T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SU YÖNETİMİ GENEL

T.C.
ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI
SU YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
ÜLKEMİZDEKİ YÜZEYSEL SU KAYNAKLARINDA
NOKTASAL VE YAYILI KAYNAKLI TEHLİKELİ
MADDE KİRLİLİĞİNİN ÖNELENMESİNE İLİŞKİN
PROJELER
Burhan Fuat ÇANKAYA
Şube Müdürü V.
08.10.2013
Çorum, Hizmet İçi Eğitim
1/57
SUNUM İÇERİĞİ
TEHLİKELİ MADDE KAVRAMI
SÇD ve ÇKS KAVRAMI
PROJELER
TMKK
BİKOP
2/57
“TEHLİKELİ MADDELER” İLE NE
KASTEDİLMEKTEDİR?
“Tehlikeli Maddeler”, su ve çevresi için önemli risk teşkil
eden
 Zehirlilik
 Kalıcılık
 Biyolojik Birikme
özelliklerine sahip olan madde ve madde grupları olarak
tanımlanmaktadır.
3
3/57
“TEHLİKELİ MADDELER” İLE NE
KASTEDİLMEKTEDİR?
“Tehlikeli Maddeler”
Antropojenik Kaynaklı
Noktasal:
Evsel (Örn.Endokrin bozucu kimyasallar)
Endüstriyel
Yayılı:
Pestisitler
Jeolojik Kaynaklı (Bor, arsenik, kadmiyum vd.)
4
4/57
TEHLİKELİ MADDELERİN
SUCUL ÇEVREDE DAĞILIMI
5/57
AB MEVZUATI



76/464/EEC sayılı Tehlikeli Maddeler Direktifi ve
Kardeş Direktifler
2000/60/EC sayılı Su Çerçeve Direktifi
2008/105/EC sayılı ÇKS Direktifi
6
6/57
SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ’NİN
HEDEFLERİ





Sucul ekosistemin ve sulak
alanların
durumlarının
bozulmasını
engellemek,
mevcut durumları iyileştirmek
Sürdürülebilir bir su kullanımı
temin etmek
Öncelikli
maddelerden
kaynaklanan
kirlenmeyi
azaltmak
Yeraltı sularını kirlenmeye
karşı
korumak
ve
bozulmalarını engellemek
Taşkın ve kuraklığın neden
olabileceği
etkileri
hafifletmek
7/57
SÇD VE KARDEŞ DİREKTİFLER
Su Çerçeve Direktifi (2000/60/EC) Madde 16;
 Sucul çevreye ya da sucul çevre yoluyla,
önemli risk oluşturabilecek maddelerin
önceliklendirilmesi için yasal çerçeve
 Öncelikli maddeler listesinin (SÇD, Ek X),
Avrupa Parlamentosu ve Konsey kararı ile
yürürlüğe girmesi, Aralık 2001 (2455/2001/EC)
33 madde
 Öncelikli Maddeler (PS): Deşarj, emisyon ve
kayıpların
azaltılmasında
ilerleme
kaydedilecek (20 madde)
 Öncelikli Tehlikeli Maddeler (PHS): Deşarj,
emisyon
ve
kayıplar
2025’e
kadar
durdurulacak (13 madde)
8/57
ÇKS NEDİR?
Çevresel Kalite Standardı


Tanımlanan eşik değerin altında hiçbir
olumsuz etkinin olmamasını beklediğimiz
konsantrasyon
ÇKS bir alıcı ortam standardıdır, bir deşarj
standardı değildir.
9/57
ÇKS DİREKTİFLERİ


2008/105/EC
 33 öncelikli madde ve diğer 8 madde için
ÇKS’ler
COM 2011/876
 Öncelikli maddeler listesi her 4 yılda bir
yenilenir
 İkinci öncelikli maddeler listesi
 33 + 15 öncelikli madde ve diğer 8 madde
için ÇKS’ler
10/57
ÖNCELİKLİ MADDELER VE
SPESİFİK KİRLETİCİLER


Avrupa ölçeğinde ele alınan maddeler

Öncelikli maddeler
 Sucul ekosisteme ya da sucul ekosistem
yoluyla oluşabilecek risk Avrupa çapında
 Standartlar ve önlemler Avrupa düzeyinde
oluşturulur
Ulusal ölçekte ya da havza ölçeğinde ele alınan
maddeler

Spesifik kirleticiler
 Ulusal ölçekte ya da nehir havzası ölçeğinde
riski olan maddeler
 Standartlar ve önlemler ulusal ya da nehir
havzası düzeyinde oluşturulur
 Standartlar,
“iyi ekolojik durum” hedefi
kapsamında
sağlanacak
(biyolojik
ve
hidromorfolojik standartların yanı sıra)
11/57
Standartlar
üye ülkeler
tarafından
belirlenir
Standartlar Avrupa
ölçeğinde belirlenir,
tüm üye ülkeler
uymak zorundadır
Ek IX
76/464/EEC
Kardeş Direktifler
Ek VIII
‘Specifik Kirleticiler’
Ek X
‘Öncelikli Maddeler’
Ek X
‘Öncelikli Tehlikeli
Maddeler’
12/57
Sınıflandırma
Biyolojik durum
En düşük
Ekolojik
Yüksek
Fiziko-kimyasal kalite
En düşük
Ekolojik
Durum
En düşük
İyi
Orta
Spesifik kirleticiler (Ek VIII)
Zayıf
Geçti
Kaldı
Hidromorfolojik durum
En düşük
Kötü
Kimyasal
Ek X (33 + diğer 8 kirletici)
Geçti / Kaldı
Kimyasal
Durum
13/57
ÇKS ÇEŞİTLERİ
Yıllık
Ortalama
ÇKS
(AA-EQS)
Su
kolonu
Kirleticilerin
uzun vadeli
etkilerinden
korunmak
Kronik toksisite
verileri kullanılır
(NOEC, EC10)
Maksimum
ÇKS
(MAC-EQS)
Kirleticilerin kısa
vadeli yoğun
etkilerinden
korunmak
Akut toksisite
verileri kullanılır
(EC50, LC50)
14/57
ÇKS’LER NEREDE KULLANILIR?




Planlama
 Havzalardaki eylemleri planlarken, ÇKS’lerin
aşılmayacağından emin olmak
Çevreye yapılan kimyasal deşarjlarının kontrolü
 ÇKS’ler
Deşarj
Standartları
“Çevresel Durum”un izlenmesi
 Hangi maddeler için ÇKS’ler nerede, ne zaman
aşıldı?
Sınıflandırma
 “İyi” durum
 ÇKS’lerin aşımı
daha fazla
araştırma, önlem
15/57
ÇKS’LER NASIL BELİRLENİR?

Teknik Dayanak
 Su Çerçeve Direktifi
 Teknik Kılavuz Doküman No:27
16/57
17/57
TEHLİKELİ MADDE KİRLİLİĞİNİN
KONTROLÜ PROJESİ (TMKK)
Bütçesi : 2.554.700 TL (KDV dahil)
Sözleşme Tarihi: 09.12.2011
Süresi : 2 yıl (Aralık 2011- Aralık 2013)
Faydalanıcı : Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Su Yönetimi
Genel Müdürlüğü)
Yüklenici : İO Çevre Çözümleri Ltd. Şti.
18/57
PROJENİN MAKSADI
Dicle -





Ergene Havzası, Susurluk Havzası ve Konya Kapalı Havzası
sınırları dahilinde;
Evsel ve endüstriyel atıksularda bulunan ve/veya bulunması
muhtemel tehlikeli maddelerin araştırılması,
Tehlikeli Madde ve sektör envanterinin oluşturulması,
Çevresel Kalite Standartlarının ve Deşarj Standartlarının tespit
edilmesi,
Tehlikeli Maddeler Bilgi Sisteminin oluşturulması ve Çevresel
Bilgiye Erişim Sistemine entegrasyon,
Web Tabanlı Uygulama Yazılımının geliştirilmesi
19/57
İŞ PAKETLERİ
Çalışma Metodolojisinin Belirlenmesi
Tehlikeli Madde Envanterinin Oluşturulması
Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesi
Deşarj Standartlarının Belirlenmesi
Tehlikeli Maddeler Bilgi Sisteminin Oluşturulması ve
Su Bilgi Sistemine Entegrasyon
Web Tabanlı Uygulama Yazılımının Geliştirilmesi
20/57
ENVANTER ÇALIŞMASI
Ulusal tehlikeli madde listesinin oluşturulması
Aday
Parametre
Listesi
Derecelendirme
& Eleme
Nihai
Parametre
Listesi
21/57
ENVANTER ÇALIŞMASI
Derecelendirme & Eleme Çalışmaları
 Risk (Maruziyet ve toksisite) değerlendirmesi
için veritabanı oluşturulması
 Veritabanında yer alan bilgilerin iki farklı
model ile değerlendirilmesi
 Toplam Tehlikelilik Skoru
 Toplam Etki Skoru
 Model skorları ve mevzuat bilgisinin birlikte
değerlendirilmesi
22/57
DERECELENDİRME & ELEME

Risk değerlendirmesi için veritabanı
Fiziko-Kimyasal Özellikler
Toksisite Bilgileri
Dayanıklılık Bilgileri
Biyoakümülasyon Bilgileri
• Molekül Ağırlığı
• Suda Çözünürlük
• Henry Sabiti
• Polarite
• LC50
• EC50
• NOEC
• PNEC
• Yarılanma Ömrü
• Sorbsiyon Katsayısı (Koc)
• Oktanol / Su Katsayısı
Kow
• Biyokonsantrasyon
Faktörü (BCF)
23/57
DERECELENDİRME & ELEME

Risk değerlendirmesi için veritabanı
Yönetmelik Bilgileri
Endokrin Bozucu Özellik
Analitik Metodla İlgili
Bilgiler
• SÇD
• TMY Ek 1/ 2
• Var
• Yok
• Analitik Metod Mevcudiyeti
• Metod Belirleme Limiti
• Analitik Metod Zorluğu
Kaynak Özellikleri
• Noktasal / Yayılı
• Sürekli / Kesikli
Maruziyet Bilgileri
• Kullanım Sektörü
• Yıllık Üretim
• Yıllık Tüketim
24/57
DERECELENDİRME & ELEME
Toplam Tehlikelilik Skoru (AB)
TTS= Pskoru + Tskoru + Bskoru + EDskoru
P: Dirençlilik
T: Toksisite
B: Birikim
ED: Endokrin bozucu
25/57
DERECELENDİRME & ELEME
Toplam Etki Skoru (US EPA)
TES= Çevreye olan etki X Maruz kalma potansiyeli
Çevreye olan etki = (Toksisiteskoru + Biyoakümülasyonskoru) /2
Maruz kalma potansiyeli = (Yarı ömürskoru + Henry katsayısıskoru) / 2
26/57
DERECELENDİRME & ELEME
1.
2.
3.
4.
TTS skoru yüksek (3 ve 4) olan parametreler
TTS skoru düşük (0, 1 ve 2) olduğu halde
SÇD’de yer alan parametreler
TTS tehlikelilik skoru 0,1 ve 2 olup, TMY
EK1/2’de yer alan parametreler
TTS modelinde düşük skora sahip olup, TES
modelinde yüksek etki gösteren parametreler
27/57
ADAY PARAMETRE LİSTESİ
TÜRKİYE’DEKİ
TÜM
SEKTÖRLER
287 parametre
ERGENE H.
SUSURLUK H.
KONYA KAPALI H.
99 parametre
PİLOT TESİSLER
RİSK DEĞERLENDİRMESİ
TED, TTD
248 parametre
DİĞER HAVZALAR
122 parametre
İZLEME LİSTESİ
39 Parametre
28/57
DERECELENDİRME & ELEME
COMMPS
Kombine, Model Bazlı ve İzleme Bazlı Önceliklendirme
Maruziyet
Etki
(Ölçüm Bazlı)
Ölçüm sonuçlarının ortalaması
(Model Bazlı)
Emisyon
Yayılma
Degredasyon (P)
Toksisite (T)
Biyoakümülasyon (B)
29/57
TÜRKİYE’DE KULLANIMI 1.000 KG’IN
ÜZERİNDEKİ 2.886 KİMYASALIN
DEĞERLENDİRİLMESİ
Ön değerlendirme
Risk Kodları
Toksisite, Log Pow,
BCF
Veri temini
Nihai değerlendirme
Molekül ağırlığı,
sudaki çözünürlük,
Henry sabiti, LC50,
EC50, NOEC,
PNEC, yarılanma
ömrü (su),
yarılanma ömrü
(sediman), log Koc,
log Kow,
biyokonsantrasyon
faktörü
COMMPS
30/57
TÜRKİYE’DE KULLANIMI 1.000 KG’IN
ÜZERİNDEKİ 2.886 KİMYASALIN
DEĞERLENDİRİLMESİ
ÖN DEĞERLENDİRME
2.886
madde
403
madde
31/57
ADAY KİRLETİCİ LİSTESİ
İzleme kapsamındaki 122 parametre
SÇD öncelikli
madde
70 parametre
TED, TTD ile
belirlenmiş aday
spesifik kirletici
52 parametre
7
COMMPS ile
İdare tarafından
belirlenmiş aday
önerilen aday
spesifik kirletici
spesifik kirletici
3 65 parametre
37 parametre
Aday spesifik kirleticiler 144 parametre
ÇKS’lerin belirlenmesi
Ulusal kirletici listesi 214 parametre
Kirleticilerin kaynaklarının belirlenmesi
32/57
SEKTÖREL DEĞERLENDİRME

Tehlikeli madde kirliliği açısından risk
oluşturan ve oluşturmayan sektörlerin
belirlenmesi

Her bir sektörden kaynaklanma ihtimali
olan tehlikeli maddelerin belirlenmesi

Sektörlerin
havzalardaki
belirlenmesi
dağılımlarının
33/57
RİSK OLUŞTURAN SEKTÖRLERİN
BELİRLENMESİ

NACE 2’ye göre sınıflandırılmış ekonomik
faaliyetlerin incelenmesi (615 sınıf)
 Atıksu üretimi (165)
 Tehlikeli madde kullanımı ya da üretimi
(177)
Atıksu
üreten
sınıflar
37
Tehlikeli
madde
kullanımı
128 ya da
oluşumu
401
49
34/57
TÜRKİYE’DE OLUŞAN ENDÜSTRİYEL
ATIKSUYUN SEKTÖREL DAĞILIMI
24 Ana metal sanayi
23 (% 2,0) 17 (% 1,6) 11 (% 0,7)
14 (% 2,1)
Diğer (% 4,0)
10 Gıda ürünleri imalatı
20 (% 3,3)
20 Kimyasalların ve kimyasal
ürünlerin imalatı
14 Giyim eşyalarının imalatı
10 (% 6,8)
13 (% 12,8)
13 Tekstil ürünlerinin imalatı
24 (% 66,9)
23 Diğer metalik olmayan
mineral ürünlerin imalatı
17 Kağıt ve kağıt ürünlerinin
imalatı
11 İçeceklerin imalatı
Diğer
35/57
SEKTÖRLERİN TEHLİKELİ MADDE
KULLANIMLARI
NACE
kodu
Tanım
Atıksuya karışması
muhtemel tehlikeli
madde sayısı
66
29
23
16
15
15
20
13
7
25
24
6
Kimyasalların ve kimyasal ürünlerin imalatı
Tekstil ürünlerinin imalatı
Metal cevherleri madenciliği
Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (makine ve teçhizat hariç)
Ana metal sanayi
Ham petrol ve doğal gaz çıkarımı
29
Motorlu kara taşıtı, treyler (römork) ve yarı treyler (yarı römork) imalatı
14
38
Atığın toplanması, ıslahı ve bertarafı faaliyetleri; maddelerin geri kazanımı
11
21
Temel eczacılık ürünlerinin ve eczacılığa ilişkin malzemelerin imalatı
11
26
19
15
37
27
Bilgisayarların, elektronik ve optik ürünlerin imalatı
Kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı
Deri ve ilgili ürünlerin imalatı
Kanalizasyon
Elektrikli teçhizat imalatı
Ağaç, ağaç ürünleri ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç); saz, saman
ve benzeri malzemelerden örülerek eşyaların imalatı
Kağıt ve kağıt ürünlerinin imalatı
9
9
7
6
5
16
17
4
3
36/21
İZLEME ÇALIŞMALARI





İzlenen parametre sayısı: 119
Pilot tesis sayısı: 39
Pilot tesislerde numune alınan
noktası sayısı: 65
Alıcı ortamda numune alınan
nokta sayısı: 19
Numune alınan dönem sayısı: 4
İZLEME SONUÇLARI
Tespit edilen önemli parametre grupları
• Ağır metaller (çinko, nikel, bor, aluminyum, baryum,
brom, krom, arsenik, kadmiyum)
• Pestisitler (aldrin, endrin, endosulfan, para-para-DDT,
sipermetrin, heptaklor, hekzaklorosiklohekzan)
• Klorlu organikler (C10-13 Kloroalkanlar, 1,1dikloroetan, 1,2-dikloroetan, karbontetraklorür,
diklorometan)
• Aromatikler (PCDD, PCDF, naftalen,
pentaklorobenzen)
• Endokrin bozucular (triklosan)
38/57
İZLEME SONUÇLARI
Evsel AAT’lerde;
– Ağır metaller
– Aromatikler
OSB lerde;
– Ağır metaller
– Pestisitler
– Aromatikler
– Klorlu organikler
39/57
İZLEME SONUÇLARI
Otomotiv/Beyaz Eşya;
– Ağır metaller
Düzenli depolama tesisi;
– Ağır metaller
Maden/cevher işlem;
– Ağır metaller
Kimya;
– Ağır metaller
– Organikler
40/57
İZLEME SONUÇLARI
Geri kazanım;
– Ağır metaller
– Pestisitler
– Organikler
Deri/kürk;
– Ağır metaller
– Organikler
Karton;
– Ağır metaller
41/57
İZLEME SONUÇLARI
Tekstil;
– Ağır metaller
– Klorlu organikler
Gıda;
– Pestisitler
42/57
VERİLERİN KULLANILMASI
Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesi
Deşarj Standartlarına Geçiş
Bilgisayar Programı
43/57
TEHLİKELİ MADDE BİLGİ SİSTEMİ
(TEMBİS)
TEHLİKELİ MADDE BİLGİ SİSTEMİ
(TEMBİS)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Tesisler tablosu
Organize Sanayi Bölgeleri tablosu
Atıksu Arıtma Tesisleri tablosu
Kanalizasyon tablosu
Kentsel tablosu
Numune alma noktaları tablosu
Örneklemeler tablosu
Parametreler tablosu
İçmesuyu Arıtma Tesisleri tablosu
Katı Atık Arıtma Sahaları tablosu
Vahşi Depolama Sahaları
Alıcı Ortamlar tablosu
Referanslar tablosu
46/57
BİTKİ KORUMA ÜRÜNLERİNİN KULLANIMI NETİCESİNDE
MEYDANA GELEN SU KİRLİLİĞİNİN TESPİTİ VE MADDE VEYA
MADDE GRUBU BAZINDA ÇEVRESEL KALİTE
STANDARTLARININ BELİRLENMESİNE İLİŞKİN PROJE
(BİKOP)
Bütçesi : 4.496.980 TL (KDV dahil)
Sözleşme Tarihi: 12.10.2012
Süresi : 2 yıl (Ekim 2012 – Ekim 2014)
Faydalanıcı : Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Su Yönetimi
Genel Müdürlüğü)
Yüklenici : TÜBİTAK MAM
47/57
BİKOP
Projenin Hedefleri:
 Büyük Menderes, Seyhan ve Fırat-Dicle Havzalarında
yaygın olarak geçmişte kullanılmış ve kullanılmakta
olan bitki koruma ürünlerinin içeriğinde bulunan
aktif(tehlikeli) maddelerin envanterinin çıkarılması
 Yaygın olarak kullanılan bitki koruma ürünlerinin su
ortamında tespit edilmesi
 Tespit edilen aktif(tehlikeli) maddeler için Çevresel
Kalite Standartlarının belirlenmesi
 Yayılı Kaynaklı Tehlikeli Maddeler Bilgi Sisteminin
Oluşturulması ve Su Bilgi Sistemine Entegrasyon
48/57
PROJENİN KAPSAMI
Çalışma Metodolojisinin Belirlenmesi
Pestisit Envanterinin Oluşturulması
Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesi
Yayılı Kaynaklı Tehlikeli Maddeler Bilgi Sisteminin
Oluşturulması ve Su Bilgi sistemine Entegrasyon
Web Tabanlı Uygulama Yazılımının Geliştirilmesi
49/57
ANKET ÇALIŞMALARI
Havza
İl
Afyonkar
ahisar
Aydın
Büyük
Menderes Denizli
Muğla
Uşak
Görüşülen
Bayi
Çiftçi
15
17
43
20
15
25
118
205
67
49
54
392
Toplam
50/57
ANKET ÇALIŞMALARI
Görüşülen
Havza
Seyhan
İl
Bayi
Çiftçi
Adana
22
149
İçel
22
1
Kayseri
6
31
Niğde
6
36
Osmaniye
17
85
73
302
Toplam
51/57
ANKET ÇALIŞMALARI
Havza
İl
Adıyaman
Batman
Elazığ
Diyarbakır
Gaziantep
Kahramanmaraş
Kilis
Fırat-Dicle
Malatya
Mardin
Muş
Siirt
Şanlıurfa
Şırnak
Görüşülen
Bayi
Çiftçi
18
8
20
58
15
3
2
32
30
6
6
20
4
59
32
93
36
56
3
5
62
47
17
24
19
52
52
ANKET ÇALIŞMALARI
İl
Pilot
İller
Görüşülen
Bayi
Çiftçi
Amasya
25
45
Manisa
26
57
Sakarya
24
105
74
197
TOPLAM
53/57
AKTİF MADDE
KARŞILAŞTIRMA LİSTESİ
 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı izinli
pestisitlerin listesi, yasaklı pestisitlerin listesi (181
aktif madde - 30/07/2012),
 Tehlikeli Maddelerin Su ve Çevresinde Neden Olduğu
Kirliliğin Kontrolü Yönetmeliğinde Adı Geçen Bitki
Koruma Ürünlerindeki Aktif Maddeler (39 aktif
madde),
 15 Temmuz 1991 Tarihli ve 91/414/AET Sayılı Bitki
Koruma Ürünlerinin Satışına İlişkin Konsey
Direktifi’nde Yer Alan Pestisitler (150 aktif madde)
 Yasaklı Klorlu pestisitler (DDT, BHC, HCB vb.)
54/57
İZLEME ÇALIŞMALARI
Havza adı
Örnekleme
Noktası Sayısı
Sediman Sayısı
Fırat-Dicle
Seyhan-Ceyhan
90
64
22
25
Büyük Menderes
50
18
Amasya
Manisa
Sakarya
Toplam
14
13
13
244
6
6
4
81
55/57
PESTİSİT ANALİZ ÇALIŞMALARI
• LC-MS/MS
• KATI FAZ EKSTRAKSİYON + GC-MS/MS (GC-MS)
56/57
TEŞEKKÜR EDERİM.
57/57