Makalenin Tamamını Oku

Transkript

AÜÝFD XLIX (2008), sayý II, s. 157-187
Küreselleþme, Kültür ve Din
ÝHSAN ÇAPCIOÐLU
DR., ANKARA Ü. ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ
e-posta: [email protected]
abstract
Globalization, Culture and Religion. Our world experienced, particularly in the first decade
of the 21th century, radical social changes in an unprecedented degree and still continues to be
exposed to it. A conviction increasingly prevailed in all parts of society that a new world was
emerging, which was shaped by new tecnologies, new institutional structure, new culture and new
economy. It was also at the period that the word of Globalization came to be used to refer to this
extraordinary change. So, Globalization refers to a process that economic, social, cultural and
political events taking place anywhere in the developed world have an influence over the people of
other parts of the world, and that the interdependence between societies gradually increases. It is
stated directly or indirectly in all platforms that it is inevitable to submit to the challenges and
effects of Globalization expressed as an irresistible or irreversible power and process. In this article,
the cultural and religious effects of Globalization will be dealt with in a theoretical framework.
Also, the cultural dimensions will be examined in the framework of Featherstone, Barber, Ritzer
and Berger's views, while its religious dimensions will be analysed on the basis of Beyer's explanation
of "cultural forms of religions", and the consequences caused by Globalization over the sociopolitical and cultural appearance of world religions will be focused on.
Key Words
Globalization, Culture, Religion, Politics.
1. Giriþ: Küreselleþme ve Yenidünya Düzeni
Yirminci yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren hýzlý bir geliþme kaydeden bilgi
ve iletiþim teknolojileri sayesinde ülkelerin siyasal ve iktisadi sýnýrlarý arasýndaki esneklik ve akýþkanlýk artmýþ; böylece dünyanýn bir ucunda yaþanan
bir olayýn olumlu ya da olumsuz etkisi kýsa süre içinde diðer bölgelere de
ulaþarak dünya çapýnda sonuçlar ortaya çýkarmaya baþlamýþtýr.1 Bu yeni or1 Min Soo Kim, Historical and Comparative Analyses of Globalization Through Communications
Technology in the West and the Asia, (Basýlmamýþ Doktora Tezi), The Pennsylvania State University, The Graduate School College of Communications, Pennsylvania, 1997, s. 239–307.
158
AÜÝFD XLIX (2008), sayý II
tamda dikkat çeken önemli geliþmeler arasýnda uydu enformasyon sistemlerinin kurulmasý, ulusal kültürlerin kendi kapalý sýnýrlarýný zorlamasý, küresel tüketim ve pazarlama kalýplarýnýn ortaya çýkmasý, kollektif yaþam tarzlarýnýn geliþmesi, Milletler Cemiyeti ve Birleþmiþ Milletler gibi küresel ölçekte
siyasal sistemlerin kurulmasý, insan haklarý kavramýnýn kapsam alanýnýn
geniþlemesi, ekonomilerin birbirine daha baðýmlý hale gelmesi, soðuk savaþ
dönemindeki politik kutuplaþmalarýn ortadan kalkmasý ve hemen her alanda liberal eðilimlerin güçlenmesi sayýlabilir. Ayrýca, bu geliþmeler sonucunda dünyanýn adeta "büyük bir köye" dönüþtüðü pek çok kiþinin ortak kanýsý
haline gelmiþtir.2 Bu dönemde dünyamýz, daha önce eþi benzeri görülmemiþ
bir etkinlik ve geniþlikte köklü toplumsal deðiþimler yaþamýþ ve halen de
yaþamaya devam etmektedir. Bugün toplumun her kesiminden insanlar arasýnda yeni teknolojilerin, yeni kurumsal yapýnýn, yeni kültürün ve yeni ekonominin þekillendirdiði bir dünyanýn doðduðu þeklinde yaygýn bir kanaat
gittikçe daha fazla egemen olmaya baþlamýþtýr.
Dünyamýzýn tecrübe ettiði bu olaðanüstü deðiþimi nitelendirmek üzere
küreselleþme sözcüðünün kullanýlmasý da bu döneme rastlamaktadýr. Buna
göre küreselleþme, geliþmiþ dünyanýn herhangi bir yerinde yaþanan ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal olaylarýn dünyanýn baþka toplumlarý üzerinde de etkili olduðu ve toplumlar arasýndaki karþýlýklý baðýmlýlýðýn giderek
arttýðý bir sürece iþaret etmektedir. Giddens’ýn ifadesiyle, ülkeler arasýndaki
sýnýrlarý aþan toplumsal, politik ve ekonomik baðlar, her bir ülkede yaþayan
insanlarýn kaderini önemli ölçüde etkilemektedir. Dünya üzerinde hiçbir ülkedeki yaþam, artýk diðerlerinden bütünüyle ayrýlmýþ ya da baðýmsýz deðildir.3 Bu noktada, karþý konulamaz ya da geri döndürülemez bir güç ve süreç
olarak ifade edilen küreselleþmenin meydan okumalarýna ve etkilerine karþý
boyun eðmekten baþka bir çarenin olmadýðý her platformda açýk ya da örtülü bir biçimde dile getirilmektedir. Böylece küreselleþme bir yandan dünya
ölçeðinde görülen mal ve hizmetlerin, teknolojilerin, fikirlerin, sermayenin,
emeðin, kültürel unsurlarýn akýþkanlýðýný belirten bir kavram olmasý bakýmýndan betimleyici bir içeriðe göndermede bulunurken diðer yandan yenidünya düzeni ilkelerinin benimsenmesi çerçevesinde örtülü bir yönlendiriciliði de beraberinde getirmektedir. Günümüzde yoðunlukla yaþanmakta olan
bu karmaþýk süreçler dizisinin, milli kültür kimliklerini güçlü bir biçimde
etkilediði görülmektedir.
2 Mustafa Acar, “Ekonomik, Siyasal ve Sosyo-Kültürel Boyutlarýyla Küreselleþme: Tehdit mi, Fýrsat
mý?”, Liberal Düþünce Küreselleþme Özel Sayýsý, 2002, s. 15.
3 Anthony Giddens, Sosyoloji, çev. Cemal Güzel, Ayraç Yayýnevi, Ankara, 2000, s. 67.
159
Küreselleþme, sýnýrlarý iyi çizilmiþ bir sistem, bir ulus devletin ya da bir
bölgenin coðrafi olarak tanýmlanmýþ sýnýrlarýndan oluþan klasik “toplum”
düþüncesinden uzaklaþarak, toplumsal yaþamýn zaman ve mekân boyunca
nasýl düzenlendiði üzerinde yoðunlaþan çok farklý bir algý perspektifini içermektedir.4 Bu perspektifte küreselleþmenin en son aþamasýnýn ortaya çýkardýðý temel özelliklerden birisi zaman-mekan sýkýþmasýdýr. Buna göre, küresel
süreçlerin hýzlanmasýyla birlikte dünya kendisini daha küçük hissetmekte,
uzaklýklar kýsalmakta ve dünyanýn herhangi bir yerinde meydana gelen bir
olayýn etkisi kýsa sürede çok uzak yerlerdeki insanlar tarafýndan hissedilmektedir.5 Küreselleþme, ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel ve dinsel politikalarýyla, yeni bir dünya düzeni oluþturma iddiasýný içinde barýndýrmaktadýr. Bu yenidünya düzeni sýnýrsýz kâr maksimizasyonunun önünde engel oluþturan her þeyi özel sektöre havale ederek, emek piyasasýný kuralsýzlaþtýrmakta, yoksulluðu ve sosyal güvenlik krizini derinleþtirmektedir. Nitekim
dünya genelinde ekonomik alanda kendini gösteren eðilimler sosyal kalkýnmanýn pek çok alanýnda çeþitli olumsuzluklarý beraberinde getirmiþtir. Ekonomik anlamda gelir daðýlýmýndaki adaletsizlikler toplumsal eþitsizlikleri
belirleyen en önemli unsurlardan biridir. Küreselleþmenin dünyamýzý giderek belirsiz ve güvenilmez bir mecraya doðru sürüklemesi karþýsýnda bir dizi
önlemlerin alýnmasýnýn þart olduðu önde gelen küresel güçlerin oluþturduðu Davos Ekonomi Forumunda dile getirilmiþtir. Ancak zamanla neo-liberal
doktrinin dayandýðý muhafazakar iliþkiye ve bununla ilintili moraliteye önem
vererek küreselleþmenin iþleyiþinde gözlenen aksaklýklarýn üstesinden gelinebileceði þeklinde bir kanaat egemen olmuþtur.6 Bu çerçevede yürütülen
neo-liberal politikalar, devletlerin sosyal alana ayýrdýklarý bütçe paylarýný
kýsýtlamalarýna neden olmuþtur. Dünyada pek çok devletin benimsemiþ olduðu neo-liberalizm, uluslarýn geniþ kapsamlý refah politikalarý uygulama
olanaklarýný erozyona uðratmýþtýr. Bunun sonucunda, gelir eþitsizlikleri ve
yoksulluk özellikle ve öncelikle dezavantajlý nüfus gruplarý arasýnda giderek artan bir biçimde yayýlmýþtýr. Aslýnda bu durum yirminci yüzyýlýn ikinci
çeyreðinden baþlayarak geliþen sosyal devlet (refah devleti) uygulamalarýnýn aðýr bir saldýrýya uðradýðýnýn da en somut göstergesidir. Bununla birlikte, dünyamýzýn ve ülkemizin yaþadýðý büyük ekonomik krizler ve siyasi geri4 Anthony Giddens, Modernliðin Sonuçlarý, çev. Ersin Kuþdil, Ayrýntý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1998, s.
66–69.
5 David Harvey, Postmodernliðin Durumu, çev. Sungur Savran, Metis Yayýnlarý, Ýstanbul, 1999, s.
291–341.
6 H. Ezber Bodur, “Sunuþ”, Küreselleþme, Ulus-Devlet ve Din, Þahin Gürsoy, Ýhsan Çapcýoðlu (eds.),
Platin Yayýnlarý, Ankara, 2007, s. ix.
160
limler baþta olmak üzere, ekonomik ve siyasal alanlarda yaþanan geliþmeler,
küreselleþme dinamikleri ile birleþince, hem yerel hem de küresel ölçekte
birtakým ikili karþýtlýklarýn doðurduðu çatýþmalara ve bu çatýþmalarýn her
bir kutbu arasýndaki karþýlýklý etkileþimlere yol açmaktadýr.7 Bu farklý zaman-mekan çiftleri arasý karþýlýklý ikilik ve etkileþimlerin ortaya çýkardýðý
kültürel çatýþmalar sonucu, modern yaþamýn belli alanlarý (örneðin ulusdevlet, üretim ve iþletme süreçleri, tüketici yönelimleri vb.) evrenselleþtirilmekte ve izafileþtirilmektedir.8
Küreselleþme, toplumlarý, bir taraftan coðrafi sýnýrlar boyunca birleþtiren
yeni küresel, bölgesel ve ulus aþýrý cemaat ya da örgütlenme biçimleri oluþturmaya zorlarken, diðer taraftan toplumu, hem ulus devlet sýnýrlarýnýn içinde
hem de dýþýnda bölünebilir ya da parçalanabilir hale getirmektedir. Böylece
etnik ayrýmlar, "öteki"ler yakýnlaþtýkça daha çok eklemlenmektedir. Küreselleþme, bir taraftan iktidarýn, bilginin, sermayenin ve enformasyonun yoðunluðundaki artýþý saðlarken, diðer taraftan daha çok iktidar sahibi olmaya
çalýþan yerel kuruluþlar, cemaatler ve gruplar gibi güçlü bir ademi merkezileþme dinamiði yaratmaktadýr. Küreselleþme dinamiklerinin ürettiði bu yenidünya düzeni, farklý kültürlerin yaþam tarzlarýnýn ve toplumsal pratiklerinin yan yana bulunmasýný ya da birlikte var olmasýný gerektirmektedir. Bu
durum sýnýrlarý güçlendirerek sosyo-kültürel farklarý ve önyargýlarý ortadan
kaldýrmakta; düþüncelerin, bilgilerin, deðerlerin, yaþam biçimlerinin melezleþmesinin yaþandýðý ortak kültürel kimlikler ve toplumsal mekanlar yaratmaktadýr.9
Bu çerçevede küreselleþme, üç temel boyutu içeren sosyo-kültürel bir
süreç olarak düþünülebilir. Smith’e göre bu süreçler: Dünya finans piyasalarýnýn ve serbest-ticaret bölgelerinin yükseliþini, mallarýn ve hizmetlerin küresel deðiþimini, ulus ötesi þirketlerin hýzla büyümesini ifade eden “ekonomik küreselleþme”; Birleþmiþ Milletler, Avrupa Birliði gibi ulus üstü ekonomik ve politik örgütlenmelerin milli devletlerin yerine geçmesini ve küresel
politikalarýn yükseliþini ifade eden “politik küreselleþme” ve Dünya ölçeðinde bilginin, iþaretlerin ve sembollerin küresel akýþý ve bu akýþlarýn neticesin-
7 Yerel/küresel dikotomisi konusunda bkz. Les Back, “Local/Global”, Core Sociological Dichotomies, Chris Jenks (ed.), Sage Publications, London, 1998, s. 63–78.
8 Roland Robertson, “Globalization and the Future of ‘Traditional Religion’”, God and Globalization Volume 1, Religion and the Powers of the Common Life. Max L. Stackhouse ve Peter J. Paris
(eds.), Trinity Press International, USA, 2000, s. 59–63.
9 M. Van Elteren, “Amerikan Popüler Kültürünün Etkisinin Global Bir Yaklaþým Ýçinde Deðerlendirilmesi”, Popüler Kültür ve Ýktidar, Nazife Güngör (der.), Vadi Yayýnlarý, Ankara, 1999, s. 288–
289.
161
de oluþan çeþitli sosyo-kültürel dönüþümlere gösterilen tepkileri de içinde
barýndýran “kültürel küreselleþme”den oluþur.10
Kültürel küreselleþmenin en önemli dinamiklerinden biri, din ve dini
kültürün etki alanýnda olan konulardýr. Dinin hem bireysel hem de toplumsal düzeyde kimlik inþa etme iþlevi dikkate alýndýðýnda, toplumlar ve kültürler hem ‘diyalog’ taleplerinde hem de ‘çatýþma’ arzularýnda dine aþikâr þekilde dayanmaktadýrlar. Bu çerçevede küreselleþme karþýsýnda dinin, esas itibariyle, mevcut iletiþimlere alternatif bir iletiþim tarzý olarak belirdiði söylenebilir. Dinin toplumsal tezahürleri ve iþlevleri açýsýndan baktýðýmýzda, onun
hem birey ve aþkýn varlýk arasýnda, hem de bireyler arasý bir iletiþim aracý
olduðu görülecektir.11 Küreselleþmenin ekonomi, siyaset ve kültürle iliþkisi
ile din arasýndaki iliþkisi arasýnda benzerlikler bulunur ve küreselleþme her
birinin üzerinde köklü bir takým deðiþim ve dönüþümlere neden olabilir. Ancak
din söz konusu olduðunda farklý bir durum ortaya çýkmaktadýr. Çünkü "Max
Weber'in analizlerinin odaðýnda yer alan 'dünya dinleri' nin hemen hepsi
'fetih' veya benzeri ideolojileri aracýlýðýyla küresel bir yayýlmayý hedeflemiþlerdir." Bu demektir ki, dinler bizzat kendileri küresel vizyon geliþtirmeye
müsait bir yapýya sahiptirler. Örneðin, küreselleþme bilgiyi özgürleþtirip,
paylaþýmý kolaylaþtýrýrken; farklýlýklarý, eþitsizlikleri, iþsizlik, ümitsizlik, dýþlanma gibi sosyal sorunlarý önemli ölçüde büyütmektedir. Küreselleþmenin
tüm bu olumsuz yönleriyle birlikte temel fikr-i sabiti haline gelen etkinlik,
kâr, büyüme ve aþýrý ferdiyetçiliðe dayanan ekonomik bakýþ açýsýna karþý din,
daha merhametli ve empatik bir yaklaþýmýn temelini oluþturabilir. Din, fakirlere ve unutulmuþlara yardým etmek üzere toplumun kaynaklarýnýn yeniden paylaþýmý ve kimliðin muhafazasýna yönelik bir tepki oluþturabilir. Buna
göre dinin, çevrenin bozulmasýndan ve bir noktada ekolojik felaketten ve
muhtemelen psikolojik felaketten sakýnmada ihtiyaç duyulan desteði saðlayacaðý da söylenebilir.
Küreselleþme ve din iliþkisi çerçevesinde diðer önemli bir nokta da, Beyer’in
de belirttiði gibi, ikisi arasýnda tek yönlü bir iliþkinin olmadýðýdýr. Yani bu
iliþkide küreselleþme etken, din ise edilgen bir konumda deðildir. Beyer bu
durumu Salman Rüþtü örneðiyle izah eder. Salman Rüþtü ‘Þeytan Ayetleri’
(The Satanic Verses) adlý eserinde, Müslümanlara ve Ýslam dinine hakaret
ettiði gerekçesiyle, 1989’da Humeyni’nin fetvasýyla ölüme mahkûm edilmiþti. Beyer’e göre, bu olay küresel dünyada dinin rolüyle ilgili iki önemli
sonuca iþaret etmektedir. Birincisi Müslümanlarýn kutsallarýna hakaret edilme10 Philip Smith, Kültürel Kuram, Babil Yayýnlarý, Ýstanbul, 2005, s. 308.
11 Ümit Aktý, Sosyolojik Açýdan Küreselleþme ve Din (Basýlmamýþ Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ýzmir 2008, s. 64.
162
si onlarýn mevcut sistem içerisinde kendi inançlarýný yaþayamayacaklarý
düþüncesiyle tepki göstermelerine neden olmuþtur. Diðer önemli bir sonuç
ise, Müslümanlarýn göstermiþ olduklarý bu tepki sayesinde Ýslami kimliðin
canlanmasýdýr. Bu olay, dinin küresel sisteme dâhil olma sürecinde kendisinden istenen taviz taleplerine marjinalleþerek tepki vermesinin mümkün olduðunu göstermektedir. Bazý durumlarda ise din, küresel alandaki
deðiþim ve dönüþümle birlikte varlýk ve hareket alaný kazanabilir.12
Bu makalenin amacý, yukarýda açýklanan nitelikleri ile küreselleþme fenomeninin farklý kültürel ve dini görünümlerini ana hatlarýyla ortaya çýkarmaktýr. Küreselleþmenin kültürel boyutlarý, Featherstone, Barber, Ritzer ve
Berger’in görüþleri; dini boyutlarý ise Robertson ve Beyer’in “dinlerin toplumsal formlarý”na iliþkin açýklamalarý çerçevesinde incelenecek ve yine bu çerçevede küreselleþmenin dünya dinlerinin sosyo-politik ve kültürel görünümleri
üzerinde ortaya çýkardýðý sonuçlar üzerinde durulacaktýr. Elbette, ekonomiden sanata, bilimden iletiþime ve politikadan uluslar arasý iliþkilere kadar pek
çok alaný içine alan geniþ bir literatürü kapsayan küreselleþme fenomeninin,
kültür ve din üzerindeki etkilerini bütünüyle tespit etmek mümkün deðildir.
Bu nedenle, makalede, özellikle küreselleþme, kültür ve din tartýþmalarýnýn
odaklandýðý belli baþlý alanlar, küreselleþmenin dinin ve kültürün farklý formlarý üzerinde ortaya çýkardýðý deðiþimler çerçevesinde incelenecektir.
2. Küreselleþme Kuramý ve Kültür
Sosyal bilimler alanýnda küreselleþme tartýþmalarý 1980’li yýllarla birlikte
gündemdeki yerini almasýna raðmen, küreselleþme sürecinin neredeyse bin
yýldýr devam eden bir sürece yayýldýðý iddia edilmektedir.13 Bu anlamda, örneðin, küçük ölçekli avcý ve toplayýcý toplumlardan modern ulus-devlete
geçiþ; küresel topluma doðru bir adým olarak deðerlendirilmektedir. Durkheim,14 Marx ve Weber’in kuramlarý, zamanýn ve mekânýn daima daha geniþ
bölgelerine yayýlan toplumsal örgütlenme biçimlerinin, daha geniþ tarihsel
süreç boyunca nasýl birbirlerini izlediklerine iliþkin farklý açýklamalar sun12 Aktý, Sosyolojik Açýdan Küreselleþme ve Din, s. 68–69.
13 Bu bölümde verilen bilgiler, kýsmen “Cultural Globalization and Global Flow of Popular Culture”, World Applied Sciences Journal, 2008 4 (1), s. 10–15. baþlýklý makalemize dayanmaktadýr.
14 Bu çerçevede örneðin, Durkheim’ýn kültür görüþünü þekillendiren, onun insan üzerine odaklanmasýdýr. Bu nedenle bazý sosyologlar onu, “kültürel dönüþümün temsilcisi” olarak görmektedir.
Bununla birlikte, “din sadece kültürel bir kaynaktýr” görüþü, Durkheim düþüncesine oldukça
yabancýdýr. Durkheim, dini inançlarýn kolektif temsiller olarak görülebileceðini düþünse de, din
ve kültürü ayný kefeye koymaz. Ona göre din, öncelikle kültür ve toplumu kucaklayan bir fenomen, bir fikirler sistemidir, ancak ayný zamanda o, insanoðlunun potansiyelleriyle þekillenmiþ
bir yaþam formudur. Ayrýntýlý bilgi için bkz. Emile Durkheim, The Elementary Forms of Religious
Life, translated by Karen E. Fields, Free Press, New York, 1995, s. 1, 5, 34.
163
maktadýr. Geçmiþin kuramsal geleneklerini bu yolla yeniden inþa edebileceðimiz gerçeðine raðmen, küreselleþme araþtýrmalarýnda en büyük ilgi çaðdaþ baðlamlar üzerinde yoðunlaþmaktadýr. Özellikle "kültürel küreselleþme"
alanýnda "kapitalizm", "metalar", "zaman/mekân sýkýþmasý" ve "bilgi akýþlarý"yla iliþkili konular; küreselleþme ve postmodernizm literatürleri arasýnda
zorunlu bir yakýnlaþmaya yol açmaktadýr.15 Featherstone, küreselleþmenin
kültürel etkisine iliþkin literatürün, iki çekiþmeli hipotez ya da model etrafýnda toplandýðýný savunmaktadýr.16 Birinci model, "Amerikanlaþma", "McDonaldlaþma" (McDonaldization) ve homojenleþmenin artýþý ile karakterize
edilen bir dünyada yaþadýðýmýzý ileri süren Ritzer17 ve Barber'ýn18 yaklaþýmýný ifade eder. Bu model; "kültürel emperyalizm"i ve Birleþik Devletler kültürünün serbest piyasa ideolojileriyle birlikte dünyanýn geri kalan kýsmýna
nasýl ihraç edildiðini vurgulamýþtýr. Bu özelliðiyle model, modernleþme kuramýyla yüceltilen Amerikan yardým programlarýna, serbest bilgi akýþý politikalarýna, Amerikan medyasýyla eklemlenen medya endüstrilerinin egemenliðine getirilen eleþtirel bir yaklaþýmý temsil etmektedir.
“Kültürel emperyalizm” tezi, geliþmiþ kapitalist toplumlarda üretilen ve
yayýlan kültürel ürünlerde, medyanýn doðasýnda var olan ideolojik kültürel
bir çerçeve kurulduðunu ve kitle kültürü ürünleri aracýlýðýyla tüm dünyaya
yayýldýðýný savunmaktadýr. Bu tezi savunanlar, uluslararasý iletiþimi, geliþmiþ
ülkelerin uluslar arasý çýkarlarýna, özellikle ABD’nin küresel, askeri, ekonomik ve politik üstünlüðüne hizmet eden bir araç olarak deðerlendirmektedir. Kültürel emperyalizm, 1960-1970’li yýllarda geçerli olan modernleþme
teorilerini hedef almasý nedeniyle, ekonomik, siyasal ve kültürel olarak Ýkinci
Dünya Savaþý öncesi kolonileri kontrol eden geliþmiþ ülkelerle, geliþmekte
olan, az geliþmiþ ülkeler arasýnda kurulan baðlýlýk iliþkilerini temel inceleme alaný olarak görmektedir.19 Ayrýca, Batý, özellikle Amerikan deðerlerinin
etkin konumu, artýk ulus ötesine sarkmýþ kapitalist sermaye, hukukun birçok içeriðinin evrenselleþme eðilimi, ulus-devletlerin geleneksel formlarýnýn içerik analizine zorlanmasý, çok kültürlülük, þeffaflýðýn giderek birey ve
toplumun yaþamýný kuþatmasý, gizlilik ve mahrem olma niteliklerinin azalmasý, yüksek geçiþlilik ve etkileþim bu modeldeki küreselleþme tanýmlarý
15 Smith, Kültürel Kuram, s. 309.
16 Mike Featherstone, Undoing Culture, Sage Publications, London, 1995, s. 9.
17 George Ritzer, The McDonaldization of Society, Revised ed. Pine Forge Press, Thousand Oaks,
California, 1996.
18 Benjamin Barber, Jihad vs. McWorld, Ballantine Books, New York, 1996.
19 Suat Sungur, “Kültürel Emperyalizmin Ötesi: Küreselleþme, Ýletiþim ve Yeni Uluslar Arasý Düzen”, Stratejik Araþtýrmalar Dergisi, 2008, 1 (1), s. 96–97.
164
içerisinde öne çýkan olgular arasýndadýr.20 Yine bu modelde, Disney21 çizgi
filmleri gibi, ABD kaynaklý medya ve popüler eðlence ürünlerinin ihracýna
özel ilgi gösterilmektedir. Bu modelin en son uyarlamalarý, küresel kültürel
tercihlerin ve idari sistemlerin yükseliþi ile yerel/ulusal kültür farklýlýklarýnýn
nasýl aþýndýrýldýðýna iþaret etmektedir. Bunlar, ayýrt edici olarak Amerikan deðer sistemlerinden çok, genel, derinliksiz, köksüz ve sürekli geniþleyen kapitalist rasyonaliteye ve bununla baðlantýlý metalara ve teknolojilere tabidirler.22
Bu gelenek içinde belki de en iyi bilinen kuram, Ritzer'in, Marx ve Weber'in
çalýþmalarýndan hareketle geliþtirdiði ve Toplumun McDonaldlaþmasý adlý
çalýþmasýnda kullandýðý "Mcdonaldlaþma"dýr. Ritzer "Mcdonaldlaþma" terimini, fast-food restoranlarýndaki iþleyiþ mantýðýnýn Amerikan toplumunun
yaný sýra giderek dünyanýn geri kalan büyük kesimine de egemen olmasýna
yol açan farklý sosyo-kültürel süreçleri ifade etmek için kullanmýþtýr. Buradaki düþünce fast-food kuruluþlarýnýn benimsediði ilkelerin giderek deðiþik
toplum kesimlerini ve bir bütün olarak dünyayý büyük oranda etkilemesidir.
Bu ilkeler; "etkinlik", "hesaplanabilirlik", "tahmin edilebilirlik" ve "denetim"
olarak özetlenebilir. Ritzer, üniversiteler, cenaze törenleri, geniþ yerleþim siteleri ve moteller gibi yerleri McDonaldlaþtýrma faaliyetinin þimdiki alanlarý
olarak gösterir. Ritzer, hizmet sunumu ve mali açýdan karþýlanabilirlik ölçütleri bakýmýndan bazý faydalarý görülmesine raðmen, bu durumun yarattýðý
birçok olumsuzluða da iþaret etmektedir: Bu kuruluþlarýn ortaya koyduðu
toplumsal deðiþimin pratik sonuçlarý, daha geniþ toplumsal amaçlarla ilgili
herhangi bir öngörü olmaksýzýn dar bir araç-amaç rasyonalitesini içerir; (a)
iþin ve diðer faaliyetlerin basit görevler içinde vasýfsýzlaþmasý, (b) paketlenmiþ sunum, (c) standartlaþmýþ modüller ve seçenekler, (d) acýmasýz piyasa
ilkelerinin uygulanmasý ve (e) toplumsal yaþamda otantikliðin ve anlamýn
erozyona uðramasý. Ritzer'e göre, bunlarýn hepsi negatif anlamlar taþýmaktadýr. Ona göre, "eðer dünya daha az McDonaldlaþmýþ olsaydý, insanlar kendi insani potansiyelleriyle daha iyi yaþayabilirlerdi".23
20 Þahin Gürsoy, “Küreselleþme, Ulus-Devlet ve Din”, Küreselleþme, Ulus-Devlet ve Din. Þahin Gürsoy, Ýhsan Çapcýoðlu (eds.), Platin Yayýnlarý, Ankara, 2007, s. 75.
21 Yeni popüler kültür endüstrilerinde, “dünyanýn kültürel bütünleþmesi” yönünde bir inanç ve bu
doðrultuda gerçekleþtirilen “evrensel kültür üretimi”nden söz edilmektedir. Bu inanç yaþam
biçimlerinin, kültürlerin ve tüketici davranýþlarýnýn bütün dünyada birbirine benzer hale geleceðine olan bir kanaati yaygýnlaþtýrmaktadýr. Bu “ortak kültür” inancý ve “dünya bilinci”, Dallas,
Batman (Yarasa Adam) ve Disneyland gibi baþarýlý ürünlerle de destekleniyor görünmektedir.
Örneðin, Euro Disneyland’ýn müdürüne göre Disney’in karakterleri evrenseldir. O, “Bir Ýtalyan
çocuðuna gelin de Topolino’nun (Miki Fare’nin Ýtalyancasý) Amerikalý olduðunu anlatýn” der.
David Morley ve Kevin Robins, Kimlik Mekânlarý, çev. Emrehan Zeybekoðlu, Ayrýntý Yayýnlarý,
Ýstanbul, 1997, s. 155.
165
Dünyanýn McDonaldlaþmasý, uzun vadede insanýn yaratýcýlýðýný engelleyen ve toplumsal iliþkileri insancýl olmaktan uzaklaþtýran tek düze standartlarýn zorla kabul ettirilmesi anlamýna gelmektedir.24 Benzer þekilde Benjamin Barber da kamuoyunu, “McWorld” olarak adlandýrdýðý dünyanýn çeþitlilik gösteren topluluklarýný hýzlý bir þekilde yavan, tekdüze bir piyasaya
dönüþtüren, ruhsuz bir tüketici kapitalizmine karþý uyarmaktadýr. Barber’a
göre McWorld, 1950’lerde ve 1960’larda yüzeysel Amerikan kültürünün
yayýlmacý ticari çýkarlarca yönlendirilen bir popüler kültür ürünüdür. Müzik,
video, tiyatro, kitaplar ve eðlence parklarýnýn tamamý ortak logolar, reklam
sloganlarý, starlar, þarkýlar, markalar ve reklam müzikleri dolayýmýnda ortak
zevkler yaratan Amerikan Ýmajý, bir ihracat ürünü olarak üretilmiþtir.25
Peter L. Berger'in, Barber'in "McWorld" terimine gönderme yaparak küreselleþmenin dört boyutu arasýnda ele aldýðý popüler kültür, yukarýdaki açýklamalarda da görüldüðü gibi, batý ve özellikle Amerikan kökenlidir. Dünyanýn her tarafýnda gençler Amerikan müziði ile dans eder; Amerikan jeansleri ve üzerlerinde Amerikan üniversiteleri ve diðer tüketim ürünleriyle ilgili
mesajlar bulunan tiþörtler giyerler. Daha yaþlýlar Amerikan sitkomlarý izler
ve Amerikan filmlerine giderler. Genç-yaþlý herkes Amerikan fast foodlarýyla
giderek daha uzun boylu ve daha þiþman hale gelir. Burada aslýnda bir kültürel hegemonya söz konusudur. Berger'e göre, Fransýz kültür bakanlarýnýn ya
da Ýranlý mollalarýn bu duruma kýzmalarý þaþýrtýcý deðildir. Kültürel emperyalizmi eleþtirenler bunun sadece dýþa yönelik bir tavýr olmadýðýný bilirler.
Bu durum belirgin bir inançlar ve deðerler yükü taþýr.26 Amerikan kültürünün tüketimi aslýnda ayinsel bir nitelik taþýr. Bu hegemonik durum, tüketimin asimetrik yapýsýnda da görülebilir. Örneðin, Meksikalýlar hamburger, Amerikalýlar tako yer. Bununla birlikte, Meksikalýlar hamburgerin yanýnda Amerikan kültürünün diðer yönlerini de tüketirken, Amerikalýlar tako yemekle
birlikte Meksika kültürünün mutfak dýþýndaki yönlerini almazlar.27
24 Manfred B. Steger, Küreselleþme, çev. Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi Yayýnlarý, Ankara, 2006, s.
102; Ayrýca bkz. “Globalization and Ideology,” The Blackwell Companion to Globalization, edited
by George Ritzer, Blackwell, Cambridge, 2007, s. 367–82.
25 Steger, “Globalization and Ideology”, The Blackwell Companion to Globalization, s. 372.
26 Bu çerçevede Rock müzik konusunu ele alan Berger, bu müzik türünün sadece yüksek sesli
ritmik müzik ve tehlikeli derecede atletik dans tercihinden ibaret olmadýðýný; ayrýca kendini
ifade etme, geri kafalý olduðu kabul edilen geleneði yenme anlamýna geldiðini belirtir. Bkz.
Peter L. Berger, “Küresel Kültürün Dört Yüzü”, çev. Þahin Gürsoy, Ýhsan Çapcýoðlu. Küreselleþme,
Ulus-Devlet ve Din, Þahin Gürsoy, Ýhsan Çapcýoðlu (eds.), Platin Yayýnlarý, Ankara, 2007, s. 9.
27 Berger yaþadýðý bir olaydan hareketle, Amerikan popüler kültürünün dilsel yayýlmacýlýðýný þöyle
örneklendirir: “Birkaç yýl önce Çin’in Guandong (60 milyon nüfuslu bir Pazar) eyaletinde hallmark tebrik kartlarýnýn temsilcisi ile görüþmüþtüm. Ürünlerinin çok iyi satýlmasýndan duyduðu
memnuniyeti ifade etti. En çok hangi tebrik kartlarýnýn satýldýðýný sorduðumda, “sevgililer günü”
166
Küreselleþme süreciyle birlikte tüketim artýk, ekonomik bir olgudan ziyade, ondan esinlenen sosyo-kültürel bir tutum ve yaklaþýmý ifade etmektedir.
Ýnsanlarýn kim olduklarý onlarýn tüketim alýþkanlýklarýna bakýlarak deðerlendirilmektedir. Bu açýdan tüketimcilik, toplumsal, kültürel ve politik iþlevlere sahiptir. Bunun en güzel örneklerinden birinin McDonalds ve benzeri
"fast food" restoranlarý olduðu görülmektedir. Adýndan da anlaþýlacaðý gibi,
burada her þey çarçabuk tüketilmektedir, bu ürünlerin tüketicilerinin geniþ
zamana tahammülü yoktur. Bu tür mekanlarda geleneksel restoranlardaki
gibi masa baþý sohbetlerden ve paylaþýmlardan söz edilemediði gibi ayný
zamanda menü de tek tip ve ekmeðinden ketçapýna kadar her þey standarttýr. Çalýþanlarýn bile otomatiðe baðlanmýþ robotlar gibi çalýþtýðýný söylemek
abartý olmaz. Çünkü sýrada bekleyen pek çok "aç tüketici" vardýr. Görünen o
ki "Mc kültürü" insanlara çarçabuk tüketme alýþkanlýðý kazandýrýrken onlarýn bazý insani yetilerini de kýsýtlamaktadýr. Örneðin, "Mc Kültürü" tüketicileri kendi karýnlarýný týka basa doyururken, muhtemelen açlýk ve sefalet içinde olan insanlar pek de akýllarýna gelmeyecektir. Bauman'ýn ifadesiyle bu
insanlar, uzak diyarlarýn cinayet, salgýn hastalýk, açlýk ve vahþet görüntüleri
karþýsýnda, "onlarý uzak diyarlarda yaptýðý için Tanrý'ya dua etmekten baþka
elimizden ne gelebilir ki" diyeceklerdir. Dolayýsýyla tüketici için artýk tüketim konforu birinci sýradadýr. Bireyin sahip olduðu etik ya da dini deðerlerin
ise, eyleme dönüþmeyen sadece temenni ifadelerinden ibaret kalmasý kuvvetle muhtemeldir.28
Küresel ölçekte geniþleme ve mallarýný tüm dünyaya yayma konusunda
cesur ve atýlgan kararlar alabilen, geniþ sermaye aðýna sahip çokuluslu dev
ticari kuruluþlarýn piyasa hâkimiyeti, yeni ve esnek bir iktisadi yapýlanma ve
üretim-tüketim süreçlerine damgasýný vurmuþtur. Bu dönemde oluþmaya
baþlayan çokuluslu siyasi ve iktisadi yapýlanmalar; sermaye, iþgücü, yönetim biçimi ve görev tanýmlarý gibi üretim faktörleri, küresel pazarlama stratejileri doðrultusunda yeniden tanýmlanmaya baþlamýþtýr. Siyasi sýnýrlarý ortadan kaldýran ve ulus devlet yapýlarýný aþýndýran, dünyayý “küresel bir köy”
olarak kurgulayýp þekillendiren ve adýna “yenidünya düzeni” denen bu sosyo-ekonomik ve kültürel dönüþüm projesi; süreç içerisinde günümüz kapitalizminin maddi unsurlara dayanan iktisadi bunalýmýný gidermeyi ve kendi
gerçekliðini toplumun tüm kesimlerine ve yaþam tarzlarýna dayatmayý bakartlarý olduðunu söyledi. “Çinli gençler karþý cinse karþý çok utangaçtýrlar. Duygularýný karþý
cinse ifade etmeleri çok zordur. Sevgililer günü kartý göndermek onlar için çok daha kolaydýr.”
Bu durumda ne diyeceðimi bilemedim ve mesajlarý Çinceye çevirmenin oldukça zor olacaðýný
söyledim. “Yo hayýr” dedi. “Kartlarý Ýngilizce olarak istiyorlar.” Berger, “Küresel Kültürün Dört
Yüzü”, s. 9–11.
28 Aktý, Sosyolojik Açýdan Küreselleþme ve Din, s. 77.
167
þarmýþtýr.29 Tüketim kültürün bu þekilde küreselleþtirilmesi görevini üstlenen insanlar ise, Berger'in "Davos kültürü" adýný verdiði küresel seçkinci
kültürün yöneticileridir. Ancak, bu ithal kültür ürünlerinin tüketicileri çok
daha geniþ bir topluluktur. Popüler küresel kültüre yönelik yerli tepkiler, aralarýnda çeþitli uzlaþma noktalarý bulunmakla birlikte, toptan kabulleniþle
toptan karþý çýkýþ arasýnda deðiþir. Toptan kabulleniþ, genellikle bir kuþak
çatýþmasýna neden olur ve muhtemelen gençleri bu kabulleniþe iten motiv
ailelerine karþý gösterdikleri tepkileridir.30 Toptan reddediþ ise baskýcý rejimlerde bile neredeyse imkansýzdýr.
1980-1990’lý yýllarda küreselleþmenin bir sonucu olarak, tekbiçimlilik ve
otantiklik yitimi üzerine kötümser vurgusu ile bu düþünüþ tarzý giderek sorgulanmaya baþlamýþ ve böylece “küresel” ve “yerel/ulusal” olanýn akýl almaz ölçüde karmaþýk, karþýlýklý etkileþimine vurgu yapan ikinci bir model
ortaya çýkmýþtýr. Genel olarak “yerel olan”, küçük ölçekli ve coðrafi olarak
sýnýrlý geleneklere ve yaþam biçimlerine (örneðin, din, milli kültür, dil, mahalli gelenekler) iþaret ederken; “küresel olan,” küreselleþmeyle iliþkili,
mekânsal olarak geniþ toplumsal ve kültürel güçlere (örneðin, tüketimcilik,
uydu iletiþimleri, kültür endüstrileri, göç) iþaret etmektedir. Bu ikinci modelin temsilcileri, genellikle küreselleþme süreçlerinin, küresel ve yerel/ulusal
kültürlerin birbirleriyle nasýl iliþkili hale geldiðine dikkat çekerler. Bu modelin savunucularýna göre, bu karþýlaþmalar, herhangi bir alanda kültürel “homojenleþme” (türdeþleþme) kadar “kültürel melezleþme”31 ve “kültürel farklýlaþma”32 olasýlýklarýný da içeren yönleriyle karmaþýk ve öngörülemez sonuçlar ortaya çýkarabilmektedir. Buraya kadar sunulan çerçeve, kültürel bir
olgu olarak küreselleþmenin iki farklý etkisi üzerinde odaklanmaktadýr. Bi29 M. Cem Þahin, “Postmodern Dönemde Tüketim Olgusunun Sosyo-Kültürel Analizi ve Yabancýlaþma”, Dini Araþtýrmalar, 11 (31), s. 178.
30 Bu çerçevede Berger, bu kabulleniþin yabancýlar için þaþýrtýcý birçok farklý boyuta sahip olduðunu belirterek, Sovyet komünistlerinin baþlangýçta baský altýna almayý denedikten sonra “Sovyet
rock”ý terimini icat ederek izin vermek zorunda kaldýklarý Rock müziði örneðini verir. Berger,
“Küresel Kültürün Dört Yüzü”, s. 11.
31 Burada temel konu, küresel güçlerin ve ürünlerin yerel koþullar tarafýndan benimsenme ya da
kýsmen deðiþtirilme biçimidir. Kültürlerin bu karýþýmý ve melezleþmesiyle eski kimlik tanýmlarý
zorunlu olarak deðiþmektedir. Bu süreçte kimliðin sürekliliði koptuðu için geçmiþle bað kurma
ihtiyacý gittikçe daha fazla hissedilmektedir. Kültür ve topluluklarý çevreleyen süreklilik ve baðlantý merkezleri olarak birtakým bölgelere baðlanma duygusu da ayný þekilde hissedilmektedir.
Küresel mekânda insan, kendini “yurdunda” hissetme arzusu duymaktadýr. Morley ve Robins,
Kimlik Mekânlarý, s. 125–126.
32 Yerli/milli haklar için mücadeleler, kökten dinci hareketler ve ýrkçý tepkiler küreselleþmeye karþý savunmacý tepkiler olarak görülebilir. Bunlar, yabancý ve küresel etkilerin zararlý sonuçlarý
olarak kabul edilen þeylere karþý deðerli yaþam biçimlerini savunma ve koruma isteðinden doðar. Smith, Kültürel Kuram, s. 310–311.
168
rincisi sermayenin küreselleþmesi ve liberal piyasa ideolojisinin evrenselleþmesiyle Batýlý öncü toplumlarýn kültür kodlarýnýn dayatýldýðý homojenleþmenin ortaya çýkmasýdýr. Diðeri ise, Batý dýþý toplumlarýn kendilerini yeniden tanýmlamalarýna fýrsat verip küreselleþme sürecine kendi þahsiyetleri
ile dâhil olma imkâný tanýyan ve Batýlý toplumlarýn kültürel tekelini ortadan
kaldýrma imkâný sunan heterojenleþmedir.
Küreselleþme sürecinin belirleyicileri konumundaki yeni iletiþim aðlarý, bilgi
ve görüntü akýþlarý bir taraftan farklý kültürlerin yan yana görüntülenmesine
imkân saðlarken diðer taraftan egemen Batý kültürünün homojenleþtirici etkisini artýrmasýna da yardýmcý olmaktadýr. Bu etki kendini en belirgin biçimde
tüketim alanýnda göstermiþtir ve tek tip bir tüketim kültürü meydana getirmeye yöneliktir. Featherstone “tüketim kültürü” üzerine geliþtirilmiþ belli baþlý üç perspektiften söz etmektedir. Birinci perspektife göre tüketim kültürü;
maddi kültürün tüketim mallarý, alýþveriþ alanlarý ve tüketim alanlarý biçiminde büyük miktarlarda birikmesine yol açan kapitalist meta üretiminin geniþlemesi savýna dayanýr. Bu durum, daha büyük bir eþitlikçilik ve bireysel özgürlük getirdiði gerekçesiyle kimileri tarafýndan olumlu deðerlendirilir. Bununla
birlikte diðer bazýlarýna göre bu durum nüfusun alternatif bir “daha iyi” toplumsal iliþkiler seçeneðinden uzaklaþtýrýlmasý ve ideolojik manipülasyona neden olan boþ zaman ve tüketim faaliyetlerinin Batýlý toplumlarda giderek öne
çýkmasýyla sonuçlanmýþtýr. Ýkinci ve daha katý anlamda sosyolojik olduðu söylenebilecek perspektif ise, ürünlerden elde edilen doyumun; "doyum" ve "statünün" enflasyon koþullarý altýnda farklýlýklarýn sergilenmesine ve korunmasýna baðýmlý olduðu bir "sýfýr toplam" oyunundaki ürünlere eriþimin, toplumsal
olarak yapýlanmýþ olmasýyla iliþkili olduðunu belirtir. Bu perspektif, "toplumsal baðlar" ya da "ayrýmlar" yaratabilmek amacýyla, insanlarýn ürünleri kullanýrken izledikleri farklý yollar üzerinde durur. Üçüncü perspektif ise çeþitli þekillerde dolaysýz bedensel tahrik ve estetik hazlar yaratan, tüketicinin kültürel hayalinde ve tikel tüketim alanlarýnda arzu ve heyecanla karþýladýðý duygusal hazlar, rüyalar ve arzular sorununu ortaya çýkarýr.33
Marcuse da bu görüþleri geliþtirerek tüketim ideolojisinin "sahte ihtiyaçlar" yarattýðýný ve bunlarýn günümüz toplumlarýnda bir "sosyal kontrol" þekli
olarak iþlevselleþtirildiðini ileri sürmüþtür. Ýnsanlar sahip olduklarý mallarla
kendi deðerlerini anlarlar. Yani onlar sahip olduklarý otomobil, müzik seti, ev,
mutfak eþyasý vs. aracýlýðýyla ruhlarýný ve benliklerini keþfederler. Marcuse'a
göre küresel tüketim kültürüyle birlikte bireyi topluma baðlayan mekanizma
33 Mike Featherstone, Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, çev. Mehmet Küçük, Ayrýntý Yayýnlarý,
Ýstanbul, 2005, s. 36–37.
169
deðiþmiþtir. Tüketim toplumunda reklâmlar, belirli tip giysiler giyen, yiyecekler tüketen, aksesuarlar kullanan vs. gibi kitle kültürünün biçimlediði bir
insan olma arzusu geliþtirmek için sahte ihtiyaçlar yaratýrlar. Ewen ise "Bilinç
Efendileri" (Captains of Consciousness) adlý kitabýnda, tüketici kültürünün geliþimini, yaþam biçimleri üzerindeki denetimlerle iþbirliði yapýlmasý çerçevesinde
ele almaktadýr. Ewen'a göre tüketici kapitalizminin hakim olduðu toplumlarda
ileri görüþlü bir iþadamý, iþlerini düzenlerken yalnýzca mal üretimiyle deðil, alýcý
bir kitlenin ve psiþik bir tüketme arzusunun yaratýlmasýyla da ilgilenilmesi gerektiðini görmeye baþlamýþtýr. Bu projedeki kitlesel toplum bireyinin oluþturulma sürecinde, iþ dünyasý, sýnýf kavramýný kitleye dönüþtürerek ihtiyaçlarýnýn ve
hüsranlarýnýn karþýlýðýný kendi yaþamýnýn/iþinin niteliklerinde ve içeriðinde deðil de tüketim mallarýnda arayan bireyi yaratmak istemektedir. Reklâm endüstrisi ve kitle kültürü içgüdüsel arayýþlara kitlesel olarak üretilmiþ çözümler önerir. Bu önerilerin içinde insanlarýn kendilerini kitleden çekip çýkartabilecekleri
kitlesel olarak üretilmiþ bireycilik vizyonlarý da bulunmaktadýr. Ewen'ýn çizdiði
bu umutsuz tabloda piyasanýn sahte ve fetiþistik düzeni, kitlesel tüketim kültürü aracýlýðýyla otantik (sahici) kültürün yerine geçmiþtir.34
Bu kültür, insanlarý, din, dil, ýrk ayrýmý olmaksýzýn tüm dünyada ayný tip
jeansleri ya da pantolonlarý giymeye, ayný marka spor ayakkabýlarýný kullanmaya, ayný gazozu içmeye vs. þartlandýrmaktadýr. Tüketim hýzýnýn artýrýlmasý, pek çok eþyanýn ihtiyaç kategorisi içine sokulmasýyla birlikte, bu eþyalarýn satýþa sunulduðu mekânlarýn çoðalmasý sonucunu doðurmuþtur. Bu çerçevede tüketim, toplumsal bir deðer sistemi olarak günlük hayatýmýzý þekillendirmekte, dolaþým, satýn alma, satýþ, bireysel ihtiyaçlar ve hazlar gibi kimliklerimizi ifade etme imkâný saðlayarak bize geleneksel toplumdan farklý
bir baðlam sunmaktadýr.
3. Küreselleþmenin Kültüre Etkisi: Küresel ya da Popüler Kültür
Bugün küresel kültür unsurlarý, büyük ölçüde mesajlarýný iletmek için güçlü
iletiþim teknolojilerine sahip küresel medya imparatorluklarý tarafýndan oluþturulmakta ve yönlendirilmektedir. Küresel kültürel gerçekliði, benzer formüllerle üretilmiþ TV þovlarý ve reklâmlarla dolduran bu þirketler, insanlarýn kimlikleri ve kültürel beðenileri üzerindeki etkileriyle, istek ve yönelimlerini giderek daha fazla biçimlendirmektedir.35 TV programlarý küresel dedikodu piya34 Þahin, “Postmodern Dönemde Tüketim Olgusunun Sosyo-Kültürel Analizi ve Yabancýlaþma”, s.
182-183.
35 Steger, Küreselleþme, s. 107. Ayrýca bkz. “From Market Globalism to Imperial Globalism: Ideology and American Power after 9/11,” The Global Politics of Globalization: “Empire” vs. “Cosmopolis”, edited by Barry K. Gills, Routledge, London, 2008, s. 31–46.
170
salarý haline gelmekte ve her yaþtan izleyiciye "ünlüler"in özel yaþamlarýna
iliþkin anlamsýz ayrýntýlar sunmaktadýr. Amerika'da popüler kültür ürünlerinin kültürel etkileri üzerine yapýlmýþ yakýn tarihli araþtýrmalar 12 yaþýndaki
Amerikalý çocuklarýn yýlda 20.000 reklam filmi izlediklerini ve 2 yaþýndaki
küçük çocuklarda bile marka baðlýlýðýnýn geliþmiþ olduðunu ortaya koymuþtur. Küresel ölçekte popüler hale gelmiþ TV yapýmlarýnýn benzerleri patent
hakký satýn alýnarak yerli TV'ler tarafýndan taklit edilmekte ve süreç ayný mantýkla yerel kültür birimlerinde de tekrarlanmaktadýr. Ulus ötesi medya kuruluþlarý tarafýndan dünyaya yayýlan deðerler, yalnýzca popüler kültürün tartýþýlmaz egemenliðini güvence altýna almakla kalmamakta, ayný zamanda toplumsal gerçekliðin depolitizasyonuna ve toplumsal baðlarýn zayýflamasýna da
yol açmaktadýr. Bu duruma en çarpýcý örnek, son yirmi yýldýr TV kanallarýndaki haber yayýnlarýnýn ve eðitim programlarýnýn içi boþ dedikodu ve eðlence
þovlarýna dönüþmeye baþlamasýdýr.36
Küreselleþme, zaman ve mekân ufuklarýnýn sýkýþtýrýlmasýný, anlýk ve derinliði olmayan bir dünyanýn yaratýlmasýný ifade etmektedir. Küresel mekân,
bir akýþlar mekânýdýr, elektronik, merkezi olmayan, sýnýrlarýn ve cephelerin
nüfuz edilebilir olduðu bir mekândýr. Bu küresel alanda ekonomiler ve kültürler birbirleriyle, (her biri "öteki" ile) yoðun ve doðrudan bir iliþki içine
girerler.37 Bu çerçevede küresel ticari stratejistler, çok uluslu üretimle baðlantýlý; küçük, baðýmlý ve yerel ekonomiler yaratma yoluna gitmektedir. Bu
durum medya ürünlerinin akýþýnda bir taraftan içeriðin yerelleþtirilmesine
olanak verirken, medya devlerinin daha geniþ uluslararasý platformda kurulmalarýný saðlamaktadýr. Hall'un belirttiði gibi38 küresel kitle kültürü her
yerde Ýngiliz olmanýn ya da Amerikalýlýðýn mini versiyonlarýný üretmek yerine farklýlýklarý özümseyerek, onlarý sosyal gerçekliðin tüm alanlarýný daha
geniþ ölçekte kapsayan ve aslýnda Amerikan tarzýný (American Way) içeren
daha geniþ bir çerçevenin içine yerleþtirmektedir. Egemen kültür ve sermaye
ancak bu þekilde farklý coðrafyalardaki pazarlar içinde yer edinebilmektedir.
Yani küresel popüler kültür, yerel sermayeler aracýlýðýyla siyasal ve ekonomik seçkinlerle iþbirliði sayesinde nüfuz alanýný geniþletme imkâný bulmaktadýr.39 Dolayýsýyla artýk küresel popüler kültür ürünleri yerel kültür unsurlarýyla eklemlenerek tüketilmek üzere ulusal ve uluslararasý piyasalara su36 Steger, Küreselleþme, s. 108–113.
37 Morley ve Robins, Kimlik Mekânlarý, s. 160.
38 Stuart Hall, “Yerel ve Küresel: Küreselleþme ve Etniklik”, çev. G. Seçkin, Ü. H. Yoldaþ, Kültür,
Küreselleþme, Dünya Sistemi, Anthony D. King (der.), Bilim ve Sanat Kitabevi Yayýnlarý, Ankara,
1998, s. 48.
39 Süheyla Kýrca, “Medya Ürünlerinin Küresel Yayýlýmý, Yerelleþtirilmesi: Ulusaþýrý Kimliklerin Yaratýlmasý”, Doðu Batý, 2001, 15 (4), s. 177.
171
nulmaktadýr. Bu ürünler Levis ya da Lee gibi giyim-kuþam ürünlerinden,
McDonalds restoranlarýna, "biri bizi gözetliyor" gibi televizyon programlarýndan sitkomlara ve dizilere40 kadar toplumsal yaþamýn gösterge bilimsel
ve kültürel pek çok alanýnda gerçekleþebilmektedir.41
Bu baðlamda Amerikan kültürü42nün, egemen kültür olarak yaþamýn farklý
alanlarýnda kültürel hegemonyasýný tesis etmiþ ve küresel ölçekte kendini
evrensel kýlmanýn baþarýsýný gösterebilmiþ bir kültür olduðunu söyleyebiliriz. Þaþýrtýcý derecede popüler kültürün fiili bir meþruiyetinin söz konusu
olduðu Amerika, günümüzde yarattýðý ve yaygýnlaþtýrdýðý kültürle evrenselliðin sýnýrlarýný zorlamaktadýr. Öyle ki televizyonun varlýðýný duyurduðu
1950'li yýllardan beri, Amerikan popüler kültürü pek çok ülkenin ulusal kültür kimliðiyle az ya da çok bütünleþmiþtir.43 Modern kitle iletiþim araçlarýyla
metalaþtýrýlan ve ulusal sýnýr tanýmayan popüler kültür; Hall tarafýndan "küresel kitle kültürü" olarak nitelendirilmektedir. Hall, "küresel kitle kültürü,
Batý merkezlidir ve daima Ýngilizce konuþur" derken oldukça basit, fakat bir
o kadar da önemli bir noktaya iþaret etmektedir. Popüler müzik, popüler
filmler, kýsacasý popüler olan hemen her þey Ýngilizce konuþur. Bu kültürün
ikinci özelliði ise "kendine özgü türdeþleþtirme" biçimi, yani "farklýlýklarý
özümseyerek daha büyük, her þeyi kapsayan ve aslýnda Amerikan tarzý bir
anlayýþa sahip olan çerçevenin içine yerleþtirmek istemesidir".44 Küresel kitle kültürünün Batý merkezli olduðu tartýþma götürmez bir gerçektir. Daha da
ötesi medya aracýlýðýyla kültürel imgelerin Amerika'dan diðer Batý kültürlerine, oradan da az geliþmiþ ülkelere akýþý uzun süredir tek yönlü olarak gerçekleþmektedir. Karmaþýk daðýtým aðlarý ve ortaklýk anlaþmalarýyla diðer ülkelere ihraç edilen popüler kültür ürünleri ulus aþýrý þirketler aracýlýðýyla
Amerikan tarzý bir yaþamýn egemen olduðu bir çerçevenin içine yerleþtirile40 Örneðin, belli baþlý Amerikan dizileri, en azýndan birçok izleyicinin gözünde, yaþam tarzlarý
baðlamýnda deðerlendirilerek seyredilmektedir. Mobilyalar, otomobiller, kýyafetler, yeme içme
alýþkanlýklarý, karakterlerin saç stilleri ve kullandýklarý ürünlerin karýþýmý ile oluþturulan görüntüler, izleyicilerin gözünde arzulanan yaþam tarzlarý olarak algýlanan imajlar yaratmaktadýr. Robert Bocock, Tüketim, çev. Ýrem Kutluk, Dost Kitabevi Yayýnlarý, Ankara, 1997, s. 98.
41 Hayriye Erbaþ ve Songül Sallan Gül, “Kapitalizm ve Kültür: Popüler Kültürün Küreselleþmesi ve
Piyasalaþmasý”, Mülkiye, 2001, 25 (229), s. 217.
42 Amerikan yaþam tarzlarýnýn evrensel ölçekte bir etki alaný yaratmasýnýn, biraz da bilinçli ya da
bilinçsiz yayýlmacý tavrýndan kaynaklandýðý belirtilmektedir. Dünya ölçeðinde yaþanan Amerikanlaþ(týr)manýn sosyolojik gerçekliði inkâr edilemez düzeydedir. Angela Mcrobbie, Postmodernizm ve Popüler Kültür, çev. Almýla Özbek, Sarmal Yayýnevi, Ýstanbul, 1999, s. 118. Bunun örneklerini Hollywood filmlerinin yaygýn kabul görmesinden tutun da, Coca Cola ve Mc Donalds’a
kadar birçok alanda gözlemlemek mümkündür. Kenan Çaðan, Popüler Kültür ve Sanat, Altýnküre
Yayýnlarý, Ankara, 2004, s. 60.
43 Çaðan, Popüler Kültür ve Sanat, s. 137.
44 Hall, “Yerel ve Küresel: Küreselleþme ve Etniklik”, s. 49.
172
rek yerelleþtirilmeye çalýþýlmaktadýr. Böylelikle dünya eðlence biçimini oluþturan bu kültürel ürünler küresel markalar haline gelmektedir. Batý'dan Doðu'ya, Kuzeyden Güney'e yayýlan ve sürekli akýþ halinde bulunan bu sermaye ve güç hareketliliði, kültürel etkisini, tüketim maddelerinin sahip olduðu
simge, sembol ve marka deðerlerinin yaný sýra, dev medya ve reklam kuruluþlarý aracýlýðýyla küresel ölçekte dolaþýma girerek saðlamaktadýr.45
Popüler kültür, sembolik formlardan oluþan dünyayý anlamlandýrma pratiklerinin genel adýdýr. Gündelik hayat içinde üretilen popüler kültür formlarýný inceleyen yaklaþýmlarýn çoðu, çeþitli sembollerin yaþayan kültürdeki
kullanýmlarýyla ilgilenir. Popüler temsillerin hangi baðlamlarda nasýl okunduðunu çözümlemek ve gündelik olan aracýlýðýyla popüler temsilleri anlamak, ayný zamanda yerel ve küresel arasýndaki kültürel akýþa odaklanmayý
gerektirir. Bu baðlamda popüler kültür incelemeleri ayný zamanda hem uluslararasý ve karþýlaþtýrmalý bir bakýþý hem de yerel olaný ele alan bir anlayýþý
sergilemektedir. Küresel ve yerel/ulusal kültürel formlarla marjinal ve egemen olan ürünlerin sýkça yer deðiþtirerek medya aracýlýðýyla tüketim platformuna taþýnmasý, gündelik yaþam formlarýný dönüþtürmektedir. Medyanýn popüler kültürel sembolleri üretmesi, pazarlamasý ve tüketime sunmasý,
dünyanýn farklý yerlerinde ayný pembe diziyi baðýmlýlýk düzeyinde izleyen
hayranlar kitlesi yaratabildiði gibi bir toplumda üretilen popüler kültürel
bir formun, yerel, geleneksel özellikleri ile küresel olaný bir araya getirerek
kültürel melezleþmeye yol açabilmektedir. Ayrýca hem küresel hem de yerel
seviyede üretilen popüler kültürel temsiller aracýlýðýyla kimlikler dünyasý da
alt-üst olmaktadýr.46
Ýnternet ve diðer yeni teknolojilerin saðladýðý olanaklar sayesinde, birbirinden farklý yaþam formlarý ve kültür örüntüleri daha önce görülmemiþ bir
hýz, serbestlik ve yaygýnlýkla dünyayý dolaþmaktadýr. Görüntüler ve düþünceler, bir yerden diðerine daha kolay ve hýzlý bir þekilde gönderilebilir hale
geldikçe, insanlarýn yaþamlarýný gittikçe daha doðrudan ve derinden etkilemektedir. Bu hususta Waters, küreselleþme sürecinin hýzýný artýran temel
unsurun, toplumlar ve insanlar arasýndaki kültürel sembol alýþveriþinin sýklaþmasý olduðunu belirtmektedir.47 Ýletiþim teknolojilerindeki geliþmelere baðlý
olarak artýþ gösteren insanlar ve toplumlar arasýndaki kültürel sembol alýþ45 Kýrca, “Medya Ürünlerinin Küresel Yayýlýmý, Yerelleþtirilmesi: Ulusaþýrý Kimliklerin Yaratýlmasý”,
s. 174.
46 Nuran Erol Iþýk, “Kültürel Bir Kimlik Olarak Delikanlýlýðýn Yükseliþi”, Doðu Batý, 2001, 15 (4), s.
122–123.
47 Malcolm Waters, Globalization, Routledge Publications, 2nd Edition, London, 2001, s. 182–
196.
173
veriþi, toplumda geçerli olan deðerler sistemini ve tüketim kalýplarýný dönüþtürerek yeniden oluþturmaktadýr. Kültürel alandaki küresel deðiþmeyi
tanýmlarken, söz konusu kitlesel "tüketim"in toplumsal iþlevinin türdeþ nitelikler göstererek bir anlamda dünya toplumlarýnýn ortak paydasý haline geldiðini ve "kimliðin", tüketim kültürünün temel kaynaðý ve bireyin kendini
ispat ve ifade aracý olarak iþlev gördüðünü belirtmek gerekir. Günümüzde
kültürel uygulamalar çoðu kez kent ve ulus gibi sabit yerellikleri aþmakta ve
sonunda egemen küresel temalarla etkileþim yoluyla yeni anlamlar kazanmaktadýr.48
Medya aracýlýðýyla kýsalan mesafeler ve bilginin hýzlý dolaþýmý, geleneksel algýlama ve yaþama biçiminin istikrarlý zaman ve mekân anlayýþýný aþýndýrmaktadýr. Bir bilgi edinme ve kültür aktarma aracý olarak medya, kültürün piyasa mantýðý içinde tüketilmesine aracýlýk edebilmektedir. Esasýnda
onun en çok eleþtirilen tarafý da bu yönüdür. Kültürel sermaye ve birikim,
medya sayesinde kendini sunmada eþsiz bir araç bulduðunu zannederken;
o araç kültürel birikimi kendi iþleyiþ mantýðýna uygun bir biçimde metalaþtýrarak dönüþtürebilmektedir. Burada aktarýlan ise, herkesin, daha doðrusu
müþterinin ihtiyaçlarýna göre biçim ve içerik deðiþtirmiþ bir popüler kültürdür.49 Tarih boyunca kültür ürünleri çeþitli biçimlerde varlýðýný korumuþtur.
Ancak bu ürünlerin büyük þirketler tarafýndan küresel boyutlarda üretilip
pazarlanmasý daha çok günümüze özgü bir olgudur. Bugün popüler kültür
yalnýzca bir takým mallarý ve gündelik yaþam pratiklerini deðil, onlarýn beraberinde getirdiði dünya görüþlerini de popülerleþtirmektedir. Böylece, kapitalist sistemin ve onun ürettiði piyasa iliþkilerinin evrenselliðini savunan
ideolojik jargon geniþ kitleler tarafýndan onaylanmýþ olmaktadýr.
Kültürel, ekonomik ve siyasal süreçler sosyal hayatýn birbirinden ayrýlmaz parçalarýdýr. Kültürel olan siyasal ve ekonomik olan için hayatidir. Kültür; sadece deðerleri, yargýlarý, tutumlarý vb. taþýyan, aktaran ve geniþ kitlelere ulaþtýran, böylece toplumun varlýðý ve bekasýna katkýna bulunan düþünsel bir süreç deðildir. Ayný zamanda ve daha fazlasý olarak o, insanlarýn
sosyal yaþam örüntülerinin en güçlü ve canlý kaynaðýdýr. Kültürü biçimlendiren, insanlarýn yaþam deneyimleri olduðu için, bir toplumun kültürü bütün
insani yaþam formlarýnýn oluþturduðu tecrübeler toplamýdýr. Bu yaþam deneyimi bir zamanlar belli bir coðrafi bölgeye ait, yerel ve doðrudan birebir
iliþkilerle oluþurken, þimdilerde küreselleþme sürecinin yoðun ve karmaþýk
iliþkiler aðýnda buna dolayýmlý, dýþarýdan ve uzaktaki baþkalarýnýn yaþam
48 Steger, Küreselleþme, s. 100.
49 Celaleddin Çelik, “Kitle Ýletiþim Araçlarý ve Popüler Kültür Ýliþkisine Sosyolojik Bir Yaklaþým”,
Medyada Yeni Yaklaþýmlar, Metin Iþýk (ed.), Eðitim Kitabevi, Konya, 2004, s. 73.
174
deneyimleri ve özellikle dünyaya egemen küresel bir pazarýn yaþam koþullarýnýn belirlediði planlý yaþam deneyimleri eklemlenmektedir.50
Küreselleþmenin kültürel alandaki etkilerini "homojenleþme" ve "yerelleþme" olmak üzere iki baþlýk altýnda topladýðýmýzda, sermayenin küreselleþmesi, teknolojik geliþmeler, medya ve internet aracýlýyla görselliðin egemenliðini ilan etmesi ve nihayet küreselleþmenin Batý merkezli dili, homojenleþmeyi meydana getiren unsurlar olarak belirginleþmektedir. Bunlar içinde
homojenleþmeyi belirginleþtiren ve yaygýnlaþtýran baþlýca unsurun popüler
tüketim kültürü olduðu görülmektedir. Bu kültür Adidas, McDonald's, Disney, MTV gibi pek çok þirket tarafýndan bütün dünyaya yayýlmaktadýr. Tüketimcilik ilk önce ekonomik bir olgu olarak ortaya çýkmýþ, kapitalizmin geliþmesiyle birlikte yayýlarak zamanla toplumsal konum göstergesi haline gelmiþ ve nihayet, artýk sadece ihtiyacý karþýlamaya yönelik basit bir ekonomik
olgudan ziyade bir deðer olarak yaptýrým gücüne ulaþmýþtýr.51
Popüler kültür neredeyse bütün geleneksel beðeni ölçütlerini yýkmakta
ve kültürel farklýlýklarý bir taraftan teþvik ederken, diðer taraftan kültürel
olan her þeyi birbiriyle karýþtýrmakta, birbiri içine eklemlenmeye zorlamakta ve homojenleþmiþ bir kültür ortaya çýkarmaktadýr. Bu nedenle popüler
kültür yalnýzca kültürel yýpranmýþlýða neden olmakla kalmamakta, ayný zamanda totaliteryanizme de hizmet etmektedir. Popüler kültürün küresel kültür
örüntüleri aracýlýðýyla edindiði bu karakteristiðin, genel kültürel ortamdaki
deðiþimlerden baðýmsýz düþünülmesi mümkün deðildir. Kültür içindeki çok
yönlü gidiþ geliþlerin artmasýndan, anlam sistemlerinin ve simgesel biçimlerin geniþ ölçekli aktarýmýndan dolayý dünya, sömürgeciliðin yükseliþ dönemlerinde olduðu gibi sadece siyasal ve ekonomik anlamda deðil, kültürel yapýlanma çerçevesinde de giderek tek bir mekâna dönüþmekte; karþýlýklý kültürel etkileþim ve alýþ-veriþin hýzlandýðý, kültürel kapalýlýðýn neredeyse imkansýzlaþtýðý yeni bir evrimsel forma bürünerek hýzla deðiþmektedir.52 Küreselleþme sürecinde, yaþam tarzý olarak sloganlaþtýrýlan ve toplumun üst katmalarýndan alt katmanlarýna doðru yayýlan popüler kültürde insanlarýn bedenlerine yönelik tasarruflarý, giysileri, konuþmalarý, boþ zamaný kullanma
biçimleri, yiyecek-içecek tercihleri, ev, otomobil, tatil seçimleri vb. unsurlar,
tüketicinin beðeni üslubunun bireysel iþaretleri olarak tanýmlanmaktadýr.
Bu dönemde bireyler kendilerinin ve diðerlerinin toplumsal konumlarýný,
tüketilen imajlar aracýlýðýyla algýlamaya ve tüketim endüstrisi, kendi tasarladýðý sosyo-kültürel yaþam tarzlarýný reklâm, moda gibi popüler kültür araç50 Ýrfan Erdoðan ve Korkmaz Alemdar, Popüler Kültür ve Ýletiþim, Erk Yayýnlarý, Ankara, 2005, s. 22.
51 Aktý, Sosyolojik Açýdan Küreselleþme ve Din, s. 144.
52 Waters, Globalization, s. 62–68.
175
larýyla toplumun bütün kesimlerinde kalýplaþmýþ davranýþ biçimleri haline
getirmeye baþlamýþtýr.53
4. Kültürel Küreselleþmenin Dine Etkisi: Din(ler)in Yeniden Biçimlenen
Toplumsal Formlarý
Kültürel küreselleþme baðlamýnda küreselleþmenin din üzerindeki en önemli
etkilerinden birisi, dini küresel bütüne çekerek geçmiþte özdeþleþmiþ olduðu gelenekten uzaklaþtýrmasý ve otantikliðini kaybettirmesidir. Küresel kültür, bir taraftan metalarýn, diðer taraftan her türlü deðer ve inancýn süratle
tüketimini saðlayarak yoðunluðu giderek artan bir sekülerleþmeyi beraberinde getirmektedir. Küreselleþmenin bir sonucu olan tüketim kültürü, gündelik hayatýn pek çok alanýný sarýp sarmaladýðý gibi dini hayatýn pek çok
unsurunu da gündelik tüketimin bir parçasý haline getirmektedir. Ancak burada dini hayat unsurlarýnýn tüketilmesi ile kastedilen, onlarýn tamamen
ortadan kalkýp anlamsýzlaþmasý deðil, tüketim kültürünün belirleyici bir unsur
olmasýyla birlikte inançlarýn deðer kaybýna uðramasýdýr. Bir örnek vermek
gerekirse, günümüzde en çok tüketime sunulan meþhur bir futbolcu, bir
þarkýcý ve bir politikacý gibi hýzla popülerleþen figürler, dini figürlerin önüne
geçmekte ve insanlarýn dünyalarýnda daha fazla yer bulmaktadýr. Bu bakýmdan tüketim kültürü insanlarýn inanç dünyalarýnda deðer kaybýna neden
olmakta ve din ile iliþkilerini zayýflatmaktadýr. Din, toplumsal ve kültürel
kimlik kategorilerinin belirlenmesinde ve korunmasýnda önemli bir iþleve
sahip bulunmaktadýr. Küresel kültürün taþýyýcýlarý ile karþýlaþan toplum veya
birey önce kendi kimliðinin belirlenmesinde önemli bir konuma sahip olan
dine müracaat etmekte ve onu sorgulamaktadýr. Böyle bir durumda din iki
ayrý tepkinin kaynaðý olabilmektedir. Birincisi, özellikle Batý dýþý toplumlarda kimliðin önemli bir kaynaðý olan din, küreselleþme karþýsýnda toplumu
yeniden moral açýdan þekillendirmeyi amaçlayarak fundamentalist hareketler için kültürel bir kaynak iþlevi görmektedir. Ýkincisi ise, mesajýný iletmek
üzere medya, internet gibi küresel imkânlardan yararlanan ve böylece eski
otantikliðini koruyamayan din, küreselleþmenin meþrulaþtýrma aracýna dönüþebilmektedir. Böylece bu ikinci durumda bireyler ve toplumlar küresel
kültürden daha kolay etkilenmektedir. Çünkü küresel kültürle karþýlaþan insanlar veya toplumlar bu kültürün yapýp etmelerini daha kolay meþrulaþtýrmaktadýr.54
53 Þahin, “Postmodern Dönemde Tüketim Olgusunun Sosyo-Kültürel Analizi ve Yabancýlaþma”, s.
179.
54 Manuel Castells, “Aðda Küreselleþme, Kimlik ve Toplum”, Küresel Kuþatma Karþýsýnda Ýnsan,
Mustafa Armaðan (haz.), çev. Þahabettin Yalçýn, Ufuk Kitaplarý, Ýstanbul, 2004, s. 125.
176
Küreselleþen dünyada dinlerin toplumsal formlarýna iliþkin açýklamalar,
genellikle, kutsal ve dindýþý alanlar ile dinler arasýndaki iliþkilerin sýnýrlarý
ve bu sýnýrlarýn nasýl oluþturulduðu sorusu çerçevesinde incelenmektedir.
Bu soruya verilen yanýtlar, mekansal, zamansal ve toplumsal yanýtlar olmak
üzere üç grupta toplanabilir: Ýnsanlýk tarihinin hemen hemen her döneminde kutsal mekânlarýn, kutsal zamanlarýn ve kutsal kiþilerin varlýðýna rastlamaktayýz. Bu çerçevede, belli mekanlar din adýna izole edebilir, belli zamanlar dini zamanlar olarak sýnýrlanabilir ve din belli insanlarla iliþkilendirilebilir. Ancak bu açýklamalar, genellikle, mutlak ve deðiþmez bir içeriðe sahip
deðildir. Kutsal mekânlar dinlere göre deðiþken ve geçici olabilir, kutsal zamanlar baþlangýcý ve sonu itibariyle belirsiz olabilir ve nihayet bireyler için
kutsallýk statüsü kazanýlabilir ya da kaybedilebilir.55 Ayrýca dini (kutsal) ve
dindýþý arasýnda bu tür bir tanýmlamanýn ima edeceði belirsizlik, içinde bulunduðu sosyal baðlama göre deðiþkenlik gösterebilir. Bu durumda dini olan
ile din dýþý (profane) olaný herhangi bir yöntemle birbirinden ayýrmak, kültürel açýdan o kadar da önemli görünmemektedir.56
Ýnsanlýk tarihinde ekonomi, devlet, siyaset, bilim ya da eðitim ve teknoloji gibi din alaný dýþýnda güçlü sosyal sistemlerin geliþmesi, din alanýnda da
deðiþimleri ve farklýlýklarý beraberinde getirmiþtir. Tarihin farklý dönemlerinde ve farklý dinlere göre deðiþen dini toplumsal formlar, çeþitli dinlere
mensup kiþilerin ayný toplumda "bir arada yaþama" problemini de içeren
pek çok sorunu dinlerin karþýsýna çýkarmýþtýr. Dini, hem dindýþý kabul edilene göre baþka bir þey olarak hem de baþka dinlere kýyasla farklý bir olgu
olarak yapýlandýrmanýn iki yönlü zorluðu; nerede, ne zaman ve kim için hangi dinin uygulanacaðýný açýklayan biçimler ve mekanizmalarýn varlýðýný zorunlu kýlmaktadýr. Bu üç belirleme þekli de önemlidir. Bununla birlikte, diðerleri arasýnda kim için sorusu günümüz küresel toplumunda en önemli ve tartýþmalý sorudur. Bu çerçevede küreselleþme kuramcýsý Beyer'in sýnýflamasýndan hareketle çaðdaþ küresel dünyada dinlerin en yaygýn toplumsal formlarýný; kurumsallaþmýþ ya da örgütlü din, siyasallaþ(týrýl)mýþ din, cemaatçi/bireyci din ve sosyal hareket dini olmak üzere dört baþlýkta toplayabiliriz.57
55 Kutsalýn belirleyici faktörleri, türleri, kutsal zaman ve mekanýn temel özellikleri konusunda
ayrýntýlý bilgi için bkz. Mircea Eliade, The Sacred and The Profane: The Nature of Religion, renewed edition, translated by Willard R. Trask, Harcourt, Inc., USA, 1987, s. 20-115; Baki Adam,
“Kutsal ve Kutsal Olmayan”, Din Bilimleri II. Ankara Üniversitesi Uzaktan Eðitim Yayýnlarý, Ankara, 2006, s. 246-283.
56 Peter Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, Handbook of the Sociology of Religion, Michele Dillon (ed.), Cambridge University Press, Cambridge,
2003, s. 53.
57 Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, s. 54.
177
4.1. Kurumsallaþmýþ ya da Örgütlü Din
Çaðdaþ toplumda organizasyonun en önemli avantajlarýndan biri, toplumsal sýnýrlarýn oluþturulmasýnda kolaylýk saðlamasýdýr. Organizasyonlar
kiþileri kendilerine mensup olanlar ve olmayanlar; sosyal davranýþlarý ise
organizasyonun parçasý olanlar ve olmayanlar þeklinde ikiye ayýrýrlar. Onlar
bu farký yürürlükteki kurallarýn organizasyonun içinde ya da dýþýnda oluþu
ve özellikle üye, müþteri, ofis sahibi ve benzeri sosyal roller yoluyla mensup
olanlar ve olmayanlar þeklinde tanýmlamaktadýr. Dini organizasyonlarýn,
kendilerinin tâbi olduðu durumlar, kimlerin idarelerine tabi olduklarý ve en
tipik faaliyetlerinin nerede gerçekleþeceði konusundaki tutumlarý oldukça
açýktýr. Ayrýca onlar her zaman faaliyetlerinin yöneldiði açýk bir amaca sahiptir. Böylece içgüdüsel olarak kýsmi ve soyut olan fonksiyonlara, hedeflere, kategorilere somut ve temsili bir biçim verebilirler. Organizasyonlar, baþka þartlar altýnda toplumun birçok üyesi tarafýndan kabul görmeyen farklýlýklarý karmaþýk ve çoðulcu bir sosyal çevrede taþýyabilirler. Organizasyonlarýn stratejileri, belli amaçlar için belli zamanlarda ve belli mekânlarda toplumun bazý bireylerini hedef almak ile toplumun tüm bireylerini hedeflemek arasýnda deðiþebilir. Ýçyapýlarý üniversiteler, þirketler ya da devlet kurumlarýnda olduðu gibi açýk seçik de olabilir; belli amaçlara yönelik sosyal
aðlar içinde daha görece, gayri resmi bir þekilde de olabilir.58
Günümüz toplumunun en dikkat çekici özelliklerinden biri organizasyonlarýn hayatýn her alanýna yayýlmasýdýr. Bu organizasyonlar, dünyanýn her
yerinde toplumsal ve dini hayatý çeþitli þekillerde etkilemektedir. Bununla
birlikte bu organizasyonlarýn en güçlüleri dini, ekonomik ve politik olanlardýr. Ulusal ve uluslararasý alanda devlet dýþý organizasyonlar (NGO), varlýklarýný, her geçen gün daha yakýndan hissettirmektedir. Gücü, büyüklüðü,
içyapýsý ve kararlýlýðý birbirinden farklý çok sayýda dini organizasyon, dinlere
diðer herhangi bir formdan daha fazla somutluk kazandýrmaktadýr. Örneðin, Batý'da Roma Katolik Kilisesi çok sayýda alt örgütlenmesi ile bu organizasyonlarýn en büyüðü ve en yaygýnýdýr. Roma Katolik kilisesi baþlangýcýndan itibaren tek evrensel kilise olmayý amaçlamýþtýr. Ancak bu kilise yirminci
yüzyýla kadar genellikle Avrupa ve denizaþýrý ülkelerde teþkilatlara sahip
olan Avrupalý bir kurumdu. Kilise, Papa II. Jean Paul'ün papalýðý sýrasýnda,
dünyanýn her tarafýnda insan haklarýný savunan bir ses olarak küreselleþmeyi yakalamýþ ve dünya çapýndaki Katolik örgütlenmelerinde son derece önemli
artýþlar yaþanmýþtýr. Pentakostalizm, Karizmatik Hristiyanlýk ve Sufizm gibi
diðer dini gelenekler de hýzla küresel hale gelmiþtir. Ayrýca, küresel örgüt58 Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, s. 54–55.
178
lenme, "New Age" taraftarlarýnýn olduðu gibi çeþitli yeni dinlerin ve yeni
dini hareketlerin de ayýrt edici özelliði olmuþtur.59 Bilindiði gibi her kurumsallaþmýþ din farklý organizasyonlara sahiptir. Bunlar Budist manastýrlarýndan,
Hindu tapýnak organizasyonlarýna, Ýslamiyet'teki tarikat yapýlanmalarý ve dini
gruplardan Hýristiyan pentekostal kiliselerine, Müslüman, Hýristiyan ve Hindu hac organizasyonlarýndan uluslar arasý Taoculuk merkezlerine kadar çok
geniþ bir yelpazeye yayýlmaktadýr. Bu teþkilatlarýn büyüklükleri, en yerelden
en küresele kadar, örneðin New York Brooklyn'de dükkan önü kiliselerinden,
Ýsrail'deki uluslararasý Ortodoks Yahudi organizasyonlarýna kadar deðiþir. Ayrýca bunlar yeni bir dine biçim vermede ya da tanýnmakta olan bir dini somutlaþtýrmada en önemli unsurlardýr. Bununla birlikte bir dini organizasyonun
meþruiyetinin toplumsal oluþumunda rol oynayan en önemli iki unsurdan söz
edilebilir: Zaman ve dini organizasyon üyelerinin sayýsý.60 Günümüzde, Bahailik ya da Siyantoloji (Scientology) tarikatý gibi nispeten yeni olan bazý dini
oluþumlarýn ya da Roma Katolik Kilisesi gibi kurumsallaþmýþ dini oluþumlarýn, örgütlenmelerini teolojik merkezlerinde gerçekleþtirdikleri ve güçlü organizasyon stratejileriyle kendilerini baþarýyla temsil ettikleri anlaþýlmaktadýr.
Bununla birlikte, küreselleþen dini örgütlerin, geleneksel dini yapýlarýný içinde yaþadýklarý ülkenin toplumsal koþullarýna uyarlayarak yeniden yapýlandýrdýklarý görülmektedir. Bu durum, küreselleþmenin kurumsal dini deðiþim üzerindeki etkisinin somut göstergelerinden biridir. Bu çerçevede Yang ve Ebaugh, dünyanýn çeþitli yerlerinden Amerika'ya göç eden farklý dini geleneklere
mensup insanlarýn teolojik algýlarýndaki deðiþimi üç baþlýk altýnda toplamaktadýr: (a) Örgütlenme þekli ve ritüellerde cemaatçi yapýyý benimseme, (b)
teolojik temellere dönüþ ve (c) diðer halklarý da içine alacak þekilde geleneksel dini sýnýrlarý geniþletme. Yang ve Ebaugh'a göre, geleneksel dini merkezlerinden uzaklaþan çeþitli dinlerin maruz kaldýðý bu süreçler, dini geleneklere
küresel dini sistemlerinin gücünü kullanma imkaný vermektedir.61
4.2. Siyasallaþ(týrýl)mýþ Din
Günümüz toplumunda, dinlerin mensuplarý baþkalarý ya da baþka din
mensuplarý tarafýndan kategorize edilmeye karþý direnç gösterirler. Çünkü
onlar bu þekilde dindýþý alanlarýn sekülerleþmesini ve dinin kendi alanýyla
59 Jose Casanova, “Religion, the New Millennium and Globalization”, Sociology of Religion, 2001,
62 (4), s. 415-441.
60 Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giriþ (2. Baský), çev. Ýhsan Çapcýoðlu, Halil Aydýnalp, Birleþik
Kitabevi Yayýnlarý, Ankara, 2009, s. 129–133.
61 Feggang Yang ve Helen Rose Ebaugh, “Yeni Göçmen Dinlerdeki Deðiþimler ve Küresel Etkileri”,
çev. Ýhsan Çapcýoðlu, Din Sosyolojisi: Klasik ve Çaðdaþ Yaklaþýmlar –I-, Çizgi Kitabevi Yayýnlarý,
Konya, 2006, s. 158.
179
sýnýrlý kalmasýný kabul etmek zorunda kalýrlar. Bu direniþin genellikle en yaygýn görünümü, devletin yasama, yürütme erklerini ve askeri yapýsýný, dinin
kurallarýný ve uygulamalarýný empoze etmek için kullanmak anlamýna gelen
politize olmaktýr. Bu yöneliþ günümüz toplumunda dini yapýlarýn ordunun ya
da devletin görünen yüzü olmasý veya ayný anlamda devletin dinin bir ifadesi
olmasý þeklinde farklý bir sosyal biçime bürünebilir. Devletin sýnýrlarý içindeki
insanlarý ortak yasalar etrafýnda bir araya getirme kapasitesi ya da belli bir
dini insanlarýn günlük yaþamýnýn kaçýnýlmaz bir bölümü haline getirmesi, bu
dinlere bir devlete baðlý olmayan dinlerin baþarabileceðinin ötesinde bir duruþ kazandýrýr. Günümüzde dine böyle bir þekil verme eðilimi, en radikal biçimiyle, Ýran ve Afganistan gibi bazý Ýslam ülkelerinde görülmektedir. Bununla
birlikte bu durumun farklý örneklerine, devletlerin kimlik ve ideolojilerinin
belli bir dini içeriðe sahip olduðu pek çok ülkede rastlanabilmektedir. Örneðin, Ýsrail, Hindistan, Pakistan, Bangladeþ, Zambiya, Sri Lanka, Tayland, Endonezya, Rusya ve daha etkin þekilleriyle Ýngiltere, Ýsveç ve Almanya gibi
Avrupa ülkeleri bu durumun önemli temsilcilerini oluþturur. Görüldüðü gibi
ister Ýslam, Hýristiyanlýk ve Yahudilik olsun, isterse Hinduizm ya da Budizm
olsun bu örneklerin hepsinde din örgütsel bir ifadeye sahiptir. Devlet dini ya
da devletin dine sosyal bir form kazandýrmak için kullanýldýðý ülkelerde dinin
politize olmuþ ya da devletleþmiþ yorumu temel dini form haline gelir. Günümüz Hindistan'ýnda Hinduizm örneðinde olduðu gibi örgütlenmiþ dinin zayýf
ya da muhalefete açýk olduðu yerlerde devlet aygýtýnýn genel anlamda ya da
belirsiz bir þekilde kullanýlmasý dinin farklýlaþmasý konusunda, ona genel sembolik bir kabulleniþ saðlama dýþýnda herhangi bir katkýda bulunmaz. Ayrýca
bu süreçte, devletin, dine iliþkin olgu, olay, durum ve süreçleri kendi isteði
doðrultusunda þekillendirerek dini kontrol altýna alma özelliðine sahip olduðu belirtilmelidir. Dünyanýn pek çok ülkesinde dinler bu anlamda politik bir
araç haline gelmiþtir. Endonezya, Çin ve Rusya gibi ülkeler günümüzde din
kabul ettikleri oluþumlarý kýsýtlý bir listeyle sýnýrlandýrmaktadýr. Endonezya'da
devlet tarafýndan tanýnan dinler sadece Ýslam, Protestanlýk, Katoliklik, Hinduizm ve Budizm'dir. Çin'de bu liste hemen hemen aynýdýr. Rusya'da mevcut yasalara göre sadece belli bir tarihten önce yerleþmiþ dinler yasal din sayýlýr.
Baþka birçok ülkede nelerin din sayýlacaðý açýkça sýnýrlandýrýlmamýþ olsa da
Japonya, Arjantin, Fransa gibi ülkelerde yeni ve marjinal dinlerle ilgili anlaþmazlýklar yaþanmaktadýr. Dünyanýn hemen her ülkesinde devletler, dünya dinleri sayýlan yaygýn dinleri ya da kendi ülkelerinde uzun bir geçmiþe sahip olan
dinleri kayýrmaktadýr.62
62 Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, s. 56.
180
4.3. Cemaatçi/Bireyci Din
Dinlerin bu formu, kurumsal dini baðlýlýklarýn ötesinde bireysel ve cemaatçi oluþumlarý tanýmlamak için kullanýlmaktadýr. Bu kategorideki dini
formlar, din ile henüz din þeklini almamýþ yapýlanmalar arasýndaki sýnýrý
göstermektedir. Bugün dünyanýn birçok yerinde, tarihte pek çok toplumda
olduðu gibi, din adýný verdiðimiz olgu, yerel ve bölgesel farklýlýklarý içinde
barýndýrmaktadýr. Bunun güncel örnekleri; Hindistan, Çin ya da Afrika'nýn
bazý bölgelerinde görülen yerel dini uygulamalar, dünyanýn çeþitli yerlerindeki yerli insanlarýn yaþamlarýnýn dini boyutlarý ya da Bellah ve arkadaþlarýnýn sheilaism baþlýðý altýnda topladýklarý bireysel uygulamalar ve
dinlerden herhangi birisine dahil edilmemiþ bütün bir kültürel uygulamalar düzeni olabilir.63 Din dýþý kültürel uygulamalara, Batýda hallowen, paskalya gibi dini bayramlarda yapýlan kutlamalar örnek verilebilir. Bu kutsal
günlerin hepsi bir bakýma dinseldir ve genellikle kurumsallaþmýþ dini geleneðin bir parçasý gibi algýlanýr. Fakat bunlardan hiçbirisi bilinen anlamýyla din ve ibadet kategorisine dahil edilemezler, çünkü bu tür kutlamalara katýlanlar bunlarýn din olarak algýlanmasýný hedeflemezler. Aslýnda
onlar buna karþý deðillerdir, ancak hiçbir kurumsallaþmýþ din bu uygulamalarý sahiplenmez. Bu tür dini ifadeler, diðer dini formlarla iliþkilendirildiklerinde din gibi görünürler. Onlar için model teþkil eden sadece kurumsallaþmýþ dinlerdir, bu yüzden ibadetlerle benzerlik gösteren sosyal faaliyetler din gibi anlaþýlabilir ya da din muamelesi görebilir. Bu noktada, birçok sosyolog ve diðer alanlardan araþtýrmacýlarýn sorduðu þu soruyu sormak gerekir: Din olarak tanýmlanan bütün bu uygulamalarýn ortak tanýmlayýcý özelliklerinden söz edilebilir mi? Bu soruya verilebilecek en uygun
yanýt; neyin din sayýlacaðýný belirleyenin dinlerden türetilmiþ karakteristik özellikler deðil, dinlerin bizzat kendisi olduðudur.64 Genel bir gözlem
olarak dini meydana getiren ve þu veya bu tavýrlardan oluþan bu biçimlerin deney-üstü aþkýn bir boyutu vardýr. Dini perspektiften bu ritüeller, semboller, pratikler vs. onlarýn belirleyici unsurlarýdýr. Bu unsurlar, yaþamýn
deneysel, materyal, sýradan ya da içkin boyutlarýyla açýkça tezat içindedirler. Ayrýca din kategorisi altýnda toplanan bütün bu ritüellerin, aþkýn boyutla iletiþimi saðlayan teknikleri ve uygulamalarý vardýr. Bu aþkýn boyutu
anlamak ve ona ulaþmak için dinler arasýnda çok sayýda metottan söz edilebilir. Bu metotlardan bazýlarý dinden sayýlmayan hareketlerle açýk ben63 Bkz. Robert N. Bellah ve diðerleri, Habits of the Heart, Harper and Row, New York, 1985.
64 Bu konuda ayrýntýlý açýklamalar için bkz. “What Counts as Religion in Global Society? From
Practice and Theory”, Peter Beyer (ed.), Globalisierung und Religion: Ausgewahlte Aufsatze aus
der Englischen Literatur, Ergon Verlag, Würzburg, 2001, s. 125–150.
181
zerlikler gösterir. Ancak sonuç olarak þunu da belirtmek gerekir ki, bu biçimsel ortaklýk din (kutsal) ve dindýþý (profane) arasýndaki sýnýrý belirlemek için yeterli deðildir. Bu baðlamda burada tartýþma konusu yapýlan dini
formlar çok daha belirleyicidir.65
4.4. Sosyal Hareket Dini
Küreselleþmenin homojenleþtirici etkisi ve ayný zamanda çok farklý ve
zýt kültürleri bir arada yaþamak zorunda býrakmasý, yerelin kendi kültürel
ve dini deðerlerini tehdit altýnda hissetmesine yol açmaktadýr. Bu durumda yerel olan, fundamentalist bir tepkiyle kendine özgü dýþlamacý ve savunmacý cephesine çekilmektedir. Fundamentalist hareketlerin modernliði reddi, modern bilgiyi kendi akýlcý baðlamýndan koparýp dinin hizmetine
vermeyi hedeflemektedir. Bu ise, modernizmden alýnan öðeleri, sosyo-kültürel baðlamlarýndan ayýrmak anlamýna gelmektedir. Aslýnda modern hayatýn sosyo kültürel altyapýsýnýn arýndýrýlmasý, fundamentalizmin tanýmýndaki öze dönüþü ifade etmektedir. Bu bakýmdan fundamentalistlerin hem
bilimsel bilgiden faydalanmak, hem de onun akýlcýlýða dayalý kültürünü
reddetmek istedikleri söylenebilir.66 Bu çerçevede Beyer, küreselleþmeye
tepki gösteren dini hareketlerle, farklýlýðý hoþ karþýlayan dini hareketler
arasýnda bir ayrým yapmaktadýr. Küreselleþmeye tepki gösteren dini hareketler, eski kimlikleri tehdit eden küresel akýmlara tepki gösteren çeþitli
fundamentalist hareketleri içermektedir. Diðer grup dünya kültürüne kendisi nihai bir anlam kazandýrmaya çalýþan dindar çevreci hareketler gibi
liberal hareketlerden oluþmaktadýr.67 Frank J. Lechner ise, küresel kültürün çeþitli fundamentalist hareketlerin hedefi haline geldiðini belirtmektedir. Lechner'a göre bu durumun bir açýklamasý, modernitenin sadece bir
sosyal konu olmayýp ayný zamanda gerçek anlamda dünyaya iliþkin farklý
bir bakýþý savunmayý gerektiren bir dünya görüþü olmasýdýr. Kendilerini
Tanrý'nýn savunucularý olarak gören dini hareketler yeryüzünde Tanrý krallýðýný kurmak istemektedir. Bu tür dini hareketler, anlamlý bir sosyal düzenin temeli olarak kutsal geleneði yeniden oluþturmaya yönelik bir çabayý
temsil etmektedir. Bu çaba, evrenselleþtirici küresel kültür karþýsýnda belli
bir kültürel özgünlüðü saðlamak ya da korumak için ortaya konan diðer
çabalardan birisidir. Bu hareketler içinde yer alan kiþiler de küresel sahne65 Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, s. 57–58.
66 Bassam Tibi, “Siyasi Ýslam, Köktendincilik ve Modernizm Yakýn Doðu’nun Arap Kesiminde Laikliðe Baþkaldýrý”, Kötendincilik ve Çoðulculuk, çev. Nezih Pala, Coþkun San (ed.), Bizim Büro
Basýmevi, Ankara, 1996, s. 53.
67 Peter Beyer, Religion and Globalization, Sage Publications, London, 1994, s. 206–225.
182
de önemli aktörler haline gelmiþtir.68 Sonuç olarak, deðiþen küresel koþullar, sadece köktenciliðin baðlamý ya da hedefi deðil, ayný zamanda bu koþullarý yoðunlaþtýran birincil etmendir. Beyer'e göre ise, toplumun küreselleþmesi, dinin yenilenen kamusal etkisi için verimli bir zemin sunabilir.69 Ancak
Beyer, dinsel aktörlerin ve inançlarýn, küresel durumla ilgili söylemde küresel iliþkileri þekillendiren kurumlar içinde olduðundan daha önemli bir rol
üstleneceðine inanmaktadýr. Beyer'e göre, dine þekil vermenin bir baþka yolu
olarak sosyal hareketler incelendiðinde, bir sosyal hareketi neyin oluþturduðu konusunun son derece tartýþmalý olduðu görülmektedir. Konumuzun kapsamý açýsýndan belli ortak özelliklerin tanýmlanmasý sýnýrlama açýsýndan faydalý olabilir. Bilindiði gibi sosyal hareketler, mevcut toplumsal düzende deðiþiklikler meydana getirmek ve yeni bir toplumsal düzen oluþturmak için,
insanlarýn, fikirlerin ve maddi kaynaklarýn harekete geçirilmesiyle uðraþýrlar. Onlarýn, günümüzde olduðu gibi, yakýn iliþkide olduklarý örgütlenmeler
bulunmakla birlikte, bu örgütlenmeler sosyal hareketlerle iç içe deðildir.
1960'lar sonrasý kadýn hareketleri ve çevreci hareketler bu durumun örnekleridir. Her birinin kendileriyle özdeþleþmiþ örgütleri olsa da (kadýn örgütleri ya da Greenpeace gibi) bu hareketlere somut yapýsýný kazandýran þey,
örgütlerin isimlerinden çok protestolar, aykýrý yayýnlar, toplumsal tartýþmalar, lobi faaliyetleri ve diðer sembolik hareketlerdir. Örgütlerdekinden farklý
olarak, hareketleri yapýlandýran eylemler, onlarý geliþtiren ve yenileyen taraftar eylemleri deðildir. Bununla birlikte dini hareketler örgütlerin aksine,
zaman ve mekâna baðlý sembolik ihtimallere ya da belirli zamanlara ve
mekânlara, belirli kiþilere olduðundan çok daha fazla baðlýdýr.
Sosyoloji literatüründe dini hareketler olarak adlandýrýlan bu tür oluþumlarýn çoðu, özellikle de yeni dini hareketler aslýnda az önce tanýmladýðýmýz anlamda sosyal hareketler deðildir. Bunlar daha çok belli bir zamanda
ve üye kazanma amacýyla kurulmuþ örgütlerdir. Bu anlamda Brahma Kumaris, Siyantoloji kilisesi (Church of Scientology), Falun Gong, Birleþik Kilise
(United Church of Christ), Soka Gakkai, Hindistan'da, ABD'de, Çin, Kore ve
Japonya'da ortaya çýkan yeni dini örgütlerdir. Bununla birlikte Transandantal meditasyon (Transandantal Meditation), New Age, Neopaganism (Wicca), Tai-Chi Chuan ve Qi Gong gibi bu türden sayýlabilecek baþka dini hareketler de vardýr. Bu örneklerin hepsinde bunlarla iliþkilendirilmiþ ya da özdeþleþmiþ örgütler olsa da katýlýmýn genel özelliði düzensiz, rastlantýsal, ortak bir otoritenin kontrolünden uzak ve bireysel olmasýdýr. Transandantal
68 Frank J. Lechner, “Global Fundamentalism”, A Future for Religion? New Paradigms for Social
Analysis, William H. Swatos (ed.), Sage Publications, London, 1993, s. 27-28.
69 Peter Beyer, Religion in a Global Society, Routledge, New York, 2006, s. 121–186.
183
meditasyon örneðinde olduðu gibi bazý hareketlerde son yýllarda hareket
zayýflarken daha açýk seçik örgütlü bir yapýya yöneliþ gözlenmektedir Özellikle Batý neopaganizmi örneðindeki gibi hareketin fikri yapýsý, kendilerine
göre bireysel bir dini otorite olan inanýþlarýnýn gayri meþru bir þekilde birleþtirilmesi olarak saydýklarý örgütlenmeye karþýdýr. Dolayýsýyla bu tür yeni
paganlar festivaller ya da yýllýk kutlamalar gibi olaylar için toplansalar da
yerleþik bir örgütün resmi bürolarýna sahip olmak bir tarafa çok az üyelik
kurallarýna sahiptir. Dinin bu sosyal formunun görece farklýlýðýnýn bir baþka
göstergesi de bu hareketlerin büyük birleþmelerden, örgütlenmeden, devlet
ve diðer sosyal kurumlar tarafýndan bir din olarak tanýnmadan kaçýnsalar
da kendilerini bu yönlerden birine dahil olma konusunda büyük bir baský
altýnda hissetmeleridir. Neopaganlarda olduðu gibi bazý durumlarda bu tür
bir birleþme ve tanýnmanýn birincil nedeni dinsel özgürlük olabilir.70 Transandantal meditasyonda olduðu gibi baþka durumlarda ise bir hareketin
dinamizmini ve sürekli hareketliliðini saðlamanýn zorluðu örgütsel düzenlilik ve konsantrasyonu takip edilecek cazip bir yol haline getirebilir.71
Küreselleþme süreciyle birlikte komünal dini yapýlanmalarýn sayýsýnda
bir artýþ olduðu açýkça görülmektedir. Bireycilik ve rasyonellik trendlerinin
oluþturduðu modernleþmenin, dinin mahiyetini ve modern dünyadaki konumunu deðiþtirdiði bilinmektedir. Bununla birlikte post-modernizmin, dini,
büyük ölçüde bireycileþmiþ ve inançlarýn bir bölümünde meþruiyetini yitirmiþ olarak, yeni formuyla topluma geri döndürdüðünden bahsedilebilir. Küreselleþme sürecinin yerelliði canlandýrýcý etkisi sonucu, dini hareket ve cemaatleþmede bir artýþ gözlenmiþtir. Ayrýca bu dinsel oluþumlarýn, küresel
ölçekte bir örgütlenme içine girdikleri görülmektedir.72 Bu baðlamda, Ahmediye Hareketi, Fetullah Gülen Cemaati ve Moonculuk gibi çeþitli dini oluþumlarýn küreselleþme þartlarýndan nasýl yararlandýklarý veya bu süreci na70 Din sosyolojisi öðrencileri için olduðu kadar profesyonel araþtýrmacýlar için de baþarýlý bir giriþ
kitabý olan Invitation to the Sociology of Religion’da Zuckerman, ABD’deki dini organizasyonlarýn
yasal anlamda bir din statüsü kazanmak için verdikleri mücadeleyi siyantoloji kilisesi (Church of
Scientology) örneði ile açýklamaktadýr. Zuckerman’a göre Siyantoloji (Scientology), þu sýralar “kült”
etiketinden kurtulmak ve birçok nedenden ötürü –yasal, maddi ve diðer nedenler- “gerçek” bir din
olarak kabul edilmek için uluslar arasý kulislerini sürdürmektedir. Uluslararasý Siyantoloji Kilisesi
tarafýndan hazýrlanan büyük, kalýn kaplý bir kitabýn bölümleri ve ekleri Siyantoloji’nin “gerçek” bir
din olduðunu “kanýtlamaya” çalýþmaktadýr. Eðer onlar, iktidardakiler tarafýndan “gerçek bir din”
olarak kabul edilirlerse, vergi indiriminden toplumsal saygýnlýða kadar pek çok toplumsal yarar
elde edebileceklerdir. Fakat kült olarak adlandýrýlýrlarsa, davalarý, yasal haksýzlýklarý ve toplumsal
dýþlanmayý göze almak durumda kalacaklardýr. Zuckerman, Din Sosyolojisine Giriþ, s. 131.
71 Beyer, “Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society”, s. 56–57.
72 H. Ezber Bodur, “Küreselleþme, Din ve Ulus-Devlet”, Küreselleþme, Ulus-Devlet ve Din, Þahin
Gürsoy, Ýhsan Çapcýoðlu (eds.), Platin Yayýnlarý, Ankara, 2007, s. 23.
184
sýl algýladýklarý, din ve küreselleþme iliþkisi ile ilgili araþtýrma konularý arasýndadýr. Dünyadaki tüm toplumlara Kur'an'ýn gerçek öðretisini yaymak üzere Allah tarafýndan tayin edildiðini ve beklenen Mesih olduðunu iddia eden
Ahmediye Hareketi'nin kurucusu Mirza Gulam Ahmed, iletiþimin, hayatýn
birçok yönlerinde küresel etkiler yaratmadaki önemli rolüne dikkat çekmektedir. Ayrýca Nurculuk hareketinin kurucusu olan ve Gulam Ahmed'in fikirlerini paylaþtýðý iddia edilen Said Nursi'nin de küreselleþme olgusuna önceden dikkat çektiði ifade edilmektedir. Nurculuk geleneðinde yetiþen Fethullah Gülen de iletiþimin geliþmesi karþýsýndaki optimistik yaklaþýmýyla küreselleþmenin sonuçlarýndan yararlanma çabasý içine girmiþ ve faaliyetlerini
bu yönde yoðunlaþtýrmýþtýr. Küresel söyleminin yaný sýra, medyadan ticarete, sanayiden eðitime kadar geniþ bir faaliyet yelpazesiyle küresel alanda
dikkat çeken bir baþka dini hareket de Moonculuktur. Bu çerçevede sýrf dini
program üreten ve elektronik kilise (The Electronic Church) adý verilen dini
yapýlanma da iletiþimin önemini vurgulayýp bundan yararlanarak küresel
faaliyetler içine giren bir baþka örnek olarak dikkatimizi çekmektedir.73
Küreselleþme ve din konusuna dolaylý ya da dolaysýz olarak atýfta bulunan sosyal bilimciler çalýþmalarýný kültürel çoðulculuk üzerinde yoðunlaþtýrmýþlardýr. Bu çerçevede dini organizasyonlarýn küreselleþme karþýsýndaki
tutumlarý ve bunun toplumsal yansýmalarý da ele alýnan konular arasýndadýr. Ayrýca küreselleþmenin bir yandan ulusalcý dini hareketleri teþvik ettiði,
diðer yandan bu hareketlerin küreselleþme sürecine girdikleri de bu kapsamda incelenmektedir. Yine küreselleþmenin bir sonucu olarak dini anlayýþ
ve algýlamalarda deðiþimin yaþanmasý da araþtýrmacýlarýn dikkatini çeken
bir baþka konudur. Ýslam dünyasýnda mistik akýmlarýn kuruluþ dönemlerindeki anlayýþ ve pratikten tamamen farklý bir yapýyý benimsemeleri bu süreçle ilgili görünmektedir.
5. Deðerlendirme ve Sonuç
Morley ve Robins, bilgi ve iletiþim akýþýnýn yaygýnlaþmasý ve kitlesel göçler
sonucu; ulusal sýnýrlarýn giderek aþýndýðý, dolayýsýyla kültür ve kimliklerin
her zamankinden daha sýklýkla karþý karþýya geldiði bir çaðda yaþadýðýmýzý
vurgular. Eskiden kültürler zaman ve mekân sýnýrlarýyla birbirinden ayrýlýrken, günümüzde sabit, bütüncül ve sýnýrlarla çevrili bir kültür kavramý, yerini "kültür kümelerinin küresel devingenliði" ve nüfuz edilebilirliði kavramýna býrakmýþtýr.74 Küreselleþme sürecinin ortaya çýkardýðý toplumlarýn git73 Bodur, “Küreselleþme, Din ve Ulus-Devlet”, s. 30.
74 Morley ve Robins, Kimlik Mekânlarý, s. 125.
185
tikçe birbirine baðýmlý hale geldiði konusundaki bu farkýndalýk, 1960'larýn
sonlarýna doðru geliþmeye baþlamýþtýr. Immanuel Wallerstein75 dünyayý; (a)
ekonomi ve politika alanýnda hakim, (b) sanayileþmiþ, (c) kapitalist ve daha
zayýf üçüncü dünya ülkeleri þeklinde bölümlere ayýran küresel hiyerarþinin
kapitalist dünya ekonomisindeki uzun süreli deðiþimlerin bir sonucu olduðunu savunmaktadýr. Wallerstein, bu geliþmenin küresel bir iþbölümü ve
egemen bir dünya kültürü ortaya çýkardýðýna inanmaktadýr. Söz konusu dünya
kültürü ya da "küresel kültür", Mike Featherstone tarafýndan, "küresel düzeyde özerklik kazanmýþ iletiþim süreçlerini hýzlandýran; toplumlarý ve kültürleri aþan süreçler dizisi" olarak nitelendirilmektedir.76 Robertson ise, dünya
sisteminin ekonomik güçler tarafýndan meydana getirildiðini ve ekonomik
yapýlardan oluþan bir sistem olduðunu belirten geleneksel küreselleþme
görüþünü sorgulamaktadýr. Robertson, bunun yerine, dinin küreselleþme
süreçlerinin ve alternatif yönlere iliþkin çatýþmalarýn gerçekleþtiði önemli
bir alanýn entegre bir parçasý olduðunu ileri sürmektedir. Ona göre küreselleþme süreçleri 1880-1925 yýllarý arasýnda baþlamýþ ve hýzla ilerlemiþtir.77
Bu dönemde, dört ana referans noktasý oluþturulmuþtur: (a) Toplumlar, (b)
bireyler, (c) uluslararasý iliþkiler ve (d) insan. Küreselleþmenin 1960'larda
baþlayan ikinci aþamasý bu dört referans noktasýnýn yeniden yapýlandýrýlmasýný ve problemli hale getirilmesini içermektedir. Dolayýsýyla yirminci yüzyýlýn sonlarýna doðru ulusal kültürler ve buna baðlý olarak kiþinin kimliðini
açýklama ihtiyacý sorgulanmakta; birçok dini örgüt ve hareket, çok uluslu
bir yapýya sahip olduðu için ulusal hükümetlerle çoðunlukla gergin iliþkiler
içine girmektedir. Robertson, dünyanýn birçok yerinde yaygýn olan kilisehükümet gerilimlerinin bu konuyu ortaya koyduðunu iddia etmektedir. Diðer taraftan küreselleþme süreci, toplumlarýn ve bireylerin kimliklerini tartýþmaya açtýðý ve farklý uygarlýklarý tek bir kamusal alanda topladýðý için
dini gelenekler, dünya düzeninin yeni imgeleri için güçlü kaynaklar haline
gelebilmektedir. Bu da bireyin ulusun dinsel kültürüne dayandýrýlmasýnýn ve
dünya düzeninin yeniden þekillendirilmesinin bir yolu olarak dini gruplarýn
ve hareketlerin kök(t)enciliklerine geri dönmelerine yol açmaktadýr. Bu çer75 Immanuel Wallerstein, The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the
European World-Economy in the Sixteenth Century, Academic Press, New York, 1976, s. 229–
233.
76 Mike Featherstone, Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, Sage Publications,
England, 1990.
77 Roland Robertson, “Globalization, Modernization and Postmodernization: The Ambiguous Position of Religion”, R. Robertson, W. R. Garrett (ed.), Religion and Global Order, Paragon House,
New York, 1991, s. 281–291. Ayrýca bkz. “The Globalization Paradigm: Thinking Globally”, D.
Bromley (ed), Religion and the Social Order, Vol. I, New Developments in Theory and Research, JAI
Press, Greenwich, 1991, s. 1–10.
186
çevede dini liderler de küresel tartýþmalar içinde yer alan küresel aktörler
haline gelmiþtir.78 Robertson dinin ürettiði gerilimlerin ortaya çýkardýðý küreselleþme süreçlerine yönelik dinsel tepkilerin önemine dikkat çekmekte
ve dinin, küreselleþmenin yön belirlemesine yardýmcý olacaðýný savunmaktadýr.
Küreselleþme kuramýna çeþitli eleþtiriler de yöneltilmiþtir. Örneðin, David Lehmann'a göre, din ve küreselleþme ile ilgili çaðdaþ kuramsal açýklamalardaki temel zayýflýk, küresel kapitalizmin yayýlýþýnýn tüm küreselleþme
için model olarak alýnmasýdýr. Bunun sonucu olarak, çeþitli araþtýrmacýlar,
küreselleþmeyi akýlcýlaþtýrýlan, homojen ve standardize edilmiþ "modern" kültürün yayýlmasý olarak algýlamaktadýr. Ayrýca, söz konusu araþtýrmacýlar, bu
tür bir küreselleþmeye karþý gösterilen tepkinin, yerel dinsel kimliklerin dile
getirilmesi olduðunu düþünmektedir. Lehmann, küreselleþmeyle ilgili bu tür
algýlamalarýn çok basit olma eðiliminde olduklarýný çünkü söz konusu algýlamalarýn, sýnýrlý bir din algýlamasýna dayandýklarýný ileri sürmektedir. Bu
tür algýlamalar, dini, kimlik oluþturan ve sosyal, etnik ve diðer sýnýrlarý belirleyen sembolik bir sistem olarak görmek yerine modern dinin akýlcý din olduðunu kabul etmektedir. Lehmann dinin çeþitli biçimlerinin, yani dinin akýlcý ve
popüler biçimlerinin, ayný anda var olabileceðini savunmaktadýr. Lehmann'a
göre küreselleþme her þeyi tek bir homojen bütün olacak þekilde biçimlendirse ve sosyal mesafeler arasýndaki benzerlikler daha belirgin hale gelse
de, yerel kültürler ve farklýlýklar varlýðýný sürdürmeye devam edecektir.79
Öte yandan küresel kitle kültürüne paralel bir biçimde artan hiper aktif
tüketim, imajlarýn meta olarak sunumu, yaþanan aþýrý hýzlý ve deðiþken hayat tarzý tüm dinleri gerçek hayatla bir rekabet içine sokmakta; yaþanan
hayatla inanýlan ideallerin arasý gün geçtikçe daha da açýlmaktadýr. Bu rekabet ve çeliþki Ýslam için olduðu kadar Hristiyanlýk, Yahudilik, Hinduizm,
Budizm vb. dinler için de geçerlidir. Küresel tüketimin bütün toplumsal alaný kuþattýðý bir dünyada dinlerin metalaþmasý ve büyük dinlerin erozyonu
artan bir trend içinde hýzla devam etmektedir. Hayata yön verme ve toplumsal formlar içinde kendine yer bulma konusunda ciddi sýkýntýlarla karþý karþýya olan dinler, giderek kiþinin bir iç meselesi haline gelmekte ve kiþi için
gerçek anlamýný kaybederek sembolik bir anlam ve deðer taþýmaya baþlamaktadýr. Hayatýn aþýrý metalaþmasý ve katý bir biçimde sekülerleþmesi, günlük hayat formlarýnýn, dini inanýþlarla bir rekabet ve çeliþki doðurarak din78 Roland Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London,
1992, s. 164–169.
79 Inger Furseth and Pal Repstad, An Introduction to the Sociology of Religion: Classical and Contemporary Perspectives, Ashgate Publishing, England, 2006, s. 79–82.
187
sel inançlarýn doðasýný etkilemesine yol açmaktadýr. Bu durum, dinlerin kendilerini "evrensel bir hayat tarzý" olarak sunmalarýnýn önünde de ciddi bir
engel oluþturmaktadýr. Ancak kültürel heterojenlikle homojenliðin bir arada
ve paradoksal bir biçimde yaþandýðý bu süreç, çaðdaþ dünyada geleneksel,
yerel olanýn ya da dini kültürlerin önemini bütünüyle kaybettiði anlamýna
gelmemektedir. Bu süreçte yeni bilgi ve iletiþim þebekeleri ile baðlantýlý olarak yerellikten kurtulma süreçlerinin vurgulanýyor olmasý, mutlak bir eðilim olarak görülmemelidir. Nitekim küreselleþmenin ekonomik etkilerinin
yaný sýra sosyal, siyasal ve kültürel etkilerini de dikkate alan siyasetçiler,
bilim adamlarý hatta bizzat küresel aktörler bu yönüyle küreselleþmenin ne
kadar sürdürülebilir olduðunu tartýþmaya baþlamýþlardýr. Ünlü finansör George Soros, ekonomik küreselleþmenin temellendirildiði neo-liberal doktrinden piyasa fundamentalizmi olarak söz etmiþ ve fundamentalizmin her
çeþidi gibi bunun da son derece tehlikeli olduðunu belirterek küreselleþmenin geleceðine iliþkin endiþelerini dile getirmiþtir.80 Böylece küreselleþmenin taþýdýðý sosyal dýþlanmýþlýk, sosyo-kültürel yozlaþma ve çözülme, çok
hýzlý ve yaygýn çevre kirliliði, yeni hastalýklarýn yayýlmasý, yoksulluðun ve
adaletsizliðin artmasý, yabancýlaþma ve yalnýzlaþma, toplumsal ümitsizlik
ve memnuniyetsizlik gibi birbiriyle iliþkili çok ciddi ekonomik, sosyo-kültürel ve siyasal tehlikeler ekonomik aktörler arasýnda da önemli endiþelere yol
açmýþtýr. Bütün olumsuzluklarýna raðmen, küreselleþme kuramcýsý Robertson'un ifadesiyle81, benzerlik içinde farklýlýðýn yoðun bir þekilde sýkýþtýrýldýðý
ve kültürlerin büyük oranda izafileþtirme olgusunun bir sonucu olarak her
geçen gün daha fazla manipülasyon konusu olduðu bir dünyada yaþadýðýmýz gerçeðini bütünüyle kabul ettiðimiz sürece, geleneksel dinlerin ve kültürlerin geleceðinin parlak olduðu söylenebilir. Bununla birlikte, küreselleþme sürecinin ürettiði popüler kültür örüntülerinin geleneksel yerel kültürler içinde metalaþ(týrýl)masý, görselliðin egemen olduðu sanal dünyada yerel baðlamlarýndan koparýlan kültürel imgelerin iletiþim ve ulaþým araçlarý,
özellikle de internet aracýlýðýyla dolaþýmýnýn hýzlanmasý, kültürel farklýlýklarý aþýndýrarak homojenleþmiþ bir kültür ortaya çýkarmayý amaçlayan popüler kültürün küresel egemenliði karþýsýnda geleneksel kültürlerin ve dinlerin geleceði ile ilgili sorunlarý bütün boyutlarýyla deðerlendirmeyi zorlaþtýrmaktadýr. Bu makalede, küreselleþen dünyada dinlerin ve kültürlerin bazý
sorunlarýnýn dile getirilmesine yönelik küçük de olsa bir katkýda bulunabilmiþ olmayý umut ediyoruz.
80 Bkz. George Soros, Küreselleþme Üzerine, Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2003.
81 Robertson, “Globalization and the Future of ‘Traditional Religion’”, s. 53–68.

Makalenin Tamamını Oku

Transkript

Benzer belgeler

KKW212 - Türk-Alman Üniversitesi

Model Programının Kısa Tarifi

İndir - İnovaLİG

Top margin 1

Dünya ekonomisinin yeni korkusu küresel ısınma!

WHO Antenatal Care Guidelines: Background and Approach

Full Text - International journal of Science Culture and Sport

BM Genel Sekreter Kofi Annan` ın “21. Yüzyılda BM” Raporu

PsycINFO`da Din ve Maneviyat ile ilgili Kaynaklar