the ottoman empıre

OSMANLI DEVLETI'NIN
OSMANLI DEVLETi'NDE
BiLGi VE iSTATisTiK
DATA AND STATISTICS IN
THE OTTOMAN EMPIRE
Derleyenler Edited by
Prof. Halil iNALCIK
Prof. $evket PAMUK
T.C.
BA$BAKANLIK
DEVLET
iSTATisTIK
ENSTiTUSU
STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY
Bu yaymm 5846 SaYIII Flklr ve Sanat Eserlerl
Kanunu'na gore her hakkl Ba,bakanhk Devlet Ista­
tlstik EnstitOsu Ba,kanligl'na aittlr. Ger~ek veya
tOzel ki,iler tarafmdan Izlnsiz ~ogaltllamaz ve
dagltllamaz.
ISBN 975 -19 - 2594·0
State Institute of Statistics, Prime Ministry
reserves all the rights of this publication. Unauthorised
duplication or distribution of this publication is prohibited
under Law No: 5846.
Yay," Numarasl
Publication Number 2396
E\.. ILGiLi $UBELER - RELATED DIVISIONS
istatlstlkl veri ve bllgl istekleri 1~ln
For requests of statistical data and information
Yaym, Haberle,me ve Halkla ili,kiler
$ubesi MudurlUgu
Publications, Communications and
Public Relations Division
+ (312) 418 50 27
+ (312) 417 04 32
+ (312) 417 64 40/213 - 244
+ (312) 425 68 41
Yaym I~erlglne yonellk sorularlnlz Iyin
For questions of contents about publication
EtOt ve Anallz $ubesl
Analytical Studies Division
T.C. Ba,bakanhk
Devlet istatlstik EnstitOsu
NecaUbey Cad. No: 114
06100 ANKARA I TORKIYE
+ (312) 417 64 40/367 - 396
E-posta - E-mail: [email protected]
internet· Internet: http://www.dle.gov.tr
Kapak tasarlml: Ssdlk KARAMUSTAFA
Devlet istatlstlk Enstltusu Matbaasl - Ankara, Arallk 2000 - State Institute of Statistics, Printing Division, December 2000 MTB: 2000 - 1264 -1500 Adet - Copies y
d
d
ONSOZ Yeni binyllm b~langlemda geleeek, bugUnUn ve
ile ~ekilleneeektir.
ge9mi~in
bilgi ve deneyimlerinin
birle~tirilmesi
Ge9tigimiz binYll igerisinde Anadolu topraklan ilzerinde dogan ve bu topraklardan aldlgl
gU9 ile kltalara yaYllan Osmanh imparatorlugu gilnUmUze bilim, killtilr, sanat ve benzeri alanlarda
oldugu gibi istatistik alanmda da zengin bir miras blrakml~tlr.
istatistik alanmda devraldlglmlz bu zengin mirasl gozler onUne serrnenin en iyi yolu
Osmanh Devleti'nde bilgi ve istatistik Uretimini, devletin idaresinde kullammmi ve bu konuda
olu~an bUyUk birikimin igerigini ortaya koymak olarak gorulmektedir.
dU~Uneeden hareketle, ge9mi~imizden gel en ve aneak yilksek uzmanhk bilgisi He
mUmkiln olan bu engin hazinenin en azmdan bir bOlUmUnU gUn l~lgma 9lkarmak ve bu
gUne kadar toplumumuza pek fazla sunulamayan bu birikimi birincil kaynaklara dayah olarak
ortaya koymak amaCl ile "Osmanh Devleti'nde Bilgi ve istatistik" projesinin gergekle~tirilmesine
karar verilmi~tir. C;ok degerli bilim adamlanmlzm katklsl ile olu~an bu 9ah~ma, sadece "Osmanh
Devleti'nde Bilim ve istatistik" konusundaki zengin birikimi degil, TUrkiye'de tarih biliminin
ula~tlgl noktaYI da parlak bir ~ekilde gozler onUne serecektir.
Bu
ul~dmasl
Projenin gergekle~mesine olanak saglayan Devlet Bakanlmlz Saym Prof. Dr. Tunea
TOSKA Y, Osmanh Devletinin kurulu~unun 700. Ylh kutlamalanndan sorumlu Devlet Bakam
Saym Fikret UNLO ve Ba~bakanhk MUste~ar Yardimcisl Saym Dr. FUsun KOROGLU'na projeye
bu alandaki 9ah~malanm sunan degerli bilim adamlanmlz Saym Prof. Dr. Halil iNALCIK, Prof.
Dr. ~evket PAMUK, Prof. Dr. Cem BEHAR, Prof. Dr. TevfIk GURAN, Prof. Dr. Zafer TOPRAK,
D09. Dr. Sel9uk Ak~in SOMEL, D09 Dr. Mehmet OZ, Y rd. D09. Dr. Mehmet ALKAN ve Dr.
Oktay OZEL'e ve proje 9ah~malarmda emegi gegen Devlet istatistik EnstitilsU'nUn degerli
mensuplanna te~ekkUrlerimi iletmek isterim.
~efik YILDIZELi Bs§kan Devlet istatistik Enstitusii III QNSOZ
insan hayau gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun ternel
yapIslm ve ge1i~me potansiyelini bu birikim belirler. <;evrenin toplum tizerinde ve toplumun yevre
tizerinde etkileriyle her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr. Bu maddi
ko~ullarla birlikte bir millet in ktilttir yaplsl da bir tarihi stirecin iirtintidtir. Keza her toplum siirekli
degi~im iyindedir, fakat genel degi~im iyinde degi~meyen, direny gosteren, yava~ degi~en yapllar
ve kahplar da vardlr. Degi~imi bilinyle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geymi~teki
biittin bu faktorleri, kahp ve yaptlan, rakama donli~ttiren objektif olyiilerle saptamak hayati onem
ta~lr.
Bugtin tarih ilrni, topium hayatml bir btittin olarak ele almakta ve toplum hayauyla ilgili
incelemeler tizerinde yogunla~maktadlr. Bugtinti aniamak tarihi stireci anlamakla mtimktindtir. Bu
sadece ilmi merak konusu olarak ania~limamahdlr. Toplumun geli~me politikalannda bu bilgilerin
pragmatik onemi aytktlr. Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu
da tarihin ve istatistik ilminin incelemesiyle miimktindiir.
Osmanhlar geni~ bolgeiere yaYllml~ imparatorluklanm slkl bir merkezi yonetim ve denetim
altmda tutabilmek iyin oldukya karma~lk saylm yontemleri geli~tirmi~lerdir. Boylece her devlet
gorevlisi ve klrsal alandaki her vergi ytiktimliisU hakkmda sistematik bilgiler toplaml~lardlr. Bu
defterler aym donemde Avrupa ve <;in'de vergi ve askerlik iyin dtizenlenen istatistik Iistelerinden
bazl baklmlardan daha ileri ve aynntthdlr. OsmanlIlar boylece en kapsamh ve gUvenilir sonuyla!'a
ula~maya yah~ml~lardlr ki bu kapsamhhk ve gtivenilirlik ilkeleri bugtin de istatistik biliminin temel
ilkeleridir. Ancak Osmanhlann klasik donemdeki saYlmlanm bugUnkti istatistiklerle aym dtizeyde
saymak hatah olur. <;tinkti 0 donemlerde dtinyanm diger bOlgelerinde oldugu gibi, Osmanh
Imparatorlugu'nda da bu gibi saYlmlar belli amaylarla, ozellikle vergileme amaclyla yaplhrdl.
Bununla birlikte, belirli yontemler uygulayarak bu tarihi saYlmlardan bugtirIkti istatistik verilerine
yakm sonuylar elde etmek mtimktindtir.
Bu kitapta yalmzca klasik Osmanh doneminin saYlmlan ve defterleri ele ahnmamaktadlr.
Kitabm ilerleyen bOltimlerinde gortilecegi gibi, 19. ytiZYllda Tanzimat oncesinde ve sonrasmda,
Osmanh devletinin reform c,:abalanmn bir parc,:asl olarak modem istatistik yontemleri de
benimsenmeye ve kullamlmaya ba~lanml~tlr. Askerlik amaClm one c,:lkaran bir ntifus saylml ve bir
vergi kaynagl olarak kabul ediien koylillUgtin elindeki mallann saylmml iyeren temetttiat
defterlerinden sonra, Osmanh devleti pek yok alt-birimde modem yontemlerle egitilmi~ kadrolarm
c,:ah~ttgl istatistik btirolan kurmaya yonelmi~tir. 1870'Ierden itibaren de dl~ ticaret, ni.ifus, tanm,
egitim, sanayi ve pek yok diger alanda modem istatistik dizileri birbiri ardma yaYlmlanmaya
ba~laml~tIr.
Tarihsel dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymIanml~ olmasl, ne
yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve gtivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. 19. ve 20.
ytiZYll oncesinde devletlerin topladlklan veriler esas olarak vergi toplama ve askere alma
amaylanyla toplanmaktaydl. Bu yakla~lm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama
teknikIerini etkilemi~tir. Aynca, 20. ytizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin c,:ok smlrll
oldugunu, devletlerin veri toplama stirecinde bUytik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya
kaldlklanm da hattrlamak gerekiyor.
Osmanh verilerini kullamrken ortaya ylkan bir diger sorun da hem tilke smlrlannm hem de
tilke ic,:indeki idari boltinmelerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli farkhhklar
gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini bir araya getirerek basit
diziler olu~turmanm zorluklanna i~aret etmektedir. Bununla birIikte. belirli yontemler uygulayarak
klasik donem Osmanh saYlmlanndan ve 19. ytizytlm istatistik dizilerinden bugilnkti istatistik
verilerine yakm sonuylar elde etmek mtimktindUr.
v
r
Tiirkiye'de istatistik dizileri derleme ve yaymlama konusunda Cwnhuriyet'in ilk
yIilarmdan itibaren ula~llan yUksek dUzeyin ve 1926 gibi erken bir tarihte Ba~vekalet Merkezi
istatistik MUdUriyet-I Umumiyesi'nin kurulabilmesinin ardmda i~te 19. yUzyllm ve daha onceki
donemlerin bu zengin birikimi yatmaktadlf.
Osmanh'da bilgi ve istatistik yontemlerinin yanl Slra, Ulkemiz tarihyiliginin bugUn ula~tIgl
noktaYl da yansltmaYl amaylayan bu kitabm yaYlmlanmasl iyin gerekli kurumsal destegi
esirgemeyen Devlet istatistik EnstitUsU Ba~kanl Saym ~efik YILDIZELi'ne ve kitabm yayma
hazlrlanmasmda emegi geyen tUm EnstitU mensuplanna sayglyla minnet duygulanmlzl iletmek
isteriz.
i<;il
Om
On
Pre
Pr4
M
Prof. Dr. Halil iNALCIK
ve
Prof. Dr. ~evket PAMUK
1.
2.
3
4
VI i<;iNDEKiLER CONTENTS
Sayfa Onsoz..................... ............................................
Page
III Pre face........ ... .... .. .. ..... .... ....... ............ ....
III Preface
Onsoz
Prof. Dr. Halil iNALCIK ve Prof. Dr. Sevket PAMUK...............................
Prof. Dr. Halil iNALCIK and Prof.
V Dr. $evket PAMUK .......... ......... ..........
V
ingilizce Ozet. .................................................. .
IX Summary in English. ........ .....................
IX Article
Makale
1. Osmanh'da istatistik Metodu Kullamldl ml? Prof. Dr. Halil iNALCIK ......................
1. Did the Ottomans use Statistical Methodology'? 1
Prof. Dr. Halil iNALCIK. ............ ..
2. Tahrir Defterlerindeki SaYlsal Veriler
Do~.Dr. Mehrnet OZ................................
3. Avanz ve Cizye Defterleri Yrd. Do~. Dr. Oktay OZEL.....................
1
2. Quantitative Data in the Ottoman Tahrir (census) Records Doc;:.Dr. Mehmet OZ ..................... .
15 3. Avanz and Cizye Records 33 Yrd. Doc;:. Dr. Oktay OZEL. .......... .
33 15 4. Osmanh Kentlerinde Tiiketici Fiyatlan ve Ucretlere ili~kin Veriler Prof. Dr. Sevket PAMUK.........................
51 4. Data on Consumer Prices and Wages in Ottoman Cities Prof. Dr. $evket PAt\1UK ............. .
51 5. Osmanh Niifus istatistikleri ve 1831 Sonrasl Modernle~mesi Prof. Dr. Cern BEHAR ...........................
5. Ottoman Population Statistics and Modernization After 1831 Prof. Dr. Cem BEHAR. ............... ..
61 61 6. 19. Yiizyd Temettiiat Tahrirleri
Prof. Dr. Tevfik GURAN .......................
7. Osmanh Devleti'nde SaYlsalIa~ma yada
Cagda~ istatistigin Dogu~u
Prof. Dr. Zafer TOPRAK.........................
6. Nineteenth Century Temettuat 73 (revenue) Censuses Prof. Dr. Tevfik GURAN ............ ..
7. Quantification in the Ottoman State or the Birth of Modern Statistics 95 Prof. Dr. Zafer TOPRAK. ............ ..
73 95 Yiizytl Osmanh Dl~ Ticaret 8. Nineteenth
Century
Ottoman ista tistikleri Foreign Trade Statistics Prof. Dr. Sevket PAMUK......................... 113 113 Prof. Dr. $evket PAMUK..............
8. 19.
9. Osmanh imparatorlugu'nda Egitim ve 9. Education and Education Statistics Egitim istatistikleri, 1839-1924 in the Ottoman Empire, 1839-1924 Yrd. Do~. Dr. Mehrnet O. ALKAN.........
125 Yrd. Doc;:. Dr. Mehmet O. ALKAN 125 10. Rumi 1301(1885) Tarihli istanbul SaYlrnl Do~. Dr. Sel~uk A~in SOMEL................
147 10. The Istanbul Census Dated 1301 Rumi (1885 A.D.) Do~. Dr. Sel~uk Ak~in SOMEL.....
147 11. 1897 Tarihli ilk istatistik Ydhgl
11. The First Ottoman Statistical Yearbook Dated 1897 Prof. Dr. Tevfik GURAN...............
165 Prof. Dr. Tevfik GURAN.........................
165 VII p
SUMMARY IN ENGLISH DATA AND STATISTICS IN THE OTTOMAN EMPIRE Edit~d by : Halil iNALCIK
Sevket P AMUK
On the occasion of the 700 th anniversary of the foundation of the Ottoman state, this
volume brings together recent studies on Ottoman data collection, book-keeping and statistics
gathering from the sixteenth through the nineteenth centuries up to World War 1.
These studies fOCllS two different time periods : a) Ottoman book-keeping and census
methodology during the classical period, most importantly the sixteenth century, and b) Ottoman
efforts to introduce new statistical methods as part of their nineteenth century modernizaton effort
before and after the Tanzimat.
The Ottomans had developed quite sophisticated methods of censuses and record keeping
in order to keep their large empire under close central control. The state thus collected and
maintained information about a large part of the tax-paying popUlation, especially the agricultural
population. It would not be correct, however. to argue that these methods were comparable to the
statistical methods used by the nation states in the modern era. The Ottoman efforts of the classical
period were aimed, above all, at tax collection and conscription for the military.
During the nineteenth century, the Ottoman state began to apply modern statistical methods
for the collection of data on various fields. These efforts began in the 1830s and gained new
momentum with the establishment of statistical offices in various ministries. Some personnel was
sent to Europe for statistical training during this period. In the 1870s the Ottoman state began to
publish foreign state statistics of the empire on an annual basis. These were followed by population
censuses and the publication of statistical series in agriCUlture, industry, education, justice and
other fields. The publication of the first Ottoman statistical yearbook in 1897 provides a good
indication of the level these efforts had reached by the end of the nineteenth century.
The individual chapters of this volume are arranged in chronological order. Hence, the first
four contributions listed below focus on data coliection and book-keeping in earlier era through the
eighteenth century while the rest examine the modern statistical efforts of the nineteenth and early
twentieth centuries.
Contents of the volume:
Introduction by the Editors
1- Halil iNALCIK, "Did the Ottomans use statistical methodology? "
2· Mehrnet OZ, "Quantitative data in the Ottoman tahrir (census) records"
3· Oktay OZEL,
~.=..:""
and cizye records"
4· Sevket PAMUK, "Data on consumer prices and wages in Ottoman cities"
5· Cern BEHAR, "Ottoman population statistics and modernization after 1831"
6· Tevfik GURAN, "Nineteenth century temettuat (revenue) censuses"
7· Zafer TOPRAK, "Quantification in the Ottoman state or the birth of modern statistics"
8· Sevket PAMUK, "Nineteenth century Ottoman foreign trade statistics"
IX i
9- Mehmet ALKAN, "Education and education statistics in the Ottoman Empire, 1839­
1914"
to- Sel~uk AK~iN SOMEL, "The Istanbul census dated 1301 Rumi (1885 A.D.)"
11- Tevfik GURAN, "The first Ottoman statistical yearbook dated 1897"
x