tarihsel süreç içinde şehirlerden medeniyete

tarihsel süreç içinde þehirlerden medeniyete:
(23-11-2008) - Editör Necmettin EVCÝ - Son Güncelleme (23-11-2008)
tarihsel süreç içinde þehirlerden medeniyete:
Necmettin EVCÝÞehirleri kuran ve geliþtiren
tipleri ve yaþamlarýnýn çeþitliliði gibi þehirlerin kuruluþ ve geliþme sebepleri, süreçleri de çeþitlidir. Bu çeþitlilik onlarýn planlarýnd
havasýna, kokusuna, diline, tavrýna kadar etki eder. Kimi þehirler güvenliði öne çýkararak kurulmuþtur. Kimi sanatý, kimi inancý,
ticareti veya sanayiyi merkeze alarak kurulmuþ geliþmiþlerdir. Þehirler kimi baskýn karakterlerini bu oluþum süreçlerinden alýrlar
daha baskýn bir süreç yaþamaksýzýn da kolay kolay sýyrýlamazlar.
Böyle olmakla birlikte þehirleri diðer yerleþim yerlerinden ayrýcalýklý kýlan oralarýn gerçek anlamda birer ticaret ve kültür merkez
oluþlarýdýr. Þehirler kültürel ve emtia olarak deðerlerin toplanýp daðýldýðý cazibe merkezleridir. Þehirler baðlý yerleþim birimlerin
etkileyen, çekip çeviren durumda olurlar, olmalýdýrlar. Etki alanlarýný da düþünürseniz þehir daha geniþ bir mekân ve doðal olara
geniþ bir zamana sahiptir. Þehrin ufku diðer yerlere meselâ köylere göre kýyaslanmayacak kadar açýk ve geniþtir. Þehirli pratikte
bakýþý geniþ ve açýk olandýr. Çevredekiler için düþ olaný o her zaman ve her yerde somut gerçek olarak yaþar. Tüm farklýlýklar
doðunun ve batýnýn hatta deðiþik medeniyetlerin þehirleri kuruluþ ve geliþmeleri açýsýndan belli ana baþlýklar altýnda tasnif edil
incelenebilir. Örneðin Mezopotamya ve Hitit þehirleri nasýldý? Veya Grek, Roma ve Feodalite sonrasý Avrupa þehirleri ve sonra
Ýslâm þehirleri nasýldýlar? Medeniyete katkýlarý ve katýlýmlarý bakýmýndan burada geliþen anlayýþ ve yaþamlar takdir edilir ki
yorucu bir çalýþma konusudur. Bu alanda birçok çalýþma da yok deðildir. Ancak ben burada deðerlendirmemizi daha açýk ve an
kýlmak için, bir pencere açarak gerek görüldüðü kadar yaklaþýmýmýzý geniþletmek istiyorum.
Þehir Farsça bir kelime. Dilimize oradan yerleþmiþ. Daha da önemlisi þehir kültürümüzde Farisî özellikler yok deðildir. Selçuklukla
kültürü etkisinde olmadýðýný kim söyleyebilir? Selçuklu þehirleri bu kültürel etkinin bariz çizgilerini taþýr. Þehir bir versiyonda orij
‘Þahr, Þhýr’ dýr. Yani Þah’a ait olan, Þah’ýn oturduðu yer (merkez) anlamýndadýr. Þehir Þah&rsquo
oturduðu yer etrafýnda teþekkül eder. Þah’ýn oturduðu ve devlet iþlerini icra ettiði saray þehrin merkezidir.(33) Þehrin þem
þehrin yaþamý, kültürü, ticareti bu merkeze göre, bu merkezden belirlenir.
Ýster Aryan ister Sami Kökenli olsun medeniyetler þehir merkezlerinde, baþta göç olmak üzere büyük kütlesel hareketler ve aray
sonucu kuruldular. Doðal olarak her þehir ortak insanlýk birikiminin kurumsal anlamda tertip edildiði ve belli bir düzen içinde
sentezlenerek hayat bulduðu yerler oldu. Farklý algý, anlayýþ ve yaþam tecrübelerinin tarihin ve toplumun zorunlu akýþ sürecind
birleþip ayrýþarak üretilen ortak deðerin baþta þehir yaþamýnda çoðaltýlmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasý, kurumsal bir sürekliliðe ve
medeniyeti ifade eder. Bazý tarihçilere göre ‘Mezopotamya’nýn ilk destan ve mitleri iyi analiz edilirse, kralsýz
ilkel bir demokrasinin varlýðý anýnda gözlemlenebilir. Krallýk kurumu daha sonra ortaya çýkmýþtýr. Mezopotamya’daki
kentlerde yaþayan halk topluluklarý, kendi kendilerini yönetiyorlardý. Politik yürütme halkýn elindeydi. Bu kentlerde
‘Ensi’ olarak adlandýrýlan (Bakan veya müdür gibi algýlanabilir. N.E) bir iþ lideri, iþçi baþkaný veya ekip baþkaný
vardý’(34) Bu anlamda baþta Sümer, Babil, Asur gibi Mezopotamya yoðunluklu uygarlýklarda þehir medeniyet iliþkisinin
bildiðimiz ilk evrelerine tanýk oluruz. Ýnsanýn medeniyet serüveni içinde ýrmak boylarý çok önemli bir aþamadýr. Kuruluþlarý en
6000 yýl öteye giden Mýsýr, Mezopotamya ve Hitit uygarlýklarý hep bu sýnýflandýrma içinde incelenebilecek uygarlýklardýr. O
dönemlerde insanlarýn dil, kültür, ekonomik iliþkiler anlamýnda birbirleriyle kurduklarý iletiþim ve etkileþim sadece þehirlerinin
kýyýsýndan veya içinden deðil ayný zamanda yaþamlarýnýn tam ortasýndan akýp giden ýrmaklarýn akýþýný izliyordu. Irmaklar t
manasýyla bir medeniyet, kültür olup akmaktaydý. Sümerler bilinen en eski uygarlýklardan biridir. MÖ. 3500- 3000 yýllarýnýn Uru
Lagaþ gibi önemli Sümer þehirleri her bakýmdan canlý hayatlarýyla medeniyetin önemli cazibe merkezleri oldular. Sümerlerde þe
sahibi olan tanrý ayný zamanda devletin de koruyucusuydu. Bilebildiðimiz kadarýyla site devletler (þehirler) ve yazý
Sümerler’in Mezopotamya ve antik uygarlýklara býraktýklarý en önemli mirastýr. Birinci planda Uruk’un rol oynadýð
Sümer þehir devletlerinde tanrýnýn koruyuculuðu altýnda insanlar ve þehirler ayrýlmaz bir varlýktýr. Uruk’ta oturanlarýn bü
tanrýlarýnýn babasý ve sahibi, göklerin kralý Anu’ya dualar ettikleri zigurat þehrin tam ortasýndaydý.(35) Bu mimari þema
ana fikriyle Mýsýr ve Babil tapýnaklarýna örnek olmuþtur. Anlaþýlan o ki din ve inanç etrafýnda oluþan maneviyat ilk zamanlardan
yana kentlerin ve kent yaþamýn kurucu unsuru olmuþtur. Bu çok önemlidir. Çünkü þehirler karakterlerini bu çok önemli olan kuruc
geliþtirici unsurlara borçludurlar. Esasen bir þehrin yükselmesi veya ruhunu yitirmesi biraz da bu unsurlarýn yükselen veya
zayýflayan deðerler olmasýna baðlýdýr. Sümerler gök tanrýsý Anu ile beraber, tanrýça Ana Ýnanna’ya (ya da Ýmun) tapý
sýkýya baðlýydýlar. Daha sonra Ýnanna’ya tapýnma Uruk’lular arasýnda Anu’ya tapýnmadan da üstün say
Zaman geçtikçe Ýnanna Samiler’in iþtar’ý oldu. Sümer dininde diþi tanrýlar üstün bir rol oynamýþlardýr. (36)
Mezopotamya deðiþik kavimlerin çok yönlü iliþkiler geliþtirdikleri canlý uygarlýk merkezi olma özelliðini Babil, Akat ve Asur
dönemlerinde de sürdürdü. MÖ. 3000 yýl önce Agadya (Akat) þehrini kuran Sargon, Suriye’yi himayesine almýþ görünüyo
O’nu ‘Lübnan’ýn ve Toroslar’ýn Hâkimi’ diye selamlayan bir yazý bulunmuþtur. O zamanlar
Akat’lý birçok tacir ticaret için kervanlarla geldikleri Suriye’de yaþýyordu. Merkezinde ticaret olan iliþkiler Hitit
bölgesini Sümer ve Mýsýr’a kadar etkileþim içine almýþtý. Arkeolojik kazýlarda çok sayýda bulunan kil tablet ve damgalar
belgeler olarak ayrýntýlý sayýlacak bilgi edinmemizi saðlar.(37) Bu cinsiyet yakýþtýrmasý antikitede mitolojik tanrý anlayýþýný so
da bu anlayýþlarýn etkisinden kurtulamadýðýný sandýðým Hýristiyanlýðý etkileyecektir. O zamanlarda müthiþ ve heyecan verici
göçüne tanýk olmaktayýz.
(34)-Þerefxan Cizîrî, Anadolu’dan Mezopotamya’ya Tarih ve Uygarlýk, s.27, Doruk yay. Ank. 1997.
(35)-Ivar Lissner, Uygarlýk Tarihi, s.14, Milliyet Yay. Ýst. 1973.
(36)-bkz.Ivan Lissner, age. s.14.
(37)-bkz. H. G. Wells, Dünya Tarihi, Çev. Ziya Ýhsan, s.48-55, ayrýca J. Gabriel-Leraux, age. S.21, Varlýk Yay. Ýst.1959
http://www.kriter.org - www.kriter.org
Powered by Mambo
Generated: 13 October, 2016, 10:02