PDF ( 37 ) - DergiPark

and completion rates. Journal of Educational Multimedia and
Hypermedia, 8(1), 23-42.
Thuring, M., Hanneman, J., & Heake, J. M. (1995)
Hypermedia
and
cognition: designing for comprehension. Communication of the
ACM, 33(8), 57-66
Wilson, E. V. (2000) Student Characteristics and Computer Mediated
Communication. Computers & Education. 34, 67-76.
øLETøùøM ADRESø
Yrd. Doç. Dr. Melih KARAKUZU
Atatürk Üniversitesi,
KâzÕm Karabekir E÷itim Fakültesi
YabancÕ Diller E÷itimi Bölümü
25240 Erzurum
e-posta : [email protected]
Arú. Gör. Selçuk KARAMAN
Atatürk Üniversitesi,
KâzÕm Karabekir E÷itim Fakültesi
Bilgisayar ve Ö÷retim Teknolojileri E÷itimi Bölümü
25240 Erzurum
e-posta : [email protected]
ÜNøVERSøTE ÖöRENCøLERøNøN SøGARA øÇME DAVRANIùLARIYLA ÖZYETERLøK øNANÇLARI ARASINDAKø øLøùKøNøN øNCELENMESø*
Hikmet YAZICI
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Yaúar ÖZBAY
Karadeniz Teknik Üniversitesi
ÖZET
Bu çalÕúmanÕn temel amacÕ sigarayÕ hiç bÕrakmayanlarla (SHB), sigarayÕ
bÕrakÕp yeniden baúlayanlarÕn (SYB)öz-yeterlik inançlarÕ arasÕndaki
farklÕlÕklarÕ belirlemektir. ÇalÕúma grubu 440 kiúilik üniversite
ö÷rencilerinden oluúmaktadÕr. Veri toplama aracÕ olarak Sigara øçme Tutum
Envanterinin, Öz-yeterlik alt ölçe÷i kullanÕlmÕútÕr. Veri analizleri F ve t
testleri ile yapÕlmÕútÕr. Elde edilen bulgulara göre SHB ile SYB’nin özyeterlik inançlarÕ arasÕnda anlamlÕ bir farka rastlanmamÕútÕr. Ancak sigara
içme miktarÕ ve süresi açÕsÕndan farklÕlÕklar ortaya çÕkmÕútÕr.
Anahtar sözcükler: Üniversite ö÷rencileri, sigara içme, sigarayÕ bÕrakma,
yeniden baúlama, öz-yeterlik.
62
Abstract
The present study is aimed to examine the differences on self-efficacy beliefs
of non-quiters and relapsers. The participants of the study consist of 440
university students. Main data collection tool used was Smoking Attitude
Scale (SAS) and smoking self-efficacy scale. After data analysis with t and F
tests, non-quiters and relapsers showed no significant differences on selfefficacy beliefs. Meantime, the groups were differed on the amount of
smoking and the smoking period.
Key words: University students, smoking, quit smoking, relaps, self-efficacy.
GøRøù
Bireylerin sigaraya baúlama yaúÕ genelde ergenlik dönemine
rastlamaktadÕr (Ennet & Bauman, 1994; Copeland, Shope, & Waller, 1996).
Bu dönemde ortaya çÕkan sigara içme davranÕúÕ, daha sonra farklÕ
de÷iúkenlere dayalÕ olarak sürdürülmektedir. Bu de÷iúkenler arasÕnda;
nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ (McNeill ve di÷., 1986), kiúilik özellikleri (Sutker &
Allain, 1988), stres (Roth & Cohen, 1986, Parrott, 1994; Kassel 2000a), kilo
alma endiúesi (Jenks, 1994; Perkins, 1993), depresyon (Allgöwer, Wardle &
Stepteo, 2001; Coúar ve di÷., 1996; DeLeon ve di÷., 1995; Hall, Munoz, &
Reus, 1994), sosyal anksiyete (Cheeta ve di÷., 2001; Kassel & Unrod, 2000),
baúa çÕkma (Acierno ve di÷., 1996; Özbay, 1996) ve öz-yeterlik inançlarÕ
(Haaga & Steward, 1992; Locke ve di÷., 1994; Özbay & YazÕcÕ 1996) gibi
durumlar vardÕr. Bu de÷iúkenlerle iliúkisi dikkate alÕndÕ÷Õnda, son derece
karmaúÕk bir yapÕya sahip oldu÷u anlaúÕlan sigara içmenin; sa÷lÕk, kiúiler
arasÕ iliúkiler ve bireylerin ekonomik yaúantÕlarÕ üzerinde de olumsuz etkileri
vardÕr.
Bireyler, zararlÕ sonuçlarÕ nedeniyle, zaman zaman sigarayÕ bÕrakma
giriúimlerinde bulunurlar. Bu giriúimlerin sadece bir kÕsmÕ baúarÕlÕ
olmaktadÕr.
Sigara
içmenin
ergenlik
döneminde
baúladÕ÷Õ
dikkate
alÕndÕ÷Õnda, bÕrakmaya iliúkin giriúimlerin yaygÕn olarak daha sonraki
dönemlerde ortaya çÕktÕ÷Õ düúünülebilir. Bu dönemlerden biri de ergenlik
sonrasÕ dönemdir. Ülkemizde profesyonel anlamda sigarayÕ bÕraktÕrma
63
programlarÕnÕn yaygÕn olmamasÕ ve bireysel çabalara dayalÕ olarak ortaya
çÕkan bÕrakma giriúimlerine iliúkin bilimsel bulgularÕn eksikli÷i, sigarayÕ
bÕrakmayla ilgili e÷ilim, istek ve giriúimlerin ne zaman baúladÕ÷Õna iliúkin
tanÕmlama yapmayÕ güçleútirmektedir.
Bu konudaki yaygÕn araútÕrmalarÕn bir kÕsmÕ üniversite ö÷rencilerine
dönük olarak yapÕlmaktadÕr. Üniversite ö÷rencilerinin % 85’i sigara içmeyi
bir problem olarak algÕlamakta (Weschler ve di÷., 2001) ve % 45.3’ü bu
alÕúkanlÕ÷Õ bÕrakmak istemektedir (Korkut, 1994) Çan ve arkadaúlarÕ (1998)
tarafÕndan yapÕlan bir araútÕrmada üniversite ö÷rencilerinin sigarayÕ bÕrakma
istekleri yanÕnda belli giriúimlerde bulunduklarÕ ve kÕzlarÕn % 5.6’sÕnÕn
erkeklerin de % 8.1’inin sigarayÕ bÕraktÕklarÕ görülmüútür. Genel olarak
bakÕldÕ÷Õnda da sigara içen ergenlerin % 15.6 sÕnÕn takip eden dört yÕl içinde
sigarayÕ bÕraktÕklarÕ belirlenmiútir (Zhu ve di÷., 1999).
Üniversite ö÷rencilerinin di÷er bireylere oranla, daha üst düzeyde
entelektüel bir yapÕya sahip olmasÕ, sigaranÕn zararlarÕ konusunda
bilinçlenmelerini sa÷lamaktadÕr. Bu durum sigaranÕn zararlarÕnÕ kavrama;
sigara içmeyi azaltma ve bÕrakma çabalarÕnÕ desteklemektedir (Croghan ve
di÷., 2001). Üniversite ö÷rencileri arasÕnda gözlenen ve yukarda belirtilen
sigara bÕrakma oranlarÕ, aslÕnda son derece düúüktür. Böyle düúük bir oranÕn
ortaya çÕkmasÕnda, sigara içme davranÕúÕ ile iliúkilendirilen de÷iúkenlerin de
etkisi vardÕr. Örne÷in sigara içme statüsü ve sigara içmeyle özdeúleúmek,
ö÷rencilerin sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin mesajlara karúÕ savunucu tepkiler
geliútirmelerine neden olmaktadÕr (Freeman ve di÷, 2001). Bununla birlikte
Paavola ve arkadaúlarÕnÕn (2001) yaptÕklarÕ araútÕrmanÕn bulgularÕna göre; 15
yaúÕndaki günlük sigara içicilerin %26’sÕ, belli aralÕklarla sigara içenlerin
ise % 46’sÕ 28 yaúÕna kadar sigarayÕ bÕrakmÕúlardÕr.
SigarayÕ bÕrakmaya biliúsel ve duygusal anlamda güdülenen bireyler,
sigarayÕ bÕrakma sürecinde farklÕ stratejiler kullanarak etkili sonuçlara
ulaúabilmektedirler (Foulds, 1996). Çevreden, aileden ve bireyin
arkadaúlarÕndan gelen destek, güdülenme sürecini
olumlu yönde
etkilemektedir (Ellickson, Tucker, & Klein, 2001). Bireyler sigarayÕ
bÕrakmaya güdülendikten sonra, ya kendi kendine yardÕm ederek (self-help)
ya da baúkasÕndan yardÕm alarak, baúarÕlÕ sonuçlara ulaúmaya çalÕúÕrlar.
Kendi kendine yardÕmÕn içeri÷inde, baúkasÕnÕn yardÕmÕna gerek duyulmadan,
bazÕ teknik ve materyaller kullanÕlarak baúarÕlÕ olunmaya çalÕúÕlÕr. Bu
64
kapsamda; kitaplardan, broúürlerden ve video kasetlerinden yararlanÕlÕr
(Smith ve di÷., 1999).
BaúkasÕndan yardÕm almaya dönük programlar içinde; psikolojik,
farmakolojik ve psikofarmakolojik etkinlikler yer almaktadÕr. Psikolojik
yardÕm içerikli programlardan biri DiClemente ve Prochaska (1982)
tarafÕndan geliútirilen “De÷iúim AúamalarÕ Modeli (Stages of Change)” dir.
De÷iúim aúamalarÕ modeliyle, sigarayÕ bÕrakma sürecindeki engeller ve her
aúamadaki ilerleme ve de÷iúimler belirlenmeye çalÕúÕlÕr. Bu model beú
aúamadan oluúmaktadÕr. Bunlar; 1. Problemi red etme aúamasÕ (precontemplation), 2. De÷iúime iliúkin niyetlenme aúamasÕ (contemplation), 3.
KararlÕlÕk-güdülenme aúamasÕ (determination-motivation), 4. Eyleme geçme
aúamasÕ (action), 5. De÷iúimi sürdürme aúamasÕ (maintenance)’dÕr. SigarayÕ
bÕraktÕrma sürecinde kullanÕlan ve içeri÷inde hem psikolojik hem de
farmakolojik etkinliklere yer verilen etkili yaklaúÕmlardan biri “bilúseldavranÕúçÕ sigara bÕrakma programÕ”dÕr. Biliúsel-davranÕúçÕ sigara bÕrakma
programÕ ile bireylerin sigara içmeye iliúkin düúünce, duygu ve eylemlerin
de÷iútirilebilece÷i varsayÕlmaktadÕr. Hall ve arkadaúlarÕ (1996) bu üç yapÕnÕn
sigara içme davranÕúÕnÕ kontrol etti÷ini belirtmiúlerdir. BÕrakma programÕna
güdülenme, sosyal destek sa÷lama, kendini izleme, ev ödevleri, öz-yeterlik
inançlarÕnÕ güçlendirme ve baúa çÕkma tarzlarÕnÕ ö÷retme gibi etkinlikler
biliúsel-davranÕúçÕ sigara bÕrakma programÕ içinde uygulanmaktadÕr. SigarayÕ
bÕraktÕrma sürecinde farmakolojik içerikli uygulamalara da yer
verilmektedir. Nikotin sakÕzÕ, nikotin parçacÕklarÕ, nikotin burun spreyi,
sigaraya maruz bÕrakma e÷itimi ve plasebolar bu tür programlarda
kullanÕlmaktadÕr. SigarayÕ bÕrakma sürecinde sadece davranÕúçÕ tekniklerin
ya da planlÕ davranÕú yaklaúÕmÕnÕn kullanÕlmasÕ da söz konusudur.
Etkililikleri bilimsel anlamda test edilmiú olan bu programlarÕn dÕúÕnda,
bireylerin kendilerine özgü bazÕ modeller geliútirerek sigarayÕ bÕrakma
yoluna gittikleri bilinmektedir. SigarayÕ bÕrakmaya dönük geliútirilen
modellerin, ne tür sonuçlar verdi÷ine iliúkin bulgulara ulaúÕlamamÕútÕr.
Ancak ülkemizdeki sigara içiciler açÕsÕndan düúünüldü÷ünde, genel olarak
bu tür yöntemlerin kullanÕldÕ÷Õ söylenebilir. Ülkemizde gerek psikolojik
gerekse farmakolojik unsurlara dayalÕ olarak sürdürülen kapsamlÕ sigara
bÕrakma etkinliklerinin gerçekleútirildi÷i söylenemez. Profesyonel yardÕm
almadan sigarayÕ kendi geliútirdi÷i yöntemlerle bÕrakmaya çalÕúan bireylerin,
bÕrakma davranÕúÕnÕ uzun süre devam ettirmeleri güçtür. Bu durumda sigara
içmeye yeniden baúlama (relapse) ortaya çÕkar.
Sigara içmeye yeniden baúlama davranÕúÕ (relapse), sigarayÕ
bÕraktÕktan sonra yaygÕn olarak görülmektedir. Cohen ve Lichtenstein (1990)
yaptÕklarÕ çalÕúmada; üç aylÕk izleme sonucunda % 6.8, altÕ aylÕk izleme
sonucunda ise, % 5.5’lik yeniden baúlama durumlarÕna rastlanmÕútÕr. YazÕcÕ
65
(2002) tarafÕndan düzenlenen bÕrakma programÕnÕn ilk üç ayÕnda, yeniden
baúlama oranÕ % 67 iken, bu oran Korkut’un (1996) çalÕúmasÕnda % 56
olarak görülmüútür. Bireylerin sigaraya yeniden baúlama durumlarÕ ile sigara
içmeleriyle iliúkilendirdikleri de÷iúkenler arasÕnda iliúki vardÕr. BazÕ psikososyal ya da psiko-patolojik de÷iúkenlerin sigaraya yeniden baúlama
e÷ilimleri üzerinde farklÕ düzeylerde etkisi vardÕr. Sigaraya yeniden baúlama
üzerinde depresyon geçmiúine sahip olma (Ginsberg ve di÷., 1995; Kinnunen
ve di÷., 1996; Niaura ve di÷., 2001; Pomerlau ve di÷., 2001; Vazquez &
Becaona, 1999; YazÕcÕ, 2002), depresyon ve alkol ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ (Patten ve
di÷., 1998), di÷erleriyle kurulan sosyal iletiúim (Scholte & Breteler, 1997),
stres (Shadel & Mermelstein, 1993) nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ ve düúük öz-yeterlik
(Ockene ve di÷, 2000), gibi de÷iúkenlerin etkisi vardÕr. Yüksek düzeyde
yaúanan nevrotizm, depresyon ve psikopatik e÷ilimler sigaraya yeniden
baúlama süresini kÕsaltmaktadÕr (Gilbert ve di÷., 1999).
Öz-yeterlik inançlarÕ sigarayÕ bÕrakma, yeniden baúlama ya da baúlamama
durumlarÕ üzerinde etkili olan bir de÷iúkendir (Prochaska ve di÷., 1988).
Güçlü öz-yeterlik inançlarÕ hem sigarayÕ bÕrakma hem de sigara içmeye
yeniden baúlamama durumlarÕnÕ etkilemektedir (Borrelli & Mermelstein,
1994). SigaranÕn bÕrakÕlmasÕ üzerinde önemli düzeyde bir etkiye sahip olan
öz-yeterlik inançlarÕ (Candiotte & Lichtenstein, 1981), sigarayÕ bÕrakanlarda,
bÕrakÕp yeniden baúlayanlara oranla daha yüksektir (Shiffman ve di÷., 2000).
Öz-yeterlik inançlarÕ ile sigarayÕ bÕrakma ya da yeniden baúlamama
durumlarÕ arasÕnda etkileúimsel bir iliúki vardÕr. Güçlü öz-yeterlik inançlarÕ
bÕrakma durumlarÕnÕ olumlu yönde etkilerken, sigaranÕn bÕrakÕlmasÕ ve
yeniden baúlama durumunun ortaya çÕkmamasÕ da öz yeterlik inançlarÕnÕ
güçlendirmektedir (Carey & Carey, 1993).
Özetle belirtmek gerekirse; sigara içme davranÕúÕ üniversite ö÷rencileri
için geleneksel problem davranÕúlarÕndan biridir (Basen ve di÷erleri, 1996).
Bu nedenle ö÷rencilerin önemli bir kÕsmÕ sigara içme davranÕúÕnÕ bÕrakma
iste÷indedir (Korkut, 1994). SigarayÕ bÕrakmak isteyen ö÷renciler belli
stratejiler kullanmaktadÕr. Ancak bu stratejilerin bir kÕsmÕyla istenen
sonuçlara ulaúÕlamamakta ve sigaraya yeniden baúlama durumlarÕ ortaya
çÕkmaktadÕr. Sigaraya yeniden baúlama üzerinde pek çok de÷iúkenin etkisi
vardÕr. Öz-yeterlik inançlarÕ da bunlardan biridir. Öz-yeterlik inançlarÕnÕn
sigarayÕ bÕrakma ve yeniden baúlamama durumlarÕ üzerindeki etkisi, daha
önceki çalÕúmalarla incelenmeye çalÕúÕlmÕútÕr. Bu çalÕúmada sigarayÕ hiç
66
bÕrakmayanlarla, bÕrakÕp yeniden baúlayanlarÕn sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin
öz-yeterlik inançlarÕ arasÕndaki farklÕlÕklar araútÕrÕlmaya çalÕúÕlmaktadÕr.
YÖNTEM
ARAùTIRMA GRUBU
AraútÕrma grubu 440 kiúiden oluúmaktadÕr. BunlarÕn 296’sÕ (% 67)
sigarayÕ daha önce bÕrakÕp yeniden baúlayan, 146’sÕ (% 33) ise sigara içmeyi
hiç bÕrakmayan üniversite ö÷rencileridir. KatÕlÕmcÕlarÕn 143’ü (% 32.5) kÕz,
297’si (% 67.5) erkektir. AraútÕrma grubunun yaú aralÕklarÕ 19 ile 32
arasÕndadÕr (Ort = 21.82, Ss = 1.60). Gruptakilerin 380’i (% 86) kendini orta
düzeyde sosyo-ekonomik gelir düzeyinde algÕlarken, 36’sÕ (% 8.1) düúük,
6’sÕ (% 1.4) çok düúük ve 18’i (%4.1) yüksek düzeyde sosyo-ekonomik gelir
düzeyinde algÕlamaktadÕr. Bireylerin ortalama sigara içme süresi 5.26 (Ss =
2.59), günlük sigara içme ortalamasÕ 15.09 (Ss = 7.74) tanedir (Not. Belli
aralÕklarda verilen sigara içme miktarÕnÕn ortalamasÕ alÕnmÕútÕr). Grubun
günlük sigara içme aralÕklarÕ bir ile 60 tane arasÕndadÕr.
Veri Toplama AraçlarÕ
Bilgi Toplama Formu (BTF): AraútÕrma grubunun bazÕ demografik
özellikleri ile sigara içme statülerini belirlemek amacÕyla araútÕrmacÕ
tarafÕndan geliútirilen formdur. BTF ile bireylerin sigaraya baúlama, sigara
içmeyi sürdürme, sigarayÕ bÕrakma ve
yeniden baúlama nedenleri,
baúarÕlarÕnÕ algÕlama düzeyleri, sigara içme süreleri, ortalama sigara içme
miktarlarÕ ve sigarayla iliúkilendirdikleri stres kaynaklarÕ araútÕrÕlmaktadÕr.
Sigara øçme TutumlarÕ- Öz-yeterlik Alt Ölçe÷i (SøTÖ-Öz-yeterlik): Bu
ölçek Özbay ve arkadaúlarÕ (1997) tarafÕndan geliútirilen SøTÖ’nün bir alt
ölçe÷idir. SøTÖ-Öz-yeterlik ölçe÷i bireylerin sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin özyeterlik inançlarÕnÕ belirlemek amacÕyla geliútirilen ölçek 7 maddeden
oluúmaktadÕr. Öz-yeterlik alt ölçe÷i SøTÖ ile ilgili toplam varyansÕn % 2.
8’ini açÕklamaktadÕr. Genel güvenirlik katsayÕsÕ D = .91 olan SøTÖ’de, Özyeterlik için hesaplanan güvenirlik katsayÕsÕ D = .54’dür.
øùLEM
67
BTF ve SøTÖ-Öz-yeterlik ölçe÷i ile birlikte sigara içen ö÷rencilere
da÷ÕtÕlmÕútÕr. Ölçeklerin uygulanmasÕna iliúkin bilgiler araútÕrmacÕ tarafÕndan
ö÷rencilere, aktarÕlmÕú ve uygulanan ölçekler toplanmÕútÕr. Ölçeklerle
toplanan veriler bilgisayara iúlendikten sonra, analiz iúlemlerine geçilmiútir.
VERø ANALøZ TEKNøKLERø
AraútÕrmada ilk olarak sigara içmeyi hiç bÕrakmayan, ve bÕrakÕp
yeniden baúlayanlarÕn sigara içme statülerini belirlemek amacÕyla frekans ve
yüzdelik da÷ÕlÕmlarÕndan yararlanÕlmÕútÕr. Bu çalÕúmayla ilgili temel
beklentilerden biri, sigara içmeyi hiç bÕrakmayanlarla sigara içmeyi bÕrakÕp
yeniden baúlayanlarÕn sigarayÕ içmeye iliúkin öz-yeterlik inançlarÕ arasÕndaki
farklÕlÕklarÕ belirlemekti. Bu nedenle veri analiz iúlemlerinde ba÷ÕmsÕz t testi
kullanÕldÕ. Bunun yanÕnda, sigara içme statüsüne dayalÕ olarak ortaya çÕkan
öz-yeterlik inançlarÕndaki farklÕlÕklar F testi ile incelendi. Veriler SPSS 10.0
programÕ ile analiz edildi.
BULGULAR
Sigara øçmeyi BÕrakmayan ve BÕrakÕp Yeniden Baúlayan øçicilere øliúkin
TanÕmlayÕcÕ Bulgular
Sigara içme ile bireylerin baúarÕ algÕlarÕ arasÕnda iliúki vardÕr (Farrell,
Danish, &, Howard, 1992). Bu nedenle ilk olarak bireylerin baúarÕlarÕnÕ nasÕl
algÕladÕklarÕna iliúkin tanÕmlayÕcÕ bilgiler üzerinde duruldu. YapÕlan
incelemede (Tablo. 1); sigarayÕ hiç bÕrakmayanlardan (SHB) 109 kiúinin (%
74.7), sigarayÕ daha önce bÕrakÕp yeniden baúlayanlardan (SYB) ise 234
kiúinin (% 79) kendilerini baúarÕlÕ algÕladÕklarÕ görülmektedir. Buna karúÕlÕk
kendini çok baúarÕlÕ görenlerin sayÕsÕ; SHB’de 20 (% 13.7), SYB’de ise 35
(% 11.8) kiúidir. SHB grubundan sadece bir kiúi (% 0.7) , SYB’de ise iki kiúi
(% 0.6) kendilerini çok baúarÕsÕz olarak algÕlamaktadÕr.
SHB grubundan 59 kiúi(% 40.4), SYB’den 148 kiúi (%50) sigaraya
baúlamalarÕnda arkadaú etkisinin en önemli faktör oldu÷unu belirtmiúlerdir.
Arkadaú etkisinden sonra sigara içmeye baúlamada etkili olan en önemli
faktör hem SHB (f = 38, % 26) hem de SYB (f = 68, % 23) için yaúanan
strestir. Her iki gruptakiler için sigaraya baúlamada en az etkisi olan faktör
ise ailedir.
SHB’den 55 kiúi (% 37.7) ve SYB’den 108 kiúi (% 36.5), sigara
içmeyi sürdürmelerinde etkili olan en önemli faktörün, alÕúkanlÕk-ba÷ÕmlÕlÕk
oldu÷unu belirtmiúlerdir. Bunun yanÕnda SHB’den 31 kiúi (%21.2) ve
SYB’den 95 kiúi (% 32.1) sigara içmeye devam etmelerinde en önemli
68
faktörün stres oldu÷unu ifade etmiúlerdir. SHB sadece 2 kiúi (% 1.4) sigarayÕ
sürdürmelerinde etkili olan en önemli faktör olarak di÷er nedenleri
belirtirken, SYB’den 2 kiúi (% 0.7) kilo alma endiúesinin etkili oldu÷unu
vurgulamÕútÕr.
Literatür kÕsmÕnda belirtildi÷i gibi sigara içme ile stres yaúantÕlarÕ
arasÕnda bir iliúki vardÕr (Kassel, 2000a; Kassel 2000b; Parrott, 1995). Bu
nedenle, katÕlÕmcÕlarÕn sigara içme davranÕúlarÕ stresle iliúkilendirilmiú ve
sigara içmeyi sürdürmelerinde etkili olan stres yaúantÕlarÕ araútÕrÕlmÕútÕr.
ÇalÕúmaya katÕlan SHB’den 68 kiúinin (% 46.6) ve SYB’den 145 kiúinin (%
49) en önemli stres kaynaklarÕ e÷itim- ö÷retim ile ilgili yaúantÕlardÕr.
SHB’den 6 kiúinin (% 4.1) hastalÕk ve iú bulma endiúesi en önemli stres
kaynaklarÕdÕr. SYB’den ise hastalÕk
9 kiúinin (% 3) en önemli stres
kayna÷ÕdÕr.
SYB’den 140 kiúi (% 31.7) sigaraya yeniden baúlamalarÕnda etkili
olan en önemli faktörün yaúanan stres oldu÷unu belirtirken, 56 kiúi (% 12.7)
yaúamlarÕnda ortaya çÕkan boúlu÷un ve 53 kiúi (% 12) di÷er nedenlerin etkili
oldu÷unu belirtmiúlerdir. Sigaraya yeniden baúlamada etki olan nedenlerden
en az vurgulananÕ ise uykusuzluk (% 0.7) ve aúÕrÕ yemek yiyerek kilo alma
(% 1.6)’dÕr.
TABLO 1. ÖöRENCøLERøN SøGARA øÇME DAVRANIùINA
øLøùKøN TANIMLAYICI BøLGøLER
SigarayÕ
Sigaraya yeniden
bÕrakmayanlar
baúlayanlar
FAKTÖR
AlgÕlanan
baúarÕ
Sigaraya
baúlama
nedenleri
DEöøùKEN
(n = 144)
f
%
(n = 296)
f
%
Çok baúarÕlÕ
20
13,7
35
11,8
BaúarÕlÕ
KÕsmen baúarÕsÕz
Çok baúarÕsÕz
Toplam
109
14
1
144
74,7
9,6
0,7
100
234
25
2
296
79,1
8,4
0,6
100
Arkadaú grubu
59
40,4
148
50
Aile
Stres
1
38
0,7
26
5
68
1,7
23
69
Sigara
içmeyi
sürdürme
nedenleri
Stres
kaynaklarÕ
Yeniden
baúlama
nedenleri
Merak
Özenti
Di÷er
Toplam
12
15
19
144
8,2
10,3
13
100
18
33
24
296
6,1
11,1
8,1
100
Arkadaú grubu
19
13
50
16,9
Stres
31
21,2
95
32,1
Zevk
Kilo alma endiúesi
AlÕúkanlÕkba÷ÕmlÕlÕk
YalnÕzlÕk
Di÷er
Toplam
25
3
17,1
2,1
23
2
7,8
0,7
55
37,7
108
36,5
9
2
144
6,2
1,4
100
6
12
296
2
4,1
100
øú bulma endiúesi
6
4,1
12
4,1
Ailevi sorunlar
Ekonomik durum
Ö÷renim-ders
durumlarÕ
HastalÕk
Kiúiler arasÕ iliúkiler
Di÷er nedenler
Toplam
11
9
7,5
6,2
14
23
4,7
7,8
68
46,6
145
49
6
28
16
144
4,1
19,2
11
100
9
52
41
296
3
17,6
13,9
100
140
31,7
20
4,5
3
0,7
7
1,6
56
12,7
17
3,8
53
296
12
100
Yaúanan stres
Konsantrasyon
bozuklu÷u
Uykusuzluk
AúÕrÕ yeme ve kilo
alma
Yaúamdaki boúluk
SorunlarÕ
çözememe
Di÷er
Toplam
Öz-yeterlik ønançlarÕ ArasÕndaki FarklÕlÕklar
70
Bu çalÕúmanÕn temel amacÕ, SHB ile SYB’nin sigara içmemeye iliúkin
öz-yeterlik inançlarÕ arasÕndaki farklÕlÕklarÕ belirlemekti. Tablo 2’de
görüldü÷ü gibi yapÕlan ba÷ÕmsÕz t testi ile SHB ile SYB’nin öz-yeterlik
inançlarÕ arasÕnda anlamlÕ bir farka rastlanmamÕútÕr, t = .41, p> .05. Ancak
sigarayÕ daha önce bÕrakanlarÕn, sigarayÕ hiç bÕrakmayanlardan daha yüksek
puan aldÕklarÕ görülmüútür.
Tablo 2. SigarayÕ BÕrakÕp Yeniden Baúlayanlarla Hiç BÕrakmayanlarÕn Özyeterlik ønançlarÕ ArasÕndaki FarklÕlÕklar
BIRAKMA
N
Ort
Ss
t
OZYETR
SYB
296
3.77
1.14
.41
SHB
144
3.73
0.96
SYB = Sigara içmeye yeniden baúlayanlar, SHB = SigarayÕ hiç
bÕrakmayanlar.
p
.67
Bireylerin sigara içme statüleri ile sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin özyeterlik inançlarÕ arsÕnda da iliúkiler vardÕr. Tablo 3, 4 ve 5’te bu duruma
iliúkin analiz sonuçlarÕna yer verilmiútir. SigarayÕ bÕrakmaya iliúkin özyeterlik inançlarÕ, sigarayÕ bÕrakma sÕklÕ÷Õna dayalÕ olarak F testi ile
incelenmiútir (Tablo 3). YapÕlan analiz sonucunda sigarayÕ bÕrakma sÕklÕ÷Õ
açÕsÕndan gruplar arasÕnda anlamlÕ bir farklÕlÕ÷a rastlanmamÕútÕr, F(4,292) =
.80, p> .05.
TABLO 3. SøGARAYI BIRAKMA SIKLIöINA DAYALI ÖZYETERLøK øNANCI FARKLILIKLARI
KT Sd KO F p
Gruplar arasÕ 4.252 4 1.063 .80 .52
Grup içi
383.824 292 1.319
Toplam
388.076 296
Öz-yeterlik inançlarÕna iliúkin
farklÕlÕklar, sigara içme süresine
dayalÕ olarak da incelenmiútir. Bir ile 15 yÕl arasÕnda de÷iúen sigara içme
süresiyle ilgili, üç ayrÕ grup oluúturulmuútur. Bir-üç yÕl arasÕnda sigara
içenler birinci grup, 4-6 yÕl arasÕnda sigara içenler ikinci grup, yedi ve daha
71
uzun süre sigara içenler ise üçüncü grup olarak belirlenmiútir.
Bunun
sonucunda tablo 4’de görülen bulgular elde edilmiútir. Tablodaki bulgular
incelendi÷inde; öz-yeterlik inançlarÕ açÕsÕndan gruplar arasÕnda anlamlÕ bir
fark oldu÷u görülmektedir, F(2,
438)
= 13.97, p< .001. FarklÕlÕklarÕn hangi
gruplara dayalÕ olarak ortaya çÕktÕ÷ÕnÕ belirlemek amacÕyla çoklu
karúÕlaútÕrmalarda yaygÕn olarak kullanÕlan Scheffe’ testinden (Shavelson,
1996) yararlanÕlmÕútÕr. øúlem sonucunda ortaya çÕkan farklÕlÕk bir-üç yÕldan
beri sigara içen bireylerin öz-yeterlik inançlarÕnÕn, hem dört-altÕ yÕldan beri
sigara içenlerden (FO = .43, p< .01) hem de yedi yÕldan daha uzun süre
sigara
içenlerden
(FO=.74,
p<.001)
daha
yüksek
olmasÕndan
kaynaklanmaktadÕr.
TABLO 4. SøGARA øÇME SÜRESøNE DAYALI ÖZ-YETERLøK
FARKLILIKLARI
KT
Sd
KO
F
p
Gruplar
arasÕ
31.174 2 15.587 13.978 .001
Grup
içi
489.527 438 1.115
Toplam 520.701 440
AraútÕrmaya katÕlanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕ arasÕndaki farklÕlÕklar
sigara içme miktarÕna dayalÕ olarak F testi ile analiz edilmiútir. Bireyler
içtikleri sigara miktarÕna dayalÕ olarak üç gruba ayrÕlmÕútÕr. Birinci
gruptakiler günlük ortalama 1-10 tane arasÕnda sigara içenlerden, ikinci
grubu oluúturanlar 11-20 tane arasÕnda sigara içenlerden, üçüncü grubu
oluúturanlar ise 21 tane ve üstünde sigara içenlerden oluúturulmuútur.
YapÕlan analiz iúleminde (tablo. 5) öz-yeterlik inançlarÕ açÕsÕndan gruplar
arasÕnda anlamlÕ farklÕklara rastlanmÕútÕr, F(2, 438) = 13.38, p<.001. FarklÕlÕk
kaynaklarÕ Scheffe’ testi ile incelenmiútir. Bu farklÕlÕklar günlük ortalama
sigara içme miktarÕ 10 tanenin altÕnda olanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕnÕn hem
10-20 arasÕnda sigara içenlerden (FO = .41, p<.01) hem de 21 üstünde sigara
içenlerden (FO = .81, p<.001) daha yüksek olmasÕndan kaynaklanmaktadÕr.
72
TABLO 5. SøGARA øÇME MøKTARINA DAYALI ÖZ-YETERLøK
FARKLILIKLARI
KT Sd KO
F
p
Gruplar ArasÕ 29.924 2 14.962 13.384 .001
Grup øçi
490.777 438 1.118
Toplam
520.701 440
AraútÕrmaya katÕlanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕ CøN faktörüne dayalÕ olarak
ba÷ÕmsÕz t testi ile incelenmiútir. YapÕlan incelemede sigara içen kÕzlarla
erkeklerin öz-yeterlik inançlarÕ arasÕnda anlamlÕ farklÕlÕ÷a rastlanmamÕútÕr.
Ancak kÕzlarÕn puanlarÕnÕn erkeklerin puanlarÕndan yüksek oldu÷u
görülmüútür.
TABLO 6. CøNSøYETE øLøùKøN ÖZ YETERLøK øNANÇLARI
FARKLILIKLARI
CøN N Ort Ss t p
OZYETR 1 143 3.9 1.15 1.79 .07
2 297 3.7 1.04
TARTIùMA
Literatüre bakÕldÕ÷Õnda (ör. Shiffman ve di÷., 2000) sigarayÕ
bÕrakanlarla sigarayÕ bÕrakÕp yeniden baúlayanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕ
arasÕnda farklÕlÕklar oldu÷u görülmektedir. Bu çalÕúma da ise sigarayÕ hiç
bÕrakmayanlarla, bÕrakÕp yeniden baúlayanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕ
arasÕndaki farklÕlÕklarÕn incelenmesi amaçlanmÕútÕr. Çünkü yapÕlan bazÕ
araútÕrmalar (ör. Candiotte & Lichenstein, 1981) sigarayÕ bÕrakanlarÕn özyeterlik inançlarÕnÕn güçlü oldu÷unu ortaya koymuútur. Bu araútÕrmada veri
analizleri sonucunda SHB ile SYB öz-yeterlik inançlarÕ arasÕnda anlamlÕ bir
farklÕlÕ÷a rastlanmÕútÕr. Bu durum öz-yeterlik inançlarÕ güçlü olanlarÕn
sigaraya yeniden baúlamadÕ÷ÕnÕ ve SYB da düúük öz-yeterlik inançlarÕna
sahip oldu÷unu göstermektedir. Bu sonuç aynÕ zamanda bireylerin sigarayÕ
73
bÕrakma eylemini sürdürebilmeler için öz-yeterlik inançlarÕnÕ da
güçlendirmeleri gerekti÷i (Dijkstra, DeVries, & Bakker, 1996) sonucunu
ortaya çÕkarmaktadÕr.
AraútÕrmanÕn amaçlarÕndan biri de, öz-yeterlik inançlarÕnÕn sigarayÕ
bÕrakma sÕklÕ÷Õ ile olan iliúkisini incelemekti. Bu iúlemlerin sonucunda
sigarayÕ bÕrakma sÕklÕklarÕ açÕsÕndan belli farklÕlÕklara rastlanmamÕútÕr. Bu
sonuç bazÕ literatür bulgularÕnÕ (ör. Ockene ve di÷., 2000) destekler
niteliktedir. Bu durumda sigarayÕ daha önce bÕrakma giriúimlerinin sigaraya
yeniden baúlama e÷ilimlerini arttÕrdÕ÷Õ söylenebilir. Ancak bu sonuçlar Clark
ve arkadaúlarÕ (1998) ile Norman ve arkadaúlarÕnÕn (1999) bulgularÕyla
farklÕlÕk göstermektedir. Bu araútÕrmacÕlarÕn elde ettikleri bulgular, daha
önceki bÕrakma giriúimlerinin sigarayÕ bÕrakmayÕ yordayÕcÕ nitelikte
oldu÷unu göstermektedir.
AraútÕrma grubunun üniversite ö÷rencilerinden oluúmasÕ ve gruptaki
bireylerin en önemli stres kayna÷Õ olarak e÷itim-ö÷retim durumlarÕnÕ
göstermesi (SYB için % 49), yeniden baúlama nedenlerine iliúkin olarak bazÕ
ipuçlarÕ ortaya koymaktadÕr. AynÕ gruptakilerin sigaraya baúlama sürecinde
en önemli neden olarak yaúanan stresi göstermesi (% 31.7), yeniden baúlama
durumlarÕnÕn stresle baúa çÕkma ile iliúkili oldu÷unu göstermektedir.
Bireylerin stresle baúa çÕkma beklentileri ile sigaraya yeniden baúlama
e÷ilimleri arasÕnda anlamlÕ bir iliúki oldu÷u di÷er literatür bulgularÕyla
(Shadel, & Mermelstein, 1993;YazÕcÕ, 2002) paralellik göstermektedir.
Cinsiyet faktörüne dayalÕ olarak yapÕlan incelemede bir farklÕlÕ÷a
rastlanmamÕútÕr. Ancak burada bir sÕnÕrlÕlÕktan bahsetmek gerekir. Çünkü
cinsiyet faktörüne dayalÕ olarak yapÕlan incelemede gruplar sigara SHB ve
SYB úeklinde belirlenmemiútir. Cinsiyete dayalÕ olarak yapÕlmasÕ gereken
incelemelerin SHB-erkekler ve kÕzlar ile SYB kÕzlar ve erkekler úeklinde
desenlenmesi gerekmektedir.
AraútÕrmanÕn di÷er bir amacÕ sigara içme süresi ile öz-yeterlik
inançlarÕ arasÕndaki iliúkileri araútÕrmaktÕ. Bu iúlemin sonucunda, sigara içme
süresi daha kÕsa olanlarÕn öz-yeterlik inançlarÕnÕn di÷er gruplara oranla daha
yüksek oldu÷u görülmüútür. Bu durum sigara içme süresinin artÕúÕna paralel
olarak nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕn ortaya çÕkmasÕyla iliúkilendirilebilir. Çünkü
sigara içme bir alÕúkanlÕk haline gelince nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ da geliúmeye
baúlar (McNeill ve di÷., 1986). AraútÕrma grubundaki SYB’lerÕn sigara
içmeyi sürdürme nedenleri incelendi÷inde, en yüksek oranÕn (% 36.5)
alÕúkanlÕk-bakÕmlÕlÕk boyutunda görülmesi bu sonuçlarÕ destekler
niteliktedir. Sigaraya ba÷ÕmlÕlÕk düzeyleri yüksek olan bireylerin, sigarayÕ
bÕrakma baúarÕlarÕ di÷erlerine oranla daha zordur (Killen ve di÷., 1988).
Benzer de÷erlendirmeler sigara içme miktarÕ için de yapÕlabilir. Sigara içme
miktarÕ düúük olanlarÕn sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin öz-yeterlik inançlarÕ
ba÷ÕmlÕlÕk düzeylerinin daha düúük olmasÕndan kaynaklanabilir. Çünkü
74
bireylerin sigara içme miktarlarÕ artÕkça nikotine duyduklarÕ ba÷ÕmlÕlÕk
düzeyleri de artmaktadÕr (Shiffman ve di÷., 1994).
Özetle SHB ve SYB ö÷rencilerin sigarayÕ bÕrakmaya iliúkin özyeterlik inançlarÕ arasÕnda anlamlÕ bir farka rastlanmamÕú, ancak sigara içme
süresi ve miktarÕna dayalÕ olarak belli farklÕlÕklar oldu÷u görülmüútür.
Burada özellikle bireylerin nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õna iliúkin olarak yapÕlan
de÷erlendirmelerde sÕnÕrlÕlÕklar vardÕr. Çünkü araútÕrma grubundakilerin
nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕ belirlemeye dönük bir iúlem yapÕlmamÕú, bulgular
kendi ifadelerinden yola çÕkÕlarak tartÕúÕlmÕútÕr. AraútÕrmanÕn bulgularÕnÕ
sadece öz-yeterlik inançlarÕna dayalÕ olarak açÕklamak da araútÕrmanÕn önemi
bir sÕnÕrlÕlÕ÷ÕdÕr. Öz-yeterlik inançlarÕnÕn sigarayÕ bÕrakma üzerindeki
yordayÕcÕlÕ÷Õna karúÕn, bu iki tutum arasÕndaki iliúkiyi etkileyen farklÕ
nitelikte kiúisel ve durumsal faktörler de vardÕr (Garcia, Schmitz, &
Doerfler, 1990). Bunlar arasÕnda; depresyon, sosyal anksiyete, stresle baúa
çÕkma, nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ gibi faktörler vardÕr. Bu nedenle yapÕlacak olan
çalÕúmalarda bu faktörlerin de dikkate alÕnmasÕ gerekmektedir.
Kaynakça
Acierno, R. A., Kilpatrick, D. G., Resnick, H.S. & Saunders, B. E., & Best,
C. L. (1996). Violent assault, posttraumatic disorder, and depression.
Risk fakctors for cigarette use among adult women. Behavioral
Modification, 20, 363-384.
Allgöwer, A., Wardle, J., & Steptoe, A. (2001). Depressive symptoms, social
support, and personal health behaviors in young men and women.
Health Psychology, 20, 223-227.
Basen ve di÷erleri. (1996). Structure of health risk behavior among high
school students. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 64,
764-775.
Borrelli, B. & Mermelstein, R. (1994). Goal setting and behavior change in a
smoking cessation program. Cognitive Therapy and Research, 18, 69-83.
Candiotte, M., & Lichtenstein, E. (1981). Self-efficacy and relapse in
smoking programs. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 49,
648-658.
Carey, K. B., & Carey, M. P. (1993). Changes in self-efficacy resulting from
unaided attempts to quit smoking. Psychology of Addictive Behaviors, 7,
219-224.
Cheeta, S., Irvine, E. E., Kenny, P. J., & File, S. E. (2001). The dorsal raphe
nucleus is a crucial structure mediating nicotine's anxiolytic effects and
the development of tolerance and withdrawal responses. .
Psychopharmacology, 155, 78-85 .
Clark, M.A., Kviz, F.J., Crittenden, K., & Warnecke, R.B. (1998).
Psychosocial factors and smoking cessation behaviors among smokers
75
who heve and have not ever tried to quit. Health Education Journal, 13,
145-153.
Cohen, S. & Lichtenstein, E. (1990). Perceived stress, quitting and smoking
relapse. Healt Psychology, 9, 466-478.
Copeland, L.A., Shope, J.T. & Waller, P. F. (1996). Factors in adolescent
drinking/driving: binge drinking, cigarette smoking, and gender. Journal
of School Health, 66, 254-260.
Coúar, B., ùahin, K., ArÕkan, Z. & IúÕk, E. (1996). Nikotin ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ,
psikofarmakolojisi, ba÷ÕmlÕlÕk davranÕúÕnÕn bazÕ psikiyatrik bozukluklarla
iliúkisi. 3P Dergisi, 4, 199-205.
Croghan, I. T., O'Hara, M. R., Schroeder, D. R., Patten, C. A., Croghan, G.
A., Hays, J. T., Dale, L. C., Bowen, D., Kottke, T., & Hurt, R. D. (2001).
A community-wide smoking cessation program: Quit and Win 1998 in
Olmstead County. Preventive Medicine: An International Journal
Devoted to Practice & Theory, 33, 229-238 .
Çan, G., Özlü,T., Torun, P., & Bülbül, Y. (1998). Karadeniz Teknik
Üniversitesi tÕp fakültesi ö÷rencilerinin sigara içme alÕúkanlÕklarÕ.
Tüberküloz
ve
Toraks
46,
245-249.
DeLeon, J., Dadvand, M., Canuso, C., White, A.O., Stanila, J.K. & Simpson,
G.M. (1995). Schizophrenia and smoking: an epidemiological survey in a
state hospital. American Journal of Psychiatry, 152, 453-455.
DiClemente, C. C., & Prochaska, J. O. (1982). Self-change and therapy
change of smoking behavior. A comparision of processes of change in
cessation and maintenance. Addictive Behaviors, 7, 133-142.
Dijkstra, A., De Vries, H., & Bakker, M. (1996). Pros and cons of quitting,
self-efficacy, and the stages of change in smoking cessation. Journal of
Consulting & Clinical Psychology, 64, 758-763.
Ennett, S. T., & Bauman, K. E. (1994). The contribution of influence and
selection to adolescent peer group homogeneity: The case of adolescent
cigarette smoking. Journal of Personality & Social Psychology, 67, 653663.
Ellickson, P. L., Tucker, J. S., & Klein, D. J. (2001). Sex differences in
predictors of adolescent smoking cessation. Health Psychology, 20, 186195.
Farrell, A. D., Danish, S. J., & Howard, C. W. (1992). Relationship between
drug use and other problem behaviors in urban adolescent. . Journal of
Consulting & Clinical Psychology,60, 705-712.
Foulds, J. (1996). Strategies for smoking cessation. British Medical Bulletin.
52, 1157-173.
Freeman, M. A., Hennessy, E. V., & Marzullo, D. M. (2001) Defensive
evaluation of antismoking messages among college-age smokers: The
role of possible selves. Health Pstchology, 6, 424-433.
76
Garcia, M. E., Schmitz, J. M., & Doerfler, L. A. (1990). A fine-grained
analysis of the role of self-efficacy in self-initiated attempts to quit
smoking. Journal of Consulting & Clinical Psychology, 58, 317-322.
Gilbert, D. G., Crauthers, D. M., Mooney, D. K. McClernon, F. J., & Jensen,
R. A. (1999). Effects of monetary contingencies on smoking relapse
influences of trait depression, Personality, and habitual nicotine intake.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 351-353.
Ginsberg, D., Hall, S. M., Reus, V. I., & Munoz, R. F. (1995). Mood and
depression diagnosis in smoking cessation. Experimental & Clinical
Psychopharmacology, 3, 389-395.
Haaga, D.A.& Steward, B. L. (1992). Self-efficacy for recovery from a lapse
after smoking cessattion. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 60, 24-28.
Hall, S. M., Munoz, R. F., & Reus, V. I. (1994). Cognitive-behavioral
intervention increases abstinence rates for depressive-history smokers.
Journal of Consulting & Clinical Psychology, 62, 141-146.
Hall, S. M., Munoz, R. F., Reus, V. I., Sees, K. L., & et al (1996). Mood
management and nicotine gum in smoking treatment: A therapeutic
contact and placebo-controlled study. Journal of Consulting & Clinical
Psychology, 64, 1003-1009.
Jenks, R. J. (1994). Attitudes and perceptions toward smoking: smokers'
views of themselves and other smokers. The Journal of Social
Psychology, 134, 355-361.
Kassel, J. D. (2000a). Smoking and stress: Correlation, causation, and
context. American Psychologist, 55, 1155-1156.
Kassel, J. D. ( 2000b). Are adolescent smokers addicted to nicotine? The
suitability of the nicotine dependence construct as applied to adolecents.
Journal of Child and Adolescent Substance Abuse, 9, 27-49.
Kassel, J. D., & Unrod, M. (2000). Smoking, anxiety, and attention: support
for the role of nicotine in attentionally mediated anxiolysis. Journal of
Abnormal Psychology, 109, 161-166.
Killen, J.D., Fortmann, S. P., Telch, M. J., Newman, B. (1988). Are heavy
smokers differnt from light smokers? Journal of the American Medical
Association, 260, 1581-1585.
Kinnunen, T., Doherty, K., Militello, F. S., Garvey, A. J. (1996). Deprresion
and smoking cessation: characteristics of depressed smokers and effects
of nicotine replacement. Journal of Consulting & Clinical Psychology,
64, 791-798.
Korkut, F. (1994). Üniversite ö÷rencilerinin sigara içme davranÕúlarÕ
üzerinde bir araútÕrma. II. Ulusal Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik
Bilimsel ÇalÕúmalarÕ, Ankara.
Korkut, F. (1996). An experÕment on quitting smoking programme. H.Ü.
E÷itim Fakültesi Dergisi, 12, 57-61.
77
Locke, E.A., Frederik, E., Bobko, P. & Lee, C. (1994). Effect of selfefficacy goals and task strategies on task performance. Journal of
Applied Psychology, 69, 241-251.
McNeill, A. D., West, R. J., Jarvis, M. J., Jackson, P., Bryant, A. (1986).
Cigarette
withdrawal
symptoms
in
adolescent
smokers.
Psychopharmacology, 90, 533-536.
Niaura, R., Britt, D. M., Shadel, W. G., Goldstein, M., Abrams, D., &
Brown, R. (2001). Symptoms of depression and survival experience
among three samples of smokers trying to quit. Psychology of Addictive
Behaviors, 15, 13-17.
Norman, P., Conner, M., & Bell, R. (1999). The theory of planned behavior
and smoking cessation. Health Psychology, 18, 89-94.
Ockene, J. K., Mermelstein, R. J., Bonollo, D. S., Emmons, K. M., Perkins,
K. A., Voorhees, C. C., Hollis, J. F. (2000). Relapse and maintanence
issues for smoking cessation. Health Psychology, 19, 17-31.
Özbay, Y. (1996). Pasif bir baúaçÕkma tarzÕ olarak sigara içme davranÕúÕ. 3.
Ulusal Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik Kongresi, Çukurova
Üniversitesi, Adana.
Özbay, Yaúar., YazÕcÕ, H. (1996). Sigara bÕrakma çabalarÕ, içme sÕklÕ÷Õ,
kontrol etkinli÷inin sigara içme davranÕúÕ üzerindeki etkisi. 3. E÷itim
Bilimleri Kongresi, Uluda÷ Üniversitesi, 4-7 Eylül, Bursa.
Özbay, Y., YazÕcÕ, H., ùahin, B. (1997b). Sigara içme tutum ölçe÷i: geçerlik
güvenirlik çalÕúmasÕ. lV. Psikolojik DanÕúma ve Rehberlik Kongresi,
Ankara Üniversitesi, Ankara.
Paavola, M., Vartiainen, E., & Puska, P. (2001). Smoking cessation between
teenage years and adulthood. Health Education Research, 16, 49-57.
Parrott, A. C. (1994). Individual diferences in stress and arousal during
cigarette smoking. Psychopharmacology, 3, 389-396.
Parrott, A.C.(1995).Smokking cessation leads to reduced stress, but why?
International Journal of Addictions, 11, 1509-1516.
Patten, C. A., Martin, J. E., Myers, M. G., Calfas, K. J., & Williams, C. D.
(1998). Effectiveness of cognitive-behavioral therapy for smokers with
histories of alcohol dependence and depression. Journal of Studies on
Alcohol, 59, 327-335.
Perkins, K. A. (1993). Introduction to Special Section: clinical research in
smoking cessation. Journal of Consulting & Clinical Psychology, 61,
715-717.
Pomerleau, C. S., Brouwer, R. J. M., Pomerleau, O. F. (2001). Emergence of
depression during early abstinence in depressed and non-depressed
women smokers. Journal of Addictive Diseases, 20, 73-80.
Prochaska, J. O., Velicer, W. F., DiClemente, C. C. & Fava, J. (1988).
Measuring process of change: Applications to the cessation of smoking.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 520-528.
78
Roth, S. & Cohen, L. J. (1986). Approach, avoidance, and coping in stress.
American Psychologist, 41, 813-819.
Scholte, R. H. J., Breteler, M. H. M. (1997). Withdrawal synptoms and
previous attempts to quit smoking: Associations with self-efficacy.
Substance Use & Misuse, 32, 133-148.
Shadel, W. G., & Mermelstein, R. J. (1993). Cigarette smoking under stress:
The role of coping expectancies among smokers in a clinic-based
smoking cessation program. Health Psychology, 12, 443-450.
Shavelson, J. R. (1996). Statical Reasoning for the Behavioral Sciences.
Second Edition, Boston: Allyn and Bacoc, Inc.
Shiffman, S., Paty, J. A., Kassel, J. D., Gnys, M., & et al (1994). Smoking
behavior and smoking history of tobacco chippers. Experimental &
Clinical Psychopharmacology, 2, 126-142.
Shiffman, S., Balabanis, M. H., Paty, J. A., Engberg, J., Gwaltney, C. J., Liu,
K. S., Gnys, M., Hiccox, M., Paton, S. M. (2000). Dynamic effects on
self efficacy on smoking lapse and relapse. Health Psychology, 19, 315323.
Smith, P. M., Kraemer, H. C., Miller, N. H., DeBusk, R. F., & Taylor, C. B.
(1999). In-hospital smoking cessation programs: Who responds, who
doesn't? Journal of Consulting & Clinical Psychology, 67, 19-27.
Sutker, P. B. & Allain, A. N. (1988).
Issues in personality
conceptualizations of addictive behaviors. Journal of Consulting and
Clinical Psychology, 56, 172-182.
Vazquez, F. L., & Becona, E. (1999). Depression and smoking in a smoking
cessation programme. Journal of Affective Disorders, 55, 125-132 .
Weschler, H., Kelley, K., Seibring, M., Kuo, M., & Rigotti, N. A. (2001).
College studens’ smoking policies and smoking cessation programs:
results of a survey of college health center directors. Journal of
American College Health, 5, 205-212.
YazÕcÕ, H. (2002). Biliúsel-daranÕúçÕ sigara içmeyi bÕrakma programÕnÕn
depresonlu, sosyal anksiyeteli ve normal içicilerden oluúan gruplardaki
etkilili÷i. BasÕlmamÕú Doktora Tezi, KTÜ, SBE, Trabzon.
Zhu, S-H., Sun, J., Billings, S. C., Choi, W. S., Malarcher, A. (1999).
Predictors of smoking cessation in U.S. adolescent. American Journal of
Preventive Medicine, 16, 202-207.
øletiúim Adresi:
Dr. Hikmet YazÕcÕ,
Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Fatih E÷itim Fakültesi,
EBB, PDR-ABD, 61335, Sö÷ütlü/Trabzon. e.posta:[email protected]
YÜKSEK VE DÜùÜK BAùARILI ÖöRENCøLERøN ELEùTøRøSEL
DÜùÜNCE BECERøSø PAUNLARI AÇISINDAN FARKLILIKLARI
79