Radyasyondan Korunma

Radyasyondan Korunma
Radyofizik Uzm.Dr.Öznur Şenkesen
Acıbadem Kozyatağı Hastanesi
İçerik
† Radyasyonun biyolojik etkileri
† Radyasyon dozu birimleri
† Radyasyondan korunmada temel
prensipler ve doz sınırlamaları
RADYASYONUN
BİYOLOJİK ETKİLERİ
Biyolojik etkinin ortaya çıkması
Radyasyonun absorblanmasından sonra
biyolojik
y j etkinin ortaya
y çıkması
ç
dört evrede
gerçekleşir.
†
†
†
†
13 sn
Fiziksel evre ,10
10-13
Fiziko-kimyasal evre, 10-10 sn
Kimyasal evre,10-6 sn
Biyolojik
y j evre,, 1 sn ile 40 sene
içinde olur.
RADYASYONUN HÜCRE İLE
ETKİLEŞMESİ
† İyonlayıcı radyasyonun bir canlıda
biyolojik bir hasar yaratabilmesi için
radyasyon enerjisinin hücre tarafından
soğurulması gerekir
gerekir. Bu soğurma
sonucu hedef moleküllerde iyonlaşma
ve uyarılmalar meydana gelir.
gelir
RADYASYONUN HÜCRE İLE
ETKİLEŞMESİ
† Daha sonra ortaya çıkabilecek biyolojik
hasarların başlatıcı olayları olan bu
iyonlaşmalar, hücrenin genetik bilgilerini
taşıyan DNA zincirlerinde kırılmalara
ve
hücre içerisinde kimyasal toksinlerin
üremesine neden olabilir.
olabilir
RADYASYONUN HÜCRE İLE
ETKİLEŞMESİ
† Kırılmaların hemen ardından bir
onarım faaliyeti başlar.
başlar
† Hasar çok büyük değilse DNA da
me dana gelen zararlar
meydana
a a la onarılabilir.
ona labili
† Ancak bu onarımlar esnasında da
hatalar oluşabilir ve yanlış şifre
bilgileri
g
içeren
ç
kromozomlar meydana
y
gelebilir.
Bi l jik E
Biyolojik
Evre (1 sn ile 40 sene)
† Hücrede biyolojik etkiler
„ Radyasyonun dozuna,
„ Dozun verilme hızına,
„ Radyasyonun
adyasyo u türüne
tü ü e
„ Radyasyonun enerjisine,
„ Dozun dokularda dağılımına
„ Dokuların ışımaya karşı duyarlılığına
b ğl olarak
bağlı
l
k ortaya
t
çıkar.
k
Radyasyon sonrası oluşabilecek iki tür
hasar vardır.
† Letal hasar; onarılamayacak kadar
büyük olup, hücreyi hemen ölüme
götürür.
götürür
† Subletal hasar; bir sonraki bölünmede
ya da
d olumsuz
l
ortam
t
koşullarının
k
ll
devamı halinde gelişebilir ve uygun
koşullarda onarılması mümkündür.
BiYOLOJİK ETKİLER
SOMATİK (BEDENSEL) ETKİLER
ERKEN ETKİLER
(Akut Işınlanma Etkileri)
AKUT RADYASYON SENDROMLARI
(ARS)
KALITIMSAL ETKİLER
GECİKMİŞ ETKİLER
(Kronik Işınlanma Etkileri)
BÖLGESEL RADYASYON HASARLARI
(BRH)
Deterministik etkiler
Stokastik etkiler
Radyasyonun Kromozoma Verdiği
Hasarların Sonuçları:
† IIşınlama
l
d
dozunun vücudun
ü d
herhangi
h h
i bir
bi
doku veya organında fonksiyon kaybına
neden olacak sayıda hücrenin ölümü ve
üremesinin durması sonucunda ortaya
çıkan etkiler DETERMİNİSTİK
ETKİLERDİR
Radyasyonun Kromozoma Verdiği
Hasarların Sonuçları:
† Hücrede meydana gelen sabit değişikliklerin
hücre bölünmesi ile yeni hücrelere geçmesi
sonucunda kişinin
ş
kendisinde veya
y bu olayın
y
üreme hücrelerinde meydana gelmesi halinde
gelecek kuşaklarda ortaya çıkması olası
STOKASTİK (RASLANTISAL) ETKİLER
olarak sınıflandırılmaktadır.
sınıflandırılmaktadır
Biyolojik Etkiler
Deterministik
Etkiler
Stokastik
(Rastlantısal)
Etkiler
ölüm, cilt yanıkları Kanser
k t kt kısırlık
katarakt,
k l k Genetik etkiler
Radyasyondan Korunmada;
† Ana Fikir, Tolere edilebilen (tahammül
edilebilen
dil bil
)d
dozları
l
bilmek
bil
k ve radyasyon
d
çalışanları ile çevre halkının bunun
üstünde
d d
doz almasını
l
önlemektir.
l
k
† Amaç,
ç, Doku hasarına sebep
p olan
deterministik etkileri önlemek, Stokastik
etkilerin meydana gelme olasılıklarını
kabul edilebilir düzeyde sınırlamaktır.
HÜCRELERİN RADYASYONA
KARŞI DUYARLILIK SIRASI
Bölünen hücreler radyasyona karşı daha
duyarlıdır.
†
†
†
†
†
†
†
Beyaz kan hücreleri (Lenfositler)
K
Kırmızı
kan
k
hücreleri
hü
l i (Eritrositler)
(E it
itl )
Sindirim sistemi hücreleri
Üreme organı hücreleri
Cilt hücreleri
Kan damarları
Doku hücreleri (Kemik ve Sinir Sistemi)
BİYOLOJİK ETKİLERİN
SINIFLANDIRILMASI
† Somatik (Bedensel) Etkiler: Işınlamaya
doğrudan maruz kalmış kişinin kendi
bedeninde meydana
y
gelecek
g
etkilerdir.
† Kalıtımsal Etkiler: Işınlamaya doğrudan
maruz kalmış kişinin kendi bedeninde değil
de gelecek nesillerde meydana gelecek
etkilerdir
Erken Etkiler:
† Vücudun belli bir bölgesi , tamamı
kısa bir süre içerisinde ve bir defada
yüksek dozlara maruz kalınması
sonucunda kısa bir zaman aralığı
içerisinde ortaya çıkabilecek
etkileridir.
etkileridir
† Akut Işınlanma Etkileri olarak da
adlandırılırlar.
Gecikmiş Etkiler:
† Uzunca bir süre
süre, aralıklı olarak düşük
dozlara maruz kalınması sonucu ortaya
çıkar.
çıkar
† Kronik Işınlanma Etkileri olarak ta
adlandırılırlar.
EŞİK DOZ
† Sağlıklı bir kişide bazı doku ve organlar için
birkaç yüz bazen de binlerce mSv
(milisievert) doza kadar herhangi bir etki
görülme olasılığı
g
ğ sıfırdır.
† Ancak, doku ve organların yapısına bağlı
olarak bu etkinin ortaya
y çıkmasının
ç
kesin
olduğu bir değer vardır ki bu klinik etkilerin
görülmesinin kaçınılmaz (%100) olduğu
EŞİK değerdir.
Radyasyona Karşı Doku ve Organ Duyarlılığı
† Karaciğer, böbrek, kas, kemik, kıkırdak ve
bağ dokuları yetişkin canlılarda farklılaşmış
ve bölünmediği için radyasyona karşı
dirençlidirler.
ç
† Kemik iliği, ovaryum ve testislerin (üreme
organları) bölünen hücreleri,
hücreleri mide
mide-bağırsak
bağırsak
ve derideki epitel hücreler ise duyarlıdırlar.
† Gonadlar , göz merceği ve kemik iliği
daha yüksek hassasiyete sahiptir.
sahiptir
GONADLAR İÇİN:
İ İ
„ ERKEKLERDE :
† 1 defada 0
0.15
15 Gy doz geçici kısırlığa
† uzun sürede 0.4 Gy/yıl doz hızı geçici
kısırlığa
ğ
† 1 defada 5-6 Gy doz sürekli kısırlığa
„ KADINLARDA:
† 1 defada 2.5-6 Gy doz sürekli kısırlığa
† Uzun sürede 0.2 Gy/yıl doz hızı sürekli
kısırlığa yol açmaktadır.
GÖZ MERCEĞİ:
† 1 defada 2-10 Gy saydamlığın
yitirilmesine
† Uzun süreli ışınlamalarda 0.15 Gy/yıl
saydamlığın
ğ yitirilmesine neden olur.
KAN YAPICI ORGANLAR :
† 1 defada tüm kemik iliğinin 0.5 Gy
alması kanda değişikliğe
† Uzun süreli ışınlamalarda 0.4 Gy/yıl
doz hızı kanda değişikliğe
ğ
ğ neden olur.
Tüm Vücut
† Birkaç gün veya daha az bir süre
içerisinde 8 Sv
Sv‘ i aşan bir radyasyon
dozuna maruz kalmışsa:
„ Kan hücreleri üreten kemik ilikleri hasar
görür,yeterli hücre üretemez duruma
gelir ve büyük ihtimalle birkaç hafta
içerisinde ölüm olayı meydana gelecektir.
Bölgesel
l
l Radyasyon
d
Hasarları
l
(BRH):
(
)
† Vücudun belli bir bölgesinin ,
genellikle bir kaza sonucu kısa bir
sürede ve bir defada yüksek dozlara
ma
maruz
kalması
kalmas sonucu
son c görülen
gö ülen
etkilerdir.
Maruz kalınan doza bağlı olarak
Bölgesel Radyasyon
Rad as on Hasa
Hasarlarının
la n n
klinik belirtileri ve başlangıç zamanları
Safha/Belirti
Eritem
Epilasyon
Kuru deri dökülmesi
Yaş deri dökülmesi
Su kabarcığı
oluşumu
Ülser (açık yaralar)
Nekroz (doku
ölümü)
Doz Aralığı (Gy)
Belirginleşme
Zamanı (gün)
3-10
>3
8-12
14-21
14-18
25-30
15 20
15-20
15-25
20 28
20-28
15-25
>20
20
>25
14-21
14
21
>21
Radyasyonun zararlı etkisine karşı oluşan duyarlık,
bazı insanlarda faklıdır.
faklıdır
Bireysel duyarlığı içeren bu faktörler:
†
YAŞ: Genelde çocuklar, yetişkinlere göre daha büyük
yaşın
ş altında radyasyona
y y
risk altındadır. Kadınlarda 20 y
maruz kalındığında daha fazla kanser oluşum riski
vardır. Yine çocuklar tiroit kanserinde, büyüklere
nazaran daha fazla risk altındadır.
†
CİNS: Kadınlarda radyasyon nedeni ile göğüs ve
yumurtalık kanseri oluşma riski büyüktür,
büyüktür
ama
erkeklerde aynı risk göğüs ve prostat için ortaya
konulamamıştır. Erkeklerde de kadınlara göre daha
fazla tiroit kanseri olma riski vardır.
vardır
Radyasyonun zararlı etkisine karşı oluşan duyarlık,
bazı insanlarda faklıdır.
faklıdır
Bireysel duyarlığı içeren bu faktörler:
† DİĞER IŞIMALAR: Yeraltında çalışan madencilerde
radondan dolayı akciğer kanseri olma riski artmaktadır
ve bunlar sigara da içiyorsa risk çok daha büyük
olmaktadır. Güneşten gelen UV ve X ışının kullanımı
nedeni ile deri kanserleri olmaktadır.
olmaktadır
†
GENETİK
sırasında,
d
radyasyona
çocuklarda
sırasında ve
artmaktadır.
FAKTORLER:
Özellikle
radyoterapi
b
bireysell
genetik
k
h
hastalığı
lğ
olanlarda
l l d
karşı duyarlık artmaktadır. örneğin,
retina kanserinin radyasyonla tedavisi
sonrasında kemik iliği
ğ kanseri olma riski
RADYASYONDAN KORUNMA
(Maksimum Müsaade Edilen Doz)
†
Uluslararası Radyasyondan Korunma Komisyonu (ICRP)
tarafından Maksimum Müsaade Edilen Doz (MMED), bir
insanda ömür boyunca hiçbir önemli vücut arazı ve bir
genetik etki meydana getirmesi beklenmeyen iyonlayıcı
radyasyon dozu olarak tarif edilir.
†
Radyasyona karşı korunmada amaç, MMED değerlerini
bilmek ve radyasyon çalışanları ile cevre halkının bu
d ğ i ü
değerin
üzerinde
i d d
doz almasını
l
önlemektir.
ö l
kti
† ICRP göre; radyasyon çalışanları için müsaade edilen
maksimum doz sınırı, birbirini takip eden beş yılın
ortalaması 20 mSv (yılda en fazla 50 mSv),
toplum(halk)için
p
(
) ç aynı
y ş
şartlardaki bu sınır 1 mSv’ in altında
tutulmaktadır.
KORUNMA STANDARTLARI
† Uluslararası Radyolojik Korunma Komisyonu
(ICRP) tarafından önerilen temel radyasyon
korunma standartları:
† Mesleği gereği radyasyonla çalışanlar için bütün
vücudun ışınlanma doz limitleri:
„
50 mSv/yıl
„
1 mSv/hafta
„
0,2 mSv/gün
† Halk icin bütün vücudun ışınlanma doz limitleri:
„
5 mSv/yıl
TAEK
Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği
9.Madde
(Resmi Gazete Tarih/Sayı: 24.03.2000 / 23999)
a) Kayıt Düzeyi: Radyasyon korunmasını sağlamak
ğ
amacı ile,
eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarının
kayıtları tutulmalı ve saklanmalıdır. yıllık doz sınırlarının
aylık dönemlerde radyasyon görevlileri için 0.2 mSv, halk
için ise 0.01 mSv'i aşması durumlarında kayıtlar tutulmaya
başlanır.
b) İ
İnceleme Düzeyi: Üzerinde
Ü
daha fazla inceleme
yapılmasını gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda
alınma miktarlarıdır. Bu düzey, bir ay için yıllık eşdeğer doz
sınırının 1/10'udur
1/10 udur.
c) Müdahale Düzeyi: Olağan dışı durumlar için Kurum
tarafından önceden belirlenen ve aşılması durumunda
müdahaleyi gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda
alınma miktarlarını gösteren değerler olup, yıllık eşdeğer
doz sınırının bir defada alınması ve aynı yıl süresince bu
değerin aşılması halidir.
halidir
Işınlama(mSv)
50-100
500
550
700
750
900
1000
4000
10000
20000
Sağlığımıza etkisi
Kanda kimyasal değişim
Mide bulantısı
Bitkinlik
Kusma
Saç dökülmesi
Diare
Kanamalar
Ölümcül doz (ÖLÜM)
Bağırsak
ğ
çeperinde
ç p
hasar
İç kanamalar
ÖLÜM
MSS’ nin hasarlanması
Bilinç kaybı
ÖLÜM
Süre
saatlerce
“
“
“
2-3 hafta
“
“
2 ay içinde
1- 2 haftada
Dakikalar
İçinde
Ölüm
RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ
185 GBq’lik (5 Ci) Ir-192 kaynağını iş önlüğünün cebinde 2 saat taşımış bir
işçide 11 gün sonra oluşmuş kızarıklıklar.
RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ
Eritemin olaydan 21 gün sonraki görüntüsü.
RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ
RADYASYONUN BİYOLOJİK
İ
İ ETKİLERİ
İ
İ
20-30 Gy arasında doz alan bir işçinin ellerinde 15-25 gün sonra meydana
gelen eritem (yanık) ve su kabarcıkları.
RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ
Radyasyon dozu birimleri
Radyasyon dozu birimleri
† İyonlaştırıcı radyasyonlarla yapılan
çalışmalarda
ç
ş
sonuca ulaşabilmek
ş
ve zararlı
biyolojik etkileri belirleyebilmek için
radyasyon dozunun bilinmesi gerekir.
† Bu amaçla geliştirilecek ölçüm yöntemleri
için radyasyon dozunu ölçecek bir takım
birimlerin tanımlarının yapılması zorunludur
Internationational System of Unit (SI)
† Eski birimler yerini yeni SI birimlerine
bırakmış
ş olsa da hala pek
p
çok
ç
y
yayında
y
eski
birimlerin de aynı zamanda kullanıldığı
görülmektedir.
† Bu nedenle halen kullanılmakta olan yeni
birimlerin yansıra daha önce kullanılmış
olan eski birimlerin de tanımı yapılacaktır.
Eski Birim
Aktivite
Curie (Ci)
Işınlama Dozu
Röntgen ( R )
Abso be Do
Absorbe
Doz
R d ((rad)
Rad
d)
Doz Eşdeğeri
ş ğ
Rem ((rem))
Efektif Doz
Rem(rem)
SI Birim
Becquerel (Bq)
Coulomb / Kilogram
(C )/ Kg
Gray (Gy)
Sievert (Sv)
Sievert (Sv)
Aktivite
Curie:
Saniyede
y
3.7.1010 bozunma meydana
y
getiren
g
herhangi bir radyoaktif isotopun miktarıdır.
1Ci= 3.7.1010 bozunma/sn
Bequerel:
Saniyede 1 bozunma meydana getiren herhangi bir
radyoaktif isotopun miktarıdır.
1Ci= 3.7.1010 Bq
1Bq=2 763 10-11 Ci =27 pCi
1Bq=2.763.
Işınlama Dozu ( Exposure),X
™
Işınlama dozu, radyasyonun havada iyonizasyon
yapma yeteneğine dayanan iyonizan elektromanyetik
radyasyonun dozimetrik bir niceliğidir.
™ Yalnız havada iyonizasyona neden olan
elektromanyetik radyasyon (X ve gamma ışınları) için
tanımlanmıştır.
ş
™ Canlı dokusunda yaratılacak herhangi bir radyasyon
etkisi bu etkiyle orantılıdır
etkisi,
orantılıdır.
Işınlama Dozu ( Exposure),X
Exposure) X
™ Işınlama Dozu SI birimi
“Coulomb/ kilogram” [Ckg-1]
™ Eski
ki birim;
bi i
“Röntgen”
g
[R]
[
]
Işınlama Dozu ( Exposure),X
† X veya Gamma ışınlarının, normal hava koşullarında ( 0
C 760
C°,
60 mmHg),
) 1Kg.havada
h
d oluşturduğu
l
d ğ iyon
miktarıdır.
/ kg
g
Birimi: Coulomb/
† Röntgen, normal hava koşullarında ( 0 C, 760 mmHg),
1kg. havada 2,58 x 10-4 coulomb’ luk iyon oluşturan X
veya Gamma ışınlarının miktarı olduğuna göre;
1 R = 2,58 x 10-4 Coulomb/kg dır.
1 C/Kg=3876 R
Işınlama dozundan -Absorbe
Absorbe doza
† Röntgen hem makineden ve radyoaktif kaynaktan
çıkan radyasyonun miktarının hem de hasta
tarafından absorbe olan enerjinin ölçüsü olarak
kullanıldı.
† Ancak yüksek enerjili X ve gama ışınları ve partiküler
şekildeki radyasyonun ölçüsünde kullanımı uygun
değildi.
† Bu nedenle
d l radyasyon
d
cinsinden,
d
enerjisinden
d
ve
absorblayan ortamın özelliğinden bağımsız yeni bir
birime gerek duyulmuştur (1953).
Ab
Absorblanmış
bl
Doz,
D
D
† Radyasyonun enerjisi hastanın vücudunda,
oluşan iyonizasyon nedeniyle depolanır.
† Radyasyon ışınlamasına
bağlı olarak bu
enerji
depolanmasına
radyasyon
absorbsiyon dozu adı verilir.
Eski Birimi rad
rad’ dır.
(radiation absorbed dose)
Işınlanan maddenin 1 kg
kg’ ına 0,01
0 01 Joule
Joule’lük
lük
enerji veren radyasyon miktarıdır.
Absorblanmış Doz,
Doz D
™ Birim kütlede absorblanmış enerjidir.
™ Tüm iyonize
y
radyasyonlar
y y
için
ç geçerlidir.
g ç
Gray: Dokunun 1 kg tarafından absorbe edilen 1
’ luk enerjidir.
1Gy =1 J/kg
†
†
†
1 Gy
G = 100 rad
d
1 rad = 10-2 Gy dir.
1 rad = 1cGy
joule
DOZ HIZI
Exposure
p
Rate
Radyasyon kaynağından çıkan belli bir zaman
dilimi için bildirilen radyasyon dozudur.
dozudur
Doz hızı birimi: doz/zaman
( R/saat
R/
t , Gy
G /dak
/d k )
Aynı dozun 1dakikada verilmesi ile 1 gün de
verilmesi
il
i ffarklı
kl bi
biyolojik
l jik etkiye
tki
sebep
b
olur.
l
Eşdeğer Doz,
Doz H
™
Radyasyonun farklı tip ve enerjileri farklı
kimyasal ve biyolojik sonuçlara neden olur.
olur
™ Eşdeğer Doz, absorblanmış doz ile
radyasyon ağırlık faktörünün çarpımıdır
H=D.WR
H,Eşdeğer
H
Eşdeğer Doz
D,Absorbe Doz
WR, Radyasyonun ağırlık Faktör
Eşdeğer dozun birimi: Sievert (Sv)
Radyasyon Ağırlık Faktörü
Işın Tipi
WR
X-ışınları
X
l
Gama ışınları
Elektronlar
Pozitronlar
Nötron
Proton
Alfa
1
“
“
“
5-10
“
20
Eşdeğer Doz, H
† Eşdeğer (Personel) Doz birimi
Sievert ((Sv)) = J/kg
g dır,,
Sievert biyolojik bir maddenin 1 kg.’ına 1
J l’lük enerji
Joul’lük
ji veren radyasyon
d
miktarıdır.
ikt d
Eski birim ise Rem (rem) dir.
dir
† Rem (Rontgen Equivalent Man) ise biyolojik
bir maddenin 1 kg’ına
g
0,01
,
Joul’lük enerji
j
veren radyasyon miktarıdır.
Eşdeğer Doz, H
† Eski ve yeni değerler ile aralarındaki
dönüşüm
Sievert (Sv) = Joule / kg
)
1 Rem (rem) = 0,01 joule / kg
1 Rem ((rem)) = 0,01
,
Sievert ((Sv))
1 Sievert (Sv) = 100 Rem (rem)
Eşdeğer Doz, H
† Tanı ve tedavide kullanılan xgama ve elektron için ağırlık
faktörünün bire eşit olması
nedeni ile
† Absorblanmış doz, Eşdeğer Doza
eşittir.
itti
Absorbe dozdan –Eşdeğer doza
1Gy =1Joul/Kg
1Sv=1joul/kg
H=D WR
H=D.W
X ışınları , gama ve elektronlar için, WR =1
H D 1Gy=1Sv
H=D
1G 1S
† Absorblanan doz Gy ile Eşdeğer doz Sv ile
ifade edilir
Efektif Doz , E
Vücuttaki farklı organ ve dokuların
radyasyona
y y
maruz kalması,, farklı
şiddetlerde ve farklı olasılıklarda
hasara neden olmaktadır.
E=Σ WT. HT
E=Efektif doz
WT=T
T doku ve organ için ağırlık fakt.
fakt
HT=T doku ve organ için eşdeğer doz.
Ef ktif Doz
Efektif
D ,E
Vücudun tüm doku ve organlarındaki
eşdeğer dozun neden olduğu stokastik
etkilerin sonucunda oluşan hasarı
göstermek amacıyla,
g
y , her bir organ
g
ve
dokudaki eşdeğer doz, doku ağırlık
faktörü, WT ile çarpılır ve bu veriler tüm
vücut üzerinden toplanarak efektif doz
elde edilir.
Doku ve organlar
g
için
ç ağırlık
ğ
faktörleri
Doku ve Organ
WT
Testis ve Overler
0,20
Kemik İliği
0,12
Kolon
0,12
Mide
,
0,12
Akciğer
0,12
Meme
0,05
Mesane
0,05
Tiroid
0,05
Karaciğer
0,05
Efektif Doz , E
† Bir hastaya Akc ‘e 100mSv,Krc ‘e
70mSv kemik yüzeyine 300mSv
70mSv,kemik
tanısal amaçla doz verildiğinde etkin
doz
† Efektif Doz
E=100x0,12+70x0,005+300x0,12=21,5mSv
Terim
Birim
Eski
Dönüşüm
Yeni
Aktivite
Curie,Ci
Becquerel,Bq
1 Ci=3.7x1010 Bq
1 Ci=37GBq
Işınlama
Dozu
Röntgen,R
Coulomb/kilogra 1 C/kg=3876 R
m,
1 R=2.58x10
R=2 58x10-44
C/kg
Soğurulmu
S
ğ
l
radiation
di ti
ş Doz
absorbed
dose,rad
G
Gray,Gy
G
1 Gy=
G
100 rad
d
1 rad= 0.01 Gy
Eşdeğer
Doz
röntgen
equivalent man,
rem
Sievert,Sv
1 Sv=100 rem
Efektif Doz röntgen
equivalent man,
rem
Sievert,Sv
1 Sv=100 rem
Radyasyondan
y y
Korunmada
Temel Prensipler
Radyasyondan Korunmada Temel
Prensipler
†Doğal radyasyonlardan tamamen
korunmak olanaksız olup, alınacak
önlemlerle yapay radyasyonlardan
büyük oranda korunmak mümkündür.
mümkündür
IŞINLAMA ÇEŞİTLERİ
†Tıbbi Işınlama
ş
; Tanı veya
y tedavinin
bir parçası olarak kişilerin ışınlanması
†Mesleki ışınlanma ; Radyasyon
çalışanlarının, işlerinin bir parçası
olarak
l
k maruz kaldıkları
k ld kl
ışınlanma
l
†Halk
a ışınlanması
ş a
as ; Tıbbi
bb ve
e mesleki
es e
ışınlanmalar dışındaki ışınlanmalar
Radyasyondan
y y
Korunmada Temel
Prensipler
†Radyasyon korunmada ICRP’ nin 60
numaralı raporunda ve IAEA ‘nın
“Temel Güvenlik Standartları” ismi
altında y
yayımladığı
y
ğ BSS-115 numaralı
yayınında radyasyon korunması ile
ilgili üç temel ilke önerilmiştir.
Radyasyondan Korunmada Temel
Prensipler
† Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı
etkileri göz önünde bulundurularak net bir fayda
sağlamayan
ğl
hi bi
hiçbir
radyasyon
d
uygulamasına
l
i i
izin
verilmemelidir.
† Optimizasyon (ALARA = As Low As Reasonable
Achievable) Gerekliliği onaylanmış uygulamalarda
ekonomik
ve
sosyal
faktörler
göz
önünde
b l d
bulundurularak
l
k bütün
bü ü
radyasyon
d
ışınlamalarında
l
l
d
mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır
† Doz sınırları Kişilerin aldıkları doz eşdeğerleri
komisyon tarafından tavsiye edilen doz sınırlarını
aşmamalıdır.
Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı etkileri göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir. Uygulamanın Kabul Gerekçelendirilmesi:
† Radyasyonun zararlı etkileri göz önünde bulundurularak,
radyasyon ışınlanmasını gerektiren uygulamanın yapılmasının
gerçekten kabul edilir olup olmadığı ,kullanım amacına
karşılık radyasyonun ortaya çıkabilecek olumsuz etkisi önemli
bir bedel olarak görülmelidir ve bu uygulama sonunda elde
d
fayda
ayda ile kıyaslanmalıdır.
ya a
a d
edilecek
† Aynı amaca radyasyon içermeyen diğer teknikler kullanılarak
ulaşılabiliyorsa fayda-bedel analizi bu teknikler için de
yapılmalıdır.
Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı etkileri göz önünde
bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin
verilmemelidir.
†Radyasyonun tıp alanında kullanılmasında dozların
yüksek
ük k olmasına
l
k
karşılık
l k sağladığı
ğl d ğ ffaydalar
d l şüphe
ü h
götürmezdir.
†Bununla beraber,
beraber herhangi bir tıbbi işlemin kabul
edilebilirliği ayrıca değerlendirilmelidir.
yg
X-ışınları
ş
daha fazla
†Kanser tedavisinde uygulanan
kanser oluşumuna sebep olabilir ve bu riskin tedavinin
getirisinden yüksek olduğu durumlarda bu kabul
edilemez.
edilemez
†Ayrıca hamilelerin tıbbi amaçlı ışınlanmaları kararı çok
dikkatli verilmeli ve hassas teknikler kullanılmalıdır.
Uygulamanın Gerekçesi
†Öncelikle, iyonizan radyasyon
uygulamasındaki doz ne kadar düşük
olursa olsun alternatif tüm uygulamaların
yararları ve riskleri tartışılmalıdır
†Bir uygulamanın
yg
haklılığı
ğ için
ç ihtiyaç
y ç
duyulan değerlendirmelerin çoğu,
deneyime,
y
, mesleki karara ve sağduyuya
ğ y y
dayanır.
Optimizasyon
†Ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde
bulundurularak, gerekli amaca ulaşabilecek
şekilde, dozun mümkün olduğu kadar düşük
tutulması
†(ALARA
(
= As Low As Reasonable Achievable)
)
Bedel-Fayda Analizi
†Radyasyon uygulamalarının kullanılıp
kullanılmayacağı kararı verilirken uygun
yaklaşım bedel-fayda analizi yöntemidir.
O ti i
Optimizasyon
†Görevi gereği radyasyonla çalışanlar
için
ç ç
çalışma
ş
şartlarına bağlı
ş
ğ olarak bu
kişilerin aldıkları dozlar değişmekle
birlikte, ortalama doz sınırlarının çok
altında tutulmaya çalışılmaktadır.
Optimizasyon (ALARA = As Low As Reasonable Achievable)
Gerekliliği onaylanmış uygulamalarda ekonomik ve sosyal faktörler göz
ö ü d b
önünde
bulundurularak
l d
l
k bütün
bü ü radyasyon
d
ışınlamalarında
l
l
d mümkün
ü kü olan
l
en düşük dozun alınması sağlanmalıdır
†Hasta dozunun azaltılması,
†Personel dozunun azaltılması
†Halkın alacağı dozun
azaltılması
Doz Sınırları
†Kişilerin ve gelecek nesillerin kabul edilemeyecek bir
risk altına girmesini engelleyecek olan yaptırımdır.
†Bu bir kişinin alabileceği etkin eşdeğer dozun kesin
bi şekilde sınırlandırılmasını
bir
s n land lmas n ge
gerektirir.
ekti i
†Bu sınırlar, optimizasyon ilkesini yerine getirmek
koşuluyla zorunlu yaptırımlar olup, maliyet
gözetmeksizin uygulanacak değerlerdir.
†Doz kısıtlamaları, kanser ve kalıtsal hasarlar gibi
olasılığa bağlı etkilerin ortaya çıkışını kontrol altına
almak için belirlenmiştir.
Doz Sınırları
Radyasyon Görevlileri İçin :
†Etkin doz y
yılda 50 mSv ((tüm vücut))
†Etkin doz, birbirini takip eden beş yılın
ortalaması 20 mSv (tüm vücut)
† Eşdeğer doz, göz merceği için yılda
150 mSv
† Eşdeğer
ş ğ doz,, eller,, ayaklar
y
ve cild için
ç
yılda 500 mSv
Doz Sınırları
Toplum Üyesi
Ü
Kişiler İİçin :
† Etkin doz y
yılda 1 mSv (tüm
(
vücut))
† Etkin doz birbirini takip eden 5 yılın
ortalaması 1 mSv değerini
ğ
geçmemek
g ç
koşulu
ş
ile özel durumlarda yılda
5 mSv ((tüm vücut))
† Eşdeğer doz, göz merceği için yılda 15 mSv
† Eşdeğer doz
doz, eller
eller, ayaklar ve cilt için yılda
50 mSv
Korunmanın Etkinliği
†Radyasyon korunması sisteminin
etkinliğini değerlendirmenin bir yolu
da; ölümcül kansere yakalanmanın
ortalama yıllık riskinin, diğer
mesleklerdeki ölümcül kazaların
ortalama y
yıllık riski ile
karşılaştırılmasıdır.
Korunmanın Etkinliği
İş Alanı
Derin su avlanması
Kömür madeni
İnşaat
Metal üretimi
Ahşap,
h
ddöşeme v.bb
Diğer iş alanları
Ölüm Riski Yılda
400 de 1
4000 de 1
5000 de 1
7000 de 1
17000 de
d 1
20000 de 1
Radyasyonla çalışma ortalama
yılda 4 mSv
20000 de 1
Yiyecek,
Yi
k içecek
i
k ve tütün
üü
Tekstil
Gi i ve ayakkabı
Giyim
kk b
30000 de
d 1
40000 de 1
300000 de
d 1
Korunmanın Etkinliği
Bazı belirgin nedenlerden yıllık ortalama ölüm riski
Neden
Ölüm Riski
Yılda
Günde 20 sigara
200 de 1
40 yaş doğal neden
500 de 1
Yol kazaları
5000 de 1
Ev kazaları
10000 de 1
İş kazaları
20000 de 1
Radyasyona maruz kalmak yılda 1 80000 de 1
mSv
Doz Sınırları
Eğitim amaçlı olmak koşulu ile 16-18
yaş arasındaki stajyer ve öğrenciler
için:
† Etkin doz herhangi bir yılda 6 mSv ( tüm vücut)
† Eşdeğer doz
doz, göz merceği için 50 mSv
† Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yıllık 150 mSv
değerlerinden
ğ
fazla olamaz
18 yaşından küçükler radyasyon görevlisi olarak
çalıştırılamazlar.
çalıştırılamazlar
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
†Radyasyondan
†Rad
as ondan korunmada
ko nmada
en etkili 3 yöntem;
„ en kısa zaman
„en uzak mesafe
„en kalın zırhlamadır
Radyasyondan
adya yo da Korunmada
o u
ada
Temel Yöntemler:
Zaman
† Radyoaktif kaynağın veya
radyasyon kaynağının yakınında
ne kadar
kada az
a zaman
aman geçirilirse
ge i ili se o
kadar az doza maruz kalınır.
† Doz=
Doz (Doz Şiddeti) x (Zaman)
† Böylece, bir ölçüm cihazının 50
mSv/saat’lik radyasyon dozunu
gösterdiği bir bölgede kalınması
halinde maruz kalınacak doz;
1 saatte 50 mSv, 2 saatte 100
mSv,
3 saatte 150
mSv, vs. dir.
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zaman
†Radyasyon kaynağı ile geçirilen
zaman alınan dozla doğru
orantılıdır.
ld
†Ne kadar kısa süre radyasyona
maruz kalınırsa o kadar az doz
alınır.
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Mesafe
†Radyasyon kaynağından
uzaklaşarak,
ş
, maruz
kalınabilecek doz miktarı
azaltılabilir.
†Radyasyon kaynağından
uzaklaştıkça radyasyonun
şiddeti azalır
†Doz hızı mesafenin karesi
ile ters orantılı olarak azalır
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Mesafe
Dr= D0 .(r0/r)2
12,5
D2= 50.(1/2)2 =
†r0 = Kaynaktan 1 m mesafe
†D0 = Kaynaktan 1 m mesafede
†
okunan doz değeri (50mSv ise)
†Dr = Kaynaktan r metre uzaktaki doz
†
değeri (r=2m için hesaplanan 12,5mSv
)
†r = Kaynakla arada bulunulan metre
†
cinsinden mesafe ( r=2m)
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zaman ve Mesafe
†Şekilde görülen kişilerin
hepsinin radyasyon riski
aynıdır.
†Ancak, aynı dozu
alabilmeleri için gerekli
süreler soldan itibaren,
5, 25, 45, 135
dakikadır.
†Radyasyon kaynağından
uzaklaştıkça radyasyon
şiddeti
idd i h
hızla
l
düşmektedir
Radyasyondan Korunmada
T
Temel
l Yöntemler:
Yö t
l
Zırhlama
† Radyasyon
y y
kaynağının
y ğ
ş
şiddetini
zayıflatmak için önüne konan
veya onu çevreleyen engele zırh
denir.
† Zırhlama,
Zırhlama radyasyon kaynağı ile
kişi arasına konulan uygun bir
koruyucu engeldir.
† Yüksek yoğunluklu maddelerden
yapılmış malzemeler özellikle X
ve gama ışınlarına karşı etkili
bir korunma sağlarlar.
† Zırhlamada kullanılan maddenin
yoğunluğu arttıkça, gereksinilen
kalınlık azalmaktadır.
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
Zırh kalınlığı
Gelen
radyasyon
Sızan
radyasyon
†Radyoterapi uygulamalarında personelin
korunması kalın duvar kalınlıklarını gerektirir.
†İnşaat sırasında uygun kalınlıklarda zırhlama
yapmak daha kolay,daha
kolay daha sonra yapılacak
zırhlama tonlarca ağırlıkta kurşun gerektirir.
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
†Radyasyonun
†R
d
şiddetini
idd ti i yarıya iindiren
di
kalınlığa “yarı değer kalınlığı” (half
value
l
llayer - HVL),
)
†Onda bire indiren kalınlığa
ğ “onuncu
değer veya onda bir değer kalınlığı”
(tenth value layer -TVL)
TVL) denir.
Y
Yarı
D ğ Kalınlığı
Değer
K l l ğ (Half
(H lf Value
V l
LayerL
HVL)
ilk HVL
Gelen Foton
ikinci HVL
üçüncü HVL
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
†Zırhlamada kullanılan bazı malzemelerin
yaklaşık yarıdeğer tabaka kalınlıklarının
karşılaştırılması.
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
† Kurşun (Pb) ve Betonun Yarı Değer ve Onda Bir
Değer Kalınlıkları
Radyoaktif kaynak
Co-60
Z rh
Zırh
malzemesi
Ir-192
Cs-137
YDK
ODK
YDK
ODK
YDK
ODK
Kurşun (cm)
1.24
4.11
0.48
1.62
0.63
2.13
Beton (cm)
6.60
21.84
4.82
15.74
5.33
18.03
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
Malzemelerin radyasyon kaynağına göre onda bir değer kalınlıkları
Onda bir değer kalınlığı (TVL), mm
Malzeme
Cinsi
Beton
100 kV
250 kV
400kV
55
90
9
100
Kurşun
0.9
3
8
Radyasyondan Korunmada
Temel Yöntemler:
Zırhlama
† Radyasyon alanlarının zırhlanması dışında
radyasyona maruz kalacak personelin
korunması için
† Radyoloji bölümlerinde,
„
„
„
„
†
farklı kalınlıklarda kurşundan yapılmış önlükler,
tiroid koruma önlüğü,
kurşun eldiven,
kurşun camlı gözlükler
Nükleer tıp bölümlerinde ,
„
„
„
„
atıklar için kurşun kova,
radyoaktif maddelerin bulunduğu kurşun şişeler,
kurşun enjektör gibi malzemeler
Kurşun camlı paravan
radyasyon dozunu azaltmada sıklıkla kullanılır.
Eksternal Radyoterapide
Radyasyondan Korunma
† Radyoloji
y j bölümlerinde kullanılan kurşun
ş
önlük, kurşun camlı gözlük gibi personel
dozu azaltma gereçleri kullanılmaz.
† Radyoterapi bölümlerinde
bölümlerinde, radyasyon yayan
yüksek enerjili tedavi cihazlarının
konulacağı
ğ odaların proje
j sırasında cihaza
uygun şekilde
k ld zırhlanması
hl
personell
dozunun düşürülmesini sağlar.
Eksternal Radyoterapide
y
p
Radyasyondan Korunma
† Cihazların bölüme kurulması kararı alındıktan sonra,
cihazın oda içinde konacağı konuma göre zırhlama
kalınlıkları belirlenir.
† Bütün duvarların aynı kalınlıkta olması gerekmez.
Primer ışın yönü, maksimum alanın açıklığı ve duvara
olan mesafe göz önüne alınır.
† Çevre odaların konumu ve kullanılırlığı dikkate alınarak
duvar kalınlıkları hesaplanır.
† Proje TAEK tarafından onaylandıktan sonra tedavi odası
inşaatı tamamlanır.
† Sızıntı radyasyonun ölçümü yine TAEK tarafından
ölçülerek onay verildiği takdirde bölümün hasta kabul
etmesine izin verilir.
Radyoterapi Bölümü Cihaz Odaları ve Diğer
Odaların Yerleşimi
R d t
Radyoterapi
i Od
Odası
Linee Aksele
Lineer
Akseleratör
atö odası
odas
Eksternal Radyoterapide Radyasyondan
Korunma
†
†
†
Radyoaktif kaynaklı eksternal tedavi
cihazlarının maksimum kaynak
aktivitesine göre zırhlama yapılır.
yapılır
Kapı kalınlığı ve materyali kapının
konumuna radyasyon kaynağına
uzaklığına ve kullanılan maksimum
enerjiye
ji
göre
ö b
belirlenir.
li l i
Kurallara uygun olarak çalışıldığı
takdirde radyoterapi bölümlerinde
personel dozu oldukça düşük
sevilerdedir.
Brakiterapide
p
Korunma
Radyasyondan
y y
Brakiterapi uygulamalarında
† Radyasyondan korunmada, hasta ve personel
güvenliği için eksternal radyoterapide söz
edilen
dil
tüm
tü kurallar
k
ll (uygun
(
zırhlama,
hl
cihazların düzgün çalışması, periyodik
kontrollerinin yapılması vb.
vb ) geçerlidir.
geçerlidir
† Brakiterapide radyasyondan korunmada iki
potansiyel tehlike durumu göz önüne
alınmalıdır.
„ Radyasyona maruz kalınması,
kalınması
„ Radyoaktif kaynakların kaybolması.
Yüksek Doz Hızlı İridyum-192
y
Brakiterapi cihazı
Brakiterapi Uygulamaları
† Brakiterapide son yıllarda uzaktan kumandalı
sonradan yüklemeli sistemler personel dozunun
azaltılmasında oldukça katkı sağlamışlardır.
† Yüksek doz hızlı sistemlerle tedavi süresi kısa
(maksimum ½ saat ) olması nedeni ile hastanın
yanına tedavi boyunca kimsenin girmesi
gerekmemektedir.
† Hasta tedavisini zırhlanmış odada alırken, personel
d
dışarıdan
d
k
kamera ve sesli
li sistemle
i t
l hastayı
h t
iizler.
l
Brakiterapi Uygulamalarında
† Brakiterapi cihazı zırhlı odada bulunur.
† Cihazın bulunduğu oda kullanılmadığı zamanlar
mutlaka kilitli tutulmalıdır.
† Her 4 ayda bir değiştirilen kaynağın aktivitesi özel
ölçüm sistemleri ile kontrol edilmeli aktivite bilgileri
doğru
ğ olarak tedavi p
planlama için
ç kullanılmalıdır.
† Brakiterapi oda girişinde mutlaka alan dozimetresi
bulunmalı ayrıca oda içinde farklı bölgelerde doz
seviyesinin
y
ölçümü
ç
için
ç her zaman taşınabilir
ş
ölçüm
ç
cihazı kullanıma hazır şekilde bulundurulmalıdır
Brakiterapi Uygulamalarında
† Tedavi odasının girişinde bulunan radyasyon ölçen alan
dozimetresi, hastanın tedavisi tamamlandıktan sonra
radyoaktif
d
k f kaynağın
k
ğ muhafazasına
h f
geri döndüğünün
d d ğ
doğrulanmasını sağlar.
† Tedavisi tamamlanan hasta için
ç odaya
y girilirken
g
mutlaka bu gösterge kontrol edilmelidir.
† Brakiterapi uygulamaları bu konuda eğitimli hekim,
radyofizik uzmanı,
uzmanı hemşire ve tekniker olmak üzere
ekip çalışması gerektirir.
† Tedavi tamamlandıktan sonra tedavi odasına radyofizik
uzmanı izin verdikten sonra girilmelidir.
girilmelidir
Düşük Doz Hızlı Brakiterapi
†
†
†
†
Brakiterapi düşük doz hızına sahip kaynaklar ( Tel şeklinde
iridyum-192 kaynakları) kullanılması, hem elle hazırlanıp,
elle hastaya yerleştirilmesi sebebi ile uygulama yapan
personelin hem de hastanın tedavisinin 2-2,5
personelin,
2 2 5 gün sürmesi
nedeni ile yatağında bakımına yardımcı olan personelin
ışınlanmasına neden olur.
İnce
ce tel
te şe
şeklinde
de olan
o a radyoaktif
adyoa t kaynaklar
ay a a parmaklardan
pa a a da
uzakta olması için uzun pensetler yardımı ile göğüs bariyeri
kullanılarak hazırlanır ve hastaya uygulanır.
Hiçbir radyoaktif kaynak çıplak elle tutulmaz.
Kaynakları vücuttan ve ellerden uzak tutmak için mutlaka
pensetler kullanılmalıdır.
Düşük Doz Hızlı Brakiterapi
†
†
†
†
†
†
Uygulama sonrası zırhlanmış odaya götürülürken mümkün
olan en az kullanılan alandan süratle taşınır.
Tedavi sırasında hastanın yanına yakınlarının girmesine izin
verilmez.
il
Hastanın tedavisi tamamlandıktan sonra hastanın
vücudundan kaynaklar geri çıkarılır.
Bazen dil gibi hastanın yürümesine engel olamayan
uygulamalarda, hastanın hastane içinde gezmesine izin
verilmemelidir.
Çocuklar ve hamile kadınların radyaktif kaynak yüklü
hastalardan uzak tutulması gereklidir.
Hasta taburcu olduktan sonra odasının radyasyon
yönünden taranması yapılmalıdır.
Düşük Doz Hızlı Brakiterapi
†
†
†
†
†
†
Bütün uygulama kayıt altına alınır.
Radyoaktif kaynaklar uygun koşullarda muhafaza edilir.
Kilit altında tutulur.
Sadece görevli personel tarafından taşınması, saklanması
ve kullanılmasına izin verilir.
Tüm depoda
p
olan kaynakların
y
listesinin işlendiği,
ş
ğ , kaynak
y
envanterinin tutulduğu bir deftere kullanılan ve geri
çıkarılan kaynaklar kayıt edilmelidir.
Uygulamalarda personel dozunu azaltmak için kaynaklardan
her zaman mümkün olduğu kadar uzak durulmalı,
durulmalı yapılacak
iş en kısa sürede bitirilmelidir.
Radyoaktif kaynakların manuel olarak yüklendiği bu tip
brakiterapi uygulamaları eski yıllara oranla azalmaktadır.
Kalıcı Prostat İyot-125
İyot 125 Uygulaması
† Prostata ameliyathane koşullarında genel anestezi
altında yüklenen kaynaklar tekrar geri çıkarılmaz.
Radyoaktivitesi tamamen bitse de hasta ömrünün geri
kalanını kaynaklarla geçirir.
† Düşük aktiviteli kaynaklar kullanıldığı için personel
dozu düşüktür.
düşüktür
† Hasta odasında ilave zırhlamaya gerek duyulmaz.
† Ancak prostata yerleştirildiği için kaynağın bazen
mesane ye düşmesi ve idrarla atılması olasılığı vardır.
vardır
† Taburcu olduktan sonra hasta odasındaki radyasyon
düzeyi ölçülerek kaynağın bir şekilde oda içinde kalmış
olması ihtimali kontrol edilir.
edilir
† Uygulama sonrası uygulanan ve artan kaynaklar
hesaplanır, kayıp ihtimaline karşı ölçüm yapılarak
kontrol edilir.
edilir
Kalıcı Prostat İyot-125 Uygulaması