnsanlar, hayvanlar, kırılır da kimsenin haberi bile olmaz. Tuhaf bir raslantı,
genç ebe DöndüÇomar'ın ölüm haberinin geldiği gün gazeteler Tıp Bayramını yazıyordu.
Ankara'da veĠstanbul'da kutlanan bayram sırasında köylerimizin sağlıktan yoksun durumunu
bildiren ölümhaberi de geldi. Bilmiyorum, doktorlarımızın yüreğini bu kahraman genç ebenin
hayat hikâyesiburkmuĢ mudur?
Gözleri ağlamaklı okudum ben haberi. Ebe, çocukları tedavi ederken kendinin de
hastalığa yakalandığını anlıyor. Elinde ilâç yoktur. Çaresizdir. Çaresizliğini biliyor, fakat ne
yapsın? Oturuphatıra defterine ölmeden Ģunları yazıyor: "Tanrıya binlerce teĢekkür, 10 yavru
yeniden hayatakavuĢtu. Bu arada elimde ilâç da kalmadı. Üç gündür hastayım. Tifoya
yakalandığımı sanıyorum. Yollar kapalı, Ģehre inemem. Ayrıca çocukları uzaktan da olsa
kontrol etmemgerekiyor. Her an, her dakika ölüme biraz daha yaklaĢtığımı hissediyorum.
Ölüm beni hiç, amahiç korkutmuyor. Görevini yapan insanların iç huzurunu duyuyorum. Bu
arada bana inanan, beniseven insanların arasında rahatça ölebilirim."
Ne bilinçli, ne görev duygusu ile dolu bir ölüme gidiĢtir bu!... Ġnsanların kafasında bu
bilinç oldu mu, ölüme gidiĢ değil, ölümsüzlüğe gidiĢ oluyor. Bütün tarihe geçen kahraman
hemĢirelerinĢanlı destanları arasına bu da katılacaktır. Bu köylerden birine, ikisine veya Bertiz
bucağına bukahraman ebenin adı konmalıdır. Bir de heykeli dikilmelidir. baĢka bir türlü
kahramana minnetborcumuzu ödeyemeyiz. Köylüler çok sevdikleri bu ebenin anısına saygı
örneği olarak ĠçiĢleriBakanlığı'na baĢvurmalı, adının bucağa konmasını ve heykelinin
dikilmesini istemelidirler.
(Mehmed Kemal)
KÜRK
Nereden geldiği ve nasıl baĢladığı belli olmayan bir kürk modası, Ġstanbul’un hemen
bütün kadın tabakalarına yayıldı.
Bu moda, dedelerimizin ve ninelerimizin bilinen kürkünü tersine çevirip sırtına
geçirmek ve kurt veya goril gibi, iri yapılı bir hayvana benzemek tuhaflığından ibarettir.
Bu moda, o kadar yayılmıĢ ki Ģimdi kastor mantosu olmayan hanımın hiç olmazsa kedi
veya fare derisinden bir kürkü olması gerekiyor.
Tırnaklarını uzatıp sivrilten ve vücudunu baĢtanbaĢa tüylü göstermek isteyen Kadın,
belli ki insandan baĢka bir hayvana benzemek için uğraĢıyor. Kadınlarda bu insan Ģeklinden
uzaklaĢma eğiliminin sebepleri ne olsa gerek?
(Ahmet Haşim, Bize Göre)
ELEŞTİRİ
Günümüzde eleĢtiri eleĢtirme denilen bu türe eskiden tenkit, eleĢtiri yazan kimseye de
“münekkit” denilirdi. Bugün eleĢtiri yazan kimseye; eleĢtirmen, eleĢtirici denilmektedir.
Tenkid sanat eserlerini konu almasına rağmen kendisi sanat eseri değildir. Ele aldığı
her türün bir sistemi ve kuralları olduğundan eleĢtirmen bunları bilmek zorundadır. Bununla
birliktedoğuĢları büyük ölçüde edebiyat akımlarına bağlı olan baĢlıca eleĢtiri yöntemleri
Ģunlardır.
Tarihi Eleştiri: Bu yöntem; edebi eseri, yazarın hayatına, yetiĢme Ģartlarını ve devrin
özelliklerine göre inceleme esasına dayanır. Burada eserden çok sanatçı önemlidir. Eser,
bunabağlı olarak açıklanmaya çalıĢılır.
Sosyolojik Eleştiri: Bu görüĢ, edebiyatın kendi baĢına var olmadığı toplumla var
olduğu ve toplumun bir ifadesi olduğu ilkesinden hareket eder. Buna göre eleĢtirmen; eseri ve
okuyucuyusosyal koĢullardan soyutlamadan değerlendirme yapacaktır.
İzafî Eleştiri: Bu anlayıĢa göre eleĢtiriye sınır koymak mümkün değildir. Herkes
kiĢisel zevkine ve düĢüncesine göre eseri değerlendirir.
İzlenimci Eleştiri: Bu anlayıĢa göre eleĢtiri “kitaplardan zevk almak, onlarla
duyguları inceltmek ve zenginleĢtirmek sanatı”dır. Bu anlayıĢın belli bir yöntemi yoktur.
Eserlerin vetürlerin sınıflaması da yoktur. Eseri okurken alınan zevk, eserin tek ölçüsüdür.
Yapısal Eleştiri: Bu görüĢ eserin bağımsız bir yapı, bir bütün olduğu anlayıĢından
hareket eder ve eserin açıklanmasının ancak kendi yapısıyla mümkün olduğu görüĢünü
benimser. Buna göre her eserin kendine has bir yapısı vardır ve bu yapı çeĢitli
parçalarınorganik bir biçimde birleĢtirilmesiyle oluĢur.
EleĢtiri de temeli düĢünce olan yazı türüdür. Konu sınırlaması yoktur. Sanat, edebiyat
ya da düĢünce yazılarının içeriği ile bu içeriğin iĢleniĢini, değerli ve değersiz yönlerini ortaya
koyan biryazı türüdür. Yazarın yazıyı kendine göre, yazıyı ilgilendiren topluma göre, kendi
alanındakidiğer çalıĢmalara göre değerlendirdiği yazılardır.
EleĢtirmeci, bir sanat eserinin gerçek değerini, özünü yapılıĢını, değerli-değersiz
yanlarını ortaya koyar. EleĢtirmecinin görevi güzellik yaratmak değil, yaratılmıĢ güzelliği
yargılamak, okurlaratanıtmaktır. EleĢtiriler; okura dönük eleĢtiri, topluma dönük eleĢtiri,
sanatçıya dönük eleĢtiri, yapıta dönük eleĢtiri… olmak üzere türlere ayrılır.
Türkiye’de Eleştiri
Tanzimat dönemi Romantikleri ġinasi, Namık Kemal, Recaizade Ekrem, Abdülhak
Hamid; Realistleri SamipaĢazade Sezai, BeĢir Fuad, Nabizade Nazım, MizancıMurad’tır.
Serveti Fünun döneminde, Cenap ġahabettin intikad (sahte parayı gerçeğinden
ayırmak)anlayıĢıyla tenkit eder. Halit Ziya, Mehmet Rauf, Nabizade Nazım, Hüseyin
Cahitdönemin eleĢtiricileridir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında eleĢtiri Yahya Kemal ve Ahmet HaĢim’le baĢlar. Ġsmail
Habip Sevük ve Ahmet Hamdi Tanpınar eleĢtiriyi edebiyat tarihi içinde ele alırlar. Nurullah
Ataç, Suut KemalYetkin iki öznelci eleĢtirmendir.
Sistematik eleĢtirmenler Asım Bezirci, Fethi Naci, Hüseyin Cöntürk bağımsız yöntemi
geliĢtirdi. Sabahattin Eyüboğlu ile Vedat Günyol hümanist eleĢtirmenlerdir. ÇağdaĢ
eleĢtirmenler MehmetKaplan, Tahsin Yücel, AkĢit Göktürk, ġara Sayın, Ünsal Oskay, Murat
Belge, Orhan Burian,Tahir Alangu, Memet Fuat, Mehmet Doğan, Bedrettin Cömert, Enis
Batur, Nihat Sami Banarlı,Cemil Meriç, Kenan Akyüz, Melih Cevdet, Konur Ertop, Orhan
ġaik Gökyay, Alpay Kabacalı,Cevdet Kudret, Agah Sırrı, Berna Moran, Rauf Mutluay, YaĢar
Nabi, Ahmet Oktay, AtillaÖzkırımlı, Nermi Uygur ve Fuat Köprülü.
Dünya edebiyatında Boielau, A. France, Türk edebiyatında ise Mehmet Kaplan,
Nurullah Ataç, Cemil Meriç ve Hüseyin Cahit yalçın eleĢtiri türünün önemli temsilcileridir.
Edebiyatımızdaki ilkeleĢtiri Namık Kemal’in Tahrib-i Harabat’ıdır.
Örnek:
Halikarnas Balıkçısı
Halikarnas Balıkçısı takma adıyla tanınan Cevat ġakirKabaağaçlı (1886-1973),
öykücü ve romancı olarak, Ege ve Akdeniz kıyılarımızın, ekmeğini çekiĢe dövüĢe denizden
çıkaran yoksul, ama namuslu insanlarının yaĢam serüvenini, bu bölgelerin taĢı toprağı, ormanı
dağı, mitolojisi efsanesiyle birlikte, Ģiirsel bir anlatımın bütün sıcaklığında coĢataĢa
edebiyatımıza mal eden ilk ve tek sanatçıdır.
Daha babasının (ġakir PaĢa) elçi olarak bulunduğu Atina’da geçen çocukluk
günlerinde filizlenip, Oxford’daki tarih öğreniminde daha bir geliĢerek bilinçlenen mitoloji
merakı,meraktan da öte tutkusu, o taĢkın deniz sevgisiyle sarmaĢ dolaĢ olarak, hikâye
veromanlarına yansır.
Cevat ġakir, Oxford’dan klasik kültür yüküyle yurda dönünce (1910), resim karikatür,
dergi kapağı resimleri, çevirilerle baĢlar gazetelerde çalıĢmaya. 1925’te Resimli
Aydergisinde, asker kaçaklarının yargılanmadan kurĢuna dizilmelerini konu alan bir öyküsü,
Doğu Ġsyanı günlerine rastlaması kasıtlı bir eleĢtiri sayılarak sanatçı üç yıl Bodrum’da
kalebentlik cezasına çarptırılır. Daha Bodrum’a ayak bastığı ilk gece ile sanatçının yaĢamında,
ömrünün sonuna kadar sürecek olan, yepyeni bir dönem baĢlar. Yurt gerçeklerinden uzakta,
varlıklı, alafranga bir çevrede, Batı kültürüyle beslenmiĢ çıtkırıldım genç aydının, görüp
yaĢadığı, alıĢıp benimsediği dünyadan apayrı, yoksul ama mert deniz insanları ile
karĢılaĢmasıdır bu. Cevat ġakir, Bodrum’da geçirdiği bir buçuk yıl içinde, daha baĢlangıçtan
beri kafasından yüreğine, yüreğinden kafasına akıp ona gerçek kiĢiliğini aydınlatan her Ģeyi
bulur. Denizle sarmaĢ dolaĢ doğa güzelliği yanında, taĢı toprağıyla boğazına kadar mitolojik
anılarla dolu bir dünya, o anılardan habersiz, günlük ekmek tasası içinde çırpınan yoksul ama
dürüst, temiz deniz insanlarının imrenilesi yaĢamı.
Kalebentlik cezası biter ama, ondaki deniz sevgisi, deniz insanlarına duyduğu
hayranlık, sevgi bitmez. Ġstanbul’lardan kalkıp, evini barkını, kolay hayatını, rahatını elinin
tersiylebir yana iter ve gelip tam yirmi yıl Bodrum’da yaĢar, ekmeğini alnının teriyle kazanan
deniz insanlarının arasında.
Önce sokaklara palmiyeler dikip, yurtdıĢından getirttiği bitkilerle Ģehrin dört bir yanını
donatmak, bilgisini, görgüsünü bütün cömertliğiyle çevresine saçmakla baĢlar iĢe. Sonra,
karĢılıklı sevgi ve duygu alıĢveriĢinin potasında oluĢturduğu zengin izlenimleri, hayal
gücünün bütün yetisiyle dile getirir hikâye ve romanlarında…
(Vedat Günyol, “Çalakalem”)
KAYNAKÇA
1. Alper, Y. Türk Dili Notları I, II. (Basılmamış ders notları.). Gaziantep 2013.
2. Arıcı, A. F., Ungan S. Yazılı Anlatım El Kitabı. Pegem A Yayıncılık. Ankara 2012.
3. Asiltürk, B. Yazılı Anlatım Metin inceleme ve Oluşturma. İkaros Yayınevi. Ankara
2011
4. Doğan, M. ve diğerleri. Türkçe 1 Yazılı Anlatım/Üniversiteler İçin. Bilge Yayınevi.
Ankara 2005.
5. Gündüz, O. Aktaş, Ş. Yazılı ve Sözlü Anlatım. Akçağ Yayınları. Ankara 2011.
6. Özbek, Y. Okumak Anlamak Yorumlamak. Çizgi Kitabevi, Ankara 2007.
7. Özdemir, E. Yazınsal Türler. Bilgi Yayınları. Ankara 2002.
8. Yakıcı, A. ve diğerleri. Türkçe 1 – Yazılı Anlatım. Gazi Kitabevi. Ankara 2010.
9. Yıldırım, M. Yazınsal Türler. Çizgi Kitap Evi. Konya 2009.
10. Yücel , Tahsin. Yazın ve Yaşam. Yol Yay, İstanbul 1983.