docOsmanlı Türkçesi Metinleri-II
download 
Şikayet Transkript
Osmanlı Türkçesi Metinleri-II
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2989 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1942 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Yazarlar Prof.Dr. Muzaffer DOĞAN (Ünite 1, 3) Doç.Dr. Ömer İŞBİLİR (Ünite 2) Doç.Dr. Mesut AYDINER (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ünite 5, 6) Yrd.Doç.Dr. Mehmet TOPAL (Ünite 7, 8) Editör Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Arş.Gör.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Öğr.Gör. Orkun Şen Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. F. Şennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ISBN 978-975-06-1649-5 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... vii Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I ..................... 2 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİN 1 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ........................................................................................................ Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 2 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 3 ..................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 3 4 7 9 11 15 17 20 24 27 29 30 32 33 34 35 Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterlerden Örnekler-II ................. 36 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİNLER 1 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ METİNLER 2 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ METİNLER 3 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 2. ÜNİTE 37 38 47 48 52 59 60 64 73 78 81 90 91 92 92 93 Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I .............................. 94 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİN I ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ........................................................................................................ Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 2 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 3 ...................................................................................................................... 1. ÜNİTE 95 96 98 101 103 104 105 106 3. ÜNİTE iv İçindekiler Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 4 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 5 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 6 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 4. ÜNİTE Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II . ............................ 130 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİNLER 1 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ METİNLER 2 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ METİNLER 3 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 5. ÜNİTE 107 110 112 113 114 115 116 117 118 119 120 122 123 124 125 129 131 132 136 141 144 147 150 152 159 167 170 176 177 178 178 179 Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler...................... 180 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİN 1 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 2 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİN 3 ...................................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Özet ............................................................................................................................... 181 182 186 190 191 194 198 203 205 208 216 221 226 v İçindekiler Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 227 228 228 231 Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ................................. 232 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİNLER 1 ............................................................................................................... Metne Âit Kelime ve Terim Sözlüğü ......................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİNLER 2 ............................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Kelime ve Terim Sözlüğü ............................................................................................ Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİNLER 3 ............................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler ..................... 278 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİNLER 1 ............................................................................................................... Metinlere Ait Sözlük ................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİNLER 2 ............................................................................................................... Metinlere Âit Sözlük ................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi ............................................................................ Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 6. ÜNİTE 233 234 236 239 241 244 245 248 250 250 252 254 256 258 260 262 264 265 266 268 270 272 273 274 275 277 279 281 286 289 290 294 300 305 305 309 310 311 311 311 7. ÜNİTE vi İçindekiler 8. ÜNİTE Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ................................ 312 GİRİŞ ............................................................................................................................ METİNLER 1 ............................................................................................................... Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Âit Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. METİNLER 2 ............................................................................................................... Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi ................................................................................. Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Metne Ait Sözlük ......................................................................................................... Terim Sözlüğü .............................................................................................................. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 313 314 315 316 317 318 319 319 321 321 321 322 323 324 325 326 326 326 328 328 328 330 330 330 332 333 334 334 334 Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Önceki dönemde, Osmanlı Türkçesi Metinleri’nde basılı kitap yazısı ve el yazması kitaplarda yaygın olarak kullanılan bazı yazı türlerini görmüştünüz. Bu kitapta ise Osmanlı tarihinin temel kaynaklarından olan arşiv belgelerinde kullanılan yazı türlerinin en önemlilerinden üç tanesi ile oluşturulmuş belgeleri okumayı öğreneceksiniz. Belgelerde çok sık yer alan yazı türlerinin başlıcaları, dîvânî, nesih, ta’lîk, siyâkat ve rik‘adır. Bu yazı türlerinden dîvânî ve siyâkat yazılarının okunması diğerlerine göre daha fazla tecrübe ister. Bu nedenle öncelikle okunması daha kolay ve yaygın olan nesih, rik‘a ve ta‘lîk yazılarıyla oluşturulmuş belgeleri göreceksiniz. Belge okuma konusunda tecrübe kazandıktan sonra, önümüzdeki dönemlerde diğer yazı türlerinin kullanıldığı belgelerin okunmasını da öğreneceksiniz. Kitabınızdaki üniteler, öncelikle yazı türüne göre, ikinci olarak da diplomatik farklar taşımaları nedeniyle defter-evrak ayırımına dayalı olarak hazırlanmıştır. I ve II. ünitelerde nesih yazısı ile düzenlenmiş defterlerden örnekler; III. ve IV. ünitelerde nesih yazısı ile oluşturulmuş evrak örnekleri işlenmiştir. V. ve VI. üniteler rik‘a yazısı ile tutulmuş defter ve evrak örneklerinden oluşmaktadır. VII. ve VIII. ünitelerde ise ta‘lîk yazısının yer aldığı defter ve belge örnekleri konu edilmiştir. Ünitelerde belge metinlerinin resimleri verilmiş, ardından bunların Lâtin alfabesi ile okunuşları gösterilmiştir. Daha sonra, metinlerde geçen, anlamını bilmediğiniz ve günümüzde kullanılmayan kelimeler için sözlükler hazırlanmıştır. Bu sözlükler, ünitenin sonuna değil, her metnin arkasına ayrı ayrı konulmuştur. Böylece belgelerde sık sık geçen ve sürekli tekrar eden kelimeleri ve kalıpları görüp tekrar ederek, kolayca öğrenenebileceksiniz.Özel terimlerin yoğun olduğu parçalar için ayrı bir terim sözlüğü oluşturulmuş, az olduğu parçalardaki terimler sözlükle birlikte verilmiştir. Bundan sonra ise metinlerin şimdiki Türkçe’ye çevirisi verilmiştir. Bir belgenin iyi okunup doğru anlaşılabilmesi için yazı kadar belgenin diplomatik özelliklerinin de iyi bilinmesi gerekmektedir. Belgeler işlenirken, bazı diplomatik unsurlar hakkında sözlük ve terim sözlükleri kısmında bilgiler verilmiştir. Ünitelerde işlenen belgeler mümkün olduğu kadar okunaklı yazıya sahip metinlerden seçilmiştir. Bu nedenle okumaya alışmakta zorluk çekmeyeceksiniz. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış belgeleri okuyup anlamak, düzenli ve sürekli bir çalışma gerektirmektedir. Burada verilen belgelerle yetinmeyip, çeşitli eserlerde neşredilen belgeleri de incelemek, bu kitapta edindiğiniz tecrübeleri o belgeler üzerinde test etmek daha hızlı öğrenmenizi, öğrenmiş olduğunuz bilgilerin daha kalıcı olmasını sağlayacaktır. Bu yolla, zaman içerisinde zengin bir birikim elde edeceksiniz. Arşiv belgelerinde kullanılan diğer yazı türlerini ve belgelerdeki çeşitli diplomatik özellikleri de öğrendiğinizde, artık arşiv belgelerinden çeşitli bilgiler çıkarıp değerlendirebilme becerisini kazanmış olacaksınız. Elinizdeki kitabın, bu amacın oluşmasında size yararlı olacağını umar, başarılar dilerim. Bu kitabın oluşturulmasında değerli katkılarda bulunan Prof.Dr. Muzaffer Doğan, Doç.Dr. Ömer İşbilir, Doç.Dr. Mesut Aydıner ve Yrd.Doç.Dr. Mehmet Topal’a şükranlarımı sunarım. Çeşitli aşamalarda emeği geçen Açıköğretim Fakültesi personeline de teşekkür ederim. Editör Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI vii 1 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Nesih yazı türünü tanıyabilecek, Arşiv defterlerinden bir kısmını tanıyabilecek, Defterlerdeki yazıları okuyabilecek Defterlerdeki konulardan bir bölüm,ünü ve bazı terimleri açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • NesihYazıTürü • TeşrifatDefterleri • DevletTörenleri • DevletDaireleri • SarayveBabıaliGörevlileri İçindekiler Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I • METİN1 • METİN2 • METİN3 Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I GİRİŞ Ünitenin I, II ve III. metinleri Osmanlı Devlet Arşivlerin’de araştırmaya açık olan Teşrifat defterlerinden seçilmiştir. Teşrifat defterleri devletin resmi olarak belirlenmiş tören ve uygulamalarının kayıtlı bulunduğu defterlerdir. Dolayısıyla devletin işleyişinin tören ve protokol kısımlarını bu defterlerden takip etmek ve tanımak mümkündür. Bu kayıtlar diğer belgelerin yetersiz kaldığı durumlarda, tarihçiler için önemli birer kaynak haline gelmektedir. Tarih Bölümü öğrencileri olarak bu defter türünü tanımanız ve genel bir fikir sahibi olmanız hedeflenmiştir. Ünitemizde temel olarak arşiv vesikalarının yazı türlerinden nesih yazı türüne ait defterlerden örnekler sunmak amaçlanmıştır. Defter türleri çok farklı yazı stilleriyle kaleme alındığından biz nesih yazı örnekleri barındıran Teşrifât Kalemi defterlerinden seçim yaptık. Teşrifat defterleri özellikleri itibarıyla, kurumlar, memuriyet isimleri ve bunlarla ilgili terimlerin sık sık kullanıldığı kaynaklardır. Yazı olarak okuma alışkanlığı kazanırken, aynı zamanda kelime ve terim bilgisine de çok katkı yapacak metinler olması düşünülmüştür. Nesih yazı türü yazarken kolay yazılması ve işlekliği dolayısıyla genelde kitap yazılarında kullanılmıştır. Nesihte harfler teknik olarak kendine has şekiller alır. Fakat okumayı kolaylaştıran bir yapısı vardır. Burada harflerin tek tek özelliklerine girmeye yer ve gerek yoktur. El yazılarında temel olarak okumayı harflerin tek tek durumu belirlemekle beraber etkin öğrenmenin bir yolu da kelimeleri bütün olarak hafızada tutmak ve kelime hazinesinin geniş olmasını sağlamaktır. Kelime bilgisi yanında tarihî terimler ve bilgi de okumayı kolaylaştıran diğer etkenlerdir. Ünite içerisindeki her üç metinde de farklı olaylar örnek olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Ayrıca “sıra sizde” bölümlerinde de olayların devamı veya başka kısa olaylar ele alınarak kendi başınıza çalışmanız hedeflenmiştir. Defterlerin içeriğini oluşturan konulara âşina olmanız, kendi başınıza bir okuma yaptığınızda işinizi kolaylaştıracaktır. Elinizdeki bu kitapta birçok defter ve belge örneği göreceksiniz. Şüphesiz bunları okumak size önemli katkılar yapacaktır. Ancak arşiv defterleri ve belgeleri üzerinde etkin bir öğrenim çok daha fazla miktarda belge örneği görmekle mümkündür. Bu bakımdan belge çevrileriyle ilgili kitapları, yazı türleriyle ilgili hazırlanmış kitapları takip etmeniz önemlidir. Belgeleri anlama açısından da kelime bilginizi geliştirme yanında tarihî terimlere ve kavramlara ayrı bir önem vermeniz gerekmektedir. Çalıştığınız bütün metinleri bir sözlük yardımıyla ve tarih terimleri sözlüğüyle beraber çalışmanız size yardımcı olacaktır. Bu sözlüklerin künyelerini kaynakça bölümlerinden bulabilirsiniz. Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 4 METİN 1 (Metin 1.1) 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 5 (Metin 1.2) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 6 (Metin 1.3) METİN 1 /Metin 1.1/ Mesfûr Moskov ilçisinin Dîvân-ı hümâyûn’a getürülmesi, fî 6 R sene 173. Yevm-i mezbûrda tebrîk-i cülûs-ı hümâyûn-ı husrevânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediye yalnız sâde tebrîk-nâme ile gelüp ve bu misillü düvel-i sâ’ire tarafından sâde tebrîk-nâme teslîm iden balyoslar kendü atlarıyla bilâ-resm Bâb-ı âsafî’ye gelüp vürûd iden tebrîk-nâmeyi cenâb-ı sadâret-penâhîye teslîm iderdi. Lâkin bundan akdem taraf-ı hümâyûn-ı husrevânîden tahrîr buyurılan tebşîr-nâme-i şehen-şâhî Âstâne’de mukīm kapu kethudâsına virilmeyüp hâcegân-ı dîvâniyyeden Şehrî Osman Efendi sefâretiyle Moskov kraliçesine irsâl olunduğundan başka hâlâ Âstâne-i sa‘âdetde mukīm kapu kethûdasının bu def ‘a dahi kemâkân kapu kethudâlıkda ibkā takrîrini mutazammın rikâb-ı hümâyûna başka bir kıt‘a nâmesi olup ikisini birden rikâb-ı kâmyâb-ı husrevânîye teslîm ve ol takrîb ile ilçi-i mesfûr ile kapu kethudâsı ma‘an dîvân-ı hümâyûna getürülmek irâde buyurulmağla ilçi-i mesfûr süvâr olmak içün dîvân rahtlu ve âbâyîlü iki re’s ve etbâ‘ları-çün kırk re’s atlar beratasız yedekciler ile Kireç İskelesi’ne /Metin 1.2/ irsâl ve çavuşbaşı ağa esvâb-ı dîvânî ve çavuşlar kâtibi ve emîni otuz nefer mıkdârı çavuşân-ı dîvân ile Kireç İskelesi’ne varup süvâr olduklarında çavuşbaşı ağa sağda ve ilçi solda kapu kethudâsı girüde Alayköşki altına gelüp saff-beste tevakkuf u ârâm ve re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretlerinin dîvân-ı hümâyûna teşrîflerin seyr ü temâşâdan sonra Bâb-ı hümâyûn’dan duhûl ve orta kapuda nüzûl ve feth-i şerîf kırâ’ati hitâmına dek meks ü ârâm idüp yeniçeriler şorbaya segirtdikleri vakt orta kapudan idhâl olunup kubbe-i hümâyûna gelürken re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretleri sadr-ı ahkâmdan kalkup devât odasına teşrîf eyledikden sonra ilçiler kubbe-i hümâyûna idhâl ve nişancı paşa hazretlerinin alt yanında vaz‘ olunan iskemlelere ik‘âd olundığı gibi re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretleri devât odasından kalkup kubbe-i hümâyûna teşrîf buyurduklarında bi’l-cümle erbâb-ı dîvân kıyâm ve sadr-ı ahkâma ku‘ûd buyurup ilçinin hâtırı dîvân tercemânı vesâtatıyla isti‘lâm olundığı gibi re’îsü’l-küttâb telhîs kîsesini getürüp mahalline vaz‘ eylediği gibi dîvân kurılup masâlih-i ibâd rü’yet ve hitâm buldığı gibi re’îsü’l-küttâb efendi gelüp arz istîzânını hâvî telhîs huzûr-ı âsafîde bağlanup mühr-i hümâyûn ile mühürlenürken bi’l-cümle kıyâm ve ba‘de’t-temhîr kethudâ-yı bevvâbîn-i şehriyârî ile rikâb-ı hümâyûna irsâl ve vürûdına intizâren tevakkuf olunup ve 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I geldikde re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretleri kubbe-i hümâyûn kapusunda istikbâl ve takbîl ve alup makāmlarına geldikde kıyâmen feth ve ihfâ’en kırâ’et ve tekrâr telsîm ve koyunlarına koyup ku‘ûd buyurdukları gibi ta‘âm gelmekle ilçi-i mesfûr yalnız sadr-ı a‘zam sofrasında ve kapu kethudâsı-i mesfûr mu‘tâd üzre nişancı paşa hazretleri sofrasında yalnızca ve sâ’ir beyzâdegân defterdâr efendi sofrasında ve kusûr etbâ‘ları mermer sütûnlar altında ta‘âm ve ba‘de’t-ta‘âm teşrîfâtî ile matbah emîni kubbe-nişînâna gelüp ve buhûr virir iken vekîl-i harc-ı hâssa ve refîki mesfûrlara gelüp ve buhûr virüp /Metin 1.3/ve cüz’îce tevakkufdan sonra mesfûrları bi’l-istîzân teşrîfâtî efendi kaldırup dîvân-hâne-i atîk pîşgâhında ilçiye ve kapu kethudâsına hâssü’l-hâss iki sevb hıl‘atler ilbâs ve etbâ‘larına dahi büyük rûznâmçe kaydı mûcebince hıl‘atler giydirilüp ve mecmû‘ı ma‘-ilçiyân onbir nefer beyzâdegân ve serkâtibleriyle arza duhûl ve arzdan çıkdıkları gibi doğrı orta kapuya gidüp hâss furûn önünde süvâren ârâm ve bi’l-cümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra avdet itdirilüp ancak kānûn olmadığı ecilden avdetde çavuşbaşı ağa gitmeyüp çavuşlar kâtibi ve emîni ve çavuşân-ı dîvân ile i‘âde olundu. Metne Âit Sözlük âbâyî: ahkâm: ârâm: avdet: Bâb-ı âsafî: balyos: beratasız yedekçiler: bevvâbîn: Yünden dokunmuş kaba ve kalınca kumaştan yapılmış giyecek. Emirler, hükümler. Durma, eğlenme, dinlenme, yerleşme, istirahat etme, karar kılma. Geri gelme, dönme, dönüş. Bâb-ı âlî’nin önceki ismi. Sadrazamın hükümet ettiği yer. Paşa Kapısı. Venedik Devleti’nin İstanbul’daki temsilcilerine verilen isim. Vene dik elçisi. Berata adı verilen başlığı giymeyen acemi ocağı, baltacılar mensupları. Kapıcılar. Topkapı Sarayı ve Bâbıâlî gibi hükümet merkezlerinin muhafızları. bilâ-hediye: Hediyesiz olarak, hediye olmadan. bilâ-resm: Merâsim yapmadan, törensiz biçimde. Mâlî anlamda; vergisi olmayan. buhûr: Tütsü. cülûs-ı hümâyûn: Pâdişâhın tahta oturması, tahta oturma merâsimi. cüz’î: Az, pek az, az miktarda. devât odası (divit odası): Sadrazamın dîvânhâne bitişiğinde bulunan özel kalem odası. dîvân rahtı: Dîvân günlerinde resmî ve ayrıcalıklı kimselerin atlarına vurdukla rı takım hakkında kullanılır bir tâbirdir. düvel: Devlet’in çoğulu, devletler. erbâb-ı dîvân: Divân üyeleri. esvâb: Giyimler, giyecek şeyler. esvâb-ı dîvânî: Dîvân toplantılarında giyilen tören giysileri. etbâ‘: Tâbi olanlar, hizmetliler, bağlılar. feth-i şerîf: Fetih sûresi. hâcegân: Dîvân-ı hümâyûn kalemlerinin şeflerine ve pâye olarak bunlara denk olanlara verilen ünvân. hâvî: İhtivâ eden, içine alan, şâmil, kaplayan, toplayan. hil‘at: Kürklerle süslenmiş tören giysisi. hitâm: Son, nihâyet, bitme, tükenme, mühürün basıldığı kâğıtta kalan izi. husrevânî: Pâdişâha ait, hükümdarlıkla ilgili. ibâd: Allâh’a kulluk edenler. Bazı durumlarda kamuoyu, halk. 7 8 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ibkā: Devam ettirme, yerinde bırakma, memur atamalarında eski göre vin devamına izin verme. idhâl: Dâhil etme, içeriye sokma. ihfâ’en: Gizli olarak, gizli biçimde. ik‘âd: Oturtma. intizâr: Bekleme, beklenilme, gözleme, gözlenilme. irâde: Dileme, isteme, meram etme, emir, ferman, buyruk. irsâl: Gönderilme, gönderme, yollanma, salıverme, koyverme. isti‘lâm: Yazı ile bilgi isteme, bilgi isteme. istîzân: İzin isteme. kâmyâb: Kâm bulucu, bulan, talihli, isteğine ulaşmış, bahtiyar, mutlu. kapu kethudâsı: Eyalet yöneticisi vezirlerin İstanbuldaki temsilcileri. Başka olarak, Bâbıâlî’de suçluların tutuklanması ve nezâretiyle ilgili vazifeleri olan görevliler. kemâkân: Eskisi gibi, evvelden olduğu gibi. kırâ’at: Okuma. kıt‘a: Parça, bölük, cüz. kıyâm: Ayakta durma, ayaklanma. ku‘ûd: Oturma, namazın oturarak edâ edilen kısmı. kubbe-nişînân: Kubbealtı’nda icrâ edilen dîvân toplantılarına katılanlar. Divan üyeleri. kusûr: Geriye kalan, artık kalan. ma‘an: Birlikte, beraber. ma‘-ilçiyân: Elçilerle birlikte. masâlih: Maslahatın çoğulu, işler, güçler. mecmû‘: Cem‘ olunmuş, toplanmış, bir araya getirilmiş şey, top, tüm. meks: Bekleme, durma, bir yerde eğlenme mesfûr: Yazılmış, adı geçmiş. (Umumiyetle gayri müslimler için kullanılırdı). misillü: Benzer gibi. mu‘tâd: Her zaman olduğu gibi. mukīm: İkamet eden, oturan. mutazammın: Tazammun eden, içine alan, kefil olan, üstüne alan. mühr-i hümâyûn: Padişah mührü, sadâret atamalarında pâdişâhın yetkilerini sadraza ma devrettiğini gösteren sembol olarak verilen mühür. nâme: Mektup, kitap, mecmua. nişancı paşa: Dîvân-ı hümayun kalemlerinin bir dönem baş sorumlusu, pâdişâhın fermânlarına tuğra çeken ve belgeleri hukuka uygunlukları açısın dan kontrol eden önemli görevli. Paşa ünvanı taşıdığı zaman nişancı paşa olarak anılırdı. nüzûl: Aşağı inme, konağa inme, konaklama, felç. re’fetlü: Merhamet sahibi, esirgeyici, bağışlamacı. re’s: Baş, kafa, hayvan sayısı verilirken kullanılan birim. refîk: Refakat eden, arkadaş, yoldaş. resm: Tören, merâsim, bazı durumlarda vergi için de kullanılır. rikâb-ı hümâyûn: Törenlerde padişahın etrafında bulunan maiyeti. Sefer zamanlarında padişahın bulunduğu yerde icra görevi yapan kadrolar. rü’yet: Görme, bakma, görülme, iş görme, iş halletme. sadâret-penâhî: Sadrazama ait, sadrazamla ilgili. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I sadr: saff-beste: sefâret: ser-kâtib: sevb: süvâr: şehen-şâhî: ta‘âm: takrîb: takrîr: Göğüs, toplulukta oturulan en merkezde olan yer. Saf bağlamış, sıra sıra dizilmiş. Elçilik, elçilik görevi. Baş kâtip, bir kalemdeki en kıdemli kâtip. Bez, elbise. Ata binmiş, binici. Pâdişâha ait, hükümdârlıkla ilgili. Yemek, yiyecek. Yaklaşma, yaklaştırılma, tahmin, yolunu bulma, vesile, bahane. Yerleştirme, yerleştirilme, sağlamlaştırma, anlatma, anlatış, önerge, resmî yazı ile bildirme. tebrîk-nâme: Kutlama ifadelerini içeren resmî yazı. telhîs kîsesi: Telhislerin konulduğu zarfa verilen addır. Osmanlılar Tanzimat’tan ev vel zarf yerine bez atlas ve kumaş kese kullandıkları için bu tâbir mey dana gelmiştir. telsîm: Ağzını öpme, öpme. temâşâ: Bakıp seyretme, gezme. temhîr: Mühürleme, mühür vurma. teşrîf: Şereflendirme, şereflendirilme, şeref verme, gelmesiyle bir yere şeref verme. teşrîfâtî: Osmanlı protokol ve merâsim kurallarını uygulatan, muhafaza eden, kayıt altında tutan kişi. tevakkuf: Durma, eğlenme, bekleme, bir şeye bağlı olma. vaz‘: Koyma, konulma. vekîl-i harc: Eski konaklarda, paşa kapılarında her türlü masrafı gören kimseler. Her yeniçeri orta ve bölüğünde odabaşıdan küçük, bayraktardan bü yük olmak üzre vekiliharç isimli bir âmir bulunurdu. vesâtat: Vâsıta olma, aracılık etmek. vürûd: Geliş, gelme, varma, yetişme. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Adı geçen Rus elçisinin Dîvân-ı hümâyûna getirilmesi. Hicri 1173 senesi Rebiülahır ayının 6’sında. (27 Kasım 1759) Dile getirilen günde yeni pâdişâhın tahta oturuşunun kutlamasını içeren nâme ile gelen Rusya orta elçisi hediyesiz olarak sâdece tebriknâme getirdi. Bunun gibi diğer devletler tarafından sâdece tebriknâme teslim eden elçiler, kendi atlarına binerek tören düzenlenmeden sadâret konağına gelip, getirmiş oldukları tebriknâmeyi sadrazam tarafına teslim ederlerdi. Lâkin bundan önce pâdişâh tarafından yazdırılan ve tahta geçişlerini bildiren mektub, İstanbulda oturan Rusya kapı kethüdasına verilmeyerek Dîvân kalemlerinde hâcegân rütbesi taşıyan Şehrî Osman Efendi elçiliğiyle Rusya kraliçesine ulaştırılmıştı. Bundan başka kraliçe tarafından, şu anda İstanbul’da oturan Rus kapı kethüdasının yine eskisi gibi kapı kethüdâlık görevinde devam etmesine dair kararı içeren bir yazı tebriknâmeyle beraber pâdişâh tarafına teslim edilmişti. Bu sebeple tebriknâme getiren elçi ile İstanbuldaki Rusya kapı kethüdası birlikte Dîvân-ı hümâyûn’a getirilmek padişâh emri olmakla adı geçen elçinin binmesi için dîvân rahtlı ve âbâyî kumaşlarla süslenmiş iki adet at ve elçilik maiyeti için kırk adet at beratasız yedekçiler ile Kireç İskelesi’ne ulaştırıldı. 9 10 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Çavuşbaşı ağa dîvân törenlerinde giydiği elbiseleriyle ve çavuşlar kâtibi ile çavuşlar emîni otuz nefer kadar dîvân çavuşları ile Kireç İskelesi’ne giderek atlara bindiler. Çavuşbaşı ağa sağ tarafta ve elçi sol tarafta, kapı kethüdası geride Alayköşkü’nün alt tarafına gelip saf düzeni alarak beklemeye başladılar. Ve sadrazamın (Bâb-ı âlî’den) Dîvân-ı hümâyûna (saray tarafına) gelişlerini seyr edip gördükten sonra (bunlar da) Topkapı Sarayı’nın en dış kapısından (Bâb-ı hümâyûn) içeriye girerek orta kapıda atlarından indiler. Burada Fetih sûresinin okunuşu bitene dek durup beklediler. Yeniçerilerin çorba içme merasimine geçmeleriyle birlikte orta kapıdan içeri girip kubbe altına getirildiler. Tam bu sırada sadrazam hazretleri kendilerine mahsus makamdan kalkarak yazı odasına geldi. Bundan sonra elçiler Kubbealtına (her zaman dîvân toplantılarının akdedildiği mekân) kabul edildiler. Nişancı paşa hazretlerinin alt tarafına konulan iskemlelere oturtulduklarında sadrazam hazretleri devât odasından kalkıp Kubbealtı’na geldiler. Dîvân-ı hümâyûn üyelerinin tamamı ayağa kalkmış olduğu halde sadrazam dîvândaki hüküm verme makamına oturdu ve dîvân tercümanı aracılığıyla elçinin halini hatırını sordu. Hemen ardından reisülküttab efendi telhis kisesini getirip yerine koyar koymaz dîvân toplantısı başladı ve halkın işleri görüldü. (Dîvân toplantısı) sonuçlandığında reisülküttab efendi gelerek padişahın huzuruna arza gitme iznini isteyen yazılı kâğıdı, sadrazamın önünde bağladı ve padişâhın mührü ile mühürlendi. Bu esnâda dîvânda bulunan herkes ayakta bekledi. Mühürleme işinden sonra padişah sarayının kapıcılar kethüdası, padişahın yanına gönderildi ve gelişine kadar beklenildi. Geldiğinde sadrazam hazretleri Kubbealtı kapısında onu karşıladı ve (padişahın izin yazısını) saygıyla kabul ettikten sonra alıp (dîvândaki) makamına gelerek ayakta olduğu vaziyette açtı. Ve içinden okuyarak tekrar öptü ve koynuna koyarak yerine oturdu. Hemen ardından yemek geldiği için adı geçen elçi yalnız olarak sadrazamın sofrasında oturdu. (Elçiyle birlikte gelen Rusya) kapı kethüdası her zamanki gibi nişancı paşanın sofrasında (diğer elçi maiyetinden) ayrı olarak oturdu. (Elçilik heyetinin) diğer önde gelenleri defterdâr efendinin sofrasında yer aldılar. Geri kalan (heyet) mensupları mermer sütunlar altında yemek yediler. Yemekten sonra teşrîfâtî efendi ile mutfak emîni dîvân üyelerine gelerek tütsü verdiler. Sarayın vekilharcı ve yanındaki yardımcısı da (elçilik heyetindekilere) adı geçenlere tütsü verdi. Kısa bir müddet beklemeden sonra teşrîfâtçı efendi izin isteyerek heyeti kaldırıp eski dîvân-hâne önüne götürdü. Burada elçiye ve kapı kethüdasına hâssü’l-hâss cinsi iki adet kürk giydirdi. Ve elçinin maiyetine de büyük rûznâmçe defterlerindeki kayıtlar gereğince kürkler giydirildi. Tamamı elçilerle berâber onbir nefer Rus asilzâdeleri ve baş-kâtipleriyle birlikte arza girdiler. Arz merasiminden çıkar çıkmaz doğruca Ortakapı’ya giderek sarayın fırını önünde atlarına binmiş olarak bekletildiler. Bütün dîvân üyeleri çıkıp herkes tamam olduktan sonra (elçilik binasına) geri gönderildiler. (Dönüş esnâsında protokol gereği) kanun olmadığı sebepten çavuşbaşı (heyete) eşlik etmeyip, çavuşlar kâtibi ve çavuşlar emîni ve dîvân çavuşlarıyla beraber gönderildiler. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I A. Aşağıdaki metni bugünkü dile çevirilmiş olarak yazınız. B. Bugünkü dilde anlamını vermeye çalışınız. 11 1 METİN 2 (Metin 2.1) 12 (Metin 2.2) (Metin 2.3) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 13 (Metin 2.4) METİN 2 /Metin 2.1/ Hudâvendigâr-ı sâbık Sultân Ahmed Han-ı sâlis hazretlerinin vefâtına dâ’ir resmdir: Hudâvendigâr-ı sâbık Sultân Ahmed Han-ı sâlis hazretlerinin bi-emri’llâhi te‘âlâ sağ taraflarına nâzile isâbet ve iki üç gün mürûrunda ol illet-i gayr-i mümkinü’d-devâ ile âhirete rıhlet itmeleriyle ber-mûceb-i de’b-i kadîm semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi hazretleri örf ve beyâz sof ferâce ve sadreyn-i muhteremeyn ve ma‘zûl ve pâyelileri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvere ma‘zûlleri efendiler hazerâtı bi’l-cümle örf ve üstleriyle Paşa Kapusu’na gelmek üzere tezkireler ile da‘vet olunup geldiklerinde hevâda gāyet vehâmet olmağla şeyhü’l-islâm efendi hazretleri izn ü ruhsat virmeleriyle ulemâ efendiler hazerâtı üst kürklerin çıkarup örf ile ferâce giydiler. Resm-i kadîme göre üst iktizâ itmez idi. Kapucı-başı ağalar ve defterdâr efendi ve tevkī‘î ve şıkk-ı sânî ve defter emîni vekîlleri ve sekbân-başı ağa bi’l-cümle selîmî ve ferâce ve dîvân bisâtlu atlarıyla ve cebeci ve topcı ve top arabacı-başıları vekîlleri ve ocakları kethudâları dahi mücevveze ve kemer rahtlu atlarıyla Paşa Kapusu’na gelüp müctemi‘ /Metin 2.2/ oldılar. O esnâda defterdâr vekîli efendi şehr-emîni ve mi‘mâr ağa tahfîr-i kabr içün Vâlide-i Cedîd Câmi‘-i şerîfine gidüp ba‘de’l-keşf defterdâr efendi avdet ve şehr-emîni ile mi‘mâr ağa tahfîr-i kabr ile meşgūl oldılar. Ba‘dehû Haseki Ağa zikr olunan ricâlin sarây-ı hümâyûnda mevcûd olmaları bâbında şeref-sudûr iden emr-i hümâyûnı teblîğ içün kapuya geldikde cümlesi kalkup sarây-ı hümâyûna azîmet ve akablerince dahi kā’im-makām paşa efendimiz hazretleri kallâvî ve sof ferâce ve dîvân bisâtlu at ve önlerince re’îsü’l-küttâb vekîli efendi ve çavuşbaşı vekîli ağa selîmî ve ferâce ve dîvân bisâtlu atları ve kapucılar kethudâsı ve selâm 14 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ağası ve çavuşlar kâtibi ve emîni ve çavuşân mücevvezeleri ve müşârün-ileyh efendimizin akablerince dahi tezkireci ve mektûbî vekîlleri efendiler mücevvezeleri ve muhzır ağa ve bostancılar odabaşısı vekîlleri balıkçın ve külâh ve sâ’ir ağayân dahi mücevvezeleriyle bu tertîb üzre Sarây-ı hümâyûn’a gitdiler. Ve semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi hazretleri dahi illet-i mizâclarından nâşî müşârün-ileyh efendimiz hazretlerini ta‘kīb iderek gerdûne ile Sarây-ı hümâyûn’a azîmet ve arabadan inmeksizin doğrı orta kapudan duhûl ve devletlü dârü’s-sa‘âdeti’ş-şerîfe ağası hazretleri ile müşârün-ileyh efendimiz hazretleri Harem’in kapusı yanında vâkı‘ tahta üzerinde oturmalarıyla mevlânâ-yı müşârün-ileyh hazretleri dahi mahall-i mezbûra varup müşârün-ileyhümâ hazerâtıyla mücâleset eyledi. Merhûm ve mağfûrün-leh cenâzeleri bâb-ı merkūmun karşusunda vâkı‘ sakf altında gasl olunmak üzre /Metin 2.3/ olmağla gerek şeyhü’l-islâm efendi ve gerek kā’im-makām paşa ve sâ’ir ulemâ efendiler hazerâtı ve gerek ocaklar ağaları ve kethudâları ve defterdâr efendi ve re’îs efendi ve çavuşbaşı ağa ve ba‘zı irâ’ati münâsib görilen kimesneler dahi mahall-i mağsile varup rü’yet ü müşâhede itdikden sonra berüye gelüp gasle mübâşeret olundı. Ve gasl tamâm olunca semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi hazretlerinin ayaklarında illetleri olmağla kubbe-i hümâyûn önünde bir mahalde tevakkuf idüp istirâhat buyurdılar. Ve sa‘âdetlü kā’im-makām paşa ve sudûr-ı kirâm efendiler hazerâtı ve sekban-başı ağa ve dahi ba‘zı ricâl ağa-yı müşârün-ileyh hazretlerinin dîvân eyledikleri odada ve re’îs efendi ve çavuşbaşı ağa ve tezkireci ve mektûbî efendiler ve ocaklar ağaları ve sâ’irlerden ba‘zıları oda-i mezbûrun önündeki sofada ve bunlardan mâ‘adâsı dahi münâsib olan mahallerde tevakkuf eylediler. Ba‘dehû gasl tamâm olup hâzır oldığı haber virildikde kā’im-makām paşa hazretleri ve sudûr-ı kirâm ve sâ’ir ricâl bi’l-cümle varup merhûmun na‘aşını elleri üzerinde Bâbü’ssa‘âde pîşgâhında vaz‘ olunan musallâya nakl itdiler. Semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi alîlü’l-mizâc olmalarıyla merhûmı musallâya nakl hıdmetinde bulunamamışlardır ve böyle selâtîn ve şehzâdegân hazerâtının salât-ı cenâzelerinde şeyhü’l-islâm efendiler hazerâtı imâmet ide-gelmişler iken mevlânâ-yı müşârün-ileyh hazretlerinin mâni‘-i imâmet olur özr-i şer‘îleri oldığına binâ’en imâmeti hâlâ imâm-ı evvel-i /Metin 2.4/ sultânî olup sâbıkā Anadolı kādî-askeri olan fazîletlü Mehmed Sâhib Efendi hazretlerine tefvîz itmeleriyle anlar imâmet idüp salât-ı cenâzeyi mevcûd olan ricâl bi’l-cümle ol-mahalde ve şevketlü hünkârımız hazretleri dahi arz odası önünde edâ eylediler. Ba‘dehû şeyhü’l-islâm efendi hazretleri ve dârü’s-sa‘âde ağası ve kā’im-makām paşa hazerâtı ve sâ’ir mevcûd olan ricâl na‘aşı musallâdan elleri üzerine alup önlerince mü’ezzinîn-i hâssa savt-ı a‘lâ ile mü’ezzinlik iderek orta kapuya dek götürdiler. O esnâda sekbân-başı ağa ve sâ’ir ocaklar ağaları ilerüye gidüp Yeni Câmi‘’de mevcûd ve müterakkıb olmuşlardır. Ba‘dehû orta kapu hâricinde herkes atlarına süvâr olup alay ile na‘aşın önünce gitdiler. Ancak şeyhü’l-islâm efendi hazretleri araba ile olduklarından kā’im-makām paşa hazretlerinin önünce ve dârü’s-sa‘âde ağası hazretleri dahi mü’ezzinîn-i hâssa ile vezîr-i müşârün-ileyhin ardınca ki na‘aşın önünce gidüp bu vechile Yeni Cami‘ havlısına vardıklarında gerek şeyhü’l-islâm efendi ve gerek kā’im-makām paşa hazerâtı ve gerek sâ’ir ricâl atlarından inüp na‘aşı istikbâl ve alup kabr-i şerîfe nakl ve defn tamâmında herkes dağılup gitdikden-sonra semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi hazretleri dahi paşa kapusunı teşrîf idüp kā’im-makām paşa hazretleriyle oturur iken taraf-ı pâdişâhîden Yalı Köşkü’ne da‘vet olunmalarıyla kalkup huzûr-ı hümâyûna gitmişler. Ve rikâb-ı hümâyûn ağaları dahi mücevvezeleriyle mevcûd, gaflet olunmaya. Ve ulemâ efendilere üst kürk giymek iktizâ itmez ferâce ve örf giyerler. Resm-i kadîm böyledir. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I Metne Âit Sözlük ağayân: akab: alîlü’l-mizâc: arz odası: azîmet: balıkçın: bi-emrillâh: çavuşân: çavuşbaşı: dârüssaade ağası: Osmanlı askerî sınıfında rütbe sahibi görevliler. Askerî sınıfa ait bir rütbe. Topuk, ökçe, arka, an. Sağlığın bozulması. Hasta olmak. Divan toplantılarından sonra padişaha bilgi sunulan yer. Yönelme, niyyet. Balıkçıl kuşundan elde edilen uzun ve kıymetli bir tüy olup yeniçeri ocağına mensup bazı kimseler takma hakkına sahiptiler. Allâh’ın emri ile. Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında, dîvânın düzeni ve güvenliği ile ilgi li çeşitli görevleri yerine getiren sınıf. Dîvân ve Bâb-ı âlî’nin güvenliğinden sorumlu, buralarda görev ya pan çavuşların başı, adlî işlerin takibinden sorumlu görevlilerin başı. Sarayda bulunan haremağalarının başı ve en büyük amiri. Haremeyn evkafının idarecisi. de’b-i kadîm: Eskiden beri yapılagelen uygulama, eski gelenek. defter emîni: Arazî kayıtları ve arazîye dayalı işlemleri yürüten, muhâfaza eden bü ronun başındaki memur. devâ: İlaç, çâre, tedbir. dîvân bisâtı: Dîvân törenlerine mahsus kullanılan ve atları süslemek için kullanı lan örtü. duhûl: Giriş, giriş yapma, dâhil olma. gasl: Ölüyü yıkama, temizleme, yıkama, yıkanma. gerdûn: Dönen, dönücü, dünyâ, felek. gerdûne: Araba. hazerât: Hazret’in çoğulu. Efendiler, sahipler, saygı duyulan kimseler. hudâvendigâr: Âmir, hükümdar. Osmanlı pâdişâhlarından I. Murad’ın ünvânı. huzûr-ı hümâyûn: Pâdişâhın huzuru. hümâyûn: Mübârek, kutlu, pâdişâhlara ait. iktizâ: Gereklilik, lazım olma hali, ihtiyaç derecesinde olma. illet: Hastalık, rahatsızlık. illet-i mizâc: Sağlığın bozulması, vücudun hastalanması. imâmet: İmamlık yapma, bir gruba, zümreye, devlete başkanlık etmek. imâm-ı evvel: Pâdişâh imamı, Topkapı Sarayı’nda hizmet veren birinci imam. irâ’ât: Göstermeler, tayin etmeler. istikbâl: Gelecek, karşılama. kaimmakam paşa: Sadrazam İstanbul’da bulunmadığı zamanlarda onun görevine bakan kişi. kallâvî: Vezirlere mahsus üst tarafı dar telli kavuk. kapu: Hükümet merkezi, önceleri dîvân-ı hümâyûn daha sonra Bâbıâlî için kullanılan terim. ma‘zûl: Azl edilmiş, görevden el çektirilmiş. mağfûrün-leh: Kendisine mağfiret olunmuş. mağsil: Gasilhane, ölü yıkanan yer. mektûbî: Sadâret bünyesinde oluşan mektûbcu kaleminin reisi. Ayrıca çeşitli birimlerin de kendilerine mahsus mektubcuları bulunurdu. 15 16 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mevlânâ: mezbûr: mi‘mâr ağa: mizâc: muhterem: muhzır ağa: musallâ: mübâşeret: mücâleset: mücevveze: müctemi‘: mürûr: müşâhede: müşârünileyh: müşârünileyhümâ: müterakkıb: na‘aş: nâşî: nâzile: Ortakapu: örf: özr-i şer‘î: Paşa Kapısı: pâye: pîşgâh: raht: reisülküttab: Efendimiz anlamına kullanılır. Bazı ilmiye mensuplarının ve şeyhle rin lâkabı olarak da kullanılır. Dile getirilmiş, anılmış. Mimarbaşılar için kullanılan bir tabirdir. Mimarbaşı resmî binaların tamir ve inşâsıyla meşgul olan mimarların âmiriydi. Huy, tabiat, sıhhat. İhtiram olunmuş saygıdeğer, sayın. Yeniçeri ocağının ileri gelen zâbitlerinden birisi. Bâbıâlî ile yeniçeri ocağı arasındaki ilişkileri düzenleyen kişi. Namaz kılmağa mahsus açık yer, cami civarında cenaze namazı kılı nan yer. Bir işe girişmek, başlamak. Birlikte, berâber oturma. Başa giyilen üstü bombeli bir çeşit kavuk, büyük sarık. İctima eden, toplanan, toplanmış, toplu, birikmiş, birleşmiş. Geçme, bir yerden bir yere geçme, geçip gitme. Gözlem, şahit olma olayı, görerek yaşayarak tesbitte bulunma. Kendisine işaret olunmuş olan, adı daha önce geçmiş olan. Kendilerine işâret olunanlar, daha önce zikredilmişler. Bekleyen, gözleyen, uman. İçinde ölü bulunan tabut, cenaze, kefene sarılıp tabuta konmuş ölü. Neşet eden, edici, ileri gelen, ötürü, dolayı, sebebiyle. Belâ, sıkıntı, inme, nezle. Topkapı Sarayı’nın Bâbüsselâm diye de anılan ikinci kapısı. Âdet, hüküm, gelenek, ulemânın giydikleri bir çeşit kavuk, ihsân. Hukuki gerekçe, hukuki engel, hukukça kabul edilebilir mazeret. Sadrazam’ın hükümet ettiği yer, Bâbıâlî için kullanılan bir isim. Rütbe, derece, ilmiye sınıfının bir rütbesi. Ön, ön taraf. Divân törenlerinde kullanılan atlara giydirilen takım. Divân-ı hümâyûn ve Bâbıâlî’de kâtiblerin en yüksek amiri ve devle tin dışişlerinden sorumlu görevlisine verilen isim. resm-i kadîm: Eskiden beri uygulanan merâsim, kökleri eskiye uzanan gelenek. rıhlet:(rihlet): Göç, göçme, ölme. ricâl-i bâb: Kapı ricâli; Bâbıâlî görevlileri için kullanılan bir tabir. rikâb-ı hümâyûn: Törenlerde padişahın etrafında bulunan maiyeti. Sefer zamanlarında padişahın bulunduğu yerde icra görevi yapan kadrolar. rü’yet: Görme, bakma, görülme, iş görme, iş bitirme. sâbık: Geçici, geçen, geçmiş. sadreyn: Rumeli ve Anadolu kazaskerleri. 1845’ten sonra Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin müsteşarı. sakf: Tavan, çatı, dam. salât: Namaz. sâlis: Üçüncü. savt: Ses. savt-ı a‘lâ: Yüksek ses. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I selâtîn: selîmî: semâhat: sof ferâce: sudûr-ı kirâm: süvâr: şehr-emîni: şeref-sudûr: şıkk-ı sânî (defterdârlığı): tahfîr: teblîğ: tefvîz: tertîb: teşrîf: tevakkuf: tevkī‘î: tezkire: ulemâ: vech: vehâmet: Sultân’ın çoğulu, sultânlar, pâdişâhlar. Bir çeşit başlık (Yavuz Sultan Selim’e nisbetle bu ismi almıştır). Cömertlik, el açıklığı, iyilikseverlik. İnce keçi kılından şal gibi dokunan bir çeşit kumaştan yapılan giysi. Rumeli ve Anadolu kazaskerleri. Ata binmiş, binici. Belediye işleriyle ilgilenen sorumlu. İstanbul’un beledî işlerinin ba şında bulunan kişi. Şerefle çıkan, şerefle çıkaran, (pâdişâh emri). 16. yüzyıl ortalarında Rumeli ve Anadolu defterdarlıklarına ba ğlı sahil bölgeleri ayrılıp, İstanbul’daki mukataalar da bunlarla birleştirilmek suretiyle devlet merkezinde kurulan defterdarlığa ve rilen isim. Başındaki defterdâra da şıkk-ı sânî efendi denilirdi. Çukur kazma. Yetiştirme, eriştirme, bitiştirme, götürme, taşıma. İhâle, sipâriş etme, edilme, dağıtım. Dizme, sıralama, düzene koyma, sıra, dizi, düzen. Şereflendirme, şereflendirilme, şeref verme, gelmesiyle bir yere şe ref verme. Durma, eğlenme, bekleme, bir şeye bağlı olma. Nişancının bir diğer ismi. Tezkere, pusula, hükümetten alınan izin kâğıdı, bazı meslek sahi bi kimseler için yazılan biyografi. Âlimler, ilmiye sınıfı mensupları, medrese mezunu ve mensubu ilim adamları ve devlet görevlilerinin mensup oldukları zümreye verilen isim. Yüz, şekil, sûret. Korkulacak vaziyet, şüpheli durum, tereddüt hâlinde olma. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Bir önceki pâdişâh olan Sultan III. Ahmed Han hazretlerinin, (1730 yılında tahttan ayrılmak zorunda kalan III. Ahmet 1736 yılında vefât etmişti) Allah’ın takdiri olarak, (vücudunun) sağ tarafına felç gelmişti. İki-üç gün geçtikten sonra o tedavisi mümkün olmayan hastalık sebebi ile öbür dünyaya göç etti. Eskiden beri uygulanmakta olan bir gelenek gereğince, şeyhülislâm efendi hazretleri örf isimli başlığı ve beyaz softan yapılmış ferâce kıyafetiyle, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, eski kazaskerler ve Rumeli ve Anadolu kazaskerliği payesi taşıyan ilmiye mensupları, Mekke ve Medine kadılığı yapmış olanların hepsi birden örf ve üst giysileriyle (hükümet merkezi olan ve Bâb-ı âlî de denilen) Paşa Kapısı’na gelmeleri için kendilerine davet tezkereleri yazıldı. (Bâb-ı âlî’ye) geldiklerinde havada ağır bir sıkıcılık olduğundan şeyhülislamın verdiği izinle ulema efendiler üst kürklerini çıkarıp örf ve ferace giydiler. Eski kaideye göre üst kürkü giymek gerekmiyordu. (Ulemâdan başka) kapıcıbaşı ağalar ve defterdâr efendi, nişancı efendi, ikinci defterdâr, defter emîni vekîlleri (Asil görevliler seferde olduğu zaman İstanbul’da bunların vekilleri görev yapardı) ve sekbanbaşı ağa hepsi selîmî adı verilen başlıklar ve üstlerinde ferace ve dîvân eğerleriyle süslenmiş atlarıyla (Paşa Kapısı’na geldiler). Topcubaşı ve top arabacı-başı vekilleri ile topcu ocakları kethüdaları da (başlarında) mücevveze başlıklarıyla ve kemer eğerle süslenmiş atlarıyla Paşa Kapısı’na gelip toplandılar. O sırada defterdâr vekîli efendi, şehremini efendi ve baş mimar ağa, mezar kazdırmak için Yeni Valide Cami’sine gidip mezar 17 18 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II yerini tesbitten sonra defterdar efendi geri döndü. Şehremini ve mimar ağa mezar kazımı ile ilgilenmeye devam ettiler. Daha sonra Haseki ağa yukarıda adı geçen devlet adamlarının Topkapı Sarayı’nda bulunmaları hakkında yazılan padişâh emrini bildirmek için Bâb-ı âlî’ye geldi. Herkes ayağa kalkıp Saray’a yöneldiler. Bunların arkasından da kaymakam paşa (sadrazam İstanbul dışında iken onun yerine görev yapan vekîli) efendimiz hazretleri başında kallâvî başlık, üzerinde sof ferace, dîvân eğeriyle süslenmiş atına binmiş halde, önlerinde giden reisülküttab vekili efendi ve çavuşbaşı vekili ağa selîmî başlıklarıyla ve üzerlerinde ferace ile yine dîvân eğerli atlarıyla (gitmekte idiler). (Yine önlerinde olmak üzere) kapıcılar kethüdası, selam ağası, çavuşlar kâtibi ve çavuşlar emini ile diğer çavuşlar başlarında mücevvezeleri giymiş halde idiler. Kaymakam paşanın arka tarafında ise tezkireci efendi ile mektûbî efendi vekilleri başlarında mücevvezeleri giymiş oldukları halde (bulunuyorlardı). Muhzır ağa ve bostancılar odabaşısı vekilleri ise kuş tüylü başlık ve külâh giymişlerdi. Diğer askeri sınıf mensupları da mücevvezeler giymiş oldukları halde bu düzen içerisinde Topkapı Saray’ına gitdiler. Şeyhülislam hazretleri de sağlığının bozukluğundan dolayı kaymakam paşayı takib ederek araba ile Saray’a yönelerek arabadan inmeksizin doğru orta kapıdan içeri girdi. Devletlü darüssaade ağası ile kaymakam paşa hazretleri harem kapısı yanında bulunan tahta üzerinde oturduklarından şeyhülislam hazretleri de zikredilen yere varıp onlarla beraber oturdu. Kendisine mağfiret olunmuş olan (padişah hazretlerinin) cenâzeleri Harem kapısının karşısında bulunan kubbe altında gasl olunmak üzre olduğundan gerek şeyhülislam efendi gerek kaymakam paşa ve diğer ilmiye sınıfı mensupları, yine (askerî sınıftan) ocak ağaları ve ocakların kethüdaları, defterdâr efendi, reisülküttab efendi, çavuşbaşı ağa ve diğer naaşı görmesi uygun olan kimseler gasil yerine giderek (cenâzeyi) gördükten sonra geriye çekildiklerinde yıkamaya başlanıldı. Ve yıkama işi bitinceye kadar, şeyhülislam efendi hazretleri, ayaklarından hastalığı olması sebebiyle Kubbealtı önünde bir yerde bekleyip istirahat ettiler. Yine saadetli kaymakam paşa ile Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, sekbanbaşı ağa, bazı devlet adamlarıyla birlikte adı geçen ağanın toplantı yaptığı odada (beklediler). Reisülküttab efendi, çavuşbaşı ağa, tezkireci efendi, mektubcu efendi ile (yeniçeri ve topcu) ocaklarının ağaları vesâirleri zikredilen odanın önündeki sofada (durdular). Geri kalanları da uygun olan yerlerde bekleştiler. Daha sonra cenazenin yıkanması bitirilip, hazır olduğu haber verildiği zaman kaymakam paşa hazretleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri ve diğer devlet adamları birlikte varıp merhumun cenazesini elleri üzerinde Bâbü’s-sa‘âde(Topkapı Sarayı’nda enderun kısmına açılan üçüncü kapı) önüne konulan musallâ taşına götürdüler. Şeyhülislam efendinin sağlığı bozuk olduğu için merhum padişahı musallaya götürme hizmetini yerine getirememiştir. Bunun gibi pâdişâh ve şehzâdelerin cenaze namazlarında şeyhülislam olanlar imamlık yapagelmiştir. Ancak şeyhülislam efendinin imamlığına engel olacak biçimde fıkhî özürleri olduğundan imamlık görevini, hâlâ (Topkapı Sarayında) pâdişâhın birinci imamlığı görevinde olan daha önce de Anadolu kazaskerliği görevi yapmış olan Mehmet Sâhib Efendi’ye aktardığından o imamlık yaptı. Cenâze namazını mevcut olan bütün devlet adamları orada kılarken, şevketli padişâh hazretleri (I. Mahmut) arz odası önünde kıldılar. Daha sonra şeyhülislam efendi, dârüssaade ağası, kaymakam paşa ve diğerleri naaşı musallâdan elleri üzerine aldılar. Önlerinde bulunan saray müezzinleri, yüksek sesle (sûreler, sâlât ve selâmlar) okuyarak Ortakapı’ya (Topkapı Sarayı’nın Bâbü’s-selâm da denilen ikinci kapısı) kadar götürdüler. Bütün bunlar yapılırken sekbanbaşı ağa ve diğer askeri ocakların ağaları önceden gidip Yeni Cami’de hazır şekilde bekler duruma geçmişlerdi. Daha sonra Ortakapı dışında herkes atlarına binerek (cenaze) tören yürüyüşü düzeninde cenâzenin önünde yer alarak gittiler. Ancak şeyhülislam hazretleri (sağlık problemi dolayısıyla) araba ile gittiğinden kaymakam paşanın önünde yer aldı. Dârüssaade ağası saray müezzinleri ile birlikte kaymakam paşanın ardından giderek 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 19 –buna rağmen cenazenin önündeydi- bu şekilde Yeni Cami avlusuna vardılar. Burada gerek şeyhülislam efendi gerek kaymakam paşa ve de diğer devlet adamları atlarından inerek cenazeyi karşıladılar ve alıp kabrine koydular. Defin işi sonunda herkes dağılıp gittikten sonra şeyhülislam hazretleri de sadrazamın konağına gelerek kaymakam paşa hazretleriyle oturur iken pâdişâh tarafından Yalıköşkü’ne davet olunduklarından kalkarak padişahın huzuruna gittiler. (Bu ziyaret sırasında) sarayda görevli olan rîkab-ı hümâyûn ağaları da tören kıyâfetleriyle hazır durumdaydılar. Bunu (gelecekte de böyle bir durum olursa) unutmamak gerekir. Ve (yine unutmamak gerekir ki) ilmiye sınıfına mensup olanlara (böyle bir törende) üst kürkü giymek mecbûrî değildir; ferâce ve örf giymeleri yeterlidir. Eskiden beri (yapılagelen) uygulama böyledir. A. Yukarıdaki metni okuyunuz. B. Yukarıdaki metnin yabancı kelimelerini bularak anlamlarını yazınız ve bulduğunuz kelimeler yardımıyla metnin anlattığı konuyu özetleyiniz. 2 20 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 3 (Metin 3.1) 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 21 (Metin 3.2) 22 (Metin 3.3) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I METİN 3 /Metin 3.1/ Şürût-ı Cumhûr-ı Müctemi‘a-i Cezâyir-i Seb‘a: Bu def ‘a bâ-avn-i inâyet-i cenâb-ı hayrü’n-nâsırîn kabz ve teshîr olunan Venedik’den münfekk Korfu ve Zanta ve Kefalonya ve Ayamavra ve Pakso ve İtaki ve Çuka ve bunların muzâfât u mülhakātından meskûn ve gayr-ı meskûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl ve tasdîk olan sûret-i hükûmet-i dâhiliyeleriyle (metinde yanlış yazılmış) idâre olunmaları üzre Cezâyir-i Seb‘a Müctemi‘a-i Cumhûrı nâmıyla saltanat-ı seniyyenin cizye-güzârı ve tâbi‘ ve mahkûm ve mahmîler olup ancak Cezâyir-i mezkûrenin vücûh ve asil-zâdegân ve sergerdelerinin kadr ü i‘tibârı tezâyüdi içün lâzım gelen vesâ’ilin istikmâli emirlerine müsâ‘ade-i seniyye tecvîzi şi‘âr-ı saltanat-ı seniyyeden idüği zâhir oldığından dâhilî nizâmları kā‘idesi üzre ahâlîden olarak ârâ ile müntehab olan yerlü sergerdeleri hakkında fîmâ-ba‘d kinez ve sâ’ir sergerde olan asil-zâdegân haklarında beyler ta‘bîri isti‘mâl olunmak ve taraf-ı Devlet-i aliyye’den ol-havâlî mâddelerine dâ’ir şeref-rîz-i sudûr olan bi’l-cümle ahkâm ve evâmir-i seniyyede bu vechile yazılmak ya‘ni “… kinezi ve beyleri” deyu elkāb tahrîr olunmak ve cemî‘ me’mûrîn-i saltanat-ı seniyye tarafından bu unvân ile tesmiye olunmak ve cumhûr-ı mezkûrun mevâdd ve masâlihini rü’yet ü tanzîm içün Dubrovnik konsolosı gibi konsolosı olarak yerlü bey-zâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i /Metin 3.2/ sa‘âdet’de ikāmet ü istihdâmı câ’iz ola. Cumhûr-ı mezkûr re‘âyâsı haklarında şefkat ü merhamet-i tâcdârâne erzânî buyurılup her hâlde esbâb-ı refâhiyyetleri istihsâlinde müsâ‘ade-i seniyye-i husrevâne derkâr oldığına binâ’en li-ecli’l-imtiyâz maktû‘an tahsîs olunan yirmibeş bin guruş cizyelerin sikke-i hasene-i pâdişâhîye tatbîkan üç senede bir kerre müctemi‘an ya‘ni nişân-ı hümâyûn târîhi olan binikiyüz ondört senesi zilkadesinin sekizinci gününden (4 Nisan 1800) i‘tibâr ile be-her üç senede yetmişbeş bin guruş olarak kendi ilçileriyle veyâhûd Âstânede mukīm konsolosı olan bey-zâdeleri vâsıtasıyla teslîm-i hazîne-i âmire eyleyeler. Ve bu bâbda Dubrovniklü haklarında müsâ‘ade buyurılan rüsûm ne ise mezkûrü’l-mikdâr cizyelerini teslîme me’mûr olacak ilçileri hakkında aynıyla icrâsına müsâ‘ade-i seniyye tecvîz oluna. Ve saltanat-ı seniyyenin tecrübe-güzâr ve ubûdiyyet-kârı olan cumhûr-ı mezkûr re‘âyâsı farîza-i zimmet ve teba‘iyyet ve mahkûmiyyetleri olan sadâkat ü itâ‘at merâsimini gereği gibi îkā itdikce beher-hâl revâbıt-ı dâhiliyye ve hâriciyyelerinde Dubrovnik Cumhûrı haklarında ez-kadîm cârî olan istihkāk ve imtiyâzâtının cümlesiyle kâmyâb olalar. Ve Dubrovniklünün gerek kendi nefsleri /Metin 3.3/ ve gerek emvâl ve eşyâları haklarında Memâlik-i mahrûse’de cârî olan kavâ‘id her ne ise cumhûr-ı mezkûr hakkında dahi aynıyle icrâ oluna deyu bu def ‘a cânib-i seniyyü’l-menâkıb-ı tâcdârîden bâlâsı hatt-ı hümâyûn-ı inâyet-makrûn ile müveşşahan inâyet ü ihsân buyurılan nişân-ı şerîf-i âlî-şânda mevâdd-ı sâ’ire ile münderic ü mastûr olup ancak el-hâletü hâzihî Der-aliyye’de mukīm cumhûr-ı mezkûrun vekîlleri nişân-ı hümâyûn teslîm zımnında Bâb-ı âlî’ye da‘vet olunmuş olmalarıyla çend nefer mersûmların Bâb-ı âlî’ye vürûdları-çün bu hengâmda îcâb iden resmin icrâsına müsâ‘ade-i hazret-i zıllullâhî der-kâr ise dahi işbu resm hâric ez-âde oldığı bedîdâr olup ya‘ni rüsûm-ı mezkûre fîmâ-ba‘dına sirâyet itmemek ve bir vakitde misl ittihâz olunmamak ve teslîm-i nişân-ı hümâyûnda şu vechile icrâ-yı rüsûm olundı deyu ba‘de-ezîn iddi‘â olunmamak ve mülgā ani’l-amel olarak terk ile bir vakitde mürâca‘at iktizâ itmediği bedîhî ve nümûdâr olup kaldı ki “bundan böyle cumhûr-ı mezkûr tarafından her üç senede bir def ‘a cizye-i mezkûrelerini teslîm içün vürûd idecek ilçileri (metinde “lam” harfi yeterince gösterilmemiş) haklarında gerek ber-mu‘tâd Bâb-ı âlî’de ve gerek dîvân-ı hümâyûnda Dubrovniklüye ez-kadîm ne-vechile icrâ-yı resm oluna-gelmiş ise kadîmîsi üzre zikr olunan ilçileri haklarında dahi aynıyla icrâ olunmak bâlâda mezkûr nişân-ı hümâyûn şerâ’iti muktezâsından olmağla vakten mine’l-evkāt ve sebeben mine’lesbâb Dubrovniklünün an-asl haklarında icrâ olunu-gelen rüsûmı bu vechile tecâvüz it- 23 24 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II memek husûsuna gereği gibi dikkat ve ilâ mâşâllâhu te‘âlâ düstûrü’l-amel tutulmak ve defter-i teşrîfâta kayd itdirilmek husûsı menût-ı re’y-i sâmîleri ise emr ü fermân hazret-i men lelü’l-emrindir” deyu yazılan takrîrin üzerine tahrîr olunan sûret-i buyuruldı işbu takrîrde mastûr mevâdd fîmâ-ba‘d düstûrü’l-amel tutulmak içün defter-i teşrîfâta kayd ü sebt oluna deyu fî 5 C sene [1]215 târîhinde (24 Ekim 1800) fermân-ı âlî sâdır olmağın mûcebince defter-i teşrîfâta kayd olundı. Metne Âit Sözlük ahkâm: an-asl: ani’l-amel: ârâ: ba‘de-ezîn: bâ-avn: bâlâ: bedîdâr: bedîhî: ber-mu‘tâd: câ’iz: cârî: cemî‘: cezâyir-i seb‘a: cizye-güzâr: çend: defter-i teşrîfât: der-kâr: düstûrü’l-amel: el-hâletü hâzihi: elkāb: Emirler hükümler. Aslından. Kullanımdan, yürürlükten. Re’y in çoğulu, oylar. Bundan sonra. Yardım ile. Yüksek, yukarı, üst, yüce. Meşhur, görünür, açık, meydanda. Akla kendiliğinden gelen, delilsiz, açık olan, besbelli. Alışıldığı, âdet olduğu, her zaman olduğu üzere. İşlenilmesinde cevaz olan; olabilir, olur. Cereyân eden, akan, geçen, yürüyen. Hepsi, bütün. Yedi ada. Cizye vergisine tâbi olan. Cizye veren. Birkaç. Osmanlı protokol kurallarının yazılı olduğu defter. Malum, âşikâr, belli, bilinen, işde, iş üzerinde bulunan. Gereği gibi uygulanacak olan kanun. Henüz, şimdi, hâlâ, bugün, bugünkü günde, şimdiki zamanda. Lakabın çoğulu. Unvanlar, soyadları, rütbe sahiplerine verilen res mi ünvanlar. emr: İş buyurma, buyruk, buyurultu, iş, şey, husus, vakıa, hâdise. emvâl: Mülkler, para ile alınan şeyler. erzânî: Ucuzluk, lâyık görülme, liyâkat. esbâb: Sebebler, vâsıtalar. evâmir-i seniyye: Yüce emirler, pâdişâh emirleri. ez-kadîm: Eskiden beri. farîza: Farz, Allah’ın emri, lâzım, vâcip, gerek, borç, vazife. fîmâ-ba‘d: Bundan sonra, bundan böyle, bir daha. İzâ‘a: Zayi etme, kaybetme. hâric ez-âde: Alışılagelmişin dışında, âdetin dışında olan. hatt-ı hümâyûn: Padişâh yazısı. hayrü’n-nâsırîn: Yardımcıların en hayırlısı (Allahu te‘âlâ). hazîne-i âmire: Osmanlı merkez hazinesi. hengâm: Zaman, çağ, sıra, vakit, mevsim. hükûmet-i dâhiliyye: Dâhilî idâre, iç işleriyle ilgili idâre. i‘tibâr: Saygı gösterme, ehemmiyet verme, şeref, ibret alma, değer. îkā: Yapma, yaptırma, oldurma, düşürme. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I ilâ-mâşâllâhu te‘âlâ: imtiyâzât: inâyet: inâyet-makrûn: isti‘mâl: istihkak: istihsâl: istikmâl: ittihâz: kabz: kadîmî: kâmyâb: karîn: kavâ‘id: kinez: li-ecl: mahkûm: mahmî: maktû‘an: masâlih: mastûr: Memâlik-i mahrûse: men lehü’l-emr: menût: mersûm: meskûn: mevâdd: misl: mukīm: muktezâ: müveşşahan: muzâfât: müctemi‘a: mülgâ: mülhakāt: münderic: münfekk: müntehab: nefs: nişân-ı hümâyûn: nümûdâr: re‘âyâ: re’y-i sâmî: Allah’ın izin verdiği sürece, Allahın izin verdiği zamana kadar. İmtiyazlar, müsaadeler, izinler. Dikkat, gayret, özenme, lütuf, ihsan, iyilik. İnayete yaklaşmış, yardıma, lutfa yakın. Kullanma. Hak ediş, hak etme. Hâsıl etme, meydana getirme, üretme. Tamamlama, kemale erdirme, sonuçlandırma. Edinme, edinilme, kabul etme, itibar etme, sayma, tutma. Tutma, elde etme. Eskiden beri, ötedenberi var olan, dâimî. Kâm bulucu, bulan, talihli, isteğine ulaşmış, bahtiyar, mutlu. Yakın, bir şeye sahip olan, bir şeye nail olan, yakın olanlar. Kaideler, kurallar. Bey, prens, kral. … den dolayı, için, maksadıyla. Kendisine hükmolunan, birinin hükmü altında olan, mahkemece hüküm giymiş olan. Himâye gören, korunan. Maktu‘, götürü olarak, toptan. İşler, güçler. Yazılmış, satıra dökülmüş. Korunmuş ülkeler, Osmanlı Devleti. Emir verme yetkisine sahip olan kimse. Bağlı, asılı, rabtedilmiş. Resmedilmiş, daha önce anlatımı yapılmış. İçinde insan bulunan yer, insan bulunan şenelmiş yer. Madde nin çoğulu, mâddeler. Benzer, kat. İkamet eden, oturan. İktizâ etmiş, lâzım gelmiş. Süslenmiş olarak, süslü biçimde. Bir şeyin ilâveleri, ekleri, bir merkezin şubeleri, kolları. İctimâ eden, toplanan, toplanmış, toplu, birikmiş, birleşmiş. İlga olunmuş, lağvedilmiş, ortadan kaldırılmış. Katmalar, ekler, bir merkeze bağlı olan yerler. İçinde bulunan, yer almış. İnfikâk eden, ayrılan, ayrılmış, çıkmış, sökülmüş. İntihâb edilmiş, seçilmiş, seçkin. Ruh, can, hayat, insanın yeme içme gibi ihtiyaçları, kendi, şahıs. Pâdişâh fermânı. Görünen, görünücü, örnek. Bir hükümdârın idaresi altında bulunan ve vergi veren halk, bütün halk, Hristiyan tebaa. Kesin görüş, değişmeyen görüş. 25 26 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II revâbıt-ı dâhiliyye: rü’yet: rüsûm: sâdır: sebeben mine’l-esbâb: sebt: seniyye: menâkıb: ser-gerde: sikke-i hasene: sirâyet: sudûr: sûret: sûret-i buyuruldu: şerâ’it: şeref-rîz: şi‘âr: şürût: tâcdârâne: tahrîr: takrîr: tanzîm: İçişlerine ait düzenler, bağlantılar. Görmek, bir işi halletmek, yapmak. Resm in çoğulu; vergiler, törenler. Çıkan. Sebeplerden bir sebeple. Hiçbir sebeple. Yazma, kaydetme, deftere geçirme. Yüce, yüksek. Menkıbeler, övünülecek vasıflar. Elebaşı. Para, değeri düşmemiş para. Geçme, bulaşma, yayılma, dağılma. Göğüsler, sadrâzamlar, kazaskerler. Sâdır olma, meydana çıkma. Biçim, görünüş, kılık, tarz, yol, gidiş, çâre. Buyuruldu’nun örneği, kopyası. Şartlar. Şeref veren. Alâmet, işâret, iz, ayırıcı işâret. Şartlar, koşullar. Hükümdârca, hükümdâra yakışan şekilde. Yazma, yazılma. Yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma, anlatış, resmî yazı ile bildirme. Düzeltme, düzenleme, düzen verme, yoluna koyma, nazım olarak yazma. tasdîk: Doğrulama, gerçeklendirme, gerçek olduğunu söyleme, onaylama. teba‘iyyet: Tâbi olma, uyma. tecrübe-güzâr: Görmüş geçirmiş, tecrübe kazanmış. tecvîz: Cevâz verme, uygun görme. teshîr: Zabt ve istîlâ etme, ele geçirme, elde etme. tesmiye: Adlandırma, isim verme, ad koyma, besmele çekme. tezâyüd: Sıkışma, çoğalma, artma. ubûdiyyet-kâr: Kulluk kölelik eden, aşırı bağlı olan. vakten mine’l-evkāt: Hiçbir zaman, hiçbir vakit. vech: Yüz, surat, çehre, üst, satıh, düz, yüz. vesâ’il: Vesîleler, araçlar, sebepler. vücûh: Yüzler, çehreler, suratlar. vürûd: Geliş, gelme, varma, yetişme. zâdegân: Soylular sınıfı, meşhur ve muayyen aileler topluluğu. zâhir: Görünen, görünücü, açık, belli, meydanda, elbette, şüphesiz, galiba, zannederim. zıllullâh: Allah’ın gölgesi. halifeler için kullanılan bir sıfat. zilkade: Arabî aylardan 11.si. zimmet: Sahip çıkma, koruma zorunda kalma, üst, üstte olan şey. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Yediada Topluluğu Cumhuriyeti’nin (Kuruluş) Şartları: Şu günlerde Allâh’ın lutfunun da etkisiyle ele geçirilip feth olunan Venedik’ten ayrılmış Korfu, Zanta, Kefalonya, Ayamavra, Pakso, İtaki ve Çuka ile bunlara bağlı olan yerlerde insan yerleşimi olan ve olmayan ne kadar ada var ise Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmeye uygun (bulunmuştur). Ve kabul edilen (mevcut) içişlerinin idare şekli ile idâre olunmaya devam etmeleri şartıyla Yediada Cumhuriyeti Topluluğu ismiyle Osmanlı Devleti’nin cizye mükellefi, bağlısı ve tâbisi olarak himaye altına alınmıştır. Ancak adı geçen adaların önde gelenleri ve hânedân mensupları ile elebaşılarının güç ve nüfuzlarının artırılması için bazı şartların tamamlanıp yerine getirilmesi (gerekmektedir). (Bu konularda gerekli olan) yüksek müsâadenin verileceğine, padişâh tarafından (daha önce) işâret edildiği ayan beyan olduğundan, (adaların) kendi iç düzenlerinin kuralları üzere, halkın içinden (olmak kaydıyla) oy verme yoluyla seçilmiş olan yerli önderler hakkında bundan sonra kinez ve diğer elebaşı olan asilzâdeler hakkında beyler deyimleri kullanılmak (uygun ola). (Bundan dolayı) Osmanlı Devleti tarafından o bölgenin işlerine dair yazılacak pâdişâh fermânı ve hükümlerde (yukarıda söylendiği) şekilde, yani “ (falan yerin) kinezi ve beyleri” diye unvanları yazılmalı. Bütün Osmanlı memurları tarafından bu unvan ile isimlendirilmeli. Ve adı geçen Cumhuriyetin (bütün) işlerini görüp düzenlemek için Dubrovnik konsolosu benzeri bir konsolosu olmak üzere, yerli asilzâdelerden bir beyzâdenin İstanbul’da oturtulması ve görevlendirilmesi uygun ola. Zikredilen Cumhuriyetin halkları haklarında pâdişâha mahsus merhamet ve şefkatin uygulamaya konulmasında, her durumda zenginlik ve (rahatlarının) sağlanmasında, pâdişâhın izni açıkça belirtilmiştir. (Bu cümleden olarak) bir imtiyaz olmak üzere, (yıllık) miktarları belirlenmiş şekilde (bu devletin halkına) yüklenen yirmibeş bin guruşluk cizye vergisini, Osmanlı parası esas alınarak üç senede bir kere toptan biçimde; yani pâdişâhın imtiyaz berâtı tarihi olan 1214 senesi zilkade ayının sekizinci gününden (4 Nisan 1800) başlayarak her üç senede bir yetmişbeş bin guruş olarak kendi elçileriyle veya İstanbul’da oturan konsolosu olan beyzâdeleri aracılığıyla devlet hazinesine teslim edeler. (Aynı zamanda) bu konuda Dubrovnik Devleti’ne uygulanmasına izin verilen merasimler ne ise miktarı zikredilmiş olan (Yediada) cizyesini teslim edecek olan elçilere de aynı merasimlerin uygulanmasına pâdişâhın müsaadesi uygun ola. Ve Osmanlı Devleti’nin cizye veren ve tam bir bağlılık gösteren adı geçen cumhuriyetin hristiyan ahâlîsi, (Osmanlı tebası olarak) yurttaşlık görevleri olan bağlılık ve itaatleri gereklerini gereği gibi yerine getirdikleri sürece ne olursa olsun dâhilî ve hâricî işlerinde Dubrovnik Devleti hakkında eskiden beri yürürlükte olan hak edişlerden ve ayrıcalıklardan tümüne sahip olalar. “Dubrovniklilerin gerek kendi canları gerek malları ve eşyaları hakkında Osmanlı ülkesinde yürürlükte olan kurallar her ne ise adı geçen cumhuriyet (Yediada Cumhuriyeti) hakkında da aynı şekilde uygulansın” şeklinde bu defa pâdişâh tarafından üst tarafı hatt-ı hümayun ile yazılarak bir nişan inâyet ve ihsân buyuruldu. (Nişân belgesine) başka mâddeler de dâhil edilerek yazılmış bulunmakta. Ancak bu durumda İstanbul’da oturan adı geçen cumhuriyetin temsilcileri, padişahın ihsânı olan nişânı teslim konusunda Bâbıâlî’ye davet olunmalarıyla (bir takım mahzurlar ortaya çıkacaktır). Bir-kaç kişi olan bu temsilcilerin Bâbıâlî’ye gelmeleri için bu sıralarda gerekli olan merasimin uygulanmasına pâdişâhımızın izni var ise de bahsedilen törenin, âdetin dışında olduğu açıktır. Yani zikredilen tören bundan sonrasıyla alâkalı olmamak ve (gelecekte) hiçbir zaman örnek kabul edilmemek, “(Yediada cumhuriyetine) pâdişâhın verdiği nişân belgesi tesliminde şu şekilde merâsim uygulanmıştı” tarzında bundan sonra bir talepte bulunmamak, ve bir kez uygulandıktan sonra kullanımdan kaldırılmış olarak terk edilmek (şartıyla yapılacağından), hiçbir zaman kaydına müracaat gerekmeyeceği açıkça ortada durmaktadır. 27 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 28 Kaldı ki “bundan böyle adı geçen Cumhuriyet tarafından her üç senede bir kez olmak üzere zikredilen cizyelerini teslim için gelecek elçileri hakkında gerek eskiden beri Bâbıâlî’de ve gerek Dîvân-ı hümâyûn’da Dubrovniklilere daha önceden ne surette tören icra edilegelmiş ise zikrolunan (Yediada Cumhuriyeti) elçileri haklarında da aynıyla uygulanması yukarıda bahsi geçen nişân-ı hümâyun gereğindendir. Hiçbir zaman ve hiçbir sebebe binâen Dubrovnikliler hakkında uygulanan merâsimi bu şekilde aşmamak hususuna gereği gibi dikkat ve Allâh’ın izin verdiği zamana kadar örnek uygulama olarak görülmek üzere teşrîfât defterine kayd ettirilmesi konusu yüksek görüşlerinize uygun ise (bu konuda) emir size aittir” şeklinde takrir yazılmıştı. (Bu takririn) üst kısmına yazılmış olan buyuruldu suretinde “işbu takrîrde yazılı olan maddeler bundan sonra örnek uygulama olarak tutulmak için teşrifat defterine kayd oluna” şeklinde fî 5 C sene [1]215 (24 Ekim 1800) târîhinde emir buyurulduğundan, (emir gereği) teşrîfât defterine kayd olundu. 3 A. Aşağıdaki metni bugünkü dille yazınız. B. Metnin anlamını bulmamıza yarayacak önemli isim ve terimleri bularak açıklamaya çalışınız. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 29 Özet 1 Nesih yazı türünü tanıyabilmek Osmanlı tarih kaynaklarını oluşturan belge ve defterlerin bir kısmı nesih adı verilen yazı türüyle kaleme alınmıştır. Ünitemizde seçilen metinlerin de ağırlıklı olarak nesih yazısıyla yazılanlardan olmasına dikkat edilmiştir. Burada amaçlanan; bir belge veya defter gördüğünüzde bunun nesih yazısıyla yazıldığını tanıyabilmenizdir. Ayrıca bu yazı türüne alışkanlık kazandığınızdan daha rahat okuyabilmenizdir. Ancak çoğu arşiv belgesinde olduğu gibi bunlarda da orijinal nesih yazı karakteri kullanılmamıştır. Daha çok nesih kırması türü kullanılmıştır. 3 4 2 Arşiv defterlerinden bir kısmını tanıyabilmek Ünitenin I, II ve III. metinleri Osmanlı Devlet Arşivi’nde araştırmaya açık olan teşrifat defterlerinden seçilmiştir. Teşrifat defterleri devletin resmi olarak belirlenmiş tören ve uygulamalarının kayıtlı bulunduğu defterlerdir. Dolayısıyla devletin işleyişinin tören ve protokol kısımlarını bu defterlerden takip etmek ve tanımak mümkündür. Bu kayıtlar diğer belgelerin yetersiz kaldığı durumlarda, tarihçiler için önemli birer kaynak haline gelmektedir. Tarih Bölümü öğrencileri olarak bu defter türünü tanımanız ve genel bir fikir sahibi olmanız hedeflenmiştir. Defterlerdeki yazıları okuyabilmek Ünite içerisindeki her üç metinde de farklı olaylar örnek olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Ayrıca “sıra sizde” bölümlerinde de olayların devamı veya başka kısa olaylar ele alınarak kendi başınıza çalışmanız hedeflenmiştir. Defterlerin içeriğini oluşturan konulara âşina olmanız, kendi başınıza bir okuma yaptığınızda işinizi kolaylaştıracaktır. Okuma ve çalışmalardan sonra beklenen bir defteri gördüğünüzde onun teşrifat defteri olduğunu anlayabilmenizdir. Defterlerdeki konulardan bir bölümünü ve bazı terimleri açıklayabilmek Teşrifat defterleri, saray törenleri, Bâbıâlî törenleri, askerî, dînî vs. birçok törenin ve protokol kurallarının, hattâ bunlara dair masrafların kaydedildiği defterlerdir. Dolayısıyla bütün konuları bir ünite içerisine sığdırmak mümkün değildir. Seçilen metinlerde devlet görevlilerin isimlerinin, makamlarının ve bunlara dair terimlerin, kavramların sık geçmesine dikkat edilmiştir. Bu isim ve kavramları birer araştırma ödevi konusu yaparak bütün devlet yönetimi ve teşkilatı hakkında detaylı bilgilere ulaşabilirsiniz. Burada bazı metinlerin işlenmesinde veya “sıra sizde” bölümlerinde bu çalışmaları ne şekilde yapabileceğinize dair örnekler sunulmaya çalışılmıştır. 30 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım 1. Yukarıdaki metnin tam ve doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. yevm-i mezbûrda batrik-i calûs-ı hümâyûn-ı husrevânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediyye yalnız… b. yevm-i mezbûrda teberrük-i cülûs-ı hümâyûn-ı hasr-ı vânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediyye yalnız… c. yevm-i mezbûrda teberrîk-i cilves-i hümâyûn-ı hasr-ı vânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediyye yalnız… d. yevm-i mezbûrda tebrîk-i cülûs-ı hümâyûn-ı husrevânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediyye yalnız… e. yevm-i mezbûrda teberyek-i cilves-i hümâyûn-ı hasr-ı vânîyi hâvî nâme ile vürûd iden Moskov orta ilçisi bilâ-hediyye yalnız… 2. Yukarıdaki metnin tam ve doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. vebâlicümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra da‘vet itdirilüp ancak kanûn olmadığı ecilden avdetde … b. veyâ li-cümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra avdet itdirilüp ancak kanûn olmadığı ecilden avrette … c. ve bi’l-cümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra avdet itdirilüp ancak kanûn olmadığı ecilden avdetde … d. ve bi’l-cümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra da‘vet itdirilüp ancak kanûn olmadığı ecilden avrette … e. ve bâl-cümle erbâb-ı dîvân çıkup tamâm oldukdan sonra da‘vet itdirilüp ancak kanûn olmadığı ecilden avdette … 3. Yukarıdaki metnin tam ve doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. ve İstanbul Kazâsı ve ma‘zûl ve pâyelileri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i… b. ve İstanbul Kazâsı ve mağrul ve pâyelileri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i… c. ve İstanbul kafası ve muazvel ve pâyelileri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i… d. ve İstanbul kadîsı ve ma‘zûl-i pâ leylleri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i… e. ve İstanbul kadîsı ve ma‘zûl ve pâyelileri ve Mekke-i mükerreme ve Medîne-i… 4. Yukarıdaki metnin tam ve doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. Zilka‘de seng-i sekkerenci kevninden i‘tibâr ile beher üç senede yetmiş beşbin guruş… b. Zilka‘desinin sekizinci gününden i‘tibâr ile be-her üç senede yetmiş beşbin guruş… c. Zilka‘desinin sekizinci gününden iğbâr eyle be-her üç senede yetmiş beşbin guruş… d. Zilka‘desinin sekizinci gününden iğbisâr ile be-her üçüsüne de yetmiş beşbin guruş… e. Zilka‘de senin sükkerenci gününden i‘tibâr ile be-her üç senede yetmiş beşbin guruş… 5. Yukarıdaki metnin tam ve doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. ve mülhakatından meskûn ve gayr-ı meskûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl… b. ve melhakatından sükûn ve gayr-ı sükûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl… c. ve milhakatından sükûn ve gayr-ı meskûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl… d. veml-hakanından sükûn ve gayr-ı meskûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl… e. ve milh-katından meskûn ve gayr-ı sükûn ne-kadar adalar var ise taraf-ı Devlet-i aliyye’den karîn-i kabûl… 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I 6. Yukarıdaki metinde aşağıdaki isimlerden hangisi yoktur? a. Top arabacı b. Topcu c. Cebeci d. Arabacı başı vekilleri e. Bostancı ocakları 7. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kuvvetlüsi gibi konsolosı olarak yerlü beyzâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i… b. Kontlusı gibi kuvvetlüsi olarak yerlü beyzâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i… c. Kotoslusı gibi kontolosu olarak yerlü beyzâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i… d. Konsolosı gibi konsolosı olarak yerlü beyzâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i… e. Kavunlusı gibi konsolosı olarak yerlü beyzâdelerinden bir nefer bey-zâdenin Âstâne-i… 8. "Mecmû‘" kelimesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. cami içine sokulmuş b. cem olunmuş, toplanmış, bir araya getirilmiş c. camiden gelmiş d. camiden tarafa gönderilmiş e. cem eden, toplayan, bir araya getiren 31 9. De’b-i kadîm tamlamasının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. eskiden beri yapılagelen uygulama, eski gelenek b. başlangıcı çok eski olan dostluk c. başlangıcı bilinmeyen mesele d. çok eski bir dava e. eskimiş hatıralar, kadim günler 10. Ahkâm kelimesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. hekimler, tabibler b. ah çekenler, dertliler c. hükümler, emirler d. hükümdarlar, yöneticiler e. hâkimler, kadılar 32 Okuma Parçası Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I Âstâne-i sa‘âdet’e vürûdlarında icrâ olunan resimdir. Fî 14 Receb sene 1180. Vezîr-i müşârün-ileyh hazretlerine bundan akdem deryâ kapudanlığı tevcîh ve ihsân ve donanma-yı hümâyûn ile Deraliyye’ye müteveccih olmaları fermân buyurulmağın eyyâm müsâdefe itmeyüp rûz-ı Kasım’dan otuzdört gün mürûrunda bi-inâyeti’llâhi te‘âlâ kapudâne-i hümâyûn kalyonı ile Kurşunlı Mahzen önüne lenger-endâz olup ahşâm karîb olmağla irtesi güni devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri taraflarından âdiyeten mu‘tâd üzre bir re’s donanmış esb ve ikrâmen yedek içün bir re’s bârgîr ve yirmi nefer çukadâr ve on nefer mehterler dahi Kireç İskelesi’ne îsâl ve sadr-ı a‘zam kapucılar kethudâsı ağa taraf-ı Âsafî’den mukaddemce da‘vete gidüp vezîr-i müşârün-ileyh dahi kendülerine mahsûs olan kayığa süvâr ve iskele-i merkuma çıkdıklarında kapucılar kethudâsı ağa önlerince Bâb-ı âsafî’ye geldiklerinde sa‘âdetlü kethudâ bey ve re’îsü’l-küttâb efendi ve çavuşbaşı ağa ve tezkire-i evvel ve sânî ve mektûbî ve teşrîfâtî efendiler nerdübân başında istikbâl ve huzûr-ı sadr-ı a‘zamîye varıldıkda sâhib-i devlet hazretleri dahi vasat-ı odaya karîb istikbâl buyurduklarında kapudân-ı müşârün-ileyh dâmen-bûs-ı Âsafî birle ik‘âd olunup merâsim icrâsından sonra bir mikdâr sohbet ba‘dehu avdetlerinde yine müstakbilîn-i mûmâ-ileyhüm nerdübân başında teşyî‘ ve seng-i rikâb-ı sadr-ı a‘zamîden geldiği esbe süvâ[r] ve yine Kirec İskelesi’nden kayıklarına binüp donanma-yı hümâyûna teşrîf eylediler. Bu günde at ve kürk virilmedi. Ve matharacı ve tüfengci takımı dahi iskeleye gitmedi. Ancak çukadâr ve mehterler îsâl olundı. Bi-inâyeti’llâhi te‘âlâ donanma-yı hümâyûn Bahr-ı sefîdden gelüp Yalı Köşki önünden imrârı fermân-ı hümâyûn buyuruldukda ber-mûcib-i teşrîfât icrâ olunan resm-i mu‘tâdedir. Fî 5 Receb sene (1)180 (8Aralık 1766). Der-yevm-i pencşenbih. Bi-mennihi te‘âlâ donanma-yı hümâyûn gelüp Yalı Köşki sâhilinden mürûrı fermân-ı hümâyûn buyuruldukda bir gün akdem semâhatlü şeyhü’l-islâm efendi hazretleri ve defterdâr efendi da‘vet olunup yevm-i mezkûrda ta‘yîn olunan vakitde re’îsü’l-küttâb [Diğer sahife] efendi müşârünileyh şeyhü’l-islâm efendi hazretlerini Bâb-ı âsafî’ye getürüp ber-vech-i mu‘tâd istikbâl ve bir mikdâr istirâhat eylediklerinden sonra devletlü sadr-ı a‘zam hazretleriyle bi’l-ma‘iyye Yalı Köşkü’ne teşrîf buyurılur. Yâhûd murâd-ı âlî buyurılur ise semâhatlü efendi hazretlerinin semtlerine münâsib olan iskeleden re’îsü’l-küttâb efendi ile kayıklarına süvâr ve doğrı Yalı Köşkü’ne gelüp teşrîfâtî efendi re’îsü’l-küttâb efendi ile ma‘an karşulayup Dârü’s-sa‘âdeti’ş-şerîfe ağası mevki‘ine ik‘âd etdirilüp anların teşrîfleri haberi kapuya geldikde devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri dahi takım ile teşrîf buyurup anlar dahi ağa-yı müşârün-ileyh hazretleri mevkıflarında ârâm 33 üzre iken şevketlü kerâmetlü mehâbetlü pâdişâh-ı âlempenâh efendimiz hazretlerinin teşrîf-i hümâyûnları haberi vürûd eyledikde tezkire-i evvel ve sânî ve mektûbî efendiler ve teşrîfâtî ve başbâkikulı ağa ve mâliye tezkirecisi efendi ve cizye başbâkikulı ağa ve sadr-ı a‘zam kapucılar kethudâsı ve selâm ağası sa‘âdetlü Dârü’s-sa‘âde ağası binek taşı semtinde büyük tezkireci efendi çemen-sofa tarafında alâ-merâtibihim ve selâm ağası seng-i rikâb tarafında vakfe-gîr-i selâm olup defterdâr efendi ve re’îsü’l-küttâb efendi ve çavuşbaşı ağa sarây-ı hümâyûn timur kapusunda ve semâhatlü şeyhü’lislâm efendi binek taşı yanında vakfe-gîr-i makam-ı selâm olup şevketlü kerâmetlü pâdişâhımız hazretleri bâb-ı merkuma tekarrüb eylediklerinde defterdâr efendi ve re’îsü’l-küttâb efendi ve çavuşbaşı ağa kapu derûnundan ilerücede rikâb-ı hümâyûn ağalarıyla ma‘an istikbâl ve zemîn-bûs idüp pîş-i hümâyûnda devân olup ba‘dehu devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri seng-i rikâbda muntazır olmalarıyla şevketlü mehâbetlü efendimiz Yalı Köşki kapusundan teşrîf ve alkış olundığı gibi seng-i rikâb tarafından hareket ve sür‘atlice reftâr ile çakıl ferşîde olunmuş tarîkın vasatından ilerücede istikbâl ve zemîn-bûs eylediklerinde tekrâr alkış olunup pîşgâh-ı hümâyûnda yürüyerek seng-i rikâb mübârek kadem-i feyzmukaddem-i şehen-şâhî ile behcet-yâb oldukda semâhatlü… Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. c 3. e 4. b 5. a 6. e 7. d 8. b 9. a 10. c Yanıtınız yanlış ise "Metin 1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 2-1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 3-2’nin" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 3-1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 2-1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 3-1’in" konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 1’in Kelimeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 2’nin Kelimeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise "Metin 3’ün Kelimeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 34 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 A. Âhûr kethudâsı destâr-ı âdî ile ve çorbacı ağa kuka ve muvahhidî kürk ile ba‘dehû senâ-hân çavuş ve halîfe-i teşrîfâtî ba‘dehû emîn ve kâtib ve çavuşân mücevveze ile ba‘dehû kapucı-başı ağa selîmi ve erkân kürk ve dîvân bisâtlu esb ile sağda ve ilçi solda ve kendü mihmândarı ilçinin solunda destâr-ı âdî ile ba‘dehû ilçinin ba‘zı hademesi ve arabaları bu tertîb üzre Fil Köprüsü’nden mürûr ve Galata’da konağına nüzûl olundı. İki gün mürûrundan-sonra ber-mu‘tâd-ı kadîm on tabla meyve ve beş tabla şükûfe dîvân tercemânı ile irsâl ve resm-i âdî üzre hâtırı su’âl buyuruldı. B. Metnin bugünkü dilde anlamı: Ahır kethüdası, çorbacı ağa üzerlerinde tören giysileriyle ve duacı çavuş ile teşrîfâtî efendinin kâtibi daha sonra (çavuşlar) emini ve katibi ve çavuşlar mücevveze adı verilen başlıklarıyla (yer alıyorlardı). Daha sonra kapıcı başı ağa başında selîmî adı verilen kavuğuyla ve tören kürkünü giymiş olarak, atı da divan eğeriyle süslenmiş biçimde sağ taraftaydı. Elçi sol tarafta olduğu halde ve rehberi de onun solunda tören kıyafetiyle (bulunuyordu). Daha arkada elçinin bazı adamları ve arabaları olduğu halde, bu sıra ile Fil Köprüsü’nden geçerek Galata’daki konağına varıldı. İki gün geçtikten sonra eskiden beri uygulandığı üzere on tepsi meyve ve beş tepsi şeker, divân tercümanlığı yapan görevli ile gönderildi ve her zamanki gibi elçinin hatırı soruldu. Sıra Sizde 2 A. Fî 8 Ca (Cemâziye’l-evvel) sene (1)173 (28 Aralık 1759). Tebrîk-i cülûs-ı hümâyûnı hâvî tebrîk-nâme ile vürûd iden Leh orta ilçisinin ber-mu‘tâd-ı kadîm istikbâli resmidir. İlçi-i mesfûrun Ayastafanos’a gelüp beytûtet eylediği ihbâr olunmağla irtesi yevm-i mezbûrda istikbâli-çün kapucı-başı Duhânî Abdi Ağa selîmî ve erkân kürk ve dîvân bisâtlu esb ve çavuşlar kâtibi ve emîni otuz nefer mücevvezelü çavuşân ile ve ta‘yîn olunan ortanın çorbacısı balıkçın ile sâ‘at üçde iken Fil Köprüsü’nde vâkı‘ çeşme suffesinde mevcûd olup ve ilçi-i mesfûr süvâr olmak içün ağır kemer rahtlu ve eşme kesmelü bir re’s ve etbâ‘ı içün otuzdokuz re’s atlar beratasız yedekciler ile mahall-i mezbûrda mevcûd itdirilmiş-idi. İlçi-i mesfûr geldikde kapucı-başı ağanın ihrâmları üzerine oturup hemân tatlu ve pîş-gîr ve kahve ve şerbet ve gül-âb virildiği gibi herkes mücevvezesin giyüp süvâr ve zîrde mastûr alay ile Pilpil’den (Fil Köprüsü) ve Mîrâhûr Köprüsü’nden mürûr ve ber-vech-i mu‘tâd gümrük emîni ma‘rifetiyle Galata’da îcâr ve dörtyüz elli guruşa ferşîde kılınan konağa nüzûl ve avdet olunmuşdur. B. Metnin kelimeleri: avdet: dönüş, geri dönüş. balıkçın: balıkçıl kuşundan elde edilen uzun ve kıy metli bir tüy olup yeniçeri ocağına mensup bazı kimseler takma hakkına sahiptiler. beratasız yedekciler: berata adı verilen başlığı giymeyen acemi ocağı, baltacılar mensupları. ber-vech-i mu‘tâd: her zaman yapıldığı şekilde, mutâd olduğu üzre. beytûtet: geceleme, gece kalma. dîvân bisâtı: dîvân törenlerine mahsus kullanılan ve atla rı süslemek için kullanılan örtü. erkân kürk: devlet erkanına mahsus geniş yenli kürk. esb: at. etbâ‘: tâbi olanlar, hizmetliler, bağlılar. ferşîde: döşenmiş, yayılmış, gül-âb: gül suyu. îcâr: kiralama. ihrâm: sedire veya yere serilen yaygı, hacıların giy diği dikişsiz burgu, Arapların büründükle ri büyük yün çarşaf. İstikbâl: gelecek, karşılama. kemer raht: atlara vurulan eyer takımı. mastûr: satıra dökülmüş, yazılmış. mesfûr: yazılmış, adı geçmiş. (Umumiyetle gayri müslimler için kullanılırdı). mücevveze: başa giyilen üstü bombeli bir çeşit kavuk, büyük sarık. mürûr: geçme, bir yerden bir yere geçme, geçip gitme. nüzûl: Aşağı inme, konağa inme, konaklama, felç. orta çorbacısı: yeniçeri acemi orta kumandanlarına veri len isim. pîş-gîr: peşkir, havlu. re’s: baş, kafa, hayvanlar için kafa sayısı için kul lanılır. Selîmî: bir çeşit başlık ( Yavuz Sultan Selim’e nisbet le bu ismi almıştır). suffa: (sofa): sofa. süvâr: ata binmiş, binici. vâkı‘: vukubulan, olan, düşen, geçen, geçmekte olan. zîr: alt, aşağı, tîz perde. 1. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler: Defterlerden Örnekler-I Sıra Sizde 3 A. Metnin okunuşu: Mâh-ı rebî‘ül-evvelin dördüncü ve velâdet-i hümâyûnun yedinci Salı güni biniş afv olunup sâ‘at iki buçukda bi’l-cümle Enderun ağaları iki sıra Hâsoda kapusundan hazîne kethüdasının pencerelerinin önünden seferli meydânından kütübhâne ile Arz Odası mâ-beyninden Harem-i hümâyûn kapusuna varınca dizilüp Hâsoda ağaları ibtidâ ikişer ikişer öni sıra ve ba‘dehu arz ağaları ve silahdâr ağa ve sonra efendiler lalaları ve müşârün-ileyhin lalası Hurşîd Süleymân Ağa mücevher kılıç döşünde ve ardında hazîne kethudâsı ağa beşiğin önünde ve envâ‘-ı cevâhir ile murassa‘ beşik hazîne baş-kullukçusunun başında ve hazîne eskileri önünde ve etrâfında selâmladarak Harem-i hümâyûna duhûl ve mahalline teslîm eylediler. B. Metnin önemli terimleri: Velâdet-i hümâyûn: pâdişâhların zevcesi olan kadınefendi veya hasekilerden, yahud da odalıklardan birisinin kız veya erkek çocuk doğurmalarına verilen isim. Böyle zamanlarda sarayda her zaman gösterişli törenler yapılırdı. Ayrıca İstanbul’un çeşitli yerlerinde şenlikler ve kutlamalar olurdu. Beşik alayı: Pâdişâhların çocukları olduğunda yapılan tören. Doğan çocuğa hazine kethüdası aracılığıyla hazine-hâneden gümüş kabartmalarla süslenmiş bir beşik yaptırılır ve önünde birisi olduğu halde bir kısım ağalar tarafından haremin Divan-ı hümayun tarafına bitişik kapısına kadar götürülür. Orada kızlarağası, hazinedar ağa ve hazine vekili ve öbür ağalar tarafından karşılanır alınıp hareme teslim edilirdi. Daha sonra doğumun bütün devlet adamlarına haber verilmesi ve onların saraya tebrik için gelmeleriyle törenler başlardı. Hasoda: Enderun odalarının en önde geleni ve en itibarlısı olup Fatih Sultan Mehmet tarafından mevcudu 32 kişi olmak üzere kurulmuştur. Hasoda koğuşunu ise Yavuz yaptırmıştı. Has oda Enderun Mektebi içerisinde gelinebilecek en üst sınıfı ifade ediyordu. Saraydaki önemli ağalıklar bu oda mensuplarına aitti. Hasodalılar dış hizmete çıkartılırsa çaşnigirlikten ve müteferrikalıktan çıkanlara sancakbeyliği verilirdi. Hasodabaşı, silahdar, çuhadar, rikâbdar, vs. hizmetlerden dış göreve çıkarlar ise eyalet valiliği, derya kaptanlığı, yeniçeri ağalığı gibi birinci derecedeki devlet hizmetleri verilirdi. Seferli Koğuşu: Enderun koğuşlarından birisi. Kiler koğuşundan önce, Doğancı koğuşundan sonra gelirdi. IV. Murat zamanında kurulmuştur. Bu koğuş daha çok sanat mektebi görevini görürdü. Müzisyenler, nakkaşlar, âlim ve şairler, hânendeler, kemankeşler vs. meslek erbabı buradan yetişirlerdi. Enderun ağaları: Enderun’un üçüncü yer ve dördüncü yer denilen bölümlerinde hizmet eden içoğlanlarına, Enderun ağaları, gılmânân-ı Enderun veya kısaca Enderunlular ismi verilirdi. 35 Harem-i hümâyûn:Topkapı Sarayı’nın harem dairesine verilen isim. Burada padişahın ailesi, çocukları, çeşitli hizmetleri yürüten ağalar bulunurdu. Baş Kullukçu: İstanbulda ve taşrada bulunan inzibatı yerine getiren karakola kulluk adı verilirdi. Buralara yeniçerilerden bir kısmı nöbetçi olarak yerleştirilirdi. Yeniçeri odalarında çorbacıların maiyetinde bulunan emir çavuşlarına da kullukçu adı verilirdi. Başlarındaki amire de baş karakullukçu veya baş kullukçu denilirdi. Yararlanılan Kaynaklar BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). 350 ve 353 Numaralı Teşrifat Defterleri. Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara. Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I,II,III). Ankara. Midhat Sertoğlu. (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul. Mübahat Kütükoğlu. (1994). Osmalı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul. 2 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Nesih ve rik῾a yazılı arşiv belgelerini okuyup anlayabilecek, XVIII. Yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinin dil özelliklerini açıklayabilecek, Kelime hazinenizi geliştirebilecek, Osmanlı arşiv belgelerinden değişik vesika türlerini ve üslûp özelliklerini açıklayabilecek, Arşiv belgelerinde geçen bazı ıstılahları kavrayacaksınız. Anahtar Kavramlar • NesihYazısı • ArşivVesikaları • XVIII.YüzyılOsmanlıArşiv Vesikaları İçindekiler Nesih Yazısı ile Metinler 2: Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Defterlerden Örnekler-II • • • • GİRİŞ METİNLER1 METİNLER2 METİNLER3 Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterlerden Örnekler-II GİRİŞ Bu ünitede Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki değişik defter türlerinde yer alan belgeler bulunmaktadır. Bu belgeler üzerinde çalışarak vesika okuma becerinizi geliştireceksiniz. Ünitede yer alan belgeler on sekizinci yüzyılın değişik dönemlerinden seçilmiştir. Ayrıca belgelerin, mahiyet ve muhteva bakımından da farklı türlerden olmasına dikkat edilmiştir. Dolayısıyla bu yüzyıl defterlerinde yer alan değişik arşiv belgelerinin dil, üslup, yazı ve muhteva özelliklerini kavramanız hedeflenmiştir. Üniteye alınan vesikaların seçildiği defterlerden ikisi Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kamil Kepeci Tasnifinde 2847 ve 1679 numara ile kayıtlı ahkâm defterleridir. Bu tür ahkâm defterlerinde çok değişik konular yer alabilmektedir. Ünitemize, yine Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliyeden Müdevver Defterler (MAD) serisinden metinler alınmıştır. Bu seride yer alan defterlerde mali konuların yanında birçok konuda belgeler bulmak mümkündür. Ünitemizde yer alan bir başka defter serisi, Ruus Kalemi Defterleridir. Bu defterlerde devletin çeşitli kademelerinde görev alan kişilerin atamalarıyla ilgili kayıtlar bulunmaktadır. Başmuhasebe Kalemi, Bina Eminliği defterlerinde ise, genel olarak çeşitli kamu binalarının yapımı ve mevcut binalardan tamire ihtiyacı olanlarının tamirleriyle ilgili hükümler ve bu yapılara ait keşif raporları yer almaktadır. Bu ünitede biri Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden, diğeri Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadîme Arşivi’nden iki adet tahrir defterine yer verilmiştir. Bilindiği gibi tahrir, fethedilen bölgelerin, iktisadî ve sosyal vaziyetini, mülkiyet ve tasarruf sistemini, demografik yapısını, vergiye esas olacak zenginlik durumunu tesbit etmek için yapılan sayım ve kayıt işlemini ifade eder. Bunların kaydedildiği defterlere de tahrir defterleri denir. Ünitemize alınan bir diğer defter türü de Bâb-ı âlî Evrak Odası Sadaret Defterleridir. Çok çeşitleri olan bu defterlerin burada yer verilenleri teşrifatla alakalı kayıtların bulunduğu defterlerdir. Ünitede yer alan vesikalar üç gruba ayrılmış ve her vesika grubunun sonuna, belgelerde geçen bilinmeyen kelimeler için bir lügatçe konulmuş; bunun akabinde ise belgelerin günümüz Türkçesine aktarımı yapılmıştır. Ünitemizdeki belgelere çalışırken bu lügatçeye bakmak istifadeyi kolaylaştıracaktır. Ünitedeki belgelerde lügatlerin haricinde bazı terimler ve tabirler de geçmektedir. Bu terimlerin açıklamaları, lügatler gibi vesika öbeklerine göre değil, harf sırasına göre düzenlenmiş ve ünitenin arkasına ilave edilmiştir. Belgeler üzerinde çalışırken sadece lügatlere bakmakla yetinilmemeli, gerektiğinde terimlerin açıklamalarına da bakılmalıdır. 38 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Bu üniteye aldığımız belgeler, Ruus defterleri istisna edilirse nesih hatla kaleme alınmışlardır. Nesih yazısı, arşiv belgeleri içinde en kolay okunan yazı çeşididir. Bu ismin veriliş sebebi, sülüs hattıyla olan irtibatındandır. Şekil itibarıyla sülüs yazısına çok benzer. Ancak, nesih kalemi sülüs kaleminin üçte biri kadardır. Yani, nesih yazısı, sülüs yazısından üçte bir oranında daha küçüktür. İşte sülüsün üçte ikisi çıkarılarak yazıldığı için bu hatta nesih denmiştir. Çok kolay okunduğu için genelde bütün Kur’ânlar ve matbu kitaplar nesih yazısıyla yazılırlar. Nesih yazısı , Arap yazısının tekâmülü neticesinde ortaya çıkan, bir kısmı birbiriyle tamamen farklı, bir kısmı ise sadece kalınlık incelik olarak farklılık gösteren “aklâm-ı sitte”den birisidir. METİNLER 1 (KK, nr. 2847, s. 111) 39 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (KK, nr. 2847, s. 138) 40 (KK, nr. 1679, s. 90) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 41 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (KK, nr. 1679, s. 156) 42 (MAD, nr. 3373, s. 14) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 43 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (D.BŞM.BNE, nr. 15964) 44 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 1 (BOA, KK, nr. 2847, s. 111) Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki, Yüz yiğirmi sekiz senesinde Belgrad Kal‛asına gelecek mübâya‛a zahîresinden memlû zehâyir sefînelerin Temürkapu ve Tahtalu girdâblarından tesyîri içün sâbıkā Çavuşbaşı İsmâ‛îl Ağa kullarının cerehorlara virdüğü ücretlerinin hisâbıdır. Mevkūfâtdan hisâb olunduğu üzre beş bin guruş îrâdı olup mesârifi görüldükde hucec-i şer‛iyyeleri mûcebince Ruscuk ve Ziştovi ve Vidin iskelelerinden girdâbları mürûr idince cerahor ücretleri içün beş bin iki yüz doksan üç guruş mesârifi olmağın bu takdîrce iki yüz doksan üç guruş ziyâdesi olduğu ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda nısfı tenzîl ve nısf-ı âharı olan yüz kırk altı buçuk guruşa kā’imesi ve sûret-i muhâsebe virilmek bâbında fermân devletlü, sa‛âdetlü sultânım hazretlerinindir. Sahh. Telhîs mûcebince kā’imesi ve sûret-i muhâsebesi virilmek buyuruldu. 4 Ra(Rebî‛ulevvel) sene 129. Sûret-i muhâsebe ve kā’ime dâde. Fî 7 Ra(Rebî‛ulevvel) sene 1129. (BOA, KK, nr, 2847, s. 138) Arz-ı bendeleridir ki, Bin yüz yiğirmi sekiz senesinde Istabl-ı âmire içün Konya ve ol havâlîden Dergâh-ı âlî gediklü çavuşlarından Mehemmed Ağa mübâşeretiyle mübâya‛ası fermân olunan şütürânın muhâsebesi icmâlidir. Mevkūfâtdan tatbîk ve hisâb olunduğu üzre yetmiş sekiz katâr ve üç mehâr şütürân bahâsı ve nafakası içün ba‛z-ı emvâlden kendüye bi’l-cümle virilan yiğirmi dört bin sekiz yüz üç guruş ve bir sülüs olup mübâya‛a eylediği ol mikdâr şütürân bahâsından ve nafaka bahâlarından mecmû‛u yiğirmi dört bin altı yüz kırk buçuk guruş ve bir sülüs mesârifi olmağla Mîrâhur-ı evvel İbrâhîm Ağa’nın memhûr temessükü mûcebince altmış yedi katâr dört mehâr şütürân, Istabl-ı âmireye teslîmâtı olmağın aslından aşağı varıldıkda on katâr ve beş mehâr deve bâkīsi olup zikr olunan şütürândan Mîrâhur-ı evvel İbrâhîm Ağa’nın i‛lâmı mûcebince on üç mehârı mürdesi bâ-fermân kayd olmağla mâ‛adâ zimmetinde sekiz katâr ve dört mehâr şütürân kalmağın bahâ ve nafakasıyla iki bin yedi yüz altmış iki buçuk guruş mübâşir-i mezbûrun zimmeti îcâb idüp meblağ-ı mezbûru dahi temâmen teslîm-i hazîne eyledüğü Rûznâmçe-i humâyûndan tatbîk olduğu ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda mevkūfâta kayd ve sûret virilmek bâbında fermân devletlü sultânım hazretlerinindir. Sahh Telhîs mûcebince Mevkūfâta kayd ve sûret virilmek buyuruldu. 21 Ş(Şa‛bân) sene 131. Sahh Sûret-i muhâsebe dâde, fî 6 N(Ramazan) sene 1131. (BOA, KK, nr. 1679, s. 90) Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki, Bin yüz yiğirmi yedi senesinde vâkı‛ sefer-i humâyûn içün Abaza İbrâhîm Ağa kulları mübâşeretiyle Dimetoka ve ol havâlîden mübâya‛ası fermân buyurulan şa‛îr ve dakīk ve tabh olunan peksimadın muhâsebesi icmâlidir. Mevkūfâtdan tatbîk ve hisâb olunduğu üzre otuz yedi yük kırk bir bin beş yüz kırk bir akçe ve elli bin kile şa‛îr ve yiğirmi bin kile dakīk ve dört bin kantâr peksimad îrâdı olup mesârifi görüldükde zehâyir bahâsı ve peksimad tabhiyesi ve ihrâcât-ı sâyire ile otuz yedi yük elli iki bin altı yüz altmış akçe mesârifi ve kırk sekiz bin sekiz yüz kile şa‛îr ve yiğirmi bin dokuz yüz elli iki buçuk kile dakīk ve üç bin dokuz yüz seksen iki buçuk kantâr peksi- 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II mad teslîmâtı olup ihrâcâtından on yedi bin dört yüz seksen akçesi tenzîl ve on yedi buçuk kantâr peksimad ve altı bin üçyüz altmış bir akçe zimmetinde îcâb itmekle peksimadın dakīk hisâbı üzre kırk üç buçuk kile dakīkın bahâsı ve tabhıyye ve çuval bahâsı ve zimmetinde îcâb iden akçe ile ma‛an dokuz bin sekiz yüz elli altı akçenin be-her kilesi altmış akçe hisâbıyla yüz altmış dört buçuk kile dakīk olmağın ziyâdesi olan iki bin üç yüz kile şa‛îr ve dokuz yüz yiğirmi beş kile dakīkden zimmeti olan yüz altmış dört buçuk kile dakīk aşağı varıldıkda yedi yüz altmış kile dakīk ve iki bin üç yüz kile şa‛îr matlûbu olduğu ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda zikr olunan şa‛îr [ve] dakīk mübâşir-i merkūm kullarının görülecek menzil hisâbına masraf kayd olunmak üzre mahalline kayd ve sûret-i muhâsebe virilmek bâbında fermân devletlü sa‛âdetlü sultânım hazretlerinindir. Sahh Telhîs mûcebince mahalline kayd ve sûret virilmek buyuruldu. 8 L(Şevvâl) sene 128. Suret-i muhâsebe dâde, fî 12 L(Şevvâl) sene 1128. (BOA, KK, nr. 1679, s. 156) Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki, Bin yüz yiğirmi sekiz senesinde sefer-i humâyûn ve Azak Kal‛ası neferâtı içün müteveffâ Haydar Ağa mübâşeretiyle ba‛z-ı kazâlardan mübâya‛a ve Burgos ve Mankalya? ve Balçık ve Varna iskelelerine nakli fermân buyurulan zehâyirin muhâsebesi icmâlidir. Mevkūfâtdan ve Rûznâmçe-i humâyûn defterlerinden tatbîk ve hisâb olunduğu üzre yüz on bin beş yüz otuz dört kile şa‛îr ve yetmiş üç bin yüz seksen kile dakīk ve yiğirmi yedi bin kile hınta bahâlarından doksan dokuz yük kırk bin sekiz yüz yetmiş yedi akçe îrâdı olup mesârifi görüldükde teslîmâtı îrâdından aşağı varıldıkda zimmet îcâb iden şa‛îr bahâsıyla yiğirmi yedi yük otuz iki bin yüz elli akçe zimmeti olup meblağ-ı mezbûrdan bundan akdem bâz-be-hazîne olunan yiğirmi iki yük yiğirmi bin akçesi fürû-nihâde ve beş yük on iki bin yüz elli akçe zimmeti olmağın ziyâdesi olan dakīk-i hınta bahâsından gayr-ı ez-tenzîl yüz yetmiş bin akçe zimmetinden fürû-nihâde olundukda üç yük kırk iki bin yüz elli akçe zimmeti olduğu ma‛lûm-ı devletleri oldukda temâmen teslîm-i Hazîne-i âmire eyledikden sonra temessükâtı Mevkūfâtda hıfz ve sûret-i muhâsebe virilmek bâbında fermân devletlü, sa‛âdetlü Sultânım hazretlerinindir. Sahh Telhîs mûcebince temessükâtı Mevkūfâtda hıfz ve sûret-i muhâsebesi virilmek buyuruldu. 4 Receb sene 132. Sûret-i muhâsebe dâde, fî 4 Receb sene 132. (BOA, MAD, nr.3373, s.14) Arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki, İşbu sene-i mübarekede sefer-i humâyûn azîmetde? Çorlu menzili mübâşiri Abdullâh Ağa kullarının muhâsebesi icmâlidir. Mevkūfâtdan tatbîk ve hisâb olunduğu üzre zehâyir bahâsı içün iki bin üç yüz doksan bir buçuk guruş ve bir sülüs ve altı bin dokuz yüz yiğirmi beş kile şa‛îr ve bin dört yüz kırk beş kile dakīk ve yüz otuz yedi buçuk kile dakīk-ı hâs ve bin dokuz yüz otuz kantar saman ve yüz beş araba giyâh ve iki yüz elli yedi buçuk araba hatab îrâdı olup mesârifi yoklandıkda mübâya‛a zehâyiri bahâsından ihrâcâtıyla üç yük elli dokuz bin sekiz yüz seksen sekiz akçe ve Nüzül emîni temessükü mûcebince ve hîn-i iktizâda aynî veyahud bahâsı tahsîl olunmak üzre Çorlu a‛yânından Mustafa Ağa’ya temessükü mûcebince virdüğü yüz altmış yedi kile dakīk ile yüz otuz yedi buçuk kile dakīk-ı hâs ve bin iki yüz kırk iki buçuk kile dakīk-ı harcî ve altı bin sekiz yüz seksen üç kile şa‛îr ve bin sekiz yüz seksen yedi buçuk kantar saman ve iki yüz elli yedi buçuk araba hatab ve elli altı araba 45 46 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II giyâh mesârifi olmağın giyâh-ı mezbûrdan Çorlu Kādîsı keşf hücceti mûcebince çürük ve ekle sâlih olmayan yiğirmi bir buçuk araba giyâhdan mâ‛adâ zimmetinde îcâb iden kırk iki kile şa‛îr ve iki yüz iki buçuk kile dakīk ve kırk iki buçuk kantâr saman ve yiğirmi yedi buçuk araba giyâh bahâlarından yiğirmi bin sekiz yüz on altı akçe ve ihrâcâtından tenzîl olunan bin altı yüz yiğirmi sekiz akçe mübâşir-i mezbûrun matlûbundan aşağı varıldıkda elli bin dört yüz yiğirmi dört akçe matlûbu olduğu ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda meblağ-ı mezbûra kā’imesi ve sûret-i muhâsebe virilmek bâbında fermân devletlü, sa‛âdetlü sultânım hazretlerinindir. Telhîs mûcebince kā’imesi ve sûret-i muhâsebe virilmek buyuruldu, 5 B(Receb) sene 128. Kā’ime ve sûret dâde, fî 5 Receb sene 128. (BOA, D.BŞM BNE d, nr. 15964, s. 2) Arz-ı bendeleridir ki, Bi-irâdeti’llâhi te‛âlâ vukū‛ bulan zelzele takrîbi ile Mercân Ağa Câmi‛-i şerîfi kurbünde Örücüler Çarşusunun münhedim ve muhtâc-ı ta‛mîr olan çarşu kemerleri ve sâyir mîrîye müte‛allık ebniyesi, Binâ Emîni olan hâlâ Anadolu Muhâsebecisi Âtıf Efendi-zâde el-Hâc Ömer Vahîd Efendi kulları ma‛rifetiyle ba‛de’t-tekmîl sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince taraf-ı çâkerânemden ta‛yîn olunan Mehemmed Efendi ve Başmuhâsebe kâtiblerinden me’mûr kılınan Seyyid Mehemmed Emîn Efendi ve İstanbul Kādîsı fazîletlü Efendi dâ‛îleri tarafından ta‛yîn olunan keşf nâyibi ve mi‛mâr-ı sâbık kulları tarafından ta‛yîn olunan mi‛mâr hulefâsı ma‛rifetiyle kemâl-i taharrî ve tedkīk olunarak mûmâileyhin binâ ve ta‛mîr eylediği mahallerin keşf ve mu‛âyene ve misâha ve tahrîr-i defter olundukdan sonra cümle mi‛mâr halîfeleri ittifâklarıyla mahal be-mahal mevcûd buldukları ebniyenin kemmiyet ve mikdâr ve ecnâs ve envâ‛ının tahammüllerine göre kā‛ide-i mer‛iyye-i mi‛mârân üzre vaz‛ olunan fiyât ile mesârif-i ta‛mîrâtı mi‛mâr-ı sâbık-ı mûmâileyh hisâb eyledikde mesârifi cânib-i mîrîden iktizâ iden mahallerin mecmû‛u yalınız altı bin yedi yüz yedi buçuk guruşa bâliğ olduğunu hâvî mi‛mâr-ı sâbık mûmâ-ileyhin virdiği memhûr ve mümzâ defterdir. Taraf-ı çâkerîden terkīm olunan takrîr-i bendegî ile huzûr-ı âlîlerine ba‛de’l-arz Binâ emîni mûmâ-ileyhin Enderûn-ı humâyûn hazînesinden mesârif-i binâ içün bâ-temessük ale’l-hisâb makbûzu olan yedi bin beş yüz guruş olmağla ber-mûceb-i defter mesârifi Başmuhâsebeden hisâb itdirildikde gayr-ı ez sehv, yekûn altı bin yedi yüz dört buçuk guruş iktizâ itmekle makbûzu olan yedi bin beş yüz guruşdan mahsûb ile fürû-nihâde olundukdan sonra yedi yüz doksan beş buçuk guruş zimmeti zuhûr eylediği ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince mûmâ-ileyhin ber-vech-i muharrer Enderûn-ı humâyûn hazinesinden mesârif-i binâ içün bâ-temessük makbûzu olan yedi bin beş yüz guruşdan işbu keşf defteri ve hisâb olunduğu üzre iktizâ iden altı bin yedi yüz dört buçuk guruş mesârifi mahsûb oldukdan sonra zimmeti iktizâ iden yedi yüz doksan beş buçuk guruş Enderûn-ı humâyûn hazînesine redd ü teslîm ve sa‛âdetlü Hazîne kethudâsı ağa hazretlerinden teslîmini müş‛ir tahvîl ahz eyledikden sonra Başmuhâsebeye kayd olunup temessükü redd olunmak üzre sûret-i muhâsebesi virilmek bâbında emr ü fermân devletlü inâyetlü sultânım hazretlerinindir. Telhîsi mûcebince zimmet-i mezbûr teslîm ve teslîmini müş‛ir senedini ba‛de’l-ahz Başmuhâsebeye kayd olunup temessükü redd olunmak üzre sûret-i muhâsebesi virilmek buyuruldu. 26 Za(Zilka‛de) sene 180. Sahh Suret dâde, 15 R(Rebî‛ulâhır) sene 182. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Metinlere Âit Sözlük (KK, nr. 2847, s. 111) âhar: Başka arz: Bir büyüğe sunma bende: Kul, köle bî-mikdâr: Önemsiz, kıymetsiz cerehor: Ordu hizmetlerinde kullanılan hristiyan ücretli ırgatlara verilen isim dâde: Verilmiş girdâb: Su çevrintisi hucec: Hüccet’in cem‛i, hüccetler, senedler, vesîkalar; deliller îrâd: Gelir kā’ime: Uzun bir kâğıda yazılan fermân, buyruk memlû: Dolu mesârif: Masrafın cem‛i, masraflar, harcamalar mûceb: Îcâb etmiş, lazım gelmiş mübâya‛a: Satın alma mürûr: Geçme, geçip gitme nısf: Yarım, yarı sefîne: Gemi telhîs: Hulâsa etme, özetleme tenzîl: İndirme, azaltma, aşağı düşürme tesyîr: Gönderme, yollama zehâ’ir: Zahîrenin cem‛i (KK, nr. 2847, s. 138) ıstabl-ı âmire: Pâdişah sarayının ahırı i‛lâm: Bildirme icmâl: İhtisâr etme, kısaltma; genel toplam katâr: Birbiri ardınca sıralanmış hayvan dizisi(aslı kıtâr) mâ‛adâ: -den başka mecmû‛: Cem‛ olunmuş, toplanmış mehâr: Yular, dizgin (deve için aded manasında) memhûr: Mühürlenmiş, mühürlü mübâşeret: Bir işe girişmek, bir işe koyulmak mürde: Ölü, ölmüş nafaka: Yiyecek parası, geçimlik rûz-nâmçe: Yevmiye defteri; günlük olayların yazıldığı defter sülüs: Üçde bir şütürân: Şütür’ün cem‛i, develer tatbîk: Uydurma, yakıştırma, karşılaştırma, mukayese zimmet: Bir adamın kendi üzerine geçirip ödemesine mecbur olduğu para (KK, nr. 1679, s. 90) akdem: Önce, evvelce bâz be-hazîne: Tekrar hazîneye iade beher: Her bir dakīk: Un fürû-nihâde: Tenzîl ve tarh olunmuş, indirilmiş gayr-ı ez-tenzîl: İndirimden başka, tenzilden başka hıfz: koruma, saklama hınta: Buğday îcâb: Lazım gelme, gerekdirme ihrâcât: Harcamalar kantâr: 56,443 kg karşılığı bir ağırlık ölçüsü(aslı kıntâr) matlûb: Talep olunan, istenen merkūm: Yazılmış, adı geçmiş 47 48 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II müteveffâ: şa‛îr: tabh: tabhiyye: temessük: Vefât etmiş, ölmüş Arpa Pişirme Pişirmek üzere birine verilen ücret, pişirimlik Borç senedi (MAD, nr. 3373, s. 14) a‛yân: Bir memleketin ileri gelenleri azîmet: Gitme, gidiş ekl: Bir şeyi yemek giyâh: Taze ot hatab: Odun hîn: An, zaman, vakit, sıra keşf: Açma, meydana çıkarma; Bir yapı için yapılacak masrafın aşağı yukarı hesaplanması meblağ: Tutar, para, akçe mübâşir: Muvakkat bir vazife olarak merkezden bazı emirleri götüren ve icra yetkisi de olan kimse sâlih: Yarar, elverişli, uygun (D. BŞM. BNE, nr. 15964, s. 2) ahz: Alma, kabul etme bâliğ: Varan, bir mikdarı bulan, erişmiş bendegî: Kula, köleye, bendeye ait ber-vech-i muharrer: Yazıldığı gibi, yazıldığı üzre çâker: Kul, köle çâkerâne: Kölecesine dâ‛î: Duâ eden, duâcı ebniye: Binâ’nın cem‛i, binalar, yapılar ecnâs: Cins’in cem‛i, cinsler, çeşitler envâ‛: Nev‛in cem‛i, nev‛ler, türler, çeşitler iktizâ: Lazım gelme, gerekme kemmiyyet: Sayı, nicelik ma‛rifet: Vasıta, tavassut, aracılık mer‛iyye: Yürürlükte olan; ri‛âyet edilen misâha: Arazi ölçüsü, arsa, tarla ve hane gibi şeyleri mühendislikle ölçme muharrer: Yazılmış, tahrîr olunmuş, sayılmış mümzâ: İmzalı, imzalanmış münhedim: Yıkılmış, harab olmuş müş‛ir: İş‛âr eden, haber veren, bildiren müte‛allık: Â’id, râci, dâir red: Geri döndürme, iade etme sehv: Yanlış, yanılma taharrî: Araştırma, soruşturma tahvîl: Borç senedi takrîb: Vesîle, bahane takrîr: Resmî olarak yazı ile bildirme vaz‛: Koyma vukū‛: Olma, meydana gelme Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (BOA, KK, nr. 2847, s. 111) Kıymetsiz kulunuzun arzı budur ki, Yüz yirmisekiz senesinde Belgrad Kalesine gelecek satın alma zahiresiyle dolu zahire gemilerinin Temürkapu ve Tahtalı girdaplarından gönderilmesi için daha önce Çavuşbaşı İsmail Ağa kulunuzun cerehorlara verdiği ücretlerin hesabıdır. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Mevkufattan hesap olunduğu üzre beşbin guruş geliri olup masrafları görüldüğünde, şer‛î senedleri gereğince Ruscuk, Ziştovi ve Vidin iskelerinden girdapları geçinceye kadar cerehor ücretleri için beşbin ikiyüz doksanüç guruş masrafı olduğundan, buna göre ikiyüz doksanüç guruş fazlası olduğu tarafınızdan bilindiğinde yarısı indirilip diğer yarısı olan yüz kırkaltı buçuk guruşa kaimesi ve muhasebe kopyası verilmesi hususunda buyruk devletli, saadetli sultanım hazretlerinindir. Sahh (doğru) Telhis gereğince kaimesinin ve hesap kopyasının verilmesi buyuruldu. 4 Rebiülevvel sene 1129. Muhasebe kopyası ve kaime verildi. 7 Rebiülevvel 1129. (BOA, KK, nr, 2847, s. 138) Kulunuzun arzıdır ki, Bin yüz yirmisekiz senesinde Padişah ahırı için Konya ve o civardan Derğâh-ı âlî Gedikli çavuşlarından Mehmed Ağa vasıtasıyla satın alınması emredilen develerin muhasebesi özetidir. Mevkufattan karşılaştırılıp hesap edildiğine göre yetmişsekiz katar ve üç aded devenin ücreti ve yiyecek parası için bazı mallardan kendisine toplam verilen yirmidörtbin sekizyüz üç ve üçte bir guruş olup satın aldığı o kadar deve ücretlerine ve yiyecek bedellerine toplam yirmidörtbin altıyüzkırk buçuk ve üçte bir guruş masrafı olmuştur. Mirahur-ı evvel İbrahim Ağa’nın mühürlü senedi gereğince, Saray ahırına altmışyedi katar ve dört aded deve teslim ettiğinden, aslından düşüldüğünde on katar ve beş aded deve geriye kalmıştır. Anılan develerden Mirahur-ı evvel İbrahim Ağa’nın ilamı gereğince onüç adedi ölmüş olup fermanla kayd olunduğundan başka üzerinde sekiz katar ve dört aded deve kaldığından, ücretleri ve yiyecek paralarıyla ikibin yediyüz altmışiki buçuk guruş adı geçen mübaşirin ödemesi gerekmektedir. Hazinenin günlük defterlerinden karşılaştırıldığında, anılan tutarı tamamen teslim eylediği tarafınızdan bilinmekle, mevkufata kayd ve suret verilmesi hususunda ferman devletli Sultanım hazretlerinindir. Sahh (doğru) Telhis gereğince Mevkufata kaydedilmesi ve kopya verilmesi buyruldu.21 Şaban sene 1131. Sahh (doğru) Muhasebe sureti verildi. 6 Ramazan sene 1131. (BOA, KK, nr. 1679, s. 90) Kıymetsiz kulunuzun arzı budur ki, Bin yüz yirmiyedi senesinde olan sefer için, Abaza İbrahim Ağa kulunuz vasıtasıyla Dimetoka ve o civardan satın alınması emredilen arpa, un ve pişirilen peksimetin muhasebesi özetidir. Mevkufattan karşılaştırılıp hesaplandığı üzre üçmilyon yediyüz kırkbirbinbeşyüz kırkbir akçe ve ellibin kile arpa ve yirmibin kile un ve dörtbin kantar peksimet geliri olup masrafları görüldüğünde, zahire bedeli, peksimet pişirme ücreti ve diğer harcamalar ile üçmilyon yediyüz elliikibin altıyüz altmış akçe masrafı ve kırksekizbin sekizyüz kile arpa ve yirmibin dokuzyüz elliiki buçuk kile un ve üçbin dokuzyüz sekseniki buçuk kantar peksimet teslim etmiş olup harcamalarından onyedibin dörtyüz seksen akçesi indirilmiş ve zimmetinde altıbin üçyüz altmış bir akçe ve onyedi buçuk kantar peksimet kalmıştır. Peksimetin un hesabı üzre kırküç buçuk kile unun bedeli, pişime ücreti ve çuval parası ve zimmetinde kalıp ödemesi gereken akçe ile birlikte dokuzbin sekizyüz elli altı akçenin, her bir kilesi altmış akçe hesabıyla yüz altmışdört kile un olduğundan, fazlası olan ikibin üçyüz kile arpa ve dokuzyüz yirmibeş kile undan zimmeti olan yüz altmışdört buçuk kile un düşüldüğünde, yediyüz altmış kile un ve ikibin üçyüz kile arpa isteği olduğu tarafınızdan bilindiğinde, anılan arpa ve un, adı geçen mübâşir kulunuzun görülecek menzil hesabına masraf kayd olunmak üzre yerine yazılması ve muhasebe sureti verilmesi konusunda ferman devletli, saadetli Sultanım hazretlerinindir. 49 50 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Sahh (doğru) Telhis gereğince ilgili yerine kayd ve suret verilmesi buyruldu. 8 Şevval sene 1128. Muhasebe sureti verildi. 12 Şevval sene 1128’de. (BOA, KK, nr. 1679, s. 156) Kıymetsiz kulunuzun arzı budur ki, Bin yüz yirmi sekiz senesinde sefer ve Azak kalesindeki askerler için vefat etmiş bulunan Haydar Ağa vasıtasıyla bazı kazalardan satın alınması ve Burgos, Mankalya, Balçık ve Varna iskelelerine nakli ferman buyurulan zahirelerin muhasebesi özetidir. Mevkufattan ve Hazinenin günlük defterlerinden karşılaştırılıp hesap olunduğu üzre yüz onbeşbin beşyüz otuz kile arpa ve yetmişüçbin yüz seksen kile un ve yirmiyedibin kile buğday bedellerinden dokuzmilyon dokuzyüz kırkbin sekizyüz yetmişyedi akçe geliri olup masrafları görüldüğünde, harcamaları gelirinden düşüldüğünde zimmet gereken arpa bedeliyle ikimilyon yediyüz otuzikibin yüz elli akçe zimmeti olup anılan tutardan bundan önce hazineye teslim olunan ikimilyon ikiyüz yirmibin akçesi düşülmüş ve beşyüz onikibin yüz elli akçe zimmeti olduğundan fazlası olan buğday unu bedelinden indirimden başka yüz yetmişbin akçe zimmetinden düşüldüğünde, üçyüz kırkikibinyüz elli akçe zimmeti olduğu tarafınızın malumu olduğunda, Hazine-i amireye tamamen teslim eyledikten sonra senetlerinin Mevkufâtta saklanması ve muhasebe sureti verilmesi konusunda ferman devletli, saadetli Sultanım hazretlerinindir. Sahh (doğru) Telhis gereğince senetlerinin Mevkufatta saklanması ve muhasebe suretinin verilmesi buyruldu. 4 Receb sene 1132. Muhasebe sureti verildi, 4 Receb sene 1132’de. (BOA, MAD, nr.3373, s.14) Kıymetsiz kulunuzun arzı budur ki, Bu mübarek senede sefere gidişte Çorlu konağı mübaşiri Abdullah Ağa kulunuzun muhasebesinin özetidir. Mevkufattan karşılaştırılıp hesaplandığı üzre zahire bedeli için ikibin üçyüz doksanbir buçuk ve üçte bir guruş ve altıbin dokuzyüz yirmibeş kile arpa, bin dörtyüz kırkbeş kile un, yüz otuzyedi buçuk kile has un, bin dokuzyüz otuz kantar saman, yüz araba taze ot ve ikiyüz elliyedi buçuk araba odun geliri olup masrafları yoklandığında satın alma zahiresi bedelinden harcamalarıyla üçyüz ellidokuzbin sekizyüz seksensekiz akçe ve Nüzül emini senedi icabınca ve gerektiği anda mal olarak ya da bedeli tahsil olunmak üzre Çorlu ileri gelenlerinden Mustafa Ağa’ya senedi gereğince verdiği yüz altmışyedi kile un ile yüz otuzyedi buçuk kile has un, bin ikiyüz kırkiki buçuk kile orta kalite un, altıbin sekizyüz seksenüç kile arpa, bin sekizyüz seksenyedi buçuk kantar saman, ikiyüz elliyedi buçuk araba odun ve elli altı araba taze ot masrafları olduğundan, adı geçen taze ottan Çorlu kadısının keşif senedi gereğince çürük ve yemeye elverişli olmayan yirmibir buçuk araba taze ottan başka zimmetinde yerine getirmesi gereken kırkiki kile arpa, ikiyüz iki buçuk kile un, kırkiki buçuk kantar saman, yirmiyedi buçuk araba taze ot bedellerinden yirmibin sekizyüz onaltı akçe ve harcamalarından indirilen bin altıyüz yirmisekiz akçe adı geçen mübaşirin istediğinden düşüldüğünde ellibin dörtyüz yirmidört akçe isteği olduğu tarafınızın malumu olduğunda anılan tutara faturası ve muhasebe sureti verilmesi konusunda ferman devletli, saadetli Sultanım hazretlerinindir. Telhis gereğince faturası ve muhasebe sureti verilmesi buyruldu, 5 Receb sene 1128. Fatura ve suret verildi, 5 Receb sene 1128’de. (BOA, D.BŞM BNE d, nr. 15964, s. 2) Kulunuzun arzıdır ki, Yüce Allâh’ın dilemesiyle meydana gelen zelzele sebebiyleMercan Ağa Cami-i şerifi yakınında Örücüler çarşısının yıkılmış ve tamire ihtiyacı olan çarşı kemerleri ve diğer devlete ait binaları, Bina emini ve şu anda Anadolu muhasebecisi olan Atıf Efendi-zade Hacı Ömer Vahid Efendi kulunuz vasıtasıyla tamamlandıktan sonra çıkan yüce fermanı- 51 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II nız gereğince bu köleniz tarafından tayin olunan Mehmed Efendi ve Başmuhasebe katiplerinden memur kılınan Seyyid Mehmed Emin Efendi ve İstanbul kadısı faziletli Efendi duacınız tarafından tayin olunan keşif naibi ve daha önce mimar olan kulunuz tarafından tayin olunan Mimar kalfası vasıtasıyla güzel bir şekilde araştırılıp incelenerek, adı geçenin yapıp tamir ettiği yerlerin keşf ve görülüp ve ölçülerek deftere yazıldıktan sonra bütün Mimar kalfalarının ittifaklarıyla yer yer mevcud buldukları binaların sayı, mikdar, cins ve çeşitlerinin tahammüllerine göre, mimarların yürürlükte olan usulleri üzre konulan fiyat ile tamirat masraflarını, adı geçen daha önceki mimar hesap ettiğinde, masrafları devlet tarafından gereken yerlerin tamamı, yalnız altıbin yediyüz yedi buçuk kuruşa ulaştığını içeren adı geçen eski mimarın verdiği mühürlü ve imzalı defterdir. Köleniz tarafından yazılan kulluk takriri ile yüce huzurunuza arz edildikten sonra, adı geçen Bina emininin Enderun-ı humayun hazinesinden yapı masrafları için senediyle hesap üzere makbuzu olan yedibin beşyüz kuruş olmakla, defter gereğince masrafları Başmuhasebeden hesap ettirildiğinde, yanılmadan başka toplam altıbin yediyüz dört buçuk kuruş gerekmekle, makbuzu olan yedibin beşyüz kuruşdan hesap edilerek düşüldükten sonra yediyüz doksanbeş buçuk kuruş zimmeti ortaya çıktığı tarafınızca malum olduğunda çıkan yüce fermanınız gereğince, adı geçenin yazıldığı üzre Enderun-ı humayun hazinesinden yapı masrafları için borç senediyle makbuzu olan yedibin beşyüz kuruştan işbu keşf defteri ve hesap olunduğu üzre gereken altıbin yediyüz dört buçuk kuruş masrafı hesap edildikten sonra zimmeti gereken yediyüz doksanbeş buçuk kuruşu Enderun-ı humayun hazinesine iade ve teslim ve saadetli Hazine kethudası ağa hazretlerinden teslim ettiğini gösteren dekont aldıktan sonra Başmuhasebe’ye kayd olunup borç senedi geri verilmek üzre muhasebe sureti verilmesi konusunda emir ve ferman devletli, inayetli Sultanım hazretlerinindir. Telhisi gereğince, adı geçen zimmetin teslim ediimesi ve teslimini gösteren senedini aldıktan sonra Başmuhasebe’ye kayd olunup borç senedi geri verilmek üzre muhasebe sureti verilmesi buyruldu. 26 Zilka‛de sene 1180. Doğrudur. Suret verildi, 15 Rebiülahır sene 1182. Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız. 1 52 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 2 (A.RSK.d, nr. 1698, s. 44-47, 54-55, 70-74, 76-79) (s. 44-45) (s. 46-47) 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II 53 (s. 54-55) (s. 70-71) (s. 72-73) 54 (s. 74) (s. 76-77) (s. 78-79) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II 55 (MAD, nr, 10153, s. 6) 56 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 2 (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 44) Mevkūfâtcılık: Muhâsebe-i evvel-i esbak Selîm Ağa-zâde Mehemmed Emîn Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Sâbıkā Sipâh Kâtibi Lala Mehemmed Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Sâbıkā Topçular kâtibi vekîli Ahmed Rif‛at Beg Efendi’ye bin iki yüz on beş senesi Şevvâlinde vâkı‛ tevcîhâtda zabt eylemek şartıyla tevcîh, 18 R(Rebî‛ulâhır) sene 215. Sâbıkā Çukadâr Ağa olan Haremeyn Muhâsebecisi esbak Dervîş Efendi-zâde Mustafa Beg’e tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 215. (Vekâleti Sârım Paşa-zâde Mîr-i mûmâ-ileyhe tevcîh, 18 R(Rebî‛ulâhır) sene 215). (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 45) Kitâbet-i masraf-ı Şehriyârî: Küçük evkāf Muhâsebecisi sâbık Lala Mahmûd Beg Kâtibi Ali Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Sâbıkā Cebeciler Kâtibi Yazıcı-i esbak Soğukçeşmeli Mustafa Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Cezâyir tarafına me’mûr olup, mukaddem muvakkaten tevcîh olunan el-Hâc Abdünnâfi‛ Efendi’ye ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 46) Tezkirecilik-i Mâliye: Sâbıkā Baş mukāta‛acı Dâmâd-ı Şeyhülislâmî Nâ’ilî Paşa hafîdi Abdurrahmân Necîb Beg Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Haremeyn mukāta‛acısı sâbık Seyyid Mehmed Sâlim Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Büyükkal‛a Tezkirecisi esbak Seyyid Halîl Mâhir Efendi’ye tevcîh, gurre-i R(Rebî‛ulâhır) sene 215. Kalyonlar Kâtibi sâbık Mehemmed Sâhib Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 215. Vekâleti, Rûz-nâmçe-i sânî sâbık Dâmâd Hazret-i Şeyhülislâmî Emîn Beg’e tevcîh 3 L(Şevvâl) sene 214. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 47) Kitâbet-i kalyonhâ-i mîrî: Mektûbî hulefâsından Burusa Mukāta‛acılığı pâyesine mutasarrıf, Kâtib-i Dîvân-ı sâbık Halîl Recâ’î Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Lâhiriye Muhassılı Ahmed Efendi’ye tevcîh, 12 Z(Zilhicce) sene 213. Sâbıkā Beglikçi vekîli Mehemmed Sâhib Efendi’ye tevcîh, 21 Ra(Rebî‛ulevvel) sene 214. Mutasarrıf-ı sâbıkı Kapudan Paşa Dîvân Kâtibi Mehemmed Emîn Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Tayyâr Paşa ma‛iyyetine me’mûr olup mukaddem muvakkaten tevcîh olunan Rüşdî Efendi’ye ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 54) Kitâbet-i Arabaciyân-ı top: Sâbıkā Küçükkal‛a Tezkirecisi Ahmed Fethî Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Mektûbî-i defterî sâbık Sa‛dullâh Efendi’ye tevcîh, 8 C(Cemâziyelâhır) sene 214. Kemâkân ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 214. Hâlâ mutasarrıfı Mehemmed Sâdık Efendi’ye ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 55) Kitâbet-i Humbaraciyân ve lağımciyân: Hâlâ mutasarrıfı Kassâbbaşı-zâde İbrâhîm Efendi’ye ibkā, 4 L(Şevvâl) sene 213. Kemâkân ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 214. Kemâkân ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d Nr. 1698, s.70) Mukāta‛acılık-ı Kefe: Sâbıkā kâğıd-ı Enderûn Emîni Dürrî Efendi-zâde İbrâhîm Enîs Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Büyükkal‛a pâyesi olan Darb-hâne Kâtibi Hamdullâh Efendi-zâde Seyyid Mehemmed Hayrullâh Efendi['ye] tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Tersanede Mahzen Ser-kâtiblerinden Küçükkal‛a Tezkireciliği pâyesine mutasarrıf Ya‛kūb Ağa-zâde Mahmûd Efendi’ye tevcîh, 3 L (Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 71) Emânet-i kâğıd-ı Enderûn: Sâbıkā Selanik Barut-hânesi Nâzırı Abdülkādir Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Mektûbî hulefâsından Küçükkal‛a pâyesi olan Çavuşbaşı-i esbak Sa‛îd Efendi-zâde Emîn Beg’e tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Mektûbî hulefâsından sâbıkā Başmukāta‛acı Mustafa Nâşid Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 72) Emânet-i kâğıd-ı Bîrûn: Sâbıkā, Kâğıd-ı Enderûn Emîni Kâtib Efendi Başhalîfesi Mehemmed Emîn Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Mektûbî-i Hazret-i Sadr-ı âlî hulefâsından Mehemmed Râgıb Efendi’ye hâcelik ile tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 213. (1214 olması lazım) Mektûbî hulefâsından Tersane riyâset vekâletinden ma‛zûl Hâcı İbrâhîm Efendi birâderi Mehemmed Efendi’ye tevcîh 3 L(Şevvâl) sene 215. Vekâleti Büyükkal‛a pâyesi olan Abdülkerîm Efendi hafîdi Mehemmed Atâ‛ullâh Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 73) Târîhcilik-i Dîvân-ı Humâyûn: Başmukāta‛a pâyesi olan Defterdâr-ı esbak Süleymân Râşid Efendi-zâde Mehemmed Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 213. Ser-halîfe-i mektûbî-i defterî Hâfız Mustafa Şecî‛ Efendi’ye tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. İstanbul Mukāta‛acılığı pâyesi olan Kethudâ-i Hazret-i Sadr-ı âlî Mühürdârı Mehemmed Hâşim Efendi’ye tevcîh, 9 Ra(Rebî‛ulevvel) sene 215. Mektûbî hulefâsından sâbıkā ulûfeciyân-ı yemîn Kâtibi Feyzullâh Efendi-zâde Hâcı Sa‛îd Efendi’ye tevcîh, 4 L(Şevvâl) sene 215. Vekâleti, Mektûbî hulefâsından Büyükkal‛a pâyesi olan Sa‛îd Paşa hafîdi Dervîş Beg’e tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 74) Vekâlet-i Riyâset-i Tersâne-i Âmire: Hâslar Mukāta‛acılığı pâyesi olan Defterdâr Efendi birâderi Mehemmed Efendi’ye, 4 L(Şevvâl) sene 213. 57 58 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Mektûbî Üçüncü halîfesi İstanbul mukāta‛acısı sâbık Seyyid Sa‛îd Şehdî Efendi['ye] tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 214. Mektûbî hulefâsından sâbık Sergi nâzırı vekîli Moravî Ahmed Paşa yeğeni Âkif Beg’e tevcîh, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 76) Ağayân-ı Ocak-hâ ve gayruh Segbânbaşılık ile vekâleti: Hâlâ Rikâb-ı humâyûnda mutasarrıfı Çelebi Mustafa Ağa’ya ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 214. Hâlâ Rikâb-ı humâyûnda mutasarrıfı Mehemmed Ağa’ya ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. Ağalık-ı Yeniçeriyân-ı dergâh-ı âlî: Ordu-yı humâyûnda Kul Kethudâsı Ahmed Ağa’ya tevcîh, 21 Za(Zilka‛de) sene 215. Kemâkân ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 77) Bostancıbaşılık-ı Âsitâne: Hâlâ mutasarıfı İsmâ‛îl Ağa’ya ibkā, 4 L(Şevvâl) sene 213. Kemâkân ibkā 3 L(Şevvâl) sene 214. Kemâkân ibkā 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 78) Bostancıbaşılık-ı Orta: Kapucubaşılardan sâbıkā mutasarrıfı Fereli Ahmed Ağa’ya tevcîh, 11 Za(Zilka‛de) sene 213. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 79) Mîr-i alemlik-i Hâssa: Hâlâ mutasarrıfı Baş Kapucubaşı Mora muhassılı Kâtib Ahmed Paşa-zâde Ali Beg’e ibkā, 4 L(Şevvâl) sene 213. Kemâkân ibkā, 3 L(Şevvâl) sene 214. Kemâkân ibkā 3 L(Şevvâl) sene 215. (BOA, MAD, nr. 10153, s.6) Hüve’l-Fettâhu’l-Bâkī Şuhûr-ı Rumiyyeden Mart-ı şemsiyye ıtlak olunan senenin ibtidâsı ve dâ’imâ müstakarr olmağla tagayyür kabûl itmeyüp hareket-i şems ve tahvîl-i bürûc i‛tibârı ile üçyüz altmış beş gün ve yevm-i vâhidin yiğirmi bir cüz’ünden bir cüz’ gün Mart hisâbınca kâmil bir sene-i şemsiyye olur. Ve şuhûr-ı Arabiyyeden Muharrem-i kameriyye i‛tibâr olunan senenin ibtidâsı ve takrîben bir ayı otuz ve bir ayı yiğirmi dokuz gün olmağla üç yüz elli dört gün bir sene-i kameriyye olur. Bu sûretde sene-i kameriyye, şemsiyye senesinden her yılda onbir gün ve bir günün yiğirmi bir cüz’ünden bir cüz’ gün noksan olduğundan kameriyye ile şemsiyye seneleri mâ-beyninde otuz üç sene ile dört ayda bir sene mütefâvit olmağın bi-hasebi’t-tefâvüt şuhûr-ı Arabiyye fasıldan fasıla intikāl ve mevsim-i hac ve sıyâm gâh bahâr ve gâh hazân ve gâh sayf ve gâh şitâya tesâdüf ve Mart ise ale’d-devâm ibtidâ-i bahârda ber-karâr ve sene-i kameriyye mütedâhil ve devvâr olduğundan bin yüz on dokuz senesinde Zilhicce’nin on dokuzuncu gününde vâkı‛ ve senesin yüz yiğirmi senesi içinde itmâm ve Zilhicce gāyetinde tekmîl ve yüz yiğirmi bir Muharremi gurresi günü dühûl itmeğin kameriyyenin yüz yiğirmi senesinde Martın adem-i vukū‛uyla der-uhde olunacak Martî mukāta‛âtın sene-i mezbûreden tevcîh i‛tibârı sahîh olmayup tedâhul sûreti nümâyân ve ihtilâf-ı sene ile nizâ‛dan hâlî olunmamağla o makūle Martî mukāta‛âtın ibtidâ-yı zabtları bin yüz yiğirmi bir Muharremi gurresinde dâhil Mart ibtidâsından tasrîh ve Hazîne-i âmire defterlerinde mahalleri tashîh-i telhîs olundukda mûcebince amel ve 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II mahalline kayd ve yüz yiğirmi bir Martı ibtidâsından tashîh olunmak bâbında sâdır olan fermân-ı âlî Başmuhâsebe’de ve bâ-fermân-ı şerîf Hâslar kalemine dahi kayd içün işbu ilm ü haber kā’imesi virildi. Fî 8 Receb sene 1120. Metinlere Âit Sözlük (A RSK, nr. 1698, s. 44-79) esbak: Öncekinden daha önceki, geçmişten önceki hafîd: Torun hulefâ: Halîfenin cem‛i, halifeler, kalfalar, ikinci ustalar ibkā: Bâkī ve dâ’im kılma; yerinde, evvelki hâlinde bırakma kemâ kân: Eskisi gibi, evvelden olduğu gibi kitâbet: Yazmak, yazıcılık mukaddem: Önceden, daha önce mutasarrıf: Tasarruf eden, kullanan; idare eden muvakkat: Geçici rikâb: Bir büyük kimsenin katı, önü; üzengi rikâb-ı humâyûn: Padişâhın yanı, padişahın katı, padişahın maiyyeti riyaset: Reislik, başkanlık sâbıkā: Daha önce, geçmişte ser: Baş şehr-yâr: Padişah, hükümdar tevcîh: Bir memuriyeti birine verme, tayin; yöneltme, yönlendirme tezkire: Pusula vâkı‛: Olan, vuku bulan, meydana gelen vekâlet: Vekillik, başkasının işini görmeye memur olma zabt: Tutmak, kavramak, ele geçirmek (MAD, nr. 10153, s. 6) bürûc: Burc’un cem‛i, burclar cüz’: Parça, kısım der-uhde: Üstüne alma, yüklenme devvâr: Devr eden, çok dönen dühûl: Girme, giriş fasl: Dört mevsimden her biri gāyet: Son, nihâyet gurre: Ayın ilk günü hazân: Güz, son bahar ıtlâk: İsim verilme, tesmiye ibtidâ: Başlangıç, baş ihtilâf: Ayrılık, uymayış, anlaşmazlık, aykırılık ilm ü haber: Resmî bir daireye sunmak üzre bir kişinin durumu hakkında mensub olduğu mahalle veya diğer dairelerden verilen tasdikname intikāl: Bir yerden başka bir yere geçme itmâm: Tamamlamak kâmil: Tam, eksiksiz mâ-beyn: İki şeyin arası mukāta‛a: Kesişme, arazinin muayyen bir kira mukabilinde kesime verilmesi, temliki 59 60 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mustakarr: Yerleşmiş, karar bulmuş, sabit mütedâhil: Birbirine geçen, karışan, tedâhül eden mütefâvit: Birbirinden farklı, aralarında fark bulunan nizâ‛: Çekişme sayf: Yaz sıyâm: Oruç şitâ: Kış şuhûr: Şehr’in cem‛i, aylar tagayyür: Başkalaşma, değişme tasrîh: Açıklama, açık açık söyleme tefâvüt: İki şeyin birbirinden farklı olması, iki şey arasındaki fark tekmîl: Tamamlamak, noksanını gidermek vâhid: Bir, tek, yektâ zabt: Tutma, kavrama, sıkı sıkı tutma Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 44) Mevkufatçılık: Öncekinden önce Birinci muhasebeci olan Selim Ağa-zade Mehmed Emin Efendi’ye verildi. 4 Şevval sene 1213. Daha önce Sipah yazıcısı olan Lala Mehmed Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Daha önce Topçular katibi vekili olan Ahmed Rifat Beyefendi’ye bin ikiyüz onbeş senesinde olan atamalarda sahib olmak şartıyla verildi, 18 Rebiülâhır sene 1215. Daha önce Çukadar Ağa olan, bir öncekinden önceki Haremeyn muhasebecisi Derviş Efendi-zade Mustafa Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1215. Vekâleti Sârım Paşa-zade adı geçen Bey’e verildi, 18 Rebiülâhır sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 45) Masraf-ı Şehriyârî katipliği: Daha önce Küçük evkaf muhasebecisi olan Lala Mahmud Bey’in katibi Ali Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Daha önce Cebeciler katibi olan bir önceki yazıcı Soğukçeşmeli Mustafa Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Cezayir tarafına memur olup önceden geçici olarak atanan Hacı Andünnâfi Efendi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 46) Mâliye Tezkireciliği: Daha önce Başmukata‛acı, Şeyhülislam damadı Nailî Paşa’nın torunu Abdurrahman Necib Beyefendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Eski Haremeyn mukata‛acısı Seyyid Mehmed Salim Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Öncekinden bir evvelki Büyükkale tezkirecisi Seyyid Halil Mahir Efendi’ye verildi, 1 Rebiülâhır sene 1215. Daha önce Kalyonlar Katibi olan Mehmed Sahib Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1215. Vekaleti Şeyhülislam damadı ve daha önce İkinci Ruznamçeci olan Emin Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1214. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 47) Mîrî Kalyonlar Katipliği: Mektûbî halifelerinden Bursa Mukata‛acılığı rütbesine sahib, eski Divan Katibi Halil Reca’i Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Lahiriye tahsildârı Ahmed Efendi’ye verildi, 12 Zilhicce sene 1213. Daha önce Beylikçi Vekili Mehmed Sahib Efendi’ye verildi, 21 Rebiülevvel sene 1214. Daha önceki mutasarrıfı olan Kaptan Paşa’nın Divan Katibi Mehmed Emin Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Tayyar Paşa’nın yanına memur olan ve önceden geçici olarak atanan Rüşdi Efendi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 54) Top Arabacıları Katipliği: Daha önce Küçükkale tezkirecisi olan Ahmed Fethi Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Daha önce Defterdar mektupçusu olan Sadullah Efendi’ye verildi, 8 Cemaziyelâhır sene 1214. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1214. Şu anda sahib olan Mehmed Sadık Efendi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 55) Humbaracılar ve Lağımcılar Katipliği: Hala sahip olan Kasapbaşı-zade İbrahim Efendi üzerinde bırakıldı, 4 Şevval sene 1213. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1214. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d Nr. 1698, s. 70) Kefe Mukata‛acılığı: Daha önce Enderun Kağıt Emini olan Dürrî Efendi-zade İbrahim Enis Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Büyükkale rütbesi olan Darbhane Katibi Hamdullah Efendi-zade Seyyid Mehmed Hayrullah Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Tersane Mahzen Başkatiplerinden Küçükkale Tezkireciliği rütbesine sahip Yakup Ağazade Mahmud Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 71) Enderûn Kâğıt Eminliği: Daha önce Selanik Baruthanesi Nazırı Abdülkadir Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Mektubî halifelerinden Küçükkale rütbesi olan öncekinden bir evvelki Çavuşbaşı Said Efendi-zade Emin Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1214. Mektubî halifelerinden daha önce Başmukata‛acı olan Mustafa Naşid Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 72) Bîrûn Kâğıt Eminliği: Daha önce Enderun Kağıt Emini Katip Efendi’nin Başhalifesi Mehmed Emin Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Sadrazam Mektupçusu halifelerinden Mehmed Ragıb Efendi’ye hâcelik ile verildi, 3 Şevval sene 1213. (1214 olması lazım) Mektubî halifelerinden Tersane Reisliği vekaletinden azl edilmiş Hacı İbrahim Efendi biraderi Mehmed Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1215. Vekâleti, Büyükkale rütbesi olan Abdülkerim Efendi torunu Mehmed Ataullâh Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. 61 62 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 73) Dîvân-ı Humâyûn Tarihçiliği: Başmukata‛a rütbesi olan, öncekinden bir evvelki Defterdar Süleyman Raşid Efendizade Mehmed Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1213. Defterdar mektupçusu Başhalifesi Hafız Mustafa Şeci‛ Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. İstanbul Mukata‛acılığı rütbesi olan, Sadrazam kethudası Mühürdarı Mehmed Haşim Efendi’ye verildi, 9 Rebiülevvel sene 1215. Mektubî halifelerinden, daha önce Sağ ulufeciler Katibi Feyzullâh Efendi-zade Hacı Said Efendi’ye verildi, 4 Şevval sene 1215. Vekaleti, Mektubî halifelerinden Büyükkale rütbesi olan Said Paşa’nın torunu Derviş Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1214. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 74) Tersâne-i Âmire Reisliği Vekaleti: Haslar mukata‛acılığı derecesi olan Defterdar Efendi biraderi Mehmed Efendi’ye, 4 Şevval sene 1213. Maktubî Üçüncü halifesi Daha önce İstanbul mukata‛acısı olan Seyyid Said Şehdî Efendi’ye verildi, 3 Şevval sene 1214. Mektubî halifelerinden daha önce Sergi nazırı vekili Moralı Ahmed Paşa’nın yeğeni Akif Bey’e verildi, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 76) Ocak Ağaları ve Diğerleri Segbânbaşılık ile vekâleti: Hala Rikâb-ı humayunda sahibi olan Çelebi Mustafa Ağa’nın üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1214. Hala Rikâb-ı humayunda sahibi olan Mehmed Ağa’nın üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. Dergâh-ı âlî Yeniçerileri Ağalığı: Padişah ordusunda Kulkethudası olan Ahmed Ağa’ya verildi, 21 Zilka‛de sene 1215. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 77) İstanbul Bostancıbaşılığı: Hala sahibi olan İsmail Ağa’nın üzerinde bırakıldı, 4 Şevval sene 1213. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1214. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 78) Orta Bostancıbaşılığı: Kapıcıbaşılardan daha önce sahibi olan Fereli Ahmed Ağa’ya verildi, 11 Zilka‛de sene 1213. (BOA, A.RSK d nr. 1698, s. 79) Hassa Mîr-i alemliği: Şu anda sahibi olan, Baş kapıcıbaşı Mora tahsildarı Katip Ahmed Paşa-zade Ali Bey üzerinde bırakıldı, 4 Şevval sene 1213. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1214. Olduğu gibi üzerinde bırakıldı, 3 Şevval sene 1215. (BOA, MAD, nr. 10153, s.6) Her kapıyı açan Bakī odur, Rûmî aylardan şemsî Mart diye isimlendirilen senenin başlangıcı ve sürekli sabit olmakla değişim kabul etmeyip, güneş hereketi ve burçların değişmesi itibarı ile üçyüz alt- 63 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II mışbeş gün ve bir günün yirmibir parçasından bir parça gün Mart hesabınca tam bir güneş yılı olur. Ve Arabî aylardan Kamerî Muharrem itibar olunan senenin başlangıcı ve yaklaşık olarak bir ayı otuz ve bir ayı yirmidokuz gün olmakla üçyüz ellidört gün bir ay yılı olur. Bu surette ay yılı güneş yılından her senede onbir gün ve bir günün yirmibir parçasından bir parça gün noksan olduğundan ay ve güneş seneleri arasında otuzüç sene ile dört ayda bir sene fark olduğundan bu farklılık sebebiyle Arap ayları mevsimden mevsime geçer ve hac ve oruç mevsimi bazan bahar, bazan son bahar, bazan yaz ve bazan kışa rastlar. Mart ise baharın başında sabit ve ay yılı birbirine geçtiği ve sürekli döndüğünden bin yüz ondokuz senesinde Zilhicce’nin ondokuzuncu gününde olan ve senesini yüz yirmi senesi içinde tamamlayan ve Zilhicce sonunda kemale erdiren ve yüz yirmibir Muharrem’inin birinci günü girdiğinden ay yılının yüz yirmi senesinde Mart ayının olmamasıyla üzerine üstlenilecek Mart mukata‛alarının adı geçen seneden verilmesi itibarı doğru olmayıp birbirine geçmesi sureti gözüktüğünden ve sene uyuşmazlığı ile çekişmeden geri durulmamakla bu gibi Mart mukata‛alarının tutulması başlangıcı bin yüz yirmibir Muharrem’inin birinci gününde giren Mart başlangıcından açıklanıp ve Hazine-i amire defterlerinde yerleri düzeltilip telhis edildiğinde gereğince amel ve yerine kayd ve yüz yirmibir Martı başından düzeltilmek hususunda çıkmış olan yüce ferman Başmuhasebe’de ve ferman-ı şerifle Haslar kalemine de kayıt için bu ilm ü haber kaimesi verildi. 8 Recep sene 1120’de. Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız. 2 64 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 3 (TKTD, nr, 118, s. 48-49) 65 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (TD, nr. 434, vr. 4a) 66 (TD, nr. 434, vr. 5a) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II 67 (BEO, Sadaret Def. Nr, 350, vr. 5b) 68 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BEO, Sadaret Def. Nr, 368, s. 14). 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II 69 (BEO, Sadaret Def. Nr, 368, s. 18). 70 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 3 (Tapu Kadastro Arşivi, TD, nr. 118, s. 48-49) Arz-ı bendeleri budur ki, Bahr-i sefîd’de vakı‛ Para cezîresinin ru’us cizye ve harâc-ı arâzîleri maktû‛ olup lâkin dört beş seneden berü hastalık isâbeti ile cezîre-i mezbûreden beş yüz neferden izdiyâd re‛âyâ helâk ve bir mikdârı dahi firâr ve tasarruflarında olan tarlaları harâb u yebâb olmuşiken sancak mutasarrıfları mâl-ı maktû‛ların temâmen taleb eylemeleri ile edâya adem-i iktidârlarından nâşî bakıyye kalan re‛âyâsı dahi perîşân olduğundan cezîre-i mezbûr müceddeden tahrîr olunmak recâsına re‛âyâsı mukaddemâ huzûr-ı âlîlerine arz-ı hâl ve istid‛â-yı inâyet eylediklerinde hâllerine merhameten tahrîri içün Defterhâne-i âmireden mahsûs kâtib ve bir muharrir ta‛yîn ve cezîre-i mezbûrede vâkı‛ bi’l-cümle kurâ ve re‛âyâ ve rüsûmâtların ta‛dîl ve tesviye vechi üzre gereği gibi dikkat ü ihtimâm iderek müfredâtı ile tahrîr ve defter eylemek içün yüz otuz iki senesinde emr-i şerîf virilmiş idi. Ta‛yîn olunan kâtib ve muharrir kullarının getürdüğü işbu tahrîr defteri mûcebince bi’l-cümle mahsûlâtları maktû‛u dört yük altmış dört bin beş yüz akçe ve beher hâneleri üçer yüz altmışar akçeden altı yüz bir hâne ru’us cizyeleri maktû‛u dahi iki bin yüz üç buçuk guruşa bâliğ olup Hazîne-i âmire defterlerinde mukayyed olan asl-ı mâl-ı maktû‛larıyla tatbîk itdirildikde mahsûlâtları maktû‛undan bir yük altmış altı bin dört yüz iki akçe ve ru’us cizyeleri maktû‛undan dahi bin yüz yiğirmi beş guruş kesrleri iktizâ eylediği hisâb ve der-kenâr olunmuşdur. Cezîre-i mezbûre re‛âyâsının keyfiyyeti sa‛âdetlü Vezîr-i mükerrem Kapudan Paşa Hazretleri ile istişâre ve kezâlik sâ’ir vukūfu olanlardan dahi su’âl olundukda fî nefsi’l-emr bâlâda şerh olunduğu üzre birkaç seneden berü cezîre-i mezbûre re‛âyâsı perîşân olup nizâm-ı hâllerine za‛af târî ve işbu tahrîr olunan mâlı dahi edâya adem-i kudretleri olup ahvâllerine merhamet olunmaz ise bakıyye kalanları dahi perîşân olurlar deyü Vezîr-i muşârun-ileyh hazretleri ve sâ’ir vukūfu olanlar haber virirler. Bu sûretde Ada-i mezbûr re‛âyâsına şimdilik işbu tahrîr mûcebince olan kesrlerine müsâ‛ade olunmak iktizâ eylediği ma‛lûm-ı devletleri buyuruldukda işbu tahrîr defteri mahallinde hıfz ve bu vechile mâl-ı maktû‛ ve cizyeleri tahsîl ve inşâ’allâhü te‛âlâ bundan böyle yine Vezîr-i mükerrem Kapudan Paşa hazretleri ma‛rifetleri ile yoklaşdırılup Ada-i mezbûr re‛âyâsından perîşân olanlardan yerlerine gelüp nizâm buldukça kesr kalan meblağ-ı mezbûr yine tedrîc ile iktizâsına göre sene be-sene zammolunmak şartıyla işbu tahrîr defteri Defterhâne-i âmire’ye kayd ve hıfz olunup Başmuhasebe ve Hâslar kalemine dahi kayd içün icmâl üzre sûreti virilmek bâbında fermân devletlü, sa‛âdetlü Sultânım hazretlerinindir. Sahh İşbu defter, Defterhâne-i âmireye kayd ve hıfz olunup, Başmuhâsebe ve Hâslar kalemlerine kayd içün icmâl üzre sûretleri virilmek buyuruldu. 13 R(Rebî‛u’l-evvel) sene 134. (BOA, TD, nr. 434, vr. 4a) Kānûn-ı Cezîre-i İmroz der-livâ-i mezbûr. Müceddeden tahrîr olunup atabe-i ma‛delet-penâha arz olundukda sâbıkā vâkı‛ olan maktû‛ları ve ba‛z-ı rüsûmları ref‛ olunup her zimmîye hâline göre harâc vaz‛ olunup müzevvec olanlar yiğirmi beşer akçe ispençe ve mücerred olanlar yiğirmişer akçe ispençe virürler. Ve ekdiklerinden öşr ve rüsûmların âdet üzre edâ iderler. Ve zeytûn ve ceviz ve bâdâm ve bakla ve penbe ve kettân ve güğül ve sâ’ir bunlara benzer ne varısa öşr virürler. Ve kovanlardan dahi âdet üzre öşr virürler. Ve âdet-i ağnâm husûsunda koçları koyunlarından ayrılmayup kuzusu bir vakte mahsûs olmaduğu ecilden anasın emer kuzu bile sa- 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II yılmayup koyun başına birer akçe virürler. Ve kānûn üzre resm-i ağıl virürler. Ve bağlarından vâkı‛ olan mahsûllerinden öşr virürler. Ve hâsıl olan şıra içün kānûn üzre monapolya tutulur. Ve bid‛at-i hınzîr iki canavardan bir akçe virürler. Ve resm-i besâtîn ve sîr ve piyâz ve bâkī bunlara benzer ne varısa öşr virürler. Ve Cezîre-i mezbûreden taşra koyun geçe, koyun başına bir akçe ve iki kuzuya bir akçe gümrük virürler. Ve Cezîre-i mezbûreye yabandan kimesne koyun ve kuzu getürüp satsa, koyun başına bir akçe ve iki kuzuya bir akçe gümrük virürler. Ve eğer satmayup birkaç gün eŋer az ve eŋer çok durup dahi alup âhar yere gitse, cezîrede satmayup âhar yere gitdiğiyçün iki koyuna bir akçe ve dört kuzuya bir akçe gümrük virürler. Ve cezîreden yabana giden şıralarından resm-i gümrük deyü fuçı başına on ikişer akçe virürler. Ve cezîreden taşra at ve katır ve sığır geçse davar başına on ikişer akçe resm-i gümrük virürler. Ve yabandan gelen davardan, kendü hâcetleri içün getürür ise resm-i gümrük virmezler. Eğer satmak içün getürürler ise on ikişer akçe resm-i gümrük virürler. Ve sekiz baş peynire bir akçe gümrük virürler. Ve tulum peyniri olıcak, eğer büyük olsun eğer küçük her tulum başına üç akçe gümrük alınur. Yağ ve bal tulumu dahi böyledir. Ve taşra giden kepeden birer akçe gümrük alınır. Ve turşu balıkı gelür ise bir kabakulakdan dört akçe ve yabandan gelen sığır derisinden bir akçe ve su sığırı derisinden üç akçe. Bu mezkûrâtdan gayrı yabandan her ne gelür ise, eğer biber ve zağferân ve gayrı, bahâları hisâb olunup yüz akçede dört akçe gümrük alınur. Ve cezîre-i mezbûre halkı zikr olunan hukūk-ı şer‛iyyelerin ve rüsûm-ı örfiyye[lerin] bî-kusûr edâ itdiklerinden sonra ber-mûceb-i emr-i âlî avârız-ı dîvâniyyeden ve tekâlîf-i örfiyyeden mu‛âf olmak üzre defter-i cedîd-i sultânîye sebt olundu. (BOA, TD, nr. 434, vr. 5a) Kānûn-ı re‛âyâ-yı Cezîre-i Limnos ki, Müceddeden vilâyet-i mezbûre kitâbet olundukda işbu vech üzre emr olunup kayd olundu. Ve Cezîre-i mezbûrede vâkı‛ olan zimmîler kudretlerine göre üzerlerine vaz‛ olunan harâc-ı şer‛îlerin edâ kılup, hâssa-i humâyûn içün zabt olunur ve müzevvec olanlar yiğirmi beşer akçe ve mücerred olanlar yiğirmişer akçe ispençe virürler. Sâhib-i timarındır. Ve eküp biçdikleri terekelerinden öşr ve rüsûm virürler. Ve zeytûn ve bâdâm ve ceviz ve güğül ve kettân ve besâtînden ve fevâkihden ve olan yerde penbeden ve sâ’ir bunların emsâlinden öşr virürler. Ve öşr-i küvâre, kovan başına resm-i küvâre deyü birer akçe virürler. Ve bağlarından dönümü başına sekizer akçe resm-i dönüm virürler. Ve cürm-i cinâyet husûsunda kānûn-ı kadîm üzre amel olunup serbest olan timarlardan gayrıda vâkı‛ olanın nısf bâd-ı hevâsı sancak beyinin ve nısf sâhib-i timarındır. Ve resm-i arûs olduğu yerde sâhib-i timarındır. Ve âdet-i ağnâm husûsunda cezîre-i mezbûrenin hevâsı mu‛tedil olup cemî‛-i zemânda koçları koyunlarından ayrılmaduğu ecilden kuzuları bir mevsime mahsûs olmayup, resm-i ganem cem‛ olunduğu zemânda anasın emer kuzu ve oğlak sayılmaz mâ‛adâsı sayılup koyun başına bir akçe resm-i ganem ve ağıldan ağıla yiğirmi dörder akçe resm-i ağıl virürler. Ve âdet-i ağnâm cem‛ olundukda resm-i ağıl bile alınup hâssa-i humâyûn içün zabt olunur. Ve cezîre-i mezbûre halkı hukūk-ı şer‛iyye ve rüsûm-ı örfiyyeyi vech-i meşrûh üzerine edâ kıldıkdan sonra kal‛ada nevbetci olanlarla kal‛a kurbunda olan liman hıfz idenlerden gayrısı cezîre etrâfında deryâ kenârında karavulların görüp gözedüp muhâfazat iderler. Sâyir, avârız-ı dîvâniyyeden ve tekâlîf-i örfiyyeden mu‛âf olmağıçün ellerinde ahkâm-ı şerîf vardır, sancak begleri cânibinden aralarında subaşı olanlar yalı muhâfazasına varmamak içün oturak deyü re‛âyâdan her yıl akçe aldıkları üzerlerine sonradan ihdâs olunmuş bid‛at olmağın sâbıkā vilâyet-i mezbûre kitâbet olundukda arz olunup ref‛ olunduğu defter-i atîk-ı sultânîde mukayyed olup hâliyâ ber-karâr-ı sâbık oturak âdetinden hâsıl kayd olunmayup ref‛ olunduğu defter-i cedîd-i hakānîye kayd olundu. 71 72 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BOA, BEO Sadâret def., nr. 350, vr. 5b) Saferu’l-muzafferin on sekizinci Salı günü. Yevm-i mersûmda taraf-ı humâyûn-ı husrevânîden mühr-i humâyûn ihsân buyurulmak irâde-i celîle-i cihân-dârî buyurulmağla Re’îsü’l-küttâb efendi vaktiyle varup semâhatlu Şeyhülislâm efendi hazretlerinin önüne düşüp Bâb-ı âsafîye teşrîflerinde mu‛tâd üzre istikbâl ve arz odasında salât-ı zuhr edâ olunduğu gibi Baltacılar Kethudâsı ma‛rifetiyle Enderûn-ı humâyûna da‛vet ve semâhatlu Şeyhülislâm Efendi ile bi’l-ma‛iyye azîmet buyurmalarıyla huzûr-ı fâ’izu’n-nûr-ı Şehen-şâhî’ye müsûllerinde şevketlü, kudretlü, mehâbetlü Pâdişâh-ı gerdûn-dest-gâh Efendimiz hazretleri bi’z-zât mübârek dest-i şâhâneleriyle mühr-i Süleymânî-semâ-yı humâyûnların eyâdî-i âsaf-ı Bermekiyyü’lhısâllerine i‛tâ ve ihsân ve bir sevb serâsere duhte ma‛a üstlük ferve-i semmûr-ı müstevcibü’l-hubûr ilbâs ve iksâ ve bir re’s mükemmel esb-i reh-vâr i‛tâ ve semâhatlu Şeyhülislâm Efendi hazretlerine dahi bir sevb ferve-i beyzâ iksâ ve bir re’s ağır, çapkun, rahtlu ve kabaralu, kesmelü baygîr-i bî-nazîr ihsân-ı humâyûn buyurulmağla süvâr ve bi’l-ma‛iyye rikâb-ı âsafânelerinde tas ve kantoralu solakān ve peykân ile Bâb-ı Âsafî’ye teşrîf ve Arz odasında semâhatlu Şeyhülislâm Efendi ile hem-sohbet oldukları hâlde tebrîk-i mühr-i humâyûnu müş‛ir Mehterhâne-i şehr-yârî ve nevbethâne ve mehterhâne-i âsafâneleri tanîn-endâz-ı nüh-kıbâb ve ber-mûceb-i defter-i teşrîfât hil‛atleri ilbâs ve atıyyeleri ve kezâlik peykân ve sâ’irlerin bi’l-cümle bahşîş ve atâyâsı ihsân-ı âsafî buyurulmuşdur. Hak sübhânehû ve te‛âlâ mes‛ûd ve müteyemmen eyleye, âmîn. Ve ba‛de’l-istirâha Semâhatlu Şeyhülislâm Efendi hazretleri ber-vech-i mu‛tâd teşyî‛ olunmuşdur. (BOA, BEO Sadâret def., nr. 368, s. 14) Yevm-i bazar, fî 7 Ca(Cemâziye’l-evvel) sene 25. Tedârükât-ı seferiyye ve levâzımât-ı cihâdiyyeye dâ’ir müzâkere ve müşâvereye irâde-i nusret-ifâde-i şâhânenin sünûhuna mebnî yevm-i mezkûrda tebdîlen sâ‛at beşde Bâb-ı âlî’de mevcûd bulunmak üzre makām-ı vâlâ-yı Hazret-i Kā’im-makāmîden tahrîr ve irsâl olunan da‛vet tezkiresi mûcebince Kapudan-ı deryâ Vezîr-i mükerrem Hâfız Ali Paşa Hazretleri tebdîlen kendü kayıklarıyla Kapan-ı dakīk iskelesinden beş on nefer çukadârlarıyla Bâb-ı âlî’ye vürûd ve Binektaşı’na nüzûlünde Teşrîfâtî Efendi ve kîsedâr ve halîfe-i teşrîfât ve Kapucular kethudâsı ve Selâm ağası ve Bölükbaşı mahall-i mezkûrda istikbâl ve dâmen-bûslarıyla sağlu sollu Kapucular kethudâsı, Selâm ağası bagal-gîr ve pîşrev olunarak Arz odasına dühûlünde re’fetlü Kā’im-makām Paşa efendimiz dahi arkalarında olan kerrâkeleriyle dehlîze karîb mahalde istikbâl ve mahallerine ba‛de’-ku‛ûd pîşkîr ve tatlu ve kahve resmi ikmâl kılındığı akībinde mukaddem bâ-tezâkir da‛vet olunup diğer odada mevcûd ve huzûrları mu‛tâd olanlardan bâ-pâye-i Sadr-ı Anadolu Köstendilî Tâhir Efendi ve Hazîne kethudâsı-i esbak Halîl Efendi hazarâtı ve Kethudâ beg ve Defterdâr efendi ve Re’îsü’l-küttâb efendi ve Çelebi Mustafa Reşîd Efendi ve Yûsuf Âgâh Efendi ve Darbhâne Emîni Ahmed Şâkir Efendi ve Selîm Sâbit Efendi muşârun-ileyhimâ hazerâtı huzûrlarına dühûllerinde kıyâm ve istikbâl ve Kethudâ Beg ve Re’îs Efendi hazarâtı fakat muşârun-ileyh Kapudan Paşa’nın dâmenlerin takbîl idüp mâ‛adâ mûmâ-ileyhim hazarâtı muşârun-ileyhimâ hazarâtının dâmenlerin takbîl eylediklerinden sonra kahve ve çubuk resmi icrâsı akabinde meclis ma‛kūd ve kapu dahi meşdûd ve mesdûd olunup hıtâm-ı meşveretde mûmâ-ileyhim efendiler dağılup lâkin, muşârun-ileyhimâ tekrâr ku‛ûd ve kahve ve şerbet ve buhûr resmi icrâsından sonra bi’l-istîzân Kethudâ Beg ve Re’îsü’lküttâb Efendi hazarâtına dahi muşârun-ileyh Kapudan Paşa Hazretleri teşrîf ve mûmâileyhimâ bir mahalde mevcûd bulunmalarıyla ikisi birden oda kapusu hâricinde istikbâl ve dâmen-bûs ve mahallerine ba‛de’l-ku‛ûd peşkîr ve tatlu ve kahve resmi akabinde bir mikdâr halvet ve ba‛dehû şerbet ve buhûr ve teşyî‛ resmleri tekmîliyle edâ-yı merâsim-i 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II tevdî‛ ve gerek muşârun-ileyh Kapudan Paşa hazarâtı olsun gerek vüzerâ-yı sâ’ire bulunsun tebdîlen teşrîflerinde Kapucular kethudâsı ve Selâm Ağası ve Teşrîfâtî ve Kîsedârı ve halîfesi istikbâl ve teşyî‛ eyledikleri mâ‛adâ ricâl-i Bâb-ı âlî bu tekellüfden ma‛zûr idüğü rüsûm-ı kadîme-i devlet olduğuna binâ’en hâtır-nişân-ı ihvân olmak içün zabt-ı cerîde kılındı. (BOA, BEO, Sadâret def., nr. 368, s. 18) Hâlâ Kocaili sancağı mutasarrıfı Vezîr-i mükerrem sa‛âdetlü Mehemmed Husrev Paşa Hazretleri bazar günü Haydarpaşa’ya vürûdu lede’l-ihbâr asâkir-i vefîre ile Der-sa‛âdet’e vürûd, Kā’im-makām Paşa efendimizin yedi çiftesi ve on aded üçer çifte kayıklar Haydarpaşa iskelesine gönderildiği ve Vezîr iskelesine muşârun-ileyh içün bir ve üç aded yedek ve gedüklü ağaları içün dört aded takımlu hayvânlar ve müteferri‛âtı olan takımlar irsâl olunduğu ve sâ‛at altıda teşrîfleri muşârun-ileyh kā’im-makām paşa hazretlerine yazılan da‛vet tezkiresinde derc olunarak tezkire-i mezkûre Kapucular Kethudâsına virilerek muşârun-ileyh Husrev Paşa Hazretlerine da‛vete irsâl olunup takım-ı mezkûr ile Bâb-ı âlî’ye vürûdunda Muhzır Ağa ve Odabaşı Bostânî Ağa Bab-ı kebîr pîşgâhında resmen gelen vüzerây-ı izâmı istikbâl ve rikâbında olarak seng-i rikâba kadar gelmeleri ve Kapucular Kethudâsı ve Selâm Ağası seng-i rikâbda istikbâl ile bagal-gîr ve ricâl-i bâb dahi orta kat nerdübânı bâlâsında istikbâl ve ba‛de’t-temennâ pişrev olunarak Arz odasına dühûl esnâsında re’fetlü Kā’im-makām Paşa efendimiz hazretleri dehlîz-i odada istikbâl ve dâmen-bûsa varır gibi tevkīri icrâ ve ba‛de’l-ku‛ûd ricâl-i bâb temennâ birle taşra hurûc idüp bir mikdâr halvet ve ba‛dehû pîşkîr ve şerbet ve gülâb ve buhûr resminden sonra Teşrîfâtî temennâ birle kıyâm ve derûnu sırf a‛lâ olarak serâsere duhte sammûr, Kapucular Kethudâsı elinde hâzır olduğu hâlde Varna cânibi ve ol havâlîye tasallut iden a‛dâyı avn-ı Hakla kahr u tard ve lâzımü’l-muhâfaza olan mahalleri sedd ü bend eylemek üzre avâtıf-ı aliyye-i şâhâneden Varna cânibi ve Karadeniz sevâhili Ser-askerliği Vezîr-i mükerrem Husrev Paşa hazretlerine tevcîh deyü teşrîfâtî alenen kırâ’et ve me’mûriyyetleri işâ‛at ile ilbâs-ı serâser olduğu gibi Arz odası kapusu hâricinde olan ricâl-i bâb pîşrev olarak Kethuda Beg hazretlerine teşrîflerinde yalınız muşârun-ileyh Paşa hazretlerine pîşkîr ve tatlu ve sâ’ir meclisde bulunan Kethudâ Beg ve Re’îsü’l-küttâb Efendi Ve Defterdâr Efendi ve Çavuşbaşı Ağa hazarâtına yalınız kahve ve çubuklar ve biraz sohbet ve ba‛dehû şerbet ve buhûr ve gülâb virildikden sonra hareket ve Kapucular Kethudâsı ve Selâm Ağası bağalgîr ve Kethudâ Beg ve ricâl-i bâb pişrev oldukları hâlde orta kat nerdübanı bâlâsında teşyî‛ ve dâmen-bûs resmi ba‛de’l-icrâ mukaddem taraf-ı Şâhâneden ihsân ve seng-i rikâbda tehyi’e vü âmâde olan bir re’s donanmış esbin, evvelâ rikâb ve ba‛dehû licâmını takbîl-birle irkâb ve mukaddem Bâb-ı âlî’ye geldiği takım ile semâhatlu Şeyhülislâm Efendi hazretlerine ve ba‛dehû Kapu kethudâsı Selîm Sâbit Efendi konağına teşrîf buyurdukları ve her kangı vüzerâ olur ise olsun taraf-ı Şâhâneden donanmış esb ihsân ve Bâb-ı âlî’de seng-i rikâba keşîde ile irkâb olunmazdan mukaddem kendüleri ihtâr olunarak evvelen rikâb ve sâniyen inân-bûs itmek ve sadr-ı a‛zam olanlar taraflarından keşîde olunan esbin fakat licâmını takbîl ile irkâb olunmak kā’ide-i teşrîfâtdan olmağla hasbe’l-iktizâ hâtır-nişân olarak ihtârında gaflet olunmamak içün işâret olunduğu. Metinlere Âit Sözlük (Tapu Kadastro TD, nr. 118, s. 48-49) adem: Yokluk, bulunmama asl-ı mâl: Ana mal, esas para Bahr-ı sefîd: Akdeniz bâlâ: Yukarı 73 74 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II der-kenâr: Kenara yazılmış olan yazı, çıkma yazı harâb u yebâb: Yıkık dökük harâb: Yıkık, viran helâk: Mahv olma, ölme ihtimâm: Özen, itina, özenle iş görme istid‛â: Yalvararal isteme; dilekçe istişâre: Danışma, fikir sorma kesr: Bozma, halel getirme kezâlik: Bu, bu da öyle, bunun gibi kurâ: Karye’nin cem‛i, köyler maktû‛: Götürü; kesilmiş, değeri, bahası biçilmiş muharrir: Yazıcı, tahrîr eden, sayan müfredât: Toptan bilinen şeylerin ayrıntıları, dökümleri nâşî: Ötürü, dolayı, sebebiyle nefsü’l-emr: İşin hakikati, aslı ru’ûs: Re’s’in cem‛i, başlar; Sadrazamın verebileceği küçük rütbeler için verilen resmî yazı rüsûmât: Resm’in cem‛u’l-cem‛i, resmler, vergiler şerh: Açıklama, îzâh ta‛dîl: Doğrultma, doğrulama; değişiklik tahrîr: Yazmak, saymak, sayım yapmak târî: Ansızın çıkan, birden bire görünen tedrîc: Derece derece, basamak basamak ilerleme, yavaş yavaş tesviye: Beraber etme, düz etme, düzleme vukūf: Bilme, haberdâr olma, etraflıca bilme yebâb: Yıkık, viran yük: Yüz bin akçe karşılığı mâlî bir tabir (TD, nr. 434, vr. 4a) atebe: Eşik, basamak besâtîn: Bostân’ın cem‛i, bostanlar bî-kusûr: Eksiksiz ecl: Sebeb, illet hâcet: İhtiyâc, lüzum, gereklilik kebbe: Saz, hasır otu kusûr: Bir hesabın üstü, artanı, artan kısım, üst livâ: Mülkî idarede kaza ile vilayet arasında bir derece, sancak ma‛delet: Adâlet, adillik, insaflılık manapolya: Tekel mu‛âf: Afv olunmuş, bağışlanmış müceddeden: Yeniden müzevvec: Tezevvüc eylemiş, evli, evlenmiş penâh: Sığınma, sığınacak yer; -penâh: sığınağı, koruyucusu piyâz: Soğan ref‛: Lağv etme, kaldırma, hükümsüz bırakma sebt: Yazma, kayd etme, deftere geçirme sîr: Sarımsak 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II (TD, nr. 434, vr. 5a) arûs: Gelin bâd-ı hevâ: Bedava; Osmanlı döneminde alınan örfi bir vergi cem‛: Toplama, bir araya getirme cürm: Suç fevâkih: Fâkihe’nin cem‛i, meyveler, yemişler güğül: İpek kozası kadîm: Eski, öncesi bilinmeyen şey küvâre: Petek mu‛tedil: Ilıman; orta halde bulunan mücerred: Bekâr tereke: Arpa, buğday vs ekilen şeyler (BEO Sadâret Defteri, nr. 350, vr. 5b) atâyâ: Atıyye’nin cem‛i, hediyeler, armağanlar, atıyyeler atıyye: Hediye, armağan, bahşiş azîmet: Gitme, gidiş Bermekî: Harun Reşid zamanında vezirlik yapan bir ailenin adı beyzâ: Çok beyaz celîl: Büyük, ulu cihân-dâr: Cihanı, dünyayı tutan padişah cihân-dârî: Hükümdarlık, padişahlık dest: El dest-gâh: Tezgâh, dokuma aleti, atölye duhte: İğne ile dikilmiş endâz: Atıcı esb: At esb-i reh-vâr: Binicisini sarsmayan at eyâdî: Eydî’nin cem‛i, eller fâ’iz: Taşan, taşkın ferve: Kürk; kürk kaplı elbise ferve-i beyzâ: Beyaz kürk gerdûn: Dönücü, dönen, devr eden; felek, dünya, sema hısâl: Haslet’in cem‛i, huylar, tabiatlar, ahlaklar hubûr: Sevinç, sürur husrevânî: Hükümdara layık huzûr: Hazır bulunma, mevcud bulunma, gıyabın zıddı i‛tâ: Verme İksâ: Giydirme, esvab verme ilbâs: Giydirme irâde: Dileme, isteme; ferman, buyruk istikbâl: Birini karşılama istirâha: Rahat etme, dinlenme kıbâb: Kubbe’nin cem‛i, kubbeler mehâbet: Azamet, ululuk, büyük görünme mersûm: Resm olunmuş, adı geçmiş mu‛tâd: Adet olunmuş, alışılmış, i‛tiyâd edilmiş müstevcib: Layık, icab eden, gereken müsûl: Ayakda durma (saygıdan dolayı) 75 76 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II müteyemmen: Meymenetli, uğurlu, mübarek, kutlu nazîr: Benzer, eş nüh: Dokuz nüh-kıbâb: Dokuz felek, dokuz kat sema reh-vâr: Atın rahvan, sarsmadan yürüyüşü salât-ı zuhr: Öğle namazı semâhat: Cömerdlik, el açıklığı, iyilik severlik serâser: İpek gümüş karışımı kıymetli kumaş sevb: Elbise, giyecek şey süvâr: Ata binmiş, binici, binen şehen-şâhî: Ulu padişahlık, yüce hükümdarlık şevket: Büyüklük, heybet, azamet tanîn: Tınlama, çınlama; vızlama, vızıltı tanîn-endâz: Tınlayan, çınlayan teşrîf: Şereflendirme, şeref verme (BEO Sadâret Defteri, nr. 368, s. 14) bagal-gîr: Koltuk tutan, koltuğa giren buhûr: Tütsü bûs: Öpmek cerîde: Zabıtnâme, tutanak dâmen: Etek dâmen-bûs: Etek öpmek dühûl: Girme, giriş esbak: Öncekinden daha önceki, geçmişten önceki halvet: Yalnız, tenha kalma, tenhaya çekilme hitâm: Son, nihâyet; bitme, tükenme ihvân: Ah’in cem‛i, sadık, samîmî, candan dostlar istîzân: İzin isteme, müsâade isteme karîb: Yakın kerrâke: Yünden veya yünlüden yapılmış hafif kumaş kıyâm: Ayağa kalkma, kalkma, ayakta durma ku‛ûd: Oturma levâzımât: Gerekli olan şeyler ma‛kūd: Akd olunmuş, bağlanmış, bağlı ma‛zûr: Özürlü, özrü olan mebnî: -den dolayı, ötürü; bina olunmuş, yapılmış mesdûd: Kapanmış, kapalı, tıkalı meşdûd: Sıkı, sıkıca bağlı, şedd olunmuş müşâvere: Danışma, bir iş üzerine konuşma müzâkere: Bir iş hakkında konuşma, danışma nusret: Yardım, Allâh’ın yardımı; üstünlük, başarı, zafer nüzûl: inme, konma pâye: Rütbe, derece pîş-rev: Önden giden re’fet: Merhamet etmek, acımak, esirgemek resm: Tören, merasim ricâl: Racül’ün cem‛i, adamlar, devlet adamları rüsûm: Usul, merasim 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II sünûh: şeref-sünûh: takbîl: tebdîl: tedârükât: tekellüf: tekmîl: teşyî‛: tevdî‛: tezkire: vâlâ: vürûd: Akla, hatıra gelme, içe doğma Şerefle akla gelen Öpme Değiştirmek; kıyafet değiştirmek Hazırlıklar; tedârükât-ı seferiyye: Sefer, harb hazırlıkları Külfetli, zahmetli iş görme Kemâle erdirme, bitirme, tamamlama Selâmetleme, uğurlama Bırakma, emânet etme; vedalaşma Pusula; hükümetten alınan izin kâğıdı Yüksek, yüce Geliş, gelme, varma, yetişme (BEO Sadâret Defteri, nr. 368, s. 18) a‛dâ: Adüvv’ün cem‛i, düşmanlar, yağılar âmâde: Hazır asâkir: Asker’in cem‛i, askerler avâtıf: Âtıfet’in cem‛i, karşılık beklemeden gösterilen sevgiler, iyilik severlikler avn: Yardım, yardım etmek bend: Bağ, yular, rabıta, bağlama derc: Sokma, arasına sıkıştırma gülâb: Gül suyu hasbe’l-iktizâ: Gerektiğinden dolayı, ötürü ihbâr: Haber verme inân: Dizgin; idare etme, yürütme irkâb: Bindirme irsâl: Gönderme, yollama işâ‛at: Haber yayma, herkese duyurma keşîde: Çekilmiş, dizilmiş, geçirilmiş kırâ’et: Okumak lede’l-ihbâr: Haber verildiğinde licâm: Hayvanın ağzına vurulan gem müteferri‛ât: Müteferri‛in cem‛i, teferru‛ edenler, bir kökten ayrılanlar, dal budak salanlar pîşgâh: Ön rikâb: Üzengi; büyük bir kimsenin katı, önü sedd: Kapama, tıkama; mani‛a, perde seng: Taş sevâhil: Sahil’in cem‛i, sahiller, kıyılar tard: Kovmak tasallut: Musallat olma, sataşma, başına ekşime tehyi’e: Hazırlama, hazır etme temennâ: Eli başa götürerek verilen selam teşrîfât: Protokol, büyük, resmî olan ziyaretlerde, kabul resimlerinde ve törenlerdeki uyulması gereken adetler, usuller tevkīr: Güzel karşılama, ağırlama, ululama vefîre: Çok, bol 77 78 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (Tapu Kadastro Arşivi, TD, nr. 118, s. 48-49) Kulunuzun arzı budur ki, Akdeniz’deki Para Adası’nın ruus cizye ve arazi haracları maktu (götürü) olup ancak dört-beş seneden beri hastalık dokunmasıyla adı geçen adadan beşyüz kişiden fazla reayanın öldüğünden ve bir kısmı da kaçtığından sahip oldukları tarlaları bozulup viran olmuşken sancak sahipleri maktu mallarını tamamen istediklerinden ödemeye güçleri yetmediğinden dolayı geriye kalan halkı da perişan olduğundan adı geçen adanın yeniden sayılması ricasını, ada halkı daha önce yüce huzurunuza arz ederek yardımlarınızı istediklerinde, durumlarına acıyarak sayımı için Defterhane-i amireden bu işe özel bir kâtip ve bir sayım memuru tayin ve adı geçen adada olan bütün köyler ve halk ve vergilerini doğru ve düzgün bir şekilde, gereği gibi dikkat ve özen göstererek ayrıntıları ile yazıp deftere geçirmek için yüz otuziki senesinde emr-i şerif verilmişti. Atanan kâtip ve sayım memuru kulunuzun getirdiği bu tahrir defteri gereğince, bütün ürünlerinin maktu‛u dörtyüz altmışdörtbin beşyüz akçe ve her bir hanesi üçyüz altmışar akçeden altıyüz bir hane baş vergileri (ruus cizyeleri) maktu‛u da ikibin yüz üç buçuk kuruşa ulaşıp, Hazine-i amire defterlerinde kayıtlı olan maktu‛ mallarının asıllarıyla karşılaştırıldığında ürünleri götürü vergilerinden yüz altmışaltıbin dörtyüz iki akçe ve ruus cizyeleri de maktu‛undan bin yüz yirmibeş kuruş kırılması (düşürülmesi) gerektiği hesap edilmiş ve kenarına yazılmıştır. Adı geçen ada halkının durumu, saadetli ve cömert Vezir Kaptan Paşa hazretlerine danışılıp ve bunun gibi bilgisi olanlardan da sorulduğunda, işin gerçeğinde, yukarıda izah olunduğu üzre birkaç seneden beri adı geçen ada halkı perişan olup durumları ve düzenlerinde zayıflık ortaya çıkıp burada sayılan malı dahi ödemeye güçleri olmayıp hallerine merhamet olunmazsa geri kalanlar da perişan olurlar diye adı geçen Vezir hazretleri ve diğer bilgisi olanlar haber verirler. Bu durumda, adı geçen ada halkına şimdilik bu sayım gereğince olan noksanlarına müsaade olunması gerektiği tarafınızdan bilindiğinde, bu tahrir defterinin yerinde saklanması ve bu şekilde maktu malları ve cizyeleri tahsil ve yüce Allâh dilerse bundan böyle yine keremli Vezir Kaptan Paşa hazretleri vasıtasıyla yoklanıp adı geçen ada halkının dağılanlar yerlerine gelip düzen buldukça, anılan eksik kalan tutar yine yavaş yavaş gereğine göre seneden seneye üzerine konulmak şartıyla bu tahrir defteri Defterhane-i amireye kayıt ve saklanıp Başmuhasebe ve Haslar kalemine de kayıt için özetlenmiş şekilde suretinin verilmesi konusunda ferman devletli, saadetli Sultanım hazretlerinindir. Doğrudur. Bu defterin, Defterhane-i amireye kaydedilip saklanması, Başmuhasebe ve Haslar kalemlerine de özet bir şekilde suretlerinin verilmesi buyruldu. 13 Rebiülevvel sene 1134. (BOA, TD, nr. 434, vr. 4a) Adı Geçen Sancaktaki İmroz Adası’nın Kanunu. Yeniden sayımı yapılıp adalet koruyucusunun eşiğine (padişah’a) arz olunduğunda, daha önce olan götürü(maktu‛) vergileri ve diğer bir kısım vergileri kaldırılıp, her gayr-ı müslime durumuna göre haraç konulup, evlileri yirmibeşer akçe ve bekarları yirmişer akçe ispençe verirler. Ve ektiklerinden öşür ve vergilerini her zamanki gibi öderler. Ve zeytin, ceviz, badem, bakla, pamuk, keten, ipek kozası ve diğer bunlara benzer ne varsa öşrünü verirler. Ve kovanlardan da alışıldığı üzre öşür verirler. Ve âdet-i ağnam hususunda, koçları koyunlarından ayrılmadığı için kuzusu bir vakte mahsus olmadığından, anasını emen kuzular beraber sayılmayıp koyun başına birer akçe verirler. Ve kanun üzre ağıl 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II vergisi verirler. Ve bağlarından olan ürünlerdenöşür verirler. Ve üretilen şıra için monapolya tutulur. Ve bid‛at-i hınzır iki canavardan bir akçe verirler. Ve bostan vergisi, sarımsak, fasulye ve geriye kalan bunlara benzer ne varsa öşür verirler. Ve adı geçen adadan dışaruya koyun geçse, koyun başına bir akçe ve iki kuzuya bir akçe gümrük verirler. Ve anılan adaya yabandan bir kimse koyun ve kuzu getirip satsa, koyun başına bir akçe ve iki kuzuya bir akçe gümrük verirler. Ve eğer satmayıp birkaç günden az veya çok durup ve sonra alıp başka yere gitse, adada satmayıp başka yere gittiği için iki koyuna bir akçe ve dört kuzuya bir akçe gümrük verirler. Ve adadan yabana giden şıralardan, gümrük vergisi olarak fıçı başına on ikişer akçe verirler. Ve adadan dışarıya at, katır ve sığır geçse, davar başına on ikişer akçe gümrük vergisi verirler. Ve kendi ihtiyaçları için dışardan davar getirirlerse gümrük vergisi vermezler. Eğer satmak içün getirirlerse on ikişer akçe gümrük vergisi verirler. Ve sekiz baş peynire bir akçe gümrük verirler. Ve tulum peyniri olduğunda, ister büyük ister küçük, her tulum başına üç akçe gümrük alınır. Yağ ve bal tulumu da böyledir. Ve dışarı giden hasır otundan birer akçe gümrük alınır. Ve turşu balığı gelirse bir kabakulaktan dört akçe ve yabandan gelen sığır derisinden bir akçe ve su sığırı derisinden üç akçe. Bu sayılanlardan başka yabandan her ne gelirse, ister biber, zağferan ve diğerleri, tutarları hesaplanıp yüz akçede dört akçe gümrük alınır. Ve adı geçen ada halkı, anılan şer‛î haklarını ve örfî vergilerini eksiksiz yerine getirdikten sonra Padişahın yüce emri gereğince olağanüstü vergilerden ve diğer örfî vergilerden bağışlanmış olmak üzre sultana ait yeni deftere kaydolundu. (BOA, TD, nr. 434, vr. 5a) Limni Adası reayasının kanunudur ki, Adı geçen vilayet yeniden yazıldığında bu şekilde emrolunup kaydolundu. Adı geçen adada bulunan zimmîler, güçlerine göre üzerlerine konan şer‛î haraçlarını padişah hassı için zabt olunmak üzere öderler. Evli olanlar yirmibeşer akçe ve bekar olanlar yirmişer akçe ispençe verirler. Timar sahibinindir. Ve ekip biçtikleri zahirelerinden öşür ve vergi verirler. Ve zeytin, badem, ceviz, ipek kozası, keten, bostanlar ve meyvelerden, olan yerde pamuktan ve diğer bunların benzerlerinden öşür verirler. Ve petek(bal) öşrü, petek vergisi diye kovan başına birer akçe verirler. Ve bağlarından, dönümü başına sekizer akçe dönüm vergisi verirler. Ve cürm-i cinâyet hususunda, eski kanun üzre hareket edilip, serbest timarlardan başka yerde meydana gelenlerin yarı bad-ı hevası sancak beyinin ve yarısı timar sahibinindir. Ve arus (gerdek) vergisi, olan yerde timar sahibinindir. Ve âdet-i ağnam hususunda, adı geçen adanın havası ılıman olup çoğu zamanlarda koçlar koyunlarından ayrılmadığından kuzuları bir mevsime mahsus değildir. Koyun vergisi toplandığı zaman, anasını emen oğlak ve kuzu sayılmayıp diğerleri sayılarak koyun başına bir akçe koyun vergisi ve ağıldan ağıla yirmidörder akçe ağıl vergisi verirler. Ve âdet-i ağnam toplandığında ağıl vergisi de birlikte alınıp padişah hassı olarak tutulur. Adı geçen ada halkı, şer‛î haklarını ve örfî vergilerini açıklanan şekilde ödedikten sonra kalede nöbetçi olanlarla kale yakınında olan limanı koruyanların dışındakiler, ada etrafındaki deniz kenarında karakollarını görüp gözetip muhafaza ederler. Diğer olağanüstü vergilerden ve örfî vergilerden bağışlanmak için ellerinde padişah fermanı vardır. Sancak beyleri tarafından aralarında subaşı olanlar yalı muhafazasına varmamak için oturak diye halktan her yıl akçe aldıkları, üzerlerine sonradan çıkarılmış bid‛at olduğundan, daha önce adı geçen vilayet yazıldığında arz olunup kaldırıldığı sultanın eski defterinde yazılı olup, şu anda eski karar gereğince oturak vergisinden gelir kaydedilmeyip kaldırıldığı hakanın yeni defterine kaydedildi. 79 80 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BOA, BEO Sadâret def., nr. 350, vr. 5b) Saferu’l-muzafferin on sekizinci Salı günü. Anılan günde kutlu hükümdar tarafından padişah mührü verilmesi konusunda hükümdarlığa layık yüce isteği buyurulduğundan, Reisülküttab Efendi, zamanında varıp cömertlik sahibi Şeyhülislam efendi hazretlerinin önüne düşüp Bâb-ı âsafî’ye geldiklerinde adet olduğu üzre karşılayıp ve arz odasında öğle namazı kılındığı gibi Baltacılar kethudası vasıtasıyla Enderun-ı humayuna davet ve cömertlik sahibi Şeyhülislam efendi ile birlikte giderek hükümdarın nurlar taşan huzurlarında ayakta durduklarında şevketli, kudretli, mehâbetli, âlemi elinde döndüren padişahımız efendimiz hazretleri bizzat mübarek hükümdara yaraşır elleriyle padişah mührünü Bermekî ahlaklı Vezirin ellerine verdi. Bir adet, ipek gümüş karışımı kumaşa dikilmiş üstlüklü, mutluluk vesilesi samur kürklü kaftan giydirildi. Ve bir adet sarsmayan güzel yürüyüşlü at verildi. Ve cömertlik sahibi Şeyhülislam hazretlerine de bir adet beyaz kürklü kaftan giydirildi. Ve bir adet ağır, koşucu, eyerli, kabaralı ve kesmeli benzersiz bir beygir verildiğinden binmiş ve vezirle birlikte olarak başlıklı ve kantoralı solaklar ve peykler ile Bâb-ı âsafî’ye varmışlar ve arz odasında cömertlik sahibi Şeyhülislam efendi ile sohbet ettikleri esnada, Padişah mührünün(sadrazamlığa tayin edilmenin) tebrikini gösteren Padişah mehterhane ve nevbethanesi ve Sadrazam mehterhaneleri dokuz kubbeyi çınlattılar. Ve teşrifat defteri gereğince hil‛atler giydirilmiş, hediyeleri ve bunun gibi peykler ve diğerlerinin bütün bahşiş ve hediyeleri Sadrazam tarafından ihsan buyurulmuştur. Noksanlardan uzak olan yüce Allah mutlu ve kutlu eyleye, amin. İstirahattan sonra, cömertlik sahibi Şeyhülislam Efendi hazretleri adet olduğu üzre uğurlanmıştır. (BOA, BEO Sadâret def., nr. 368, s. 14) 7 Cemaziyelevvel 1225’de pazar günü. Sefer hazırlıkları ve cihad için gerekli şeyler hakkında konuşup danışmaya Padişahın ifadesi zafer olan emri çıktığından adı geçen günde kıyafet değiştirerek saat beşte Bâb-ı âlî’de mevcut bulunmak üzre Kaymakam hazretlerinin yüce makamından yazılıp gönderilen davet pusulası gereğince Kaptanıderya keremli Vezir Hafız Ali Paşa hazretleri kılık değiştirerek kendi kayıklarıyla Unkapanı iskelesinden beş-on kişi çukadarlarıyla Bâb-ı âlî’ye gelip Binektaşı’na indiğinde Teşrifatî Efendi ve Kisedar ve Teşrifat halifesi ve Kapıcılar kethudâsı, Selam ağası koltuğuna girip önüne düşerek Arz odasına girdiğinde merhametli Kaymakam Paşa efendimiz de, sırtlarında yün cüppeleriyle kapı aralığına yakın yerde karşıladılar. Yerlerine oturduktan sonra peşkir, tatlı ve kahve merasiminin tamamlanmasının arkasından, önceden pusulayla davet olunup diğer odada mevcut ve bulunmaları adet olanlardan Anadolu Kazaskerliği rütbesiyle Köstendilli Tahir Efendi, öncekinden bir evvel Hazine kethudası olan Halil Efendi hazretleri, Kethuda Bey, Defterdar Efendi, Reisülküttap Efendi, Çelebi Mustafa Reşid Efendi, Yusuf Âgâh Efendi, Darphane Emini Ahmet Şakir Efendi ve Selim Sabit Efendi, işaret edilen iki kişi hazretlerinin huzurlarına girdiklerinde ayağa kalkarak karşıladılar. Kethuda Bey ve Reis Efendi hazretleri sadece Kaptan Paşa’nın eteğini öpmüşler ve adı geçen diğerleri ise her ikisinin (Kaptan Paşa ve Kaymakamın) eteklerini öptükten sonra kahve ve çubuk merasiminin yapılmasının arkasından meclis bağlanmış ve kapı sıkı sıkıya tutulup kapatılmış. Meşveretin bitiminde adı geçen efendiler dağılmışlar, ancak Kaymakam ve Kaptan Paşa tekrar oturmuşlar. Kahve, şerbet ve tütsü töreninin yerine getirilmesinden sonra Kaptan Paşa izin alarak Kethuda Bey ve Reisülküttap Efendiyi ziyaret etmiştir. Adı geçenler bir yerde beraber bulunduklarından ikisi birden oda kapısı dışında karşılayıp etek öpmüşlerdir. Yerlerine oturduktan sonra peşkir, tatlı ve kahve töreninin arkasından bir süre yalnız kalmışlar ve ondan sonra şerbet, tütsü ve uğurlama merasimlerini tamamlamakla, emanet verme törenini icra etmişler- 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II dir. Gerek adı geçen Kaptan Paşa hazretleri, gerekse diğer vezirler, kıyafet değişikliğiyle geldiklerinde Kapıcılar kethudası, Selam Ağası, Teşrifatî ile Kisedarı ve halîfesi karşılayıp uğurladıkları, geriye kalan Bâb-ı âlî ricali bu zahmete katlanmaktan mazur oldukları devletin çok eski usullerinden olduğuna binaen kardeşlerimin hatırlarında bir nişan olmak üzere bu tutanağa yazıldı. (BOA, BEO, Sadâret def., nr. 368, s. 18) Şu anda Kocaili sancağına tasarruf etmekte olan saygıdeğer kutlu Vezir Mehmed Husrev Paşa hazretlerinin Pazar günü Haydarpaşa’ya gelişi haber verildiğinde, çok sayıda asker ile İstanbul’a gelip Kaymakam Paşa efendimizin yedi çiftesi ve on adet üçer çifte kayıklar Haydarpaşa iskelesine gönderildiği ve Vezir iskelesine adı geçen için bir ve üç adet yedek, gedikli ağalar için dört adet takımlı hayvan ve yanındakiler için de takımlar gönderildi. Saat altıda geldikleri adı geçen Kaymakam Paşa hazretlerine yazılan davet pusulasına yazılarak anılan pusula Kapıcılar kethudasına verilip Husrev Paşa hazretlerine davete gönderildi. Yukarda zikredilen takımla Bâb-ı âlî’ye geldiğinde Muhzır Ağa ve Odabaşı Bostanî Ağa Büyükkapı önünde törenle gelen vezirleri karşıladılar. Beraberinde olarak üzengi taşına kadar geldiler. Kapıcılar Kethudası ve Selam Ağası Üzengi taşında karşılayıp koltuğuna girdiler. Kapı görevlileri de orta kat merdiveni yukarısında karşılayıp selamladıktan sonra önüne düşüp Arz odasına giriş esnasında merhametli Kaymakam Paşa efendimiz merdiven aralığında karşılayarak etek öpmeye varır gibi saygı gösterdiler. Oturduktan sonra kapı görevlilerinin selamlayarak dışarıya çıkmasıyla bir müddet yalnız kaldılar. Peşkir, şerbet, gülsuyu ve tütsü merasiminden sonra Teşrifatçı selamlayarak ayağa kalktı. İçi sırf iyi kalite serasere dikilmiş samur, Kapıcılar Kethudası elinde hazır olduğu halde, Varna tarafına ve o civarlara sataşan düşmanları Hakk’ın yardımıyla bozguna uğratıp kovmak ve korunması gereken yerleri sıkıca tıkayıp kapatmak üzre Padişahın yüce iyiliğinden olarak Varna tarafı ve Karadeniz sahilleri komutanlığı saygıdeğer Vezir Husrev Paşa hazretlerine verildi diye Teşrifatçı açıkça okudu. Ve memuriyetini herkese duyurmakla seraser giydirildi. Arz odası kapısı dışında olan kapı görevlileri önüne düşerek Kethuda Bey hazretlerine geldiklerinde sadece adı geçen Paşa hazretlerine peşkir ve tatlı, mecliste bulunan diğer Kethuda Bey, Reisülküttab Efendi, Defterdar Efendi ve Çavuş Ağa hazretlerine ise yalnız kahve ve çubuklar verildi ve biraz sohbet edildi. Arkasından şerbet, tütsü ve gülsuyu verildikten sonra hareket edildi. Kapıcılar Kethudası ve Selam Ağası koltuğuna girdiler. Kethuda Bey ve kapı görevlileri önüne düşerek orta kat merdiveni yukarısında uğurlandılar. Etek öpme töreni icra edildikten sonra, önceden Padişah tarafından ihsan edilen ve üzengi taşında hazırlanmış olan bir adet koşumlu atın, önce üzengisini sonra gemini öperek bindirildi. Daha önce Bâb-ı âlî’ye geldiği takımla Cömertlik sahibi Şeyhülislam hazretlerine ve ondan sonra Kapı Kethudası Selim Sabit Efendi konağına gittiler. Hangi vezir olursa olsun, Padişah tarafından donatılmış at ihsan edildiğinde Bâb-ı âlî’de üzengi taşına çekilerek bindirilmeden önce kendileri ihtar olunarak birinci olarak üzengisini ve ikinci olarak dizginini öpmek, sadrazam olanlar tarafından çekilen atın ise yalnız gemini öpmekle bindirmek teşrifat(protokol) kaidesinden olduğundan gerektiğinde hatırda iz bıraksın diye ihtarında ihmal olunmaması için işaret olunmuştur. Terim Sözlüğü Âdet-i ağnâm: Resm-i ganem ve ağnam resmi de denilen ve Osmanlı Devleti’nde küçükbaş hayvanlardan alınan şer‛î bir vergidir. Bu vergi, koyun ve keçiler yavruladıktan sonra genellikle Nisan ayında, kuzular ve oğlaklar da sayılmak suretiyle alınırdı. Devirlere ve bölgelere göre değişiklik göstermekle beraber ortalama olarak iki koyuna bir akçe alınmaktaydı. (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü[bundan 81 82 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II sonra, OTDTS-Pakalın], I, s. …; Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı[bundan sonra, OTL], s. 7; Fehmi Yılmaz, Osmanlı Tarih Sözlüğü[bundan sonra, OTS, s. 16.) Arz: Bir büyüğe sunma, takdim, resmî bir evrakın padişaha sunulması manalarına gelir. Osmanlı diplomatiğinde de hemen hemen aynı manada kullanılmıştır. Genelde resmî görevlilerin bir konu hakkında bilgi vermek veya dilekte bulunmak üzere sundukları resmî mahiyetteki belgeler arz adını alır. (Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili-Diplomatik[bundan sonra, Diplomatik], s. 217.) Arzuhâl: Resmî görevlilerin ve reayanın özel dilek ve şikâyetlerini dile getirdikleri ve üst makama sundukları belgelere denilmektedir. Dilekçe, istid‛â. (Diplomatik, s. 217; OTS, s. 38) Arz Odası: Topkapı Sarayı’nda üçüncü kapıdan, yani Bâbü’s-sa‛âde’den girince hemen karşıdaki odadır. Padişahlar, arz günlerinde Sadrazam ve diğer Dîvân üyelerini burada kabul ederdi. Ayrıca yabancı elçiler de bu odada padişahın huzuruna çıkarlar ve namelerini ve hediyelerini takdim ederlerdi. (OTL, s. 20; OTS, s. 38.) Avârız-ı Dîvâniyye: Harp, kıtlık, sel vs olağanüstü durumlarda aynî, nakdî ve bedenî olarak halktan alınan örfî bir vergi türüdür. Bu vergi başlangıçta sadece olağanüstü durumlara münhasır iken daha sonra daimî hale gelmiştir. Önceleri normal haneler esas alınarak tahsil edilirken, daha sonra iktisadî vaziyetin bozulmasıyla, şehirlerin zenginlik durumlarına göre bölgeden bölgeye değişen 3, 5, 7, 10, 15 normal hane bir araya getirilerek bir avarız hanesi itibar edilmiş ve vergi bu özel tahrirlere göre toplanmıştır. (OTL, s. 23; OTS, s. 44; DİA, Avarız md.) Bâb-ı âlî: Sadrazamların Divân-ı humâyûn’dan bağımsız bir yönetim merkezine kavuşmaları üzerine18. yy sonlarından itibaren sadrazamlık dairesine veya paşa kapısına verilen ad. 19. yüzyıldan itibaren hükûmet idaresinin merkezi ve hükûmetin resmî adı olarak kullanılmıştır. (OTS, s. 51; OTL, s. 27) Bâd-ı hevâ: Osmanlı devrinde alınan vergilerden biri. Rüsûm-ı örfiyyenin tekâlîf-i örfiyye kısmındandır. Bu vergi bulunduğu bölgenin kanun ve geleneğine göre her yıl para olarak sahib-i arz tarafından toplanırdı. (OTL, s. 29) Beylikçi: Beğlikçi veya Divan kaleminin şefi olan görevliye denir. Resmî unvanı Beğlikçi-i Dîvân-ı humayundur. Reisülküttaptan sonra bütün Divan-ı humayun kalemlerinin en büyük amiridir. Bu kalem Divanda müzakere olunan evrakı gereken yerlere gönderir, Divan sicillerini tutar, ferman ve beratlar burada yazılır, yabancı devletlere ve azınlıklara ait meselelerin ahidnamelere ve hukuka uygunluğu burada incelenir, ayrıca her türlü anlaşmalar, kanun, nizamname ve talimatnameler burada saklanırdı. (OTL, s. 43) Buyuruldu: Türkçe buyurmak masdarından yapılmış bir isim olan buyuruldu, Osmanlı diplomatiğinde sadrazam, vezir, defterdar, kazasker, kaptan paşa, beylerbeyi gibi yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terimdir. Buyurulduları, 1- şekil bakımından, beyaz üzerine buyuruldular ve telhîs/takrîr üzerine buyuruldular; 2- yazıldıkları yer bakımından merkez ve taşrada yazılan buyuruldular olmak üzere sınıflandırmak mümkündür. (Diplomatik, s. 197-198) Büyük Kal‛a Tezkireciliği: Diğer adı Büyük Kal‛a Kalemi. Mora ve Arnavutluk dışında Osmanlı ülkesinde mevcut büyük müstahkem mevki ve kalelerin askerlerinin maaşları ile bunların erzak, cephane ve tamirat gibi işlerine ve bulundukları bölgenin yerli kulu askerinin yoklamalarına bakan maliye kalemi. (OTS, s. 88) Cerahor: Osman Gazi devrinden bir müddet sonra Osmanlı ordusunda bulunduğu anlaşılan ve daha ziyade geri hizmetlerde kullanılan ücretli ve muvakkat bir zümre. Sonraları askerlikle alakaları kalmamış, kale tamiri, köprü kurulması, maden işçiliği ve yol yapımında kullanılmak üzere ücretle toplanır olmuşlardır. Cerahorluk, zamanla az ücretli bir nevi ırgatlık angaryası haline gelmiştir. (OTL, s. 64; OTS, s. 93) 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Cizye: İslam devletinde, devletin tebeası olan gayr-ı müslim reayanın büluğ çağına ermiş, genellikle 14-75 yaş arası, aklî ve bedenî her hangi bir kusuru olmayan hür erkeklerinden alınan baş vergisidir. Bu vergiyi ödeyen gayr-ı müslim halk, devletin mutlak himayesinde olarak her türlü zıraat, ticaret ve san‛at faaliyetinde bulunur, ibadet, adet ve günlük yaşayışlarını serbestçe ifa ederlerdi. Maddi durumu elverişli olmayanlardan bu vergi talep edilmez, diğerleri ise yine refah seviyelerine göre a‛lâ, evsat ve ednâ olmak üzere üç sınıfa ayrılarak cizye vergileri tahsil edilirdi. Islahat fermanından sonra cizye vergisi kaldırılmıştır. (DİA, Cizye md.) Cürm ü Cinâyet: Devlete ait toprakları vakıf veya dirlik suretinde kullanan hakiki veya hükmî şahıslardan, bu topraklar içindeki halktan işlenen suçlara, suçluların kovalanmasına ve cezalandırılmalarına karşılık olarak alınan bir tür vergi olup miktarı bölgelere göre değişiklik arz etmekteydi. Serbest timarlarla serbest vakıflarda, zeamet ve haslarda cürm ü cinayet resmi, sipahiye veya vakıf sahibine; öbür toprak dirliklerinde ise sancak beyine veya subaşıya aitti. (OTL, s. 68; OTS, s. 101) Çukadar: Enderun odalarından en muteberi olan Has odaya mensup en yüksek ağalardan üçüncüsü. Silahdardan sonra ve Rikabdardan evvel gelirdi. Çukadarlık, Çelebi Sultan Mehmed zamanında ihdas edilmiştir. Alaylarda ata binerek padişahın arkasından gider ve yağmurluğunu taşırdı. Hükümdarın kaftanlarına ve kürklerine bakmak da bunun vazifesiydi. Bayramlarda hükümdar camiye giderken ve diğer merasimlerde halka para serpmek de görevleri arasındaydı. Silahdar bulunmadığı zaman ona vekalet eder, terfi ettiğinde silahdar olurdu. Saray dışında bir hizmete tayin edildiğinde kendisine Beylerbeyilik verilirdi. (OTL, s. 77; OTS, s. 117-118) Enderun-ı Humâyûn: Topkapı Sarayı’nın üçüncü kapısı olan Babüssaade veya Akağalar kapısından sonra başlayan kısma verilen isim. Osmanlı Devleti’nde idarî ve askerî kadronun yetiştirilmesi için teşkil edilen saray eğitim kurumu. XV. Yüzyıldan itibaren medrese dışında en önemli eğitim kurumu niteliğini taşır. Enderunda eğitim gören kişiler devşirme usulüyle temin edilir. Devşirilen çocuklar, bir müddet Türk ailelerin yanında kalarak Türkçeyi, İslami esasları ve Türk örf ve adetlerini, adabı öğrenirler. Daha sonra Edirne, Galatasaray ve İbrahim Paşa sarayı mekteplerinde eğitilirler. Bunlara acemi oğlanı denirdi. Bu saray mekteplerinden mezun olan acemi oğlanları çeşitli askerî birliklere dağıtılırlar, içlerinde üstün kabiliyetli olanlar ise Enderun mektebine alınır, burada daha yüksek bir eğitime tabi tutulurlardı. Enderun’daki eğitim her birine oda ve koğuş tabir edilen yedi kademede gerçekleşirdi. Bunlar sırasıyla, Büyük ve Küçük odalar, Doğancı Koğuşu, Seferli Koğuşu, Kiler Odası, Hazine Odası ve Has Oda idi. Buradaki eğitimi sonuna kadar götüremeyen acemi oğlanları yine ara sınıflardan çıkma adıyla ayrılarak çeşitli askerî birliklere katılırlardı. (DİA, Enderun md.; OTL, s. 98; OTS, s. 160) Fermân: Dîvân-ı Humâyûn veya Paşakapısı’ndaki dîvânlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve üzerinde tuğra bulunan padişah emirlerine verilen addır. Ferman kelimesi tek başına kullanılmaz, padişaha ait olduğunu gösteren bir takım ibarelerle birlikte kullanılırdı. Bunlar, fermân-ı âlî-şân, fermân-ı humâyûn, fermân-ı pâdişâhî, fermân-ı şerîf vb idi. Fermanlarda mutlaka fermân kelimesi kullanılırdı. (Diplomatik, s. 99-100) Gedikli Ağalar: Sadrazam, vezir, beylerbeyi ve ilmiye sınıfından olan devlet erkânının kapısında, sivil ve resmî her türlü işlerinde hizmet eden adamlarına genel olarak kapı halkı adı verilmekteydi. Hüddâm ve tevâbi‛ de denilen Gedikli Ağalar, beş kısım olan sadrazamların kapı halkının üçüncü kısmını oluşturmaktaydı. Kapı halkının ilk dört kısmının amiri, aynı zamanda Gedikli ağaların da amiri olan Silahdar ağa idi. Gedikli ağalara, Dış ağalar ve Bıyıklı ağalar da denirdi. (OTL, s. 174; OTS, s. 314) Gedikli Çavuş: Dîvân-ı humâyûn çavuşlarının kıdemlileri. Dîvân-ı humâyûn çavuşlarının asıl vazifeleri, dîvân günlerinde hizmet, mübaşirlik ve icra kuvvetlerine yardım 83 84 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II etmektir. Bunların bir kısmı ulufeli bir kısmı da timarlı ve zeametli olurlardı. Gedikli Çavuşlar, işte bu ikinci kısma denirdi. Gedikli çavuşlar, bazan mühim bir fermanı eyaletlere götürmek, büyük bir devlet memurunu katl veya sürgün etmek gibi vazifeleri icra ederler, bazan da elçilikle yabancı devletlere gönderilirlerdi. Padişahlar şehirde alayla gezerken veya camiye giderken, Dîvân-ı humâyûn çavuşları önde yürürler ve “savulun” diye bağırarak yol açarlar, sefer zamanı padişahla birlikte harbe giderler, cüluslarda ve bayram tebriklerinde alkış tutarlardı. (OTL, s. 87-88; OTS, s. 195) Harâc: İslam hukukuna göre müslüman olmayanların ödemekle yükümlü oldukları vergi. Osmanlı uygulamasında, hem haracî araziden ve mahsulâtından hem de müslüman olmayan şahıslardan kişi başına alınan vergi demektir. Şahıslardan alınanlarına harâc-ı ruus (diğer adıyla cizye), topraktan alınana harâc-ı arazî denirdi. Arazi haracı da iki kısma ayrılır. Birisine, harâc-ı mukāseme adı verilir ve topraktan elde edilen mahsulün mikdarına göre alınırdı. Diğerine ise harâc-ı muvazzafa denilir ve toprağın verim durumu göz önünde bulundurulmakla beraber arazinin yüz ölçümüne göre alınırdı. (DİA, Harâc md.; OTL, s. 134; OTS, s. 218-219) Hâce: Aslı Farsça olan kelime, Türkçede daha ziyade hoca şeklinde kullanılır. Osmanlı döneminde özellikle sıbyan mektebi muallimleri ve medrese uleması bu unvanla anılmıştır. Ayrıca şehzade muallimlerine de hoca tabir edilirdi. Kelimenin çoğulu, Osmanlı Devleti’nde Farsça aslına uygun olarak hâcegân şeklinde telaffuz edilmiş ve farklı manada kullanılmıştır. Bu şekliyle bürokraside çalışan memurları ve kâtipleri ifade etmekteydi. Hâcegân-ı Dîvân-ı humâyûn denilen bu memurlar, Dîvân-ı humâyûn ve Paşa kapısında bulunan kalem şefleri, maliye ve kapıkulu ocakları kâtipleri, tersane emini, şehremini, darphane emini, teşrifatçı, tophane, baruthane müdür ve nazırlarından ve buna benzer memurlardan oluşmaktaydı. Haremeyn Muhâsebecisi: Haremeyn denilen Mekke ve Medine’de bulunan mukaddes mekanlar ve yine buradaki diğer hayır eserlerinin masraflarını karşılamak üzere kurulmuş olan Haremeyn vakıflarının muhasebe işlerini yürüten kalem(büro) amirine verilen isim. (OTS, s. 223) Haremeyn Mukāta‛acısı: Haremeyn vakıflarına ait mukāta‛a ve gelirlerin ve MekkeMedine’ye gönderilen surrelerin kayıtlarını tutan, bunlarla ilgili muameleleri yürüten kalemin başındaki amir. (OTS, s. 223; OTL, s. 138) Hüccet: Delil, vesika, sened manalarına gelir. Osmanlı diplomatiğinde ise şer‛î mahkemeler tarafından verilen, ilamdan farklı olarak hüküm ihtiva etmeyen; sadece kadı huzurunda iki tarafın anlaşmaya vardıklarına dair kadının tasdikini ihtiva eden bir belgedir. Hüccetler çok çeşitli hususlar için tertib edilmiş olup kadılar tarafından tanzim edilen bir nevi noterlik belgeleri olarak kabul edilebilir. Hüccetler, kadı huzurunda tesbiti yaptıran şahsın eline verildikten başka şer‛iyye sicillerine de işlenirdi. Bunlarda yapılan tesbitlere göre, alım-satım, kira, nafaka, vekâlet, vasiyet, kefâlet, şehâdet, ferağ, borç, hibe, rüşdün isbatı, nezir, keşif, sulh, irsaliye vs konularda hüccetler bulunmaktadır. (Diplomatik, s. 350) Istabl-ı Âmire: Saraya ait binek ve yük hayvanlarının barındırıldığı yer, saray ahırı. Mirâhur-ı evvel ve mirâhur-ı sânî adlı iki amiri ve emrinde çalışan birçok görevli ve hizmetli vardır. 19. yüzyılda Istabl-ı âmire müdürlüğü olmuştur. (OTS, s. 260) İ‛lâm: İlim kökünden gelen i‛lâmın manası “bildirme, anlatma” demektir. Hukuk terimi olarak i‛lâm, bir davanın mahkemece nasıl bir hükme bağlandığını gösteren belgeyi ifade etmektedir. Ancak, Osmanlı diplomatiğinde kadıların şer‛î mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdikini temin maksadıyla şeyhülislamlığa; veya her hangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makamlara yazdıkları resmî yazılar için de i‛lâm tabiri kullanılmıştır. (Diplomatik, s. 345) 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II İlmühaber: Bir daireden diğer daire veya dairelere, her hangi bir husus, bir karar veya bir hükmü bildirmek üzere yazılan belgelere “ilmühaber” adı verilir. İlmühaberlerde elkab bulunmaz. Çok kere bir irade, bir buyruldu veya arzuhalden bahisle doğrudan doğruya konuya girilir. İlmühaberin yazılış sebebine göre metin kısa veya uzun olabilir. (Diplomatik, s. 295) İrâde: Arapça bir kelime olan irade, “dileme, isteme, meram, emir, ferman” manalarına gelmektedir. İrâde-i seniyye ise padişah emri manasına gelmekte ve sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sözlü irâde-i seniyye, padişahın sadrazama bizzat tebliğ ettiği emir karşılığı kullanılan bir tabirdir. Osmanlı diplomatiğinde irâde-i seniyye veya çok kere kullanıldığı gibi kısaca irâde terimiyle özel bir belge türü kasd edilmektedir. Bu da, padişahın emrinin mâbeyn başkâtibi tarafından sadrazama bildirildiği belgedir. (Diplomatik, s. 183) İspençe: Osmanlılarda tarımla uğraşan gayr-ı müslimlerden alınan bir çeşit örfî vergi. Çift resminin karşılığı bir çeşit baş vergisi mahiyetini taşır. Muhtemelen köylünün timarlı sipahiye karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu bazı hizmetlerin paraya çevrilmesiyle ortaya çıkmıştır. (DİA, İspençe md.; OTS, s. 286) Kā’ime: Arapça asıllı bir kelime olup 1. ayakta duran, 2. bir şeyin yerine geçen manalarını ifade eden kā’im kelimesinden gelmektedir. Belge bahis konusu olduğunda ikinci manası geçerlidir. Osmanlı diplomatiğinde kā’ime terimi, iki ayrı tür belge için kullanılmıştır: arîza yerine geçen kā’imeler ve tezkire yerine geçen kā’imeler. Arîza yerine geçen kaimeler: Arîzaların alt makamdan üst makama yazılmasına karşılık kaimeler üst makamdan alt makama yazılırlar. Tezkire yerine geçen kaimeler: Bunlar hazine tezkiresi hazırlanmasını temin için yazılırlardı. Maliyenin ruznamçe ve başmuhasebe kalemleri dışındaki mukataa, mevkufat, cizye vs. kalemlerinde hazırlanırlardı. (Diplomatik, s. 275-277) Kapan: 1.Kamuya ait yerlerde kullanılan büyük tartı aleti. 2. Büyük şehirlerde zahire ve erzak türünden ihtiyaç maddelerinin tartılıp vergilerin toplanması için bu tartı aletinin konduğu çarşı. Burada ticaret yapan kişilere kapan taciri, kapan tüccarı veya kapan hacıları denirdi. (OTS, s. 313) Kapıcılar Kethudası: Topkapı Sarayı’nda bulunan her çeşit kapıcının en büyük amiri. Kethudâ-yı bevvâbîn de denirdi. Dîvân-ı humâyûn’da hizmet eder, padişahla sadrazam arasındaki sözlü veya yazılı haberleşmeyi kapı ağası ile birlikte sağlardı. Padişahların dışarı çıkışlarında onlara refakat eder, her zaman hizmetine hazır olarak beklerdi. Cuma ve bayram alaylarında hükümdara sunulan dilekçeleri toplardı. (OTL, s. 174; OTS, s. 316) Kethudâ Bey: Diğer adı kethudâ-yı sadr-ı âlî yada sadaret kethudâsıdır. Sadrazamın dahiliye nazırı derecesindeki yardımcısıdır. Sadaret makamından çıkan siyasî, askerî, malî ve idarî bütün işler bunun elinden geçerdi. Sadaret makamına takdim edilen evrak üzerine sadrazamın pençe denilen işaretini ve buyruldu şifresini yazar, sadrazam buna göre evrak üzerinde işlem yapardı. Bunların müstakil daireleri ve kalem katipleri vardı. 1835 yılında mülkiye nezaretine, 1837 yılında da dahiliye nezaretine çevrilmiştir. (OTS, s. 340) Kîsedâr: 1-Osmanlı Devleti’nde Dîvân, sadaret ve maliye kalemleri gibi resmî dairelerdeki evrak memuru. Bazan bir kalem bunların idaresinde de olabilirdi. Mesela tahvil kaleminin amirine tahvil kesedarı, ruus kaleminin amirine de ruus kesedarı denirdi. Kisedar efendiye halk arsında kesed efendi denirdi. 2- Saraylıların paralarının hesabını tutan ve saklayan kalfalar. (OTL, s. 182; OTS, s. 351) Mehterhâne: Osmanlı Devleti’nin resmî, askerî mızıka takımı. Sultanlık ve hakimiyet göstergesi olarak günde üç defa nevbet adıyla müzik icra ederlerdi. Mehterhâne-i Âl-i Osman, tabl-ı Osmânî, tabl-ı Âl-i Osmân, mehterân-ı tabl u alem-i hassa adlarıyla anılan padişah mehterhanesi saltanat sancaklarını taşımak ve korumakla görevli alemdarlar ile musiki icrasını gerçekleştiren tabl mehterleri olmak üzere iki bölükten oluşur, 187-237 85 86 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II arasında değişen sayıları ise savaş zamanlarında iki katına çıkardı. Bir diğer mehterhane ise, çadır ve çadır malzemeleri imal eden yerdir ki buna da mehterân-ı hayme denilmekte idi. (OTL, s. 215; Ots, s. 411) Mektûbî: Büyük devlet adamlarının özel kalem müdürleri. Bunlar bağlı oldukları yere ve daireye göre mektûbî-i sadr-ı âlî, mektûbî-i nezâret, mektûbî-i vilâyet vs. şeklinde adlandırılırlardı. (OTS, s. 415) Mevkūfât: 1-Herhangi bir masraf veya tahsisten arta kalanlar ile boş kalan memuriyet veya timar dirliklerinden devlete intikal eden gelirler. Buna mevkuf akçe de denirdi. 2Vakfedilmiş mallar. 3- Belli bir süre bekletilmiş mal veya para. Bu tür işlere, bâb-ı defterî kalemlerinden başdefterdarlığa bağlı mevkūfât kalemi bakardı. Mevkufat kaleminin, mevkuf akçenin hazineye intikali işlemlerini yapmak, arazi tahriri yapıldıkça defter harici olarak ortaya çıkan araziyi hazine namına zabt etmek gibi görevleri vardı. Bundan başka, avarız hanelerinin tahrir ve tesbiti ve buralardan yapılacak miri mübaya‛a ve nakliye işlemleri de yine mevkufat kaleminin görevlerindendi. (OTL, s. 223; OTS, s. 428) Mirâhûr-ı Evvel: Saraya ve özellikle padişaha ait hayvanlarla ilgilenen Istabl-ı âmire teşkilatının başı. Büyük mirahur da denilen mirahur-ı evvel, özengi veya rikab ağalarındandı. Mirahur-ı evvel ayrıca has ahıra ait çayır ve koruların da idarecisi idi. (OTL, s. 161; OTS, s. 437) Muhassıl: Devlete ait cizye, aşar, adet-i ağnam, imdad-ı seferiyye ve imdad-ı hazeriyye, salariyye, mukabele, bedel-i nüzül, avarız, ispençe vb. vergilerin tahsilini yapan görevliler. Muhassılın unvan ve yetkileri dönemlere göre değişiklik göstermiş olup vergi toplamanın yanı sıra idari görevler de üstlenmişlerdir. Genellikle büyük haslar ve zeametlerin vergi gelirlerini toplayan bu görevliler, taşrada yerinde tesbit edilirdi. Muhassıllar, zamanla kendi bölgelerinde nüfuzlu kişiler haline gelerek mahalli idarede yeni bir sosyal sınıfın ortaya çıkmasına zemin hazırladılar. (DİA, muhassıl md.; OTS, s. 451) Muhzır: Mahkemelerde davalı ve davacıyı mahkeme huzuruna getiren görevli, mübaşir. Bunların sayıları mahkemenin büyüklüğüne göre-kazasker mahkemesi gibi-birden fazla olabilirdi. Başlarındakine de muhzırbaşı denirdi. (OTS, s. 454) Mukāta‛a: Osmanlı maliyesinde vergi gelir birimini ifade eden bir terim. Arapça “kesmek” manasına gelen kat‛ kökünden türeyen mukata‛a, kesişmek demektir. Başlangıçta vergilerin belirli bir meblağ karşılığında iltizama verilmesi anlamında mukataaya vermek, mukataaya almak, mukataaya tutmak veya sadece mukataa tabirleriyle kullanılmıştır. Zamanla iltizam konusu olan vergi birimi anlamına doğru kaymış, 16. yüzyıldan neredeyse 20. yüzyıla kadar Osmanlı malî metinlerinde mukataa kelimesi “hazineye ait bir kısım vergilerden oluşturulmuş birer malî birim” mahiyetini kazanarak bu manada kullanılmıştır. (DİA, Mukata‛a md.; OTS, s. 456) Monapolya/Monopolye: Tekel. Osmanlı Devleti’nin şarap ve şırada uyguladığı tekelcilik. Gayr-ı müslimlerin şarap ürettiği yerlerde uygulanırdı. Üretilen şarabın 1/10’u timar sahibine verilirdi. Timar sahibi topladığı şarapları satıncaya kadar iki ay üreticinin şarap satması yasaktı. Bu nedenle fıçıları mühürlenirdi. Bu süre dolunca monopolye kalkar ve üretici şarabını satardı. (OTS, s. 442) Nüzül Emini: Osmanlı Devleti’nde savaş sırasında orduda ihtiyaç duyulan zahire hem satın alma hem de avarız nevinden bir vergilendirme ile temin edilirdi. Özellikle un ve arpadan başlangıçta aynî olarak daha sonra ise hem aynî hem de nakid olarak tahsil edilen bu vergiye nüzül ismi verilirdi. Gerek aynî olarak toplanan un ve arpa gerekse satın alma suretiyle temin edilen un ve arpanın yanı sıra diğer yiyecek maddeleri sefer sırasında orduda bulunan ve bu işlere nezaret eden nüzül emîni denilen görevliye teslim edilirdi. (DİA, Nüzül md.; OTS, s. 507; OTL, s. 238) 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Odabaşı: Yeniçeri ocağında ağa bölüklerinde başodabaşıdan ve cemaat ortalarında oda kethudasından sonra gelen en kıdemli zabit. Kışlada daimi surette orta ve bölüğü ile birlikte bulunur, sefer zamanı orta veya bölük çadırı denilen çadırda oturur ve odasının efradı çadırlarıyla onun etrafında toplanırdı. (OTL, s. 239) Öşür: Kelime manası onda bir demektir. Ziraî mahsullerden hasad zamanı alınan şer‛î bir vergidir. Verginin tahsîli ürüne bağlıdır. Ancak Osmanlı tatbikatında bu vergi manasına muvafık olarak onda bir şeklinde değil, değişen oranlarda tahsil edilmiştir. Vergi oranına, ürünün cinsi, toprağın verim durumu, sulama şekli, vergi tahsil edilen yerin yol üzerinde yada iç bölgelerde olması ve bu bölgelerde cari olan bir takım gelenekler de etki etmekteydi. (DİA, Öşür md.) Peyk: Çok hızlı yaya postacı sınıfı. Padişah bir yere giderken alayın en önünde yürür ve amirleri olan peykbaşı veya ser-peykân-ı hassa, solakbaşı ile birlikte padişahın yanında bulunurdu. Teşkilatlarına peykhane-i hassa ocağı denirdi. Mevcutları, başlangıçta 40 iken 16. yüzyılda 80’e daha sonra 150’ye çıkmıştır. Padişahın emirlerini hızla ve hiç durmadan yerine götürürlerdi. Bunlar az yemek yerler, zayıf ve çok çevik kişilerdir. Sürekli idman yaparlar. Küçük yaştan itibaren özel olarak yetiştirilirlerdi. Bir fikir vermesi açısından, peyklerin İstanbul Edirne arasını iki günde kat ettikleri söylenebilir. Peykler, zamanla posta hizmeti yerine süslü elbiseleri ve sorguçlarıyla saltanatın debdebesini göstermek için törenlerde kullanılır olmuşlardır. (OTL, s. 280; OTS, s. 529.) Resm-i Ağıl: Bk. Âdet-i ağnâm. Resm-i Arûs: Örfî tekâliftendir. Osmanlı Devleti’nde evlenen kadınların kocalarından alınırdı. Evlenenin bekar, dul, müslim ve gayr-ı müslim oluşu vergi mikdarını etkilerdi. Genel olarak müslüman bekar kızlar için 60, dul kadınlar için 30 akçe alınırdı. Gayr-ı müslimlerde bu mikdar, müslümanların yarısı kadardır. Kölelerden keza hür kadınların yarısı alınırdı. Kölelerin birbirleriyle evlenmeleri durumunda herhangi bir vergi alınmazdı. Tanzimatla birlikte bu vergi kaldırılmış, nikah harcı alınmaya başlanmıştır. (OTL, s. 19.) Rûznâmçe-i Humâyûn: Osmanlı Devleti hazinesine ait gelir ve giderlerinin günlük olarak kaydedildiği defter. İlk dönemlerde rûznâme denirdi. Bu defterin tutulduğu daireye rûznâmçe kalemi, kalemin amirine de rûznâmçeci adı verilirdi. Ruznamçe-i evvel ve ruznamçe-i sani olmak üzere ikiye ayrılırdı. (DİA, Ruznamçe md.; OTL, s. 37; OTS, s. 550.) Sadr-ı Anadolu: Anadolu kazaskeri için kullanılan tabir. Osmanlı Devleti’nde kazaskerlik müessesesi 1361/1362’de kuruldu. Başlangıçta ordudaki hukukî-askeri meseleleri halletmek ve seferlere katılıp davalara bakmak gibi görevleri vardı. Zamanla Osmanlı Devleti’ndeki kadıların ve müderrislerin tayin, azil, terfi ve diğer işlemleriyle uğraşmak başlıca görevleri arasına girdi. Önce bir olan kadıasker sayısı, 1481 yılından itibaren Rumeli kazaskeri ve Anadolu kazaskeri olmak üzere ikiye çıkarılmıştır. Kazaskerler divan üyesidirler. Şer‛î hukuk ve yargı ile ilgilenirler. Divanda bazı büyük davalara bakarlar, ayrıca kendi konaklarında da haftanın belirli günleri divan kurup (ikindi divanı) dava dinlerlerdi. İstanbul kadısı terfi ederse Anadolu kazaskeri olur, Anadolu kazaskeri terfi ederse Rumeli kazaskeri olurdu. (DİA, Kazasker md.; OTL, s. 181; OTS, s. 330) Sahh: Doğrudur anlamındaki sahihtir kelimesinin kısaltması olan bir işaret. Ferman, berat ve resmî belge ve kayıtların doğruluğunu temin için üzerine konurdu. Bu işaretin yazılmasına sahh çekmek denirdi. Divanda resid muamelesi tamamlanmış, yani reisülküttab tarafından incelenerek her şeyi yolunda olduğu görülen evrak, son olarak sadrazam tarafından görülür ve bir daha incelendikten sonra sadrazam, ya kendi eliyle sahh işaretini çeker ya da gözü önünde tezkireci tarafından bu işaret belge üzerine çekilir, bundan sonra fermanı yazılmak üzere divan kalemine gönderilirdi. Divan kaleminde yazılan ferman daha sonra evrakıyla beraber nişancıya gelir ve onun da incelemesinden sonra tuğrası çekilirdi. Üzerinde sahh işareti olmayan evrakın fermanı yazılmazdı. (OTS, s. 560) 87 88 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Selam Ağası: Sadrazamın ve bazı vezirlerin maiyetinde bulunan bir memur. Vazifesi teşrifatı/protokolü idare etmektir. Sadrazam ve vezirlerle görüşmeye gelenleri karşılar, onların belli bir tertip ve sıra ile efendisinin huzuruna çıkmasını sağlardı. (OTL, s. 310; OTS, s. 574) Serbest Timar: Timarların biraz daha imtiyazlı sınıfı. Bulundukları bölgenin örfî ve şer‛î bütün vergileri serbest timar sahibine ait olduğundan gelirleri diğerlerine göre daha fazladır. Ayrıca serbest timar sahipleri sefer zamanı haricinde sancak beylerinin emrinde sayılmazlar ve her ne olursa olsun timarlarına kimse giremezdi. O kadar ki, topraklarında bir suçlu bulunsa, sancak beyinin adamları gelip takip edemezler ve tutuklayamazlardı. Ancak timar sahibi kendisi yakalayıp teslim ederdi. (OTL, s. 312) Solak: Yeniçeri cemaat ortalarının 60-63. Ortaları. Solak ortaları, solakan-ı hassa da denirdi. Amirleri olan dört yaybaşıya da solakbaşı denirdi. Solaklar cesur, güçlü, kuvvetli, terbiyeli yeniçerilerin aralarından seçilirler ve padişahın muhafız bölükleri görevini yaparlardı. Hükümdarın atının sağında giden dört solak başıdan ikisi ok ve yay kullanırken hükümdara arkalarını dönmemek için oklarını sol el ile çektiklerinden kendilerine bu isim verilmiştir. Bunların bir kısmı barış zamanında, padişah gezintilerinde ve Cuma selamlıklarında süslü elbiseleriyle göstermelik olarak bulundurulurlardı. (OTS, s. 591; OTL, s. 137) Tahrîr: Kelime manası, yazmak, kaydetmek demektir. Osmanlı tarih terimi olarak ise, fethedilen bölgelerin, iktisadî ve sosyal vaziyetini, mülkiyet ve tasarruf sistemini, demografik yapısını, vergiye esas olacak zenginlik durumunu tesbit etmek için yapılan sayım ve kayıt işlemini ifade eder. Fetihler haricinde de, aradan geçen süre içinde yukarda zikredilen hususlarda çeşitli sebeplerle meydana gelen değişiklikleri belirlemek maksadıyla yine tahrir yapılırdı. Bu süre kanunda otuz sene olarak belirlenmişse de, daha uzun veya daha kısa olabilirdi. Tahrir yapan memura muharrir veya ilyazıcı denirdi. Mufassal ve icmal olmak üzere iki ayrı deftere kaydedilirdi. (OTL, s. 327; OTS, s. 618) Takrîr: Arapça “karar”dan tef‛îl babından bir kelime olan “takrîr”, yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma manalarına gelir. Diplomatik bakımından ise takrîr, bir işi yazılı olarak ilgili merci‛e bildiren bir tür belge için kullanılmıştır. Bu merci‛, padişah ve sadrazam olabileceği gibi daha alt kademede bir vazifeli de olabilirdi. Takrirlerde elkab bulunmaz. (Diplomatik, s. 214) Tekâlîf-i Örfiyye: Şer‛î vergilerin dışında kalan vergilerin tümü. Bunların çeşitleri ve oranları eyaletlerin kanunnamelerinde belirtilmiştir. Bu vergilerin başlıcaları, mücerred, raiyyet, çift, bennak, ispenç, bad-ı heva, cürm ü cinayet, arusiyye, ihtisab, çift bozan, tapu, bağ-bağçe ve bostan, kovan, çift ve ağıl, yaylak ve kışlak, balta, yava ve kaçgun, gümrük vergisi vs idi. (OTS, s. 637; OTL, s. 331) Telhîs: Aslı Arapça olup “lahhasa” kökünden gelen telhîs, hulasa etmek, özetlemek demektir. Osmanlı diplomatiğinde, genelde alt kademedeki vazifelinin, bir meselenin safhalarıyla ilgili olarak üst kademedeki vazifeliye yazdığı özete de aynı ad verilmekle beraber “telhîs” tabiriyle ilk akla gelen, sadrazam tarafından padişaha sunulan arzlardır. Sadrazamın Dîvân-ı humayun toplantılarından sonra arza girmek, yahud tebrik veya taziyede bulunmak veya Paşa kapısı’nda yabancı devletler elçilerini kabul edeceğini bildirmek için yolladığı yazıdan, ulufe dağıtılması için padişahın iznini almak yahut her hangi bir mesele hakkında padişahın emrini istemek için kaleme alınan yazıya kadar padişaha gönderdiği bütün kâğıtlar telhîs adını taşır. (Diplomatik, s. 206) Temessük: Arapça “mesek” kökünden gelen kelimenin lügat manası tutunma, yapışma, sarılma demektir. Diplomatik bakımdan temessük, bir borcun ödenmesinin kabul edilmesi, bir şeyin teslim alındığının gösterilmesi gibi hususlarda karşı tarafa verilen bir nevi seneddir. Bunun için çok çeşitli konularda temessükler verilmiştir. Bazı hallerde temessük karşılığı tahvîl de kullanılmıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısında temessük kelimesinin yerini zamanla sened almıştır. İfade ettikleri mana bakımından fark yoktur. (Diplomatik, s. 281) 89 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Teşrîfâtî: Kanunî döneminde ihdas edilmiştir. Sarayda, Dîvân’da ve Paşa Kapısı’nda yapılan her türlü törende, elindeki deftere göre protokol işlerini yürüten memura verilen ad. Ayrıca vezir ve beylerbeyileri ile diğer devlet erkânına ait vergi ve harc defterlerini tutardı. Önceleri Dîvân-ı humayun’a bağlı iken III. Ahmed zamanında Paşa Kapısı’na nakl edilmiş ve sadaret kethudalığına bağlanmıştır. (OTS, s. 647; OTL, s. 336) Tezkire: Arapça “zikr” kökünden gelir. Manası “tezekküre vesile olan şey” demektir. Diplomatik olarak ise, aynı beldedeki resmî daireler veya şahıslar arasındaki haberleşmeleri temin eden belgeler için kullanılır. Tezkireler maksadı tam ve açık bir biçimde anlatacak şekilde, fakat lüzumsuz teferruata kaçmadan sade bir dille kaleme alınırlardı. Tezkirelerin, çıktıkları daireye veya veriliş sebeplerine göre pek çok çeşitleri vardı. (Diplomatik, s. 245) Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız. 3 90 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 3 Nesih ve Rik‛a yazılı arşiv belgelerini okuyabilmek ve anlayabilmek Ünitemize alınan belgelerin ekseriyeti nesih ve bir kısmı da rik‛a hat ile yazılmıştır. Nesih yazı matbu yazıya yakın bir yazı çeşidi olduğundan bu belgeleri okumakta güçlük çekmeyeceksiniz. Şu kadar var ki, buradaki belgeler nesih kırması olduğundan nesih hattın kaidelerine tam olarak uyulmadığı görülür. Verilen belgeler çeviri yazılarıyla mukayese edilerek okunursa bu zorluk da ortadan kalkar ve okuma melekesi kazanılır. Osmanlı arşiv belgelerinin dil özelliklerini açıklayabilmek Ünitemize onsekizinci yüzyılın değişik dönemlerine ait farklı defterlerden arşiv belgeleri alınmıştır. Bu münasebetle farklı kalemlerde kullanılan dil hakkında bilgi edinmiş olacaksınız. Kelime hazinesini geliştirebilmek Belgelerde geçen Arapça ve Farsça kelimelerin manaları, belge öbeklerinin sonuna ilave edilen sözlüklerde verilmiştir. Metinler üzerinde çalışırken sık sık sözlüğe müracaat ettiğiniz için kelime hazineniz gelişmiş olacaktır. Yine bu sözlüklerden faydalanarak, belgelerden kendiniz seçtiğiniz değişik kısımları günümüz Türkçesine aktarmaya çalışmanız ifade yeteneğinizin gelişmesine vesile olacaktır. 4 5 Osmanlı arşiv vesikalarının değişik vesika türlerini ve üslup özelliklerini açıklayabilmek Ünitemize Osmanlı Arşivi’nin değişik tasniflerinden belgeler alınmıştır. Bu tasnifler ve kalemlerin kendilerine has özellikleri ve belge türleri vardır. Kalemlere göre belgelerin muhtevaları da farklılık arzetmektedir. Belgeleri okuyup anlayarak, diğer ünitelerin de yardımıyla farklı belge türlerine ve bunların üslup özelliklerine aşinalık kazanmış olacaksınız. Osmanlı arşiv belgelerinde geçen bazı ıstılahları açıklayabilmek Arşiv belgelerinde Osmanlı devlet teşkilatı ve diplomatikasıyla alakalı birçok terimler geçmektedir. Ünitemizdeki belgelerde geçen terimler, ünite sonuna konan terimler sözlüğüyle açıklanmaya çalışılmıştır. Belgeler incelenirken bu terimler sözlüğünden de istifade ettiğiniz için hem Osmanlı belge dili (diplomatika) hem de devlet teşkilatı hakkında bilgilerinizi geliştirmiş olacaksınız. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II 91 Kendimizi Sınayalım 1. “gönderme, yollama” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. îrâd b. tesyîr c. tatbîk d. i‛lâm e. takrîb 2. “odun” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. hınta b. giyah c. tabh d. hatab e. kantar 3. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. nısf-yarım b. zabt-tutmak, kavramak c. ibtidâ-başlangıç, baş d. şitâ-kış e. nizâ‛-anlaşma, uyuşma 4. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. gurre-ayın son günü b. kurâ-karyenin çoğulu, köyler c. atabe-eşik, basamak d. cem‛-toplamak, bir araya getirmek e. azîmet-gitme, gidiş 5. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. inân-dizgin b. irkâb-bindirme c. tehyi’e-uğurlama d. avn-yardım etmek e. pîş-rev-önden giden 6. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde “bilme, haberdar olma, etraflıca bilme” anlamına gelen bir kelime vardır? a. şerh-nâşî-iştirâ b. vukūf-vürûd-tekmîl c. tasrîh-i‛lâm-itmâm d. istîzân-istid‛â-taharrî e. iktizâ-müte‛allık-icmâl 7. Bir borcun ödenmesinin kabul edilmesi, bir şeyin teslim alındığının gösterilmesi gibi hususlarda karşı tarafa verilen bir nevi sened olan belgeye ne ad verilir? a. Tezkire b. Temessük c. Sahh d. İrade e. Buyuruldu 8. Kadıların şer‛î mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdikini temin maksadıyla Şeyhülislamlığa; veya her hangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makamlara yazdıkları resmî yazılara ne ad verilir? a. Hüccet b. İrade c. İ‛lam d. Tahrîr e. Arz 9. Sadrazam, vezir, defterdar, kazasker, kaptan paşa, beylerbeyi gibi yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirlere ne ad verilir? a. Ferman b. İrade c. Arzuhal d. İ‛lam e. Buyuruldu 10. Resmî görevlilerin ve reayanın özel dilek ve şikâyetlerini dile getirdikleri ve üst makama sundukları belgelere ne ad verilir? a. Takrîr b. Telhîs c. Arz d. Arzuhal e. Kā’ime 92 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. d 3. e 4. a 5. c 6. b 7. b 8. c 9. e 10. d Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Tesyîr” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Hatab” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâ” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Gurre” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Tehyi’e” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Vukūf ” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Temessük” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İ‛lâm” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Buyuruldu” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Arzuhal” kelimesinin anlamına bakınız. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 a- Metnin yeni yazıya çevirisi Arz-ı bende-i bî-mıkdâr budur ki, Şevketlü ve kerâmetlü ve inâyetlü Pâdişâhım, Hâlâ Anadolu Kādîaskeri Hâmid Efendi’ye Rumili Kādîaskerliği ve sâbıkā İstanbul Kādîsı Abdurrahîm-zâde Mehemmed Efendi’ye Anadolu Kādîaskerliği ve sâbıkā Anadolu Kādîaskeri Dâmâd Mustafâ Efendi’ye ve sâbıkā Anadolu Kādîaskeri Mustafâ Efendi’ye Rumili Kādîaskerliği pâyesi inâyet ve ihsân buyurulmak bâbında fermân kerâmetlü Pâdişâhımındır. b- Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Değersiz kulun arzı budur ki, Ulu, cömerdlik sahibi ve yardımsever Padişahım, Şu anda Anadolu Kazaskeri Hamid Efendi’ye Rumeli Kazaskerliği ve daha önce İstanbul Kadısı olan Abdurrahimzade Mehmed Efendi’ye Anadolu Kazaskerliği ve daha önce Anadolu Kazaskeri olan Damad Mustafa Efendi’ye ve yine daha önce Anadolu Kazaskeri olan Mustafa Efendi’ye Rumeli kazaskerliği payesi iyilik ve ihsanla verilmesi konusunda ferman cömerdlik sahibi Padişahımındır. Sıra Sizde 2 a) Metnin yeni yazıya çevirisi Be-her sene İzmir Voyvodası Ağa tarafından Enderûn-ı humâyûn ve Bâb-ı âlî’ye turfanda hıyar gelüp mahallerine pusulalarıyla teslîm olunmak kā‛ide-i kadîmeden olduğu ve Enderûn-ı humâyûn’a gidecek turfandanın aded ve mıkdârı Kethudâ kaleminde mukayyed olmağla Enderûn-ı humâyûn’a gidecek takımın pusulaları kalem-i mezkûrdan tahrîr ve bâ-pusula turfanda-i mezkûre Telhîsî Ağa ma‛rifetiyle Enderûn-ı humâyûn’a irsâl olunduğu. b) Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Her sene İzmir Voyvodası Ağa tarafından Enderun-ı humayun ve Bâbıâlî’ye turfanda hıyar gelerek pusulalarıyla yerlerine teslim edilmesi eski usuldendir. Enderun-ı humayuna gidecek turfandanın aded ve mikdarı ise Kethuda kaleminde kayıtlı olduğundan Enderun-ı humayuna gidecek takımın pusulaları adı geçen kalemden yazılıp ve pusula ile birlikte anılan turfanda Telhisci Ağa vasıtasıyla Enderun-ı humayuna gönderilmiştir. Sıra Sizde 3 a) Metnin yeni yazıya çevirisi “Ve nakl-i humâyûn gününün ahşamı ba‛de salâte’l-mağrib sa‛âdetlü Bostancıbaşı Ağa, nakl-i humâyûn haberiyle Bâb-ı âlî’ye vürûd ve Teşrîfâtî ve Kîsedâr-ı teşrîfât efendiler nerdübân bâlâsında istikbâl ve doğru Kā’im-makām Paşa efendimizin yanlarına idhâl-i dâmen-bûs resminden sonra peşkîr ve tatlu ve kahve ve bir mikdâr halvetden sonra şerbet ve buhûr ve gülâb ve hazîne-i Kā’im-makāmîden olmak üzre mukaddem tehyi’e olunan kabur kakum kürkü dahi iksâ ve takbîl-i dâmenden sonra i‛âde olunduğu.” b) Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Ve Padişahın taşınması gününün akşamı, akşam namazından sonra mutluluk sahibi Bostancıbaşı Ağa, Padişahın taşınması haberiyle Bâbıâlî’ye gelmiş ve Teşrifatçı ve Teşrifat Kesedarı efendiler merdiven üzerinde karşılayıp, doğruca Kaymakam Paşa efendimizin yanlarına sokmuşlar. Etek öpme töreninden sonra peşkir ve tatlı ve kahve ve bir mikdar baş başa sohbeti müteakip şerbet ve tütsü ve gülsuyu ve kaymakam hazinesinden olmak üzere önceden hazırlanan kabur kakım kürkü dahi giydirilip etek öptürüldükten sonra geri gönderilmiştir. 2. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 2: Defterden Örnekler-II Yararlanılan Kaynaklar Fehmi Yılmaz. (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul. Ferit Devellioğlu. (1995). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara. İsmail Parlatır. (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara. James Redhouse. Turkish and English Lexicon Mehmet Zeki Pakalın. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul. Mithat Sertoğlu. (1986). Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul. Mübahat S. Kütükoğlu. (1994). Osmanlı Belgelerinin DiliDiplomatik.s İstanbul. Şemseddin Sam. (1317-1318). Kamus-ı Türkî I-II. İstanbul. Yılmaz Kurt, Muhammed Ceylan. (2012). Osmanlı Paleoğrafyası ve Osmanlı Diplomatikası. Ankara. 93 3 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Nesih türü yazıyla yazılmış belgeleri tanıyabilecek, Bazı arşiv belgelerini tanıyabilecek, Belgelerde geçen eski kelime ve terimleri tanıyabilecek, Sunulan belgeleri okuyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • NesihYazılıBelgeler • TarihTerimleri • ArşivBelgeleri • Okuma • Anlama İçindekiler Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I • • • • • • • GİRİŞ METIN1 METIN2 METIN3 METIN4 METIN5 METIN6 Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I GİRİŞ Ünitenin I-VI. metinleri Osmanlı Devlet Arşivleri’nde araştırmaya açık olan belge tasniflerinden seçilmiştir. Belgeler çoğunlukla nesih yazı türüne örnek olmak üzere seçilmişlerdir. Ancak belgelerde genellikle hızlı yazma esas alındığı için orijinal nesih şekli kaybolmuştur. Arşiv defter ve belgelerinde genellikle el yazısı çeşitlerinin kırma şekli kullanıldığından bu belgelerin önemli bölümü de nesih kırması ile yazılmıştır. Nesih yazı türü yazarken kolay yazılması ve işlekliği dolayasıyla genelde kitap yazımlarında kullanılmıştır. Nesihte harfler teknik olarak kendine has şekiller alır. Fakat okumayı kolaylaştıran bir yapısı vardır. Burada harflerin tek tek özelliklerine girmeye yer ve gerek yoktur. El yazılarında temel olarak okumayı harflerin tek tek durumu belirlemekle beraber etkin öğrenmenin bir yolu da kelimeleri bütün olarak hafızada tutmak ve kelime hazinesinin geniş olmasını sağlamaktır. Kelime bilgisi yanında tarihî terimler ve bilgi de okumayı kolaylaştıran diğer etkenlerdir. Ünite içerisindeki 6 metinden bazıları konu olarak farklı seçilmiştir. Bir kısmı da konu devamlılığı sâyesinde kolay okuyabilmeniz için benzer olarak seçilmiştir. Ayrıca “sıra sizde” bölümlerinde de olayların devamı veya başka kısa olaylar ele alınarak kendi başınıza çalışmanız hedeflenmiştir. Elinizdeki bu kitapta birçok defter ve belge örneği göreceksiniz. Şüphesiz bunları okumak size önemli katkılar yapacaktır. Ancak arşiv defterleri ve belgeleri üzerinde etkin bir öğrenim çok daha fazla miktarda belge örneği görmekle mümkündür. Bu bakımdan belge çevrileriyle ilgili kitapları, yazı türleriyle ilgili hazırlanmış kitapları takip etmeniz önemlidir. Belgeleri anlama açısından da kelime bilginizi geliştirme yanında tarihî terimlere ve kavramlara ayrı bir önem vermeniz gerekmektedir. Çalıştığınız bütün metinleri bir sözlük yardımıyla ve tarih terimleri sözlüğüyle beraber ele almanız size yardımcı olacaktır. Bu sözlüklerin künyelerini kaynakça bölümlerinden bulabilirsiniz. 96 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 1 (Metin 1.1) 97 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I (Metin 1.2) 98 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 1 Bu def ‘a rütbe-i vâlâ-yı vezâretle deryâ kapudânlığı tevcîh ü inâyet buyurılan sa‘âdetlü re’fetlü Hüseyin Paşa hazretlerinin kānûn-ı kadîm üzre Enderûn-ı hümâyûnda kallâvî iktisâ buyurup cümle ile resm-i muvâda‘ayı icrâdan sonra takım ile Bâb-ı âsafî’ye ve andan dahi Kireç İskelesi’nden kendülere mahsûs olan filikalarına süvâr olup Tersâne-i âmire’ye gitdiklerinde iktizâ iden resmdir: Yevm-i mezbûrda sâ‘at-i mu‘ayyen ma‘lûm oldukda kethudâ bey dîvân takımı ve yeşil üst ve çavuşbaşı ağa serâser üst ve dîvân takımıyla ve kâtib-i çavuşân ve emîn-i çavuşân ve teşrîfâtî ve onbeş mıkdârı erkân semmûr kürkleriyle ağavât-ı Bâb-ı âsafî ve otuz-kırk mıkdârı dîvân-ı hümâyûn çavuşları bu zikr olunanlar cümlesi giderken destâr-ı âdî ile Enderûn-ı hümâyûna varup kubbe-i hümâyûn cenbinde hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûna mahsûs olan tûlânî sofada ku‘ûd iderler. Ve kethudâ bey bu def ‘a yalnız kendi takımlarıyla gidüp zâ’id takım iktizâ itmez. Müşârün-ileyh hazretlerinin kendi takımları şatır ve mataracı ve tüfengci ve çukadârân bi’l-cümle mevcûd olmalarıyla mukaddemce Enderûn-ı hümâyûna varup orta kapuda dîvân bisâtıyla müzeyyen esb ile ve yedekleriyle hâzır u âmâde dururlar. Erbâb-ı alayın mezkûr tûlânî sofaya geldikleri müşârün-ileyhe ihbâr olundukda nısf sâ‘at mürûrunda yeşil atlas üst kürkü ve kallâvî ile çıkup Bâbü’s-sa‘âde mâ-beynine geldikde meydân imâmı du‘â idüp mü’ezzinîn savt-ı bülend ile “âmîn” deyüp müşârün-ileyh tarafından ağanın biri bir kîse çil pâre çıkarup önlerinde çemen-zâra nisâr iderler. Hademe yağmada iken müşârün-ileyh yürüyüp bu esnâda erbâb-ı alay dahi bi’l-cümle mücevvezelerin giyüp akağalar koltukda müşârün-ileyh gelür iken selâm taşından [metin 1-1] birkaç hatve mahalde kethudâ bey ve dahi ilerüce çavuşbaşı ağa ve dahi ilerüde teşrîfâtî selamlayup önlerince yürüyerek kubbe-i hümâyûn yoluyla ortakapuya giderler. Çıkıldıkda herkes süvâr olup müşârün-ileyh dahi kendi taraflarından âmâde olan esblerine süvâr olurlar. Tertîb-i alay ibtidâ çavuşân-ı dîvân ba‘dehû ağayân-ı âsafî mücevveze ve erkânlarıyla ba‘dehû kâtib ve emîn mücevveze ve erkân ile ba‘dehû teşrîfâtî mücevveze ve üst kürküyle ba‘dehû çavaşbaşı ağa serâser üst ve dîvân takımı ve mücevvezesiyle ba‘dehû kethudâ bey yeşil atlas üst ve mücevveze ve dîvân takımıyla ba‘dehû müşârünileyh hazretleri kallâvî ve üst kürkü dîvân bisâtlu esbleriyle yürüyüp Bâb-ı âsafî’ye gelindikde re’îsü’l-küttâb efendi selîmî ve sâ’ir ricâl-i bâb mücevveze ve erkân ile binek taşından istikbâl idüp kapucılar kethudâsı selâm ağası koltuğa girüp arz odasına duhûl ve resm-i âdî üzre mülâkātdan sonra kable’l-ku‘ûd işâret-i âsafî ile müşârün-ileyhin kallâvîleriyle üst kürklerin alup âmâde olan destâr-ı âdîlerini ve erkân semmûr kürklerini iktisâ ve ba‘dehû ku‘ûd buyururlar. Tatlu ve kahveden sonra bir mıkdâr mahfî sohbet ba‘dehû şerbet ve buhûr virilüp ilbâs-ı ferve ve erbâb-ı alayın ve çavuşbaşı ağanın ma‘an Tersâneye dek gitmeleri resmleri icrâ olunmuş olmağla anlar iktizâ itmeyüp ve tekrâr esb keşîde kılınmayup Bâb-ı âsafî’den avdetde hemân çavuşân-ı alay ve emîn-i çavuşân ve kâtib-i çavuşân iskeleye dek berâber gidüp müşârün-ileyh hazretlerini râkiben selâmlayup avdet iderler. Yevm-i mezbûrda çavuşân-ı dîvân ve ağavât-ı âsafî ve kapu kethudâları misillü rikâb-ı müşârün-ileyhde bulunanlara iktizâ iden atâyâ re’y-i rezîn-i inâyet-karînlerine menûtdur. (Şâkir kayd eyledi). Metne Âit Sözlük ağavât: ağavât-ı Bâb-ı âsafî: akağalar: Osmanlı askerî sınıfında rütbe sahibi görevliler. Askerî sınıfa ait bir rütbe. Bâb-ı âlî’de görev yapan askerî zümrenin önde gelenleri. Osmanlı sarayında çalıştırılan hadımağalarının bir sınıfı. Hadımağalar dan zenci ve Habeş olanlar daha çok Harem ağaları diye anılırlar, be yaz ırktan olanlara ise Ak ağalar veya Ak hadımlar denirdi. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I âmâde: arz odası: atâyâ: avdet: Bâb-ı âsafî: Bâbü’s-sa‘âde: bi’l-cümle: binek taşı: Hazır durumda, hazır. Divan toplantılarından sonra padişâhla görüşmelerin yapıldığı yer. Atiyye’nin çoğulu. Hediyeler, armağanlar, bahşişler. Geri gelme, dönme, dönüş. Bâb-ı âlî’nin önceki ismi. Sadrazamın hükümet ettiği yer. Paşa Kapısı. Topkapı Sarayı’nın iç tarafta kalan üçüncü kapısı. Hep, bütün, toptan, hep birlikte, cümleten. Saray ve Bâb-ı âlî’de, önemli devlet adamlarının gelişte ve gidişte ata binmek için kullandıkları yüksek taş. bisât: Kilim, minder, döşeme, keçe, yaygı. buhûr: Tütsü. cenb: Yan, taraf. çavuşbaşı ağa: Dîvân ve Bâb-ı âlî’nin güvenliğinden sorumlu, buralarda görev yapan çavuşların başı, adlî işlerin takibinden sorumlu görevlilerin başı. çemen-zâr: Çimenlik, çayır. çukadârân: (Çuhadâr), hizmetçi; kapıcı, me’mûr, devlet daireleri ve merkez ile taş ra arasında haber, belge getirip götüren memurlar. deryâ kapudanlığı: Kaptân-ı deryâlık. Osmanlı deniz kuvvetlerinin başı ve kendisine tev cih edilen bölgelerin yöneticisi. destâr-ı âdî: Destâr: sarık, tülbent. Destâr-ı âdî: Her zaman giyilen cinsden sarık ve tülbent. dîvân çavuşları: Dîvân-ı hümayun’da güvenliği sağlayan, adli hükümlüler hakkında in faz ve icrâî işlem yapan görevliler. Aynı zamanda devletin önemli işleri için görevlendirilebilen ve çavuşbaşının emri altındaki zümre. duhûl: Giriş. emîn-i çavuşân: Dîvân çavuşlarının işleriyle ilgilenen bir görevli. Enderûn-ı hümâyûn: Topkapı Sarayı’nın Bâbüssâade adı verilen üçüncü kapısından sonra başlayan bölüm. Aynı zamanda bu bölümde bulunan ve devlet adamı yetiştirilen mektebe de ismini veren kısım. erkân: Esaslar, direkler, sütunlar, devlet reisleri. erkân kürk: Devlet adamlarına mahsus geniş yenli kürk. esb: At. ferve: Kürk, makbul hayvanların postu, kürk kaplı elbise. filika: Daha ziyâde kürekle ve nadiren yelkenle yürüyen güvertesiz, alçak ve küçük gemi. hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn: Osmanlı devlet büroları şeflerinin taşıdığı rütbe. hatve: Adım. ibtidâ: Başlangıç, ilk. İktisâ: Giyme, giyinme. iktizâ: Gereklilik, lâzım olma hâli, ihtiyaç derecesinde olma. ilbâs: Giydirme, giydirilme, örtme, örtülme. ilbâs-ı ferve: Merâsimlerde kürk giydirme. inâyet: Yardım. 99 100 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II inâyet-karîn: istikbâl: işâret-i âsafî: kable’l-ku‘ûd: kallâvî: kanûn-ı kadîm: kapu kethüdâları: kapucılar kethüdâsı: kâtib-i çavuşân: keşîde: kethüdâ bey: kîse: ku‘ûd: kubbe-i hümâyûn: ma‘an: mâ-beyn: mahfî: mataracı: menût: mezbûr: misillü: mu‘ayyen: mücevveze: mülâkāt: mürûr: müşârünileyh: müzeyyen: nısf: nisâr: orta kapu: râkiben: re’fet: re’îsülküttâb: re’y-i rezîn: resm: resm-i muvâda‘a: ricâl-i bâb: rikâb: Yardım edici, yardım etme kabiliyeti olan. Gelecek, karşılama. Sadrazamın işâreti, sadrazamın olur bildiren hareketi. Oturmadan önce. Vezirlere mahsus üst tarafı dar telli kavuk. Başlangıcı belli olmayacak kadar eski kanun. Eyalet yöneticisi vezirlerin İstanbuldaki temsilcileri. Bâbıâlî’de suçlula rın tutuklanması ve nezâretiyle ilgili vazifeleri olan görevliler. Topkapı Sarayı’nda bulunan her çeşit kapıcıların en büyük amiri. Divân çavuşlarıyla ilgili muamelâtı yürüten görevli. Çekilmiş, çekiliş, yazılmış, tertib edilmiş. Sadrazamın başyardımcısı ve yeniçeri ocağının kethüdası için kullanı lan bir isim. Para torbası, sonradan belli bir miktar para ünitesi için kullanılmıştır. Oturma, namazın oturarak edâ edilen kısmı. Kubbealtı da denilen dîvân toplantılarının icrâ edildiği yer. Birlikte, beraber. İki şeyin arası. Sarayda harem ile selamlık arasındaki odaya verilen isim. Gizli, saklı. Padişahın saray dışındayken içeceği suyu taşıyan görevli. Mataracı-i şehriyari onbirinci kapıcılar bölüğü bölük başısı idi. Asılı, asılmış, bağlı. Dile getirilmiş olan, anılmış. Benzer gibi. Tayin edilmiş, belli, belirlenmiş, kararlaştırılmış. Başa giyilen üstü bombeli bir çeşit kavuk, büyük sarık. Kavuşma, birleşme, buluşma, görüşme. Geçme, bir yerden bir yere geçme, geçip gitme. Kendisine işâret olunmuş kimse, daha öncce bahsedilmiş kimse. Ziynetlendirilmiş, süslenmiş, süslü. Yarım. Saçma, serpme. Topkapı Sarayı’nın Bâbüsselâm diye de anılan ikinci kapısı. Ata binmiş olarak, biniş halinde. Merhamet etmek, acımak. Divân-ı hümâyûn ve Bâbıâlî’de kâtiblerin en yüksek amiri ve devletin dışişlerinden sorumlu görevlisine verilen isim. Ağırbaşlı, ihtiyatlı görüş sahibi olma. Tören, merâsim, bazı durumlarda vergi için de kullanılır. Vedalaşma merâsimi, ayrılık töreni. Bâbıâlî’de görevli yüksek rütbeli devlet adamları için kullanılır tabir. Üzengi, büyük bir kimsenin huzuru, önü. Pâdişâhın ön ve yanlarında bulunan tören maiyeti. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I rütbe-i vâlâ: Yüksek makam. savt-ı bülend: Yüksek ses. selâm ağası: Sadrazamın ve bazı vezirlerin maiyetinde bulunup teşrifatı idareye memur olan kimse. Bir vazifesi de gelen misafirleri karşılamak ve efendisinin huzuruna çıkmalarını düzene koymaktı. selîmî: Bir çeşit başlık ( Yavuz Sultan Selim’e nisbetle bu ismi almıştır). semmûr kürk: Samur hayvanının derisinden yapılmış kürk. serâser: Altın veya gümüş telli dokunmuş kıymetli bir kumaş cinsi. süvâr: Ata binmiş, binici. şatır: Sarayın dış hizmetinde bulunan bir görevli sınıfı. tertîb-i alay: Merâsim geçişi düzenlenmesi. teşrîfâtî: Osmanlı protokol ve merâsim kurallarını uygulatan, muhafaza eden, kayıt altında tutan kişi. teşyî‘: Selâmetleme, uğurlama. tûlânî: Boyuna, uzunluğuna. yevm: Gün. zâ’id: Artan, artıran, lüzumsuz, gereksiz. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Bu defa vezâret yüksek rütbesiyle Deryâ Kaptanlığı ihsan olarak verilen mutluluk ve iyilik sahibi Hüseyin Paşa hazretlerinin, eskiden beri uygulanan kanun gereği Topkapı Sarayı Enderun bölümünde kallâvî adı verilen başlığı giydikten sonra orada bulunan herkesle vedalaşma merasimini gerçekleştirdikten sonra, tören kıtası ile Bâbıâlî’ye ve oradan da Kireç İskelesi’nde kendisine tahsis edilmiş olan küçük gemisine binerek Tersâne-i âmire’ye gittiklerinde uygulanması lâzım olan törendir. Zikredilen günde ziyâret için uygun saat belli olduğunda kethüda bey (sadâret kethüdası) dîvân törenleri için yanına aldığı adamlarıyla ve yeşil üstlük giymiş olarak; çavuşbaşı ağa serâser adı verilen üst elbisesiyle ve divâna mahsus tören ekibiyle ve çavuşlar kâtibi ve çavuşlar emini ve teşrîfâtçı efendi ile bunlarla beraber onbeş kadar devlet adamı samur kürk giymiş olarak giderler. Bâbıâlî’de görev yapan ağalar ve otuz-kırk kadar dîvân çavuşları diğerleriyle birlikte destâr-ı âdî adı verilen sarıkları giymiş olarak Topkapı Sarayı’nın Enderun kısmına varıp, Divân toplantılarının icrâ edildiği kubbealtının yan tarafında Divân-ı hümâyûn kalemlerinin yöneticilerine ayrılmış olun uzun sofada otururlar. Bu törende kethüdâ bey yalnız kendi tören takımıyla gider. Başka takım gerekmez. Kaptan-ı deryâ kendi tören takımları ile birlikte şatır, mataracı, tüfengci, çukadârân, kapucular kethüdâları, selâm ağaları, mîrâhûr gibi büyük vezirlere mahsus olan tören kıtası hep beraber merasim yerinde hazır olmalarıyla önceden Enderun bölümüne giderek Ortakapı’da dîvân kıyafetiyle süslenmiş at ile ve yedekleriyle hazır ve bekler biçimde dururlar. Merasime katılacak devlet ricalinin adı geçen uzun sofaya geldikleri Kaptan Paşa’ya haber verildikten sonra yarım saat geçmesiyle, yeşil atlas üst kürkü ve kallâvî isimli sarığı giymiş olarak çıkar ve Bâbüssaâde’nin (Topkapı Sarayında 3. Kapı) kapı arasına gelir. Meydan imamı burada duâ eder; müezzinler yüksek sesle “âmin” derler. Kaptan Paşa’nın adamlarından ağanın biri bir kese çil para çıkarıp önlerindeki çimenliğe saçar. Hademe gurubu paraları toplamakla meşgul iken Kaptan Paşa yürümeye devam eder. Bu esnâda merâsim için orada bulunan devlet ricâli hep birlikte büyük sarıklarını giyerler. Ak ağalar sağında ve solunda olduğu halde Kaptan Paşa gelirken selâm taşından birkaç adımlık yerde kethüdâ bey ve onun biraz ilerisinde çavuşbaşı ağa, onun da ilerisinde teşrîfâtçı efendiyi selamladıktan sonra önlerinden yürüyüp Kubbealtı yolundan ilerleyerek Ortakapı’ya (Bâbüsselâm) gider. Ortakapı’dan çıkıldığında herkes atına biner. Kaptan Paşa dahi kendi 101 102 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Derkenâr: Şâkir kayd eyledi. (Teşrifât defterlerinden bu törene dair eski kayıtları bulup çıkaran ve pusula haline getiren kâtib, kendi ismini metnin altında derkenâr olarak yazmış). Okuduğumuz bu belgenin türü pusuladır. Pusulalar umumiyetle bir uygulama hakkında geçmiş kayıtlarına bakarak bilgi vermek amaçlı hazırlanan belgelerdir. 1 adamları tarafından hazır bekletilen atlarına binerler. Tören kıtası sıralı olarak önce Dîvân çavuşları, sonra Bâbıâlî ağaları mücevveze sarıkları ve tören kürkleriyle; onların arkasında çavuşlar kâtibi ve emîni sarık ve kürklerini giymiş olarak; onların arkasından teşrîfâtçı efendi sarık ve üst kürkünü giymiş olarak; onun arkasında çavuşbaşı ağa serâser üst kıyafeti ve yanında dîvân takımıyla sarığını giymiş olarak; onun arkasından kethüdâ bey yeşil atlastan yapılmış üst kıyafeti, başında sarık ve dîvân takımıyla birlikte olarak; onun arkasından Kaptan Paşa hazretleri başlarında büyük sarık ve üst kürkü giymiş olarak, dîvân törenlerine uygun süslenmiş atlarıyla birlikte Bâbıâlî’ye gelirler. Burada reisülküttâb efendi, selîmî adı verilen sarığını giymiş olduğu halde ve diğer Bâbıâlî görevlileri mücevveze sarık ve kürklü elbiseleriyle binek taşının olduğu yerde karşılarlar. Burada kapıcılar kethüdâsı ve selâm ağası, (Kaptan Paşa’nın) sağ ve solunda yerlerini alarak Bâbıâlî’deki arz odasına girerler. Her zaman yapılan uygulama üzere ayakta görüşme gerçekleştikten sonra, oturmadan evvel sadrazamın işaretiyle Kaptan Paşa’nın başındaki kallâvî sarığıyla üst kürkleri çıkartılır. Orada hazır bekletilen destâr-ı âdî adı verilen sarık ve geniş yenli tören kürkü giydirildikten sonra otururlar. Tatlı ve kahve ikramından sonra bir müddet başbaşa sohbet edilir. Daha sonra şerbet verilip tütsü yapılır ve (Bâbıâlî’den) dönüş başlar. Çıkışta herkes destâr-ı âdî sarıkları giymiş oldukları halde merdivenlere kadar uğurlama merasimini yerine getirirler. Diğer kürk giydirme töreni ile alay mensuplarının ve çavuşbaşı ağanın birlikte tersâneye kadar gitmeleri töreni icrâ edildiğinden, onlar bundan sonraki kısımda yer almazlar ve kendilerine at hazırlanmaz. Bâb-ı âsafî’den dönüş merasiminde sadece alay çavuşları ve çavuşlar emîni ve kâtibi iskeleye dek birlikte giderler. Burada Kaptan Paşa hazretlerini at üzerinde selamladıktan sonra dönerler. Adı geçen tören gününde dîvân çavuşları, Bâbıâlî ağaları, kapı kethüdâları gibi Kaptan Paşa’nın yanında merâsimlere katılanlara gerekli bahşişlerin verilmesi konusu sizin görüşlerinize (inâyet edici değerli görüşünüze) bağlıdır. A) Aşağıdaki metnin okunuşunu yazıya dökünüz. B) Metnin anlattığı konuyu kısaca özetlemeye çalışınız. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I METİN 2 103 104 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Hurmetlü sadâkatlü ra‘iyyetlü (rağbetlü olacak) dostumuz Hoca Simon kıbeline hulâsa-i kelâm-ı mahabbet-fercâm iblâğıyla dostâne inhâ vü ifhâm olunur ki; bu def ‘a irsâl olunan kā’imenin mefhûmunda Sayda Vâlîsi Cezzâr Ahmed Paşa hazretleri tarafından tarafımıza teslîmi iktizâ idüp Eflak kapu kethudâsı Nikolaki tarafından babası Dimitri’ye havâle eylediği altıbin guruşı ol-tarafda Dimitri tarafına edâ itmediği tahrîr olunmuş. Husûs-ı mezkûr bu tarafda Nikolaki’ye ifâde olundukda meblağ-ı mezbûrı ol-vakt mesfûr Dimitri eğerçe kabûl itmeyüp ancak müşârün-ileyhin bu esnâda Dimitri’ye poliçesi gelmekle meblağ-ı mezbûrı şimdiye dek edâ eylemişdir deyu ifâde ve bu vechile kelâmında ısrâr idüp ve bundan mâ‘adâ Yanya ve kapudânlık câ’izeleri olan üçbin guruşı dahi bu tarafda mesfûr Nikolaki tanzîm ve akçeyi ahz ve yine Der-aliyye’de tarafına irsâl ve teslîm olunmak üzre üçbin guruşa bir kıt‘a deyn tahvîli i‘tâ itmekle tahvîl-i mezkûr dahi işbu kā’imemize mevzû‘an tarafına irsâl olunmağla vusûlünde gerek mukaddem ve gerek bu def ‘a tarafına havâle olunan cem‘an dokuzbin guruşı Dimitri’den ahz ve makbûzun oldığını müş‘ir bir kıt‘a mektûb icâleten tarafımıza irsâl ve tesyîre ihtimâm ü dikkat eylemen içün mahsûs kā’ime-i mahabbet tahrîr ve irsâl olunmuşdur. İnşâ’allâhü’l-mevlâ vusûlünde sâlifü’z-zikr dokuzbin guruşı ahz u kabz ve haberini tarafımıza tahrîre mübâderet ve fîmâ-ba‘d dahi tarafımızı da‘vât-ı hayriyye ile yâd ü tezkâra ihtimâm ü dikkat eyleyesin. Fî 17 L sene 202. Metne Âit Sözlük ahz: câ’ize: cem‘an: da‘vât: da‘vât-ı hayriyye: Der-aliyye: deyn tahvîli: deyn: fîmâ-ba‘d: hulâsa: i‘tâ: iblâğ: icâleten: ifhâm: iktizâ: inhâ: irsâl: kā’ime: kabz: kıbel: mahabbetfercâm: mahsûs: mefhûm: mesfûr: mevlâ: mevzû‘an: Alma, kabul etme. Hediye, bahşiş, armağan. Eskiden şairlere yazdıkları şiir karşılığı veri len para. Devlet görevlilerinin atanması sırasında kendilerinden alınan para. Bir yere toplamak suretiyle, toplu olarak. Dua’nın çoğulu, duâlar. Hayırlı dualar, hayırlara vesile olacak dualar. İstanbul. Borçlanma kağıdı, borç senedi. Borç. Bundan böyle, bundan sonra. Özet. Verme, verilme, ödeme. Vardırma, vardırılma, ulaştırma, eriştirme. Acele biçimde, acele olarak. Anlatma, anlatılma, bildirme, bildirilme. Lâzım gelme, gereklilik, ihtiyaç, işe yarama. Ulaştırma, yetiştirme, bir vazifeye veya maaşa tayin yazısı. Bazen, yazı ile bildirme. Gönderme, gönderilme, salıverilme. Resmi daireler arasında yapılan bir yazışma türü. Genellikle üst ma kamdan alt makamlara yazılan görev yazıları. Kağıt paraya verilen isim. Alma, tutma. Taraf, yan, yön. Sevgi sağlayıcı, muhabbet veren. Hususileşmiş, başka birinde bulunmayan, lâyık. Anlaşılmış, sözden çıkarılan mana kavram. Yazılmış, adı geçmiş. (Umumiyetle gayri müslimler için kullanılırdı). Efendi, sâhip, Allah, vasi tayin edilmiş, mürebbî, terbiye eden. Konulmuş olarak, yerine bırakılmış olarak. 105 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I mezkûr: mukaddem: mübâderet: müş‘ir: müşârünileyh: rağbetlü: sâlifü’z-zikr: tesyîr: vusûl: yâd ü tezkâr: Zikredilmiş, anılmış. Takdim edilen, sunulan, önde giden, önce olmuş. Bir iş yapmaya girişme. İş‘âr eden, bildiren, bildirici. Kendisine işaret edilmiş kişi, daha önce kendisinden bahsedi len kişi. İyi karşılanan, beğenilen. Zikri geçmiş, daha önce anılmış. Yürütme, yürütülme, gönderme, gönderilme. Ulaşma, gelme, varma, yetişme. Anma ve dile getirme, söz konusu etme. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Hurmet, sadâkat ve rağbet sahibi dostumuz Hoca Simon tarafına muhabbet dolu sözlerin özü ulaştırılmakla dostâne olarak yazılır ve bildirilir ki; Bu kere gönderilen kaimenin konusu (şudur): Sayda Valisi Cezzâr Ahmed Paşa hazretleri tarafından bizim tarafımıza teslim edilmesi gereken altıbin guruş, Eflak kapı kethüdası Nikolaki tarafından babası Dimitriye havâle edildiği bildirilmesine rağmen ol tarafta (İstanbul’da) Dimitri tarafına teslim edilmediği (tarafımıza) yazılmış. Bahsi geçen husus bu tarafta Nikolaki’ye söylendiğinde (Nikolaki şöyle cevap verdi): Adı geçen parayı Dimitri o zaman ödemeyi kabul etmedi. Ancak zikredilen şahsın (Cezzar Ahmed Paşa) bu sırada Dimitri’ye poliçesi geldiğinden daha önce belirtilen miktarı, şimdiye kadar Dimitri ödemiştir. Bu şekilde ifadesinde ve sözünde ısrar etti. Ve bundan başka bir konu olarak Yanya ve kapudanlık câizeleri olan üçbin guruşu adı geçen Nikolaki bu tarafta düzene koydu. Caize akçesini almak ve yine İstanbul’da (Dimitri) tarafına ödenip teslim edilmek üzere 3.000 guruş bedelli bir adet borç senedi verildiğinden adı geçen borç tahvili de bu yazdığımız kaimenin yanına konularak onun(Dimitri) tarafına gönderildi. Vardıklarında gerek önceden ve gerek bu defa (Dimitri) tarafına havale olunan toplam 9.000 guruşu Dimitri’den alasın. Ve (parayı aldığına dair) makbuzun hazırlandığını bildiren bir mektubu, acele olarak tarafımıza gönderip ulaştırmaya gereken özeni ve dikkati göstermen için bu özel dostluk ifade iden kaime yazılıp gönderilmiştir. Allah’ın izniyle (sana) ulaştığında zikri geçmiş olan 9.000 guruşu alıp, ele geçirdikten sonra haberini tarafımıza yazasın. Ve bundan sonra dahi bizi hayırlı dualar ile anmak konusunda özen gösteresin. Fî 17 L (Şevvâl) sene: (1)202 (21 Temmuz 1788). A) Aşağıdaki metni okuyunuz. B) Metni bugünkü dile çeviriniz. Okuduğumuz bu belge türü bir kaimeydi. Kaimeler resmi daireler ve görevliler arasında yapılan bir yazışma türüdür. Genellikle üst makamdan alt makamlara yazılan görev yazıları için kullanılır. 2 106 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 3 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I METİN 3 Bu def ‘a der-bâr-ı utûfet-medâra vürûd iden Hind ilçileri sâbıkları üzre atabe-i ulyâya rû-mâl olmalarıçün dîvân-ı hümâyûna gelmeleri irâde-i aliyye buyuruldukda icrâ olunacak resm: Süferâ-yı mûmâ-ileyhümün rükûbları-çün ıstabl-ı âmireden üç re’s müzeyyen donanmış esb ve önlerince gelmek içün on nefer çavuşân-ı dîvân ile çavuşlar kâtibi ve emîni mücevvezeleriyle ale’s-seher konaklarına irsâl olunup mihmândârları delâletiyle vaktiyle süvâr ve gelüp bâb-ı hümâyûn hâricinde sebîl pîşgâhında râkiben karâr ve re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretlerinin teşrîflerini temâşâ ve verâlarınca gelüp ortakapuda nüzûl ve tevkīf olunup feth-i şerîf tilâvet ve du‘â olunup yeniçeri neferâtı çorbaya şitâb eyledikleri esnâda ortakapudan idhâl ve kubbe-i hümâyûna îsâl ve kubbe-i hümâyûna kable’d-duhûl re’fetlü sadr-ı a‘zam hazretleri devât odasına teşrîf itmeleriyle süferâ-i mûmâ-ileyhüm kubbe-i hümâyûna idhâl ve nişâncı efendinin alt tarafına ale’t-tertîb ik‘âd itdirildikleri esnâda devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri kubbe-i hümâyûna teşrîf ve sadr-ı âlîlerine ku‘ûd ve ilçilerin hâtırları su’âl buyurılur. Ba‘dehû dîvân kurılup masâlih-i ibâd rü’yet olunup hitâmında mevâcib kîseleri nakl ve nısf oldukda arz istîzânını hâvî telhîs takdîmi ve hatt-ı hümâyûn ile mu‘anven geldikde istikbâl resmi icrâ ve kîseler tevzî‘ ba‘dehu ta‘âm geldikde dört nefer elçiler devletlü sadr-ı a‘zam hazretlerinin sofrasında it‘âm ile ikrâm olunup hıtâmında eski dîvân-hâne önüne kaldırılup Bâb-ı âsafîde ilbâs olundığı üzre ilçi-i evvele ferâce-i semmûr ve sânîye kontoş semmûr ve sâlise ferâce-i kakum ve râbi‘e kubûr kakum kürkler ilbâs ve beş on nefer âdemlerine ve mihmândâra hıl‘atler ilbâs ve tevkīf olunur. Şevketlü kudretlü mehâbetlü kerâmetlü pâdişâh-ı İslâm-penâh efendimiz hazretleri arz odasını teşrîf ve arza duhûle izn ü ruhsat buyuruldukda ibtidâ yeniçeri ağası ba‘dehû sadreyn-i muhteremeyn efendiler hazerâtı ba‘dehû devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri ba‘dehû defterdâr efendi ve bu def ‘a mansûbiyyetleri cedîd olmak hasebiyle arza girecek erbâb-ı manâsıb ba‘dehû bi-izn-i âlî dört nefer ilçiler kapucı-başı ağalar delâletleriyle huzûr-ı lâmi‘ü’n-nûr-ı hazret-i cihândârîye idhâl ve zemîn-bûs ve cüz’î tevkīf ile i‘âde olunduklarında doğrı ortakapuya gelüp süvâr ve hâs furun önünde râkiben karâr idüp erbâb-ı dîvânı temâşâdan sonra geldikleri vech üzre hânelerine ircâ‘ olunurlar. Zikr olunan ilçilerden ilçi-i evvel Seyyid Gulâm Ali Han du‘âcıları muk‘ad olup bir hatve meşy ü hırâm ve bir lahza ârâm u kıyâma adîmü’l-iktidâr idüği zâhir ü âşikâr olmağla yevm-i merkūmda huzûr-ı fâ’izü’n-nûr-ı hazret-i cihândârîye duhûl ve pâye-i serîr-i mu‘allâya rû-mâl ile nâ’il-i eşref-me’mûl olmasına irâde-i şehen-şâhî ta‘alluk eylediği hâlde mûmâ-ileyh du‘âcılar kendü iskemlesiyle ve dört nefer âdemleri dutarak huzûr-ı hümâyûna ol-vechile duhûle muhtâc idüği ma‘lûm-ı âlîleri buyuruldukda emr ü fermân men lehü’l-emr hazretlerinindir. Metne Âit Sözlük adîmü’l-iktidâr: İktidâr yokluğu, gücü olmamak. ale’s-seher: Seherleyin, seher vakti ale’t-tertîb: Tertiplerine göre, sırasıyla. ârâm: Durma, eğlenme, dinlenme, yerleşme, istirahat etme, karar kılma. arz odası: Divan toplantılarından sonra padişaha bilgi sunulan yer. arz: Bir büyüğe sunma, gösterme, bildirme, önüne koyma. Üst makamlara bilgi vererek emir ve görüş almak amacıyla yazılmış resmî yazı. atebe-i ulyâ: Osmanlı pâdişâhlarının bulunduğu yer, pâdişâh sarayı. ba‘dehu: Daha sonra, sonradan. Bâb-ı âsafî: Bâbıâlî’nin erken dönemlerdeki ismi. bâb-ı hümâyûn: Topkapı Sarayı’nın birinci kapısı. 107 Teşrifat Kalemi görevlilerince hazırlanmış pusula türü bir belge. Pusula’nın tanımı için I. Metnin yana çıkmasına bakınız. 108 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II cedîd: cihân-dârî: cüz’î: defterdâr efendi: delâlet: der-bâr: Der-bâr-ı utûfetmedâr: devât odası (divit odası): Dîvân-ı hümâyûn: Yeni. Hükümdâra, pâdişâha ait. Az, pek az, az miktarda Osmanlı mâlî idaresinin en üst makamında bulunan görevli. Gösterme, yol gösterme, kılavuzluk, alâmet olma, iz, işaret. Ev kapısı; kapı yeri. İstanbul. Sadrazamın dîvânhâne bitişiğinde bulunan özel kalem odası. 17. Yüzyıl sonlarına kadar Osmanlı Devleti’nin bütün işlerinin görüşülüp karara bağlandığı yer. duhûl: İçeri girme, içine girme. erbâb-ı manâsıb: Devlet memuriyetleri, idareci sınıf. esb: At. eşref-me’mûl: En şerefli istek, arzu. fâ’izü’n-nûr: Nûrun artması, ışığın daha parlak hale gelmesi. ferâce-i kakum: Kakum kürküyle süslenmiş bir çeşit üst elbisesi. ferâce-i semmûr: Samur kürküyle süslenmiş bir çeşit üst elbisesi. feth-i şerîf: Fetih sûresi. hasb: Göre, nazaran, binâen, cihetiyle, gereğince. hatt-ı hümâyûn: Pâdişâh yazısı, pâdişâhların emir ve görüşlerini, bazen telhis üzerine bazen beyaz üzerine kendi el yazılarıyla yazdıkları belge türünün adı. hatve: Adım. hâvî: İhtivâ eden, içine alan, şâmil, kaplayan, toplayan. hıl‘at: Törenlerde, merasimlerde ve atamalarda devlet memurlarının giydikleri süslü elbise, kaftan. hırâm: Salınma, salınarak edalı yürüme. hitâm: Son, nihâyet, bitme, tükenme, mühürün basıldığı kağıtta kalan izi. ıstabl-ı âmire: Saraya mahsus hayvanların bakıldığı yer. Pâdişâh sarayının ahırı. idhâl: Dâhil etme, içeriye sokma. ik‘âd: Oturtma. İlbâs: Giydirme, giydirilme, örtme, örtülme. ilçi-i evvel: Birinci dereceden elçi. ilçi-i râbi‘: Dördüncü dereceden elçi. ilçi-i sâlis: Üçüncü dereceden elçi. ilçi-i sânî: İkinci dereceden elçi. irâde-i aliyye: Pâdişâh iradesi, pâdişâh emri. ircâ‘: Geri döndürme, eski haline çevirme. irsâl: Gönderme, gönderilme, yollama, salıverme, koyuverme. îsâl: Vusûl buldurma, buldurulma; vardırma, vardırılma, ulaştırma. it‘âm: Yemek yedirme, yemek verme, verilme. kable’d-duhûl: Girmeden önce, girişden önce. kapucubaşı ağalar: Kapucubaşılık rütbesindeki ağalar. kerâmet: Kerem, bağış, ikram, ağırlama, ermişçesine yapılan iş, hareket veya söz. kıyâm: Ayakta durma, ayaklanma. kîse: Para konulan torba, belli miktarda parayı ifade eden para birimi. kontoş semmûr: Dar kollu, kalçaya kadar inen, samur kürkü kaplı bir cins üst elbisesi. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I kubbe-i hümâyûn: kubûr kakum: lahza: lâmi‘: mansûbiyyet: masâlih: masâlih-i ibâd: mehâbet: men-lehü’l-emr: meşy: mevâcib: mihmândâr: mu‘allâ: mu‘anven: muk‘ad: mûmâ-ileyhüm: mücevveze: müzeyyen: nâ’il: nişancı efendi: nüzûl: ortakapu: pâye: penâh: pîşgâh: râkiben: re’fet: re’s: rû-mâl: rü’yet: rükûb: sadreyn: sadr-ı âlî: sebîl: serîr: süferâ: şehen-şâhî: şitâb: ta‘alluk: ta‘âm: telhîs: temâşâ: teşrîf: Kubbealtı da denilen dîvân toplantılarının icrâ edildiği yer. Dar kollu kakum kürkler hakkında kullanılır bir tabirdir. Göz ucuyla bakış, gözucu ile bir kere bakıncaya kadar geçen zaman. Parlayan, parlak. Nasb olunmuşluk, atanmışlık, konulmuşluk. Maslahatın çoğulu, işler, güçler. Kamuoyunun işleri, insanların halledilmesi gereken işleri. Azamet, ululuk, korkunçluk, büyük görünme. Emir verme yetkisi, selahiyeti olan. Yürüme. Maaşlar, aylıklar. Yeniçerilerin üç ayda bir aldıkları maaşları. Misafir ağırlayan, konuk ağırlayan kimse, ağırlaması için resmî bir misafir yanına verilen kimse. Yüce, yüksek, makamı, rütbesi yüksek. Ünvanlı, debdebeli, tantanalı. Kötürüm, yatalak, oturak hastalığı olan. Îmâ edilenler, adı geçenler, yukarıda anılanlar. Başa giyilen, üstü bombeli bir çeşit kavuk, büyük sarık. Süslenmiş, süslü. Murâdına eren, ermiş, ele geçiren. Erkek adı. Dîvân-ı hümayun kalemlerinin bir dönem baş sorumlusu, pâdişâhın fermânlarına tuğra çeken ve belgeleri hukuka uygun lukları açısından kontrol eden önemli görevli. Aşağı inme, konağa inme, konaklama, nüzul inme, felç. Topkapı sarayının bâb-ı hümâyûn denilen giriş kapısından sonra ki bâbüsselâm adı da verilen ikinci kapı. Rütbe, derece, ilmiye sınıfının bir rütbesi. Sığınma, sığınacak yer. Ön, ön taraf. Binmiş şekilde, ata binmiş olarak. Merhamet etmek, acımak, esirgemek. Baş, kafa. Yüz süren, yüz sürücü. Görme, bakma, görülme, iş görme, iş bitirme. Binme, bir vasıtaya binme. Rumeli ve Anadolu kazaskerleri. 1845’ten sonra Anadolu ve Ru meli kazaskerlerinin müsteşarı. Sadrazam. Yol, büyük câdde, su dağıtılan yer, hayır olarak, parasız dağıtılan su. Taht, yatacak yer. Sefirler, elçiler. Pâdişâha ait, hükümdârlıkla ilgili. Acele, sürat, çabukluk. Asılı olma, asılma, ilişiği, ilgisi olma sevme, ait olma. Yemek, yiyecek. Özetleme, hulâsa etme, uzun bir yazıyı kısaltma. Sadrazamın devlet işleriyle alâkalı pâdişaha sunduğu rapor. Bakıp seyretme, gezme. Şereflendirme, şereflendirilme, şeref verme, gelmesiyle bir yere şeref verme. 109 110 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tevkīf: Durdurma, durdurulma, alıkoyma, tutuklu halinde bekletme. tevzî‘: Dağıtma, dağıtılma, herkese payını dağıtıp üleştirme. tilâvet: Okuma, Kur’ânı güzel sesle ve usûlüne göre okuma, okunma. utûfet-medâr: Lutfeden, şefkat sahibi. verâ: Arka, geri, öte. zâhir: Görünen, görünücü, açık, belli, meydanda, şüphesiz, dış yüz görünüş. zemîn-bûs: Yer öpmek (saygı kasdıyla). Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Bu günlerde İstanbul’a gelen Hind elçilerinin, eski zamanlardaki gelenler gibi padişâh eşiğine yüz sürmeleri için (pâdişâh huzuruna çıkmaları için) Dîvân-ı hümâyûn’a gelmeleri, pâdişâhın emri olduğundan, uygulanacak tören (aşağıda anlatıldığı gibidir): Bahsedilen elçilerin binmeleri için ıstabl-ı âmireden (saray ahırından) üç baş süslenmiş ve takımları kuşanmış at ve önlerinden gelmek için on nefer divân çavuşu ile çavuşlar kâtibi ve çavuşlar emîni başlarında mücevveze sarıklarıyla seher vaktinde (elçilerin bulunduğu) konağa gönderilir. Mihmandârların yol göstermesiyle zamanında atlara binerek gelip Bâb-ı hümâyûn’un (Topkapı Sarayı’nın I.kapısı) dış tarafındaki çeşme önünde at üzerinde beklerler. Merhamet sahibi sadrazam hazretlerinin gelişini seyrettikten sonra arkasına düşüp orta kapıda (Bâbü’s-selâm) atlarından inerler ve burada bekletilirler. (Bu esnâda) Fetih Sûresi okunup ve duâ edildikten sonra Yeniçeri askerleri çorba içme merasimine başlarlar. (Onlar çorbalarını içerken) orta kapıdan içeriye girilir ve Kubbealtı denilen yere ulaşırlar. (Divan toplantılarının gerçekleştirildiği) Kubbealtı’na girmeden önce merhametli sadrazam hazretleri Devât Odası’na girmesiyle adı geçen sefirler (elçilik heyeti) Kubbealtı’na alınır. Burada nişancı efendinin alt tarafına rütbelerine göre oturtuldukları sırada devlet sahibi olan sadrazam hazretleri Kubbealtı’na girer ve kendisine mahsus yere oturur. Elçilerin hatırları sorulur. Daha sonra dîvân toplantısı başlatılır. (Divâna müracaat etmiş dava sahipleri olan) insanların işleri halledilerek bitirildikten sonra kapıkulu askerlerinin üç aylık maaşlarının verilmesi için mevâcib kiseleri dağıtılmaya başlanır. Dağıtım işi yarılandığında, sadrazam, pâdişâhın huzuruna arza çıkmak için izin isteğini içeren bir telhis yazısı sunar. Telhisin üzerine padişah, kendi el yazısıyla izin verildiğini belirttikten sonra (telhisi kubbealtına geri) gönderir. Burada padişahın izin yazısı merasimle karşılanır ve (yarım kalmış olan mevacib) kiselerin dağıtımı tamamlanır. Daha sonra yemek geldiğinde dört kişiden oluşan elçilik heyeti sadrazamla aynı sofrada yemek yerler ve kendilerine burada ikramlarda bulunulur. Yemek bittiğinde eski divanhane önüne getirilirler ve burada –Bâbıâlî’de giydirildiği şekil üzre- birinci elçiye samur kürklü ferâce, ikinci elçiye samur kürklü kontoş elbise; üçüncü elçiye kakum kürküyle süslenmiş ferace; dördüncüye dar yenli kakum kürküyle yapılmış elbiseler giydirilir. Ayrıca beş-on nefer adamlarına ve rehberlerine hılat cinsi elbiseler giydirilir ve bekletilirler. Şevket ve kudret ve heybet ve kerem sahibi; İslâm’ın koruyucusu olan pâdişah efendimiz hazretleri arz odasına gelirler ve arza girmeye izin ve ruhsat verirler. Arza ilk olarak yeniçeri ağası girer. Daha sonra Rumeli ve Anadolu kazaskerleri efendiler girer. Daha sonra devlet sahibi sadrazam hazretleri girer. Ondan sonra defterdâr efendi ve bu defaya mahsus olmak üzere- atamaları yeni yapılmış olmak dolayısıyla- arza girmesi gereken devlet ricali girerler. Daha sonra pâdişâhın izniyle dört nefer elçilik heyeti kapıcıbaşı ağaların refakatinde pâdişâhın huzuruna (ki o cihân pâdişâhının nur gibi ışık saçarak aydınlatan huzurudur) alınırlar. (Burada) yeri öperek kısa müddet bekletildikten sonra dışarı çıkartıldıklarında doğruca Ortakapı’ya gelirler. Zikr olunan elçilerden birinci elçi Seyyid Gulâm Ali Han’ın (pâdişâhımız için duâcı olan) oturak hastalığı olduğundan bir adım atıp yürümeye ve bir an için bile ayakta du- 111 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I rup beklemeye gücü olmadığı açıkça görülmüştür. Merasim günü pâdişâhın huzuruna girmesi ve onun yüce tahtının eşiğine yüz sürerek şereflerin en büyüğüne ulaşması için padişâhın emri ulaşmış olmasına rağmen, adı geçen elçi (padişahımız için duacı olan) kendi iskemlesiyle ve dört adet adamı onu taşıdığı halde padişâh huzuruna çıkabilecektir. Konu hakkında bilgi sahibi olduğunuzda (nasıl hareket edilmesi gerektiğine dâir) emir verme yetkisi size aittir. A) Aşağıdaki metnin okunuşunu yazıya geçiriniz. B) Anlamını bilmediğiniz kelime ve terimleri sözlükten çıkartarak yazınız. 3 112 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 4 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I METİN 4 Arz-ı bendeleridir ki Ordu-yı hümâyûnun vürûdunda Haydarpaşa sahrâsında vâkı‘ olan zıyâfet-i hümâyûn içün İstanbul ağası kulları altıyüz çeki hatab ve dörtbin üçyüz vakıyye kömür i‘tâ itdiği beyânıyla ol-mikdâr odun ve kömürün bahâsını iddi‘â ve ol-mikdâr vakıyye kömür makbûzı olup ancak odun vezn olunmadığından mikdârı ma‘lûm olmadığını matbah emîni efendi başka ve zıyâfet-i merkūmede sarf olunan hatab ber-vech-i tahmîn ancak üçyüz çeki mikdârı idüğüni ser-tabbâhîn-i hâssa başka i‘lâm itdiklerini şâmil takdîm-i hâkpâ-yı devletleri kılınan işbu takrîr-i çâkerî bâlâsına sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince sâbıkları üzre dörtbin üçyüz vakıyye kömürün beher kıyyesi dörder akçeden ve yalnız üçyüz çeki hatabın beher çekisi yetmişer pâreden îcâb iden bahâsı hesâb itdirildikde egerçe altıyüz altmışsekiz guruşa bâliğ olup ancak ağa-yı mûmâ-ileyh kulları kömürün fi’yâtında ve odunun çekisi mikdârında noksânıyyetini iddi‘â ve azîm zırıldı itdiğine binâ’en iddi‘â ve zırıldısını kat‘ içün yüz otuziki guruş dahi zamm ile cem‘an sekizyüz guruşa ırzâ vü iskât olundığı ma‘lûm-ı devletleri buyuruldukda Başmuhâsebe’ye kayd olunup meblağ-ı mezbûr sekizyüz guruşun tezkiresi virilmek bâbında emr ü fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. Buyuruldu kısmı: (Belgenin üst tarafındaki dîvânî yazıyla yazılmış olan bölüm. Divânî yazı türü ile yazıldığından bu seviyede okumakla yükümlü değilsiniz). İzzetlü defterdâr efendi! Bu mâdde esnafça ahz ve i‘tâ kabîlinden olmağla mîrî kâtibi efendi huzurunda matbah emîni efendi ile İstanbul Ağasını şer‘an terâfi‘ itdirüp tahkīk-ı mâdde ile sıhhat-i hâli tekrâr telhîs eyleyesiz deyu buyuruldu. Fî 27 B (Receb) sene (1)217 (24 Kasım 1802). Metne Âit Sözlük arz-ı bende: azîm: bâlâ: be-her: bende: ber vech-i tahmîn: beyân: cem‘an: çâkerî: çeki: egerçi: hâk-pâ: hatab: i‘lâm: (Arzuhâl ve arz türü yazılarda başlangıç olarak kullanılan tevazu ifade si): Kulunuzun arzı, kölenizin arzı… Büyük, ulu, iri. Yukarı, yüksek, boy. Her, her bir, her biri. Kul, köle, bağlı. Tahmin edildiği üzre, tahmin edildiği gibi. Anlatma, açık söyleme, bildirme. Bir yere toplamak suretiyle, toplu olarak. Kula, köleye ait. Odun, taş ve sâirenin tartılması için kullanılan eski bir ölçü. Her ne kadar…, olsa da, ise de, gerçi. Ayağın toprağı, ayağın tozu, ayağın bastığı toprak. Odun. Bildirme, bildirilme, anlatma. Bir davânın nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını gösteren resmî vesîka. i‘tâ: Verme, verilme, ödeme. İstanbul ağası: İstanbuldaki acemi ocağının ağasına İstanbul ağası da denilirdi. kat‘: Kesme, halletme, geçme, ilerleme. makbûz: Kabzolunmuş, alınmış, sıkılmış, bir şeyin alındığına dair verilen mü hürlü, imzalı kâğıt. 113 İşleyeceğimiz belge takrîr türü bir belgedir. Takrirler daha çok üst makamlara bir konu hakkında detaylı bilgi aktarmak için yazılan belgelerdir. Buyuruldu: Sadrâzam, Kaptan-ı Deryâ, vezir, beylerbeyi gibi önemli devlet adamlarının yazılı emirlerine denilirdi. Sadrazamların kendi selahiyetlerine giren işlerde verdikleri talimatlar buyuruldu formunda yazıldığında bu ismi alırlar. Ayrıca eyâlet dîvânlarında ve diğer işlerde beylerbeyilerin muhtelif konularda verdikleri emirlere de beylerbeyi buyuruldusu denilirdi. 114 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II matbah emîni: noksâniyyet: pâre: sâbık: sâdır: sahrâ: ser-tabbâhîn-i hâssa: şâmil: takrîr: vâkı‘: vakıyye: vezn: vürûd: ziyâfet-i hümâyûn: Saray mutfağında umûmî levâzım sorumlusuna matbah emini de nilirdi. Saray mutfağında her gün yaklaşık olarak 4-5 bin kişiye ye mek çıkartılırdı. Bu açıdan görevi son derece önemliydi. Eksiklik. Parça, sayı, bölük, para. Geçici, geçen, geçmiş. Çıkan. Kır, ova, çöl. Saray aşçılarının başı. Kapsayan, içine alan. Yerleştirme, yerleştirilme, sağlamlaştırma, anlatma, anlatış, öner ge, resmî yazı ile bildirme. Vukubulan, olan, düşen, geçen, geçmekte olan. (vukıyye) Halk arasında (okka) suretinde kullanılmış olan ağırlık tartısının Arapça adıdır. Bu tâbir yine Arapça’da «Okiyye», suret lerinde de kullanılır. Dört yüz dirhemdir. Bir dirhem de yaklaşık 3.2 grama karşılık gelirdi. Tartma, tartılma, tartı, ağırlık. Geliş, gelme, varma, yetişme. Pâdişâhın vermiş olduğu veya pâdişah adına verilen ziyâfet, padişâhın katıldığı yemek. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Kullarının arzıdır ki: Osmanlı ordusunun gelişinde Haydarpaşa meydanında gerçekleşen ve padişâhın vermiş olduğu ziyafet için İstanbul Ağası kulları altıyüz çeki odun ve dörtbin üçyüz okka kömür verdiğini beyan ederek, o kadar odun ve kömürün parasını istemektedir. İddia ettiği miktar kömürün makbuzu elinde olmakla birlikte, odunun (ziyafet zamanında) tartılmadığı için ne kadar olduğunun bilinemediğini matbah emini efendi bildirmişti. Adı geçen ziyafette kulltanılan odunun tahmini olarak ancak üçyüz çeki kadar olabileceğini saray aşçıbaşısı ayrıca bildirmişti. (Bu iki görevlinin ilamlarının) anlattıklarını içeren ve sizin huzurunuza sunulmuş olan bu kullarının işbu takririnin üst kısmına yazdırdığınız emir gereğince; eski ödemelerde yapıldığı gibi dörtbin üçyüz okka kömürün her okkası dörder akçeden ve sadece üçyüz çeki oduna ödenmek üzere her bir çekisi yetmişer pareden ödenmesi gereken fiyatı hesap ettirildi. Ortaya çıkan miktar altıyüz altmış sekiz guruşa ulaştı. Ancak adı geçen ağa (İstanbul Ağası) kulları, kömürün fiyatında ve odunun çeki hesaplamasında kendi adına eksiklik olduğunu iddia ederek büyük gürültü kopardı. Bunun üzerine iddiâ ve zırıltısını kesmek için yüz otuziki guruş daha ilave edilerek toplam sekizyüz guruşa razı edildi ve iddiasından vazgeçirildi. Durum bilginiz dâhilinde olduğunda, Başmuhâsebe Kalemi’nin defterlerine kayd olunarak, adı geçen meblağ olan sekiz yüz guruşun tezkiresinin verilmesi (veya verilmemesi) konusundaki emir ve ferman, siz sultanım hazretlerine aittir. Buyuruldu kısmı: İzzetli defterdâr efendi! Bu konu esnaf usulünce yapılan bir alış-veriş cinsinden olduğu için hazîne kâtibi efendi huzurunda matbah emini efendi ile İstanbul ağasını hukuken karşı karşıya getirip meselenin doğrusunu bulunuz. (Bunu gerçekleştirdikten sonra) durumun gerçek şeklini tekrar bildirmen için bu buyuruldu yazısı yazıldı. 27 Recep sene 1217(24 Kasım 1802). 115 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I A) Aşağıdaki metnin bugünkü dile çevirisini yapınız. B) Metnin konusunun ne olduğunu birkaç cümle ile anlatmaya çalışınız. METİN 5 4 116 Okuduğumuz bu belge takrir üzerine buyuruldudan oluşmaktadır. Takrir ve buyuruldu hakkında bilgi için önceki metinlerin “yana çıkma”larına bakınız. Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 5 Dîvân kitâbeti hıdmetlerinde oldığım İbrâil muhâfazasında olan vezîr-i mükerrem sa‘âdetlü Seyyid Yeğen Mehmed Paşa hazretlerinin dâ’iresi halkı ekmel ve belki İbrâil’de olan akrânları dâ’irelerinden evfer olup el-yevm rûz-merre beşyüz seksenden mütecâviz ta‘yînât ile idâre eylemekde oldığı nümâyân ve bu def ‘a müşârün-ileyhe ta‘yîn buyurılan üçyüz harc nısf ta‘yînine vefâ idecek rütbede oldığı vâreste-i kayd ü beyân oldığı ve el-hâletü hâzihî İbrâil başbuğı vezîrin altıyüz ve muhâfız vezîrin beşyüz ta‘yînât-ı rûzmerreleri olmağla müşârün-ileyhümâya kıyâsen müşârün-ileyhe dahi mikdâr-ı vâfî ve sâlifü’l-beyân dâ’ireleri halkını idâreye kâfî olmak üzre ta‘yînâtı altıyüz harca iblâğ ve olvechile emr-i şerîf-i âlî-şân ısdâr buyurılup zarûret-i cû‘îden vikāyete müsâ‘ade-i aliyyeleri erzân buyurulmak bâbında emr ü fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. Fî 19 Safer sene 1205(28 Ekim 1790). Buyuruldu kısmı: İzzetlü Defterdâr Efendi! Müşârün-ileyhin yevmiyye ta‘yînâtı içün dörtyüz harc i‘tâsı-çün mu‘tâd üzre emr-i şerîf ısdâr itdirdesiz deyu fermân-ı âlî buyuruldu. Metne Âit Sözlük akrân: başbuğ: beyân: cû‘î: dâ’ire halkı: divân kitâbeti: ekmel: el-hâletü hâzihî: Eş ve benzer olanlar, yaşıtlar, yaşdaşlar. Hükümdâr, başkomutan. Anlatma, açık söyleme, bildirme. Açlıkla ilgili, açlığa dair. Bir idarecinin maiyetinde bulunan görevliler topluluğu. Eyâlet divanlarında muamelat işlerini yürüten görevli kâtip. En kâmil, mükemmel ve kusursuz olan, en uygun, en eksiksiz. Henüz, şimdi, hâlâ, bugün, bugünkü günde, şimdiki zamanda, şimdiye kadar. el-yevm: Bugün, bugünkü günde, hâlâ, henüz, şimdi, şu anda, şimdiki zamanda. emr-i şerîf-i âlî-şân: Pâdişâh fermânı, şanı yüce olan şerefli emir. erzân: Ucuz, lâyık, uygun, yerinde. evfer: En bol, sayıca daha bol, pek çok olan. harc: Vergi, sarf, gider, bir iş için kullanılan madde. ısdâr: Sudûr ettirme, ettirilme, çıkarma, çıkarılma. iblâğ: Ulaştırma, yetiştirme, yetiştirilme. kâfî: Yeterli. mikdâr-ı vâfî: Yeterli miktar. muhâfız vezîr: Osmanlıda bir bölgenin (özellikle sınır boyları) veya kalenin düşman saldırılarından korunması için tayin edilen askeri yönetici. mükerrem: Muhterem, aziz, sayın, saygıdeğer, sayılan. müsâ‘ade-i aliyye: Yüksek müsaade, pâdişâhın izni. müşârün-ileyhümâ: Kendilerine işâret olunanlar, daha önce zikredilmişler. mütecâviz: Haddi aşan, tecâvüz eden. nısf: Yarım. nümâyân: Görünücü, görünen, meydanda. rûz-merre: Her günkü, her günlük. sa‘âdetlü: Mutluluk sahibi, bazı vezir ve idarecilerin resmî ünvânı. sâlifü’l-beyân: Beyânı geçmiş olan, adı daha önce anılmış olan. ta‘yînât: Maaşdan başka olarak verilen yiyecek, erzak, giyecek. 117 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I vâfî: Vefâ eden, yeterli olan. vâreste: Kurtulmuş, serbest, rahat, ilişiksiz. vefâ: Sözünde durma, sözünü yerine getirme, dostluğu devam ettirme, yetme, kâfî gelme, ödeme. vezîr: Yüksek seviyedeki askerî kumandan ve idarecilere verilen rütbe. vikāyet: Kayırma, koruma, esirgeme. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Divan kâtipliği hizmetini yürüttüğüm İbrail tarafının muhafızlığı görevini yapan merhamet sahibi vezir saadetli Seyyid Yeğen Mehmed Paşa hazretlerinin hizmetinde kullandığı elemanların sayısı en üst seviyede ve belki de yine İbrail’de bulunan kendi seviyesinde olan vezirlerin maiyetlerinden en fazla olanıdır. Bugün için günlük olarak beşyüz sekseni aşan sayıda tayinât ile idare etmekte olduğu ortadadır. Bu defa (yapılan dağıtımda) adı geçen paşaya verilen üçyüz (kişilik tayinât) harcı, ihtiyaç duyulan tayinin yarısına yetecek derecede olduğunu söylemeye bile gerek olmadığı açıktır. Ve şu anki durumda İbrail (ordusu) başkumandanı olan vezirin altıyüz, ve onun muhafızlığını yapan vezirin beşyüz adet günlük tayinatları vardır. Adı geçen bu iki vezire kıyaslandığında (benim vezirim olan) daha önce zikredilmiş vezirin de yeterli miktarda ve yukarda ifade edilmiş olan maiyeti memurlarını idâreye yetecek derecede olmak üzere (günlük) tayinatı altıyüz harca ulaştırılmalıdır. Bu şekilde bir ferman çıkartılarak açlık çekilmesinin önüne geçilmesi için yüksek müsaadelerinin esirgenmemesi hakkında nihaî karâr, devlet ve saadet sahibi olan siz sultanım hazretlerinindir (28 Ekim 1790). Buyuruldu kısmı: İzzet sâhibi defterdâr efendi! Adı geçen vezirin günlük tayinâtı için dörtyüz kişilik harç verilmesi için her zaman yapıldığı şekilde emir çıkartmanız için ferman buyuruldu. A) Aşağıdaki metnin okunuşunu yazıya dökünüz. B) Kelimelerini çıkartınız ve küçük bir sözlük oluşturunuz. 5 118 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 6 İşleyeceğimiz bu metin bir telhis üzerine hatt-ı hümayun belgesidir. Hatt-ı hümâyûnlar padîşâhların kendi el yazılarıyla yazdıkları emir veya görüş yazılarıdır. Daha çok sadrazamların bir devlet işi hakkında özet bilgi verdiği ve adına telhis denilen yazılar üzerinde yer alır. Bunlara telhis üzerine hatt-ı hümâyûn adı verilir. Bazen de boş kâğıt üzerine pâdişâh emirlerini kendi yazısıyla yazabilir. Bunlara da beyaz üzerine hatt-ı hümâyûn ismi verilir. METİN 6 Şevketlü kerâmetlü mehâbetlü kudretlü velî-ni‘metim efendim pâdişâhım ! Ordu-yı hümâyûnda abd-i memlûkleri a‘dâ-yı dîn taraflarına dâ’imâ dikkat ve iktizâ iden mahallere asâkir ve zehâyir ve mühimmât irsâli ve vakt ü hâle göre ser-asker ve me’mûrlara istimâlet ile meşgūl olup husûsan fîmâ-ba‘d düşmenin hareketi ve cünûd-ı muvahhidînin küffârı mukābeleleri ve çâkerlerinin dahi işlerin gelişine göre müdâfa‘a-i küffâra kıyâmım hengâmları olmağla masâlih-i seferiyyenin cümlesini ihâta-i hayta-i iktidâr-ı âcizânemden hâric ve kā’im-makām ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan kulları umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkāne sa‘y u ikdâm idecekleri her ne-kadar âşikâr ise dahi mütemmimât-ı seferden olan mevâdd-ı cüz’iyye ve külliyede ordu tarafından istîzân ve isticâzeye ta‘lîk eylemeleri ihtimâli melhûz oldığından bu def ‘a savb-ı bendegânemden kā’im-makām paşa kullarına bir kıt‘a kā’ime tahrîr ve me’âlinde; “cümlemiz bir efendinin kullarıyuz maksûd-ı aslî a‘dâdan ahz-ı intikām ve dînimize ve velî-ni‘metimize ve dünyâ ve âhıretimize nâfi‘ hıdmet olmağla asâkir ve zehâyir ve levâzım ve muhassal umûr-ı gazâ vü cihâda müte‘allık işlerde bir mâddeyi orduya yazalım cevâbı gelsün dimeyüp vech-i münâsib ve lâyıkı mülâhaza ve atabe-i ulyâ-yı hazret-i husrevâneye arz ve rü’yetine müsâra‘at idesin. Benim hâtırım ve gönlüm hoşdur. Hıdemât-ı saltanat-ı seniyyede hayırlu olan ne ise ihtiyâr ve bu günki işi sabâha komayup idâre ve icrâ cümle üzerlerine vâcibdir. Bizim tarafdan istîzâna tevkīf ile ifâte-i evkāt olunacak zamânlar değildir” deyu te’kîd eyledim. Cenâb-ı adâlet-menâkıb-ı dâverânelerinden dahi bu mazmûnlar derciyle müşârün-ileyhe hatt-ı hümâyûn-ı şevket-makrûnları ısdârı bâ‘is-i gayret ü ihtimâmları olacağı. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I Metne Âit Sözlük a‘dâ: abd: adâlet-menâkıb: ahz-ı intikam: atebe-i ulyâ: bâ‘is: bendegâne: cünûd: cünûd-ı muvahhidîn: çâker: dâverâne: derc: fîmâ-ba‘d: hatt-ı hümâyûn: hayta-i iktidâr: hengâm: hıdmet: husrevâne: ısdâr: ifâte: ifâte-i evkat: ihâta: ihtiyâr: iktizâ: irsâl: isticâze: istimâlet: istîzân: kā’ime: kā’im-makām: kıyâm: maksûd: masâlih: mazmûn: me‘âl: mehâbet: melhûz: memlûk: mevâdd-ı cüz’iyye: muhassal: mukābele: Düşman. Kul, köle. Adâletle şöhret bulmuş, adâlet sahibi. İntikam almak. Padişâh katı, pâdişâhın bulunduğu yer. Sebep olan, gönderen, icâb ettiren. Kula, köleye yakışır biçimde. Asker, asker topluluğu. Allah’ın birliğine inanların ordusu. Kul, köle. Hâkim ve vezirle ilgili olan, doğruluğu seven bir büyüğe yakışan surette. Sokma, arasına sıkıştırma. Bundan böyle, bundan sonra, bir daha Padişâh yazısı, padişâhın emrini içeren belge türü. İktidar ipi, iktidâr sahibi olmak. Zaman, çağ, sıra, vakit, mevsim. Hizmet. Pâdişâhâne, hükümdarca, hükümdara yakışır şekilde. Sudûr ettirme, ettirilme, çıkarma, çıkarılma. Fevt etme, kaybetme, elden çıkarma, çıkarılma. Vakit öldürme, vakti boşa harcama. Bir şeyin etrâfını çevirme, sarma, kuşatma, kuşatılma, kavrayış, anlayış, geniş bilgi. Seçme, seçilme, katlanma. Lâzım gelme, gereklilik, ihtiyaç, işe yarama. Gönderilme, gönderme, yollanma, salıverme, koyverme. İcâzet isteme, izin isteme. Gönül kazanma, teselli etme, avutma, kolaylık gösterme. İzin isteme. Resmi daireler arasında yapılan bir yazışma türü. Genellikle üst makamdan alt makamlara yazılan görev yazıları. Kağıt paraya ve rilen isim. Makama vekalet eden, sadrazam İstanbul’da bulunmadığı zaman larda onun görevine bakan kişi. Ayakta durma, ayaklanma. Kasdolunan, istenilen şey, istek. İşler, maslahatlar. Ödenmesi lâzımgelen şey, mânâ, kavram, nükteli, sanatlı ince söz. Meydana gelen şey, netice, mânâ, kavram, mefhûm. Azamet, ululuk, korkunçluk, büyük görünme. Mülâhaza edilen, düşünülebilen, hatıra gelen, olabilen. Birinin malı olan, kul, köle. Küçük işler, önemsiz konular. Tahsil olunmuş, hâsıl edilmiş, hâsılı, hulâsa, sözün kısası, işin sonu. Karşılık verme, karşılama, karşı gelme, birbiriyle karşılaşma, kar şılıklı yapılan okuma. 119 120 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mülâhaza: müsâra‘at: müte‘allık: mütemmimât: nâfi‘: rikâb-ı hümâyûn: rü’yet: sa‘y u ikdâm: savb: ser-asker: şevket: şevket-makrûn: ta‘lîk: tahrîr: te’kîd: tevkīf: umûr: vech-i münâsib: velî-ni‘met: zehâyir: Dikkatle bakma, iyice düşünme, düşünce. Sürat ve acele etme, teşebbüs, girişme. Asılı, bağlı, taalluk eden, ilgili, ilişiği olan. Tamamlayıcılar, bitirenler. Menfaatli, faydalı, kârlı. Allah’ın isimlerinden. Törenlerde padişahın etrafında bulunan maiyeti. Sefer zamanla rında padişahın bulunduğu yerde icra görevi yapan kadrolar. Görme, bakma, görülme. Çalışma ve gayret etme. Taraf, cihet, yön. Baş komutan, ordunun başı. Büyüklük, heybet (pâdişâhlar için kullanılırdı). Şevketli. Asma, asılma, bir şeye bağlı gösterme, geciktirme, askıda bırakıl ma, belli bir zamana bırakma. Yazma, yazılma. Kuvvetleştirme, sağlamlaştırma, üsteleme, önceden yazılmış bir emir yazısını tekrarlama. Durdurma, durdurulma, alıkoyma, tutuklu halinde bekletme. İşler. Uygun şekil, münâsib sûret. Nimet sâhibi, besleyen, iyilik ve bağışlarda bulunan kimse. Zahirenin çoğulu. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Şevket, kerâmet, heybet, kudret ve nimetimin sahibi olan efendim pâdişâhım! Orduda bulunan bu kulunuz, din düşmanlarından gelecek tehlikelere karşı daima dikkat üzereyim. Aynı zamanda gerekli olan yerlere asker, zahire ve savaş gereçlerinin ulaştırılması ve zamanın gereklerine göre seraskerler ve diğer memurlara kolaylık sağlamanın yollarını bulmakla uğraşmaktayım. Özellikle bundan sonrası, düşmanın hareketi ve İslâm ordusunun onları karşılaması ve bu kullarınının da gelişmelere uygun olarak düşmana karşı koymada ayakta kalmayı becerebilme zamanları olduğu açıktır. Bu sebeple sefere ait işlerin tümünü- benim selahiyet ve gücümün dahilinde olanların dışında- İstanbuldaki kaymakam paşa(sadrazamın yokluğunda İstanbulda onun yerine bakan sadaret vekili) ve yine padişahımızın yanında (İstanbulda) bulunan diğer devlet adamları memur oldukları işlerinde sadık olarak çalışıp gayret ederek yürütecekleri ortadadır. Yine de sefer işlerinin ayrılmaz parçalarından olan küçük, büyük bütün işlerde ordudaki hükümetten izin ve icazet alma ihtiyacı hissedecekleri ihtimali de düşünülmektedir. Bu sebepten yakın zamanlarda tarafımdan kaymakam paşa kullarına bir adet kaime yazıldı. (Kaimenin) içeriğinde: “ Hepimiz bir padişahın memurlarıyız. Temel olan amacımız düşmandan intikam almak, dinimize, devletimize, dünyâ ve ahiretimize faydalı hizmet etmektir. O sebepten ordu, zahire, mühimmat, sonuç olarak gazâ ve cihada yönelik işlerde bir konuyu orduya (sadrazamla beraber orduda icra yapan hükümet ve daireleri) yazalım, oradan cevabı gelsin (ondan sonra işi yapalım) demeyiniz. (Bunun yerine) münasip biçimde uygun düşeni düşünerek padişah hazretlerinin görüşüne arz ve gereğini yapmak için işe koyulasın. Benim kafam ve kalbim (sizden yana) rahattır. Yüce devletin hizmetlerinde hayırlı olan ne ise onu tercih etmek ve bugünkü işi yarına bırakmayarak idare etmek ve icrâda bulunmak hepimizin üzerine vaciptir. Sadaret tarafından (işlerin yürütülmesi için) izin verilmesini bekleyerek vakit öldürecek dönemlerde değiliz” diyerek tekrar tekrar vurguladım. Sizin 121 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I tarafınızdan da bu anlamları içeren hatt-ı hümayun şeklinde emirlerin, kaymakam paşaya yazılması, bizim gayret ve ihtimâmımıza sebep olacaktır. A) Aşağıdaki metni okuyunuz. B) Bilmediğiniz kelimelerden küçük bir sözlük yapınız. 6 122 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 Bazı arşiv belgelerini tanıyabilmek Ünitenin I-VI. metinleri Osmanlı Devlet Arşivi’nde araştırmaya açık olan belgelerden seçilmiştir. Metinler çeşitli devlet işlerinden örnekler sunmaktadır. Belgeler pusula, hattı- hümayun denilen padişah emirleri, bilgi verici mahiyetteki takrirler ve buyuruldu gibi türlerlerden oluşmaktadır. Bu kayıtlar tarihçiler için önemli birer kaynak özelliği arzetmektedir. Belgelerin seçiminde, Tarih Bölümü öğrencileri olarak yazı çeşitlerini görmeniz yanında, bu tür belgeler hakkında genel bir fikir sahibi olmanız da hedeflenmiştir. Nesih türü yazıyla yazılmış belgeleri tanıyabilmek Osmanlı tarih kaynaklarını oluşturan belge ve defterlerin bir kısmı nesih adı verilen yazı türüyle kaleme alınmıştır. Ünitemizde seçilen metinlerin de ağırlıklı olarak nesih yazısıyla yazılanlardan olmasına dikkat edilmiştir. Burada amaçlanan; bir belge gördüğünüzde bunun nesih yazısıyla yazıldığını tanıyabilmenizdir. Ayrıca bu yazı türüne alışkanlık kazanacağınızdan daha rahat okuyabilmenizdir. Ancak çoğu arşiv belgesinde olduğu gibi bunlarda da orijinal nesih yazı karakteri kullanılmamıştır. Daha çok nesih kırması kullanılmıştır. 3 4 Belgelerde geçen eski kelime ve terimleri tanıyabilmek Ünite içerisinde seçilen belgelerde konu çeşitliliğine özen gösterilmiştir. Dolayısıyla okuduğunuz her belgede, dönemin kendine has kullanılan deyim ve terimleriyle beraber bazı kelimeleri görmüş olacaksınız. Bunlar bir metni anlamada anahtar rolü oynarlar. Öğreneceğiniz her deyim, terim ve kelime sizin hem okumanızın sağlıklı olmasına yardım edecek hem de anlamanızı kolaylaştıracaktır. Burada bazı metinlerin işlenmesinde veya “sıra sizde” bölümlerinde bu çalışmaları ne şekilde yapabileceğinize dair örnekler sunulmaya gayret edilmiştir. Sunulan belgeleri okuyabilmek Okuduğunuz ve üzerinde çalıştığınız her belge sizin bilgi ve tecrübenizi artırmaya katkı yapacaktır. Kitabın diğer üniteleriyle birlikte bu metinleri de okuduğunuzda belli bir okuma seviyesine gelmeniz beklenir. Ancak tam bir gelişim ve belgeleri araştırmalarda kullanabilme özelliğini kazanmak için sonraki sınıflarda da çok daha fazla belge ve yazı çeşidi üzerinde çalışmanız gerekecektir. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I 123 Kendimizi Sınayalım 1. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Ba‘dehu müşârün-ileyh hazretleri kolay vâdest kürki ve dîvân bisâtlu esbleriyle yürüyüp… b. Ba‘dehu müşârün-ileyh hazretleri kolay ve üst küregi ve dîvân bisâtlu esbleriyle yürüyüp… c. Ba‘dehu müşârün-ileyh hazretleri kallâvî ve üst kürki ve dîvân bisâtlu esbleriyle yürüyüp… d. Ba‘dehu müşârün-ileyh hazretleri kallâvî ve oset küreği ve dîvân bisâtlu esbleriyle yürüyüp… e. Ba‘dehu müşârün-ileyh hazretleri kallâvî ve üst görki vedyivan bisâtlu esbleriyle yürüyüp… 4. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. … ve hâs furun önünde râkiben firâr idüp erbâbı dîv ânı temâşâdan sonra… b. … vihâs furun önünde râkiben karâr idüp erbâbı deyu ânı temâşâdan sonra… c. … vehâs furun önünde râkiben karâr idüp er bâb-ı dîv ânı temâşâdan sonra… d. … vühâs furun önünde râkiben firâr idüp erbâb-ı dîvânı temâşâdan sonra… e. … ve hâss furun önünde râkiben karâr idüp erbâb-ı dîvânı temâşâdan sonra… 2. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Tarafa ki irsâl olunmağla vusulünde gerek mukaddem ve gerek budfia… b. Tarafına irsâl olunmağla vusulünde gerek mukaddem ve gerek bu def ‘a… c. Tarafa ki er sal olunmağla vusulünde giren mukaddem ve gerek badfia… d. Taraf ne irsâl olunmağla ve solunda gerek mukaddem ve gerek bu def ‘a… e. Tarafına irsâl olunmağla ve solunda giden mukaddem ve gerek budfia… 5. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Ve nüzul emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harç tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup… b. Vünzel emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harç tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup… c. Ve nezel emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harç tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup… d. Venzil emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harç tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup… e. Ve tezel emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harç tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup… 3. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Tahvîli ihâta itmekle tahvil-i mezkûr dahi işbu ka’imemize mevzû‘an… b. Tahvîli e‘attâ itmekle tahvil-i mezkûr dahi işbu ka’imemize mevzû‘an… c. Tahvîli âhita itmekle tahvil-i mezkûr dahi işbu ka’imemize mevzû‘an… d. Tahvîli i‘tâ itmekle tahvil-i mezkûr dahi işbu ka’imemize mevzû‘an… e. Tahvîli u‘ittâ itmekle tahvil-i mezkûr dahi işbu ka’imemize mevzû‘an… 6. Yukarıdaki metnin tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan kolları umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkane sa‘y u ikdâm… b. ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan kavilleri umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkane sa‘y u ikdâm… c. ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan kuvvetleri umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkane sa‘y u ikdâm… d. ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan kulları umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkane sa‘y u ikdâm… e. ve rikâb-ı hümâyûnlarında bulunan mevtleri umûr-ı me’mûrelerinde sâdıkane sa‘y u ikdâm… 124 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c 2. b “mevcûd asâkirden icâleten kadr-i kifâye asker intihâb…” 7. Yukarıdaki ifadede asıl anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir? a. Mevcut askerin acele edinceye kadar yeterli olmasına çalışmak b. Mümkün mertebe mevcut askerle birlikte acele olarak savaşa gitmek c. Mevcut askerin acele olarak ihtiyaçlarını gidermek d. Mevcut askerlerden acele olarak yeteri miktarda seçme yapmak e. Mevcut askerden işe yaramayanları geriye göndermek 3. d 8. adîmü’l-iktidâr tamlamasının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. iktidâr yokluğu, gücü olmamak b. iktidâr fazlalığı c. güç sahibi olmak d. iktidârda bulunanlar e. iktidârda bulunma süresi 9. e 9. ber vech-i tahmin tamlamasının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. tahmin edilemeyecek şekilde b. tahminleri aşan oranlarda c. tahminle anlaşılamayacak şekilde d. tahmin yüzünden yanılmak e. tahmin edildiği üzre 10. sâlifü’l-beyân tamlamasının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. beyâna, anlatmaya muhtaç olmayan b. açıklanmaya ihtiyaç duyan c. adı daha önce anılmış olan d. anlatmakla geçip giden e. anlatmanın gereği olmayan 4. e 5. a 6. d 7. d 8. a 10. c Yanıtınız yanlış ise “Metin 1” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 2” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 2” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 3” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 5 Sıra Sizde’nin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 6’” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 6” Sıra Sizde’nin “Metne Âit Sözlük” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 3’ün” “Metne Âit Sözlük” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin 4’ün” “Metne Âit Sözlük” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Metin” 5’in “Metne Âit Sözlük” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I 125 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 A) Arz-ı bendeleridir ki: Onaltı nefer peykân-ı hâssanın işbu sene-i mübâreke ıydiyye kisveleri sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcibince peyk-başı kulları ma‘rifetiyle mübâya‘a ve i‘mâl ve tekmîl olunmağla mikdâr-ı masârıfını hâvî virdiği defteridir. Mûcibince sâbıkı üzre Başmuhâsebe’den hesâb itdirildikde ikibin beşyüz otuzbir buçuk guruş itmekle yüzotuz bir buçuk guruşı tenzîl olunup mâ‘adâ ikibin dörtyüz guruş virilmek üzre Başmuhâsebe’ye kayd ve tezkiresi i‘tâ olunmak bâbında fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. B) Metnin konusu: Pâdişâh fermanı üzerine peykbaşı ağa eliyle onaltı kişilik Hâssa peykleri için bayramlık elbiselerin alındığına ve diktirildiğine; bunların geçmiş yılların fiyatlarına kıyaslanarak masraflarının tesbit edilip ödenmesi için Başmuhasebe’ye kayd olunarak tezkiresi verileceğine dair yazı. Sıra Sizde 2 A) Arz-ı bendeleridir ki: Şehzâde Câmi‘-i şerîfine teşrîf-i hümâyûn vuku‘unda câmi‘-i mezkûr vâ‘izi efendiye ilbâs buyurılan bir aded erkân semmûrun bahâsı olan sekizyüz yetmişbeş guruşun i‘tâsı ricâsıyla hazîndâr-başı ağanın takrîridir. Sâbıkı ve hesâb itdirildiği üzre sa‘yen lil-mîrî yirmibeş guruşı tenzîl olunup mâ‘adâ sekizyüz elli guruşun i‘tâsı-çün Başmuhâsebe’ye kayd olunup tezkiresi i‘tâ olunmak bâbında emr ü fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. B) Metnin bugünkü dile çevirisi: (Pâdişâhın) Şehzâde Câmisine ziyareti gerçekleştiğinde adı geçen caminin vâizine giydirilen bir adet samur kürkün fiyatı olan 875 guruşun verilmesini isteyen hazînedarbaşının takriridir. Bir önceki yılın fiyatı ve yeni hesabı karşılaştırılıp, hazînenin yararı için 25 guruşu düşülüp geri kalan 850 guruşun verilmesi için Başmuhasebe’ye kayd ettirilip tezkiresi verilmek hususunda gerekli emir siz sultanımındır. Sıra Sizde 3 A) Bâb-ı âlî’de icrâ olunacak rüsûm-ı mu‘âyedeyi mübeyyin teşrîfât cerîdesinden ihrâc itdirilen pusuladır. Emr ü fermân hazret-i men lehü’l-emrindir: Tertîb-i icmâl-i mu‘âyede-i âsafî berây-ı îd-ı adhâ. İstânbûl kādîsı efendi dâ‘îlerinin takdîm eylediği i‘lâm-ı şer‘iyye mûcebince işbu mâh-ı zilhiccetü’ş-şerîfenin gurresi yevm-i pâzârirtesinden i‘tibâr ile şehr-i mezkûrun beşinci cum‘a güni ba‘de edâ-i salâhü’l-cum‘a ber-mu‘tâd-ı kadîm devletlü sadr-ı a‘zam hazretleri mu‘âyede takımı ve ricâl-i bâb ile semâhatlü şeyhülislâm efendi hazretlerinin hânelerini teşrîf ve resm-i mu‘âyede icrâsıyla yine Bâb-ı âlî’ye avdet buyuracakları ve ferdâsı mâh-ı mezkûrun altıncı cum‘airtesi güni sâ‘at altıda iken mu‘tâd üzre yalnız haberci çavuş delâletiyle semâhatlü şeyhülislâm efendi hazretleri Bâb-ı âlî’yi teşrîf ve resm-i âdî icrâsıyla avdet ve semâhat-hânelerine vardıkda sudûr-ı kirâm efendiler hazerâtı müşârün-ileyh hazretlerinin hânelerinde mevcûd olmalarıyla rüsûm-ı mu‘âyede icrâsından sonra doğru Bâb-ı âlî’ye teşrîf ve rüsûm-ı mu‘âyede icrâsıyla avdet buyuracakları ve ferdâsı mâh-ı merkūmun yedinci bâzâr güni sâ‘at altıda iken selâtîn-i izâm cevâmi‘i meşâyıhı efendiler ve İstânbul’dan Üsküdar’a varınca bi’l-cümle mevâlî-i kirâm efendiler hazerâtı ve dergâh-ı âlî yeniçerileri ve sipâh ve silahdâr ve bölükât-ı erba‘a ve cebeci ve topcı ve top-arabacı ve humbaracı ocakları ağavât ve kâtib ve kethudâ ve zâbıtânı bi’l-cümle esvâb-ı dîvânîleriyle ibtidâ arz odasında ve ba‘dehu dîvân-hânede ber-mu‘tâd rüsûm-ı mu‘âyede icrâsından sonra zikr olunan mûmâ-ileyhüm takım takım Bâb-ı âlî’den hurûc ve doğrı şeyhülislâm efendi hazretlerinin hânelerine gidüp icrâ-yı rüsûm olunacağı ve ferdâsı mâh-ı mezbûrun sekizinci pâzârirtesi güni sâ‘at altıda iken Dergâh-ı âlî kapucı-başıları ağalar ve rikâb-ı hümâyûn ve şikâr-ı hümâyûn ağaları ve mu‘allem asker-i cedîd-i sultânî ocağı ağası ve kâtibi ve selâtîn-i izâm kethudâları ve Haremeyn-i şerîfeyn takımı ve bi’l-cümle müderrisîn be-nâm efendiler ve şıkk-ı evvel defterdârı ve manâsıbda olan hâcegân-ı dîvân-ı me‘âlî-unvân efendiler ve ümenâ ve nüzzâr cümlesi ber-mu‘tâd elbise-i dîvânîleriyle ve gediklü müteferrikagân ve çavuşân mu‘tâd üzre ibtidâ arz odasında ve ba‘dehû dîvân-hânede icrâ-yı rüsûm-ı mu‘âyede-i âsafâneden sonra zikr olunan mûmâ-ileyhüm takım takım Bâb-ı âlî’den çıkup mevlânâ-yı müşârün-ileyh hazretlerinin hânelerine varup resm-i mu‘âyede bu günün icrâsıyla resîde-i hüsn-i hitâm bulup ferdâsı yevm-i arefe olup mu‘âyededen hâlî olmağla ancak çavuşbaşı ağa vakt-i asrdan mukaddemce zü‘amâ ve çavuşân-ı dîvân ve teşrîfâtî kulları delâletiyle ikindi dîvânı resmi icrâsı-çün Enderûn-ı hümâyûn’a şitâb idecekleri ma‘lûm-ı âlîleri buyuruldukda fermân hazret-i men lehü’lemrindir. B) Kelime ve Terimler: ağavât: Ağa rütbesi taşıyan ve askerî sınıfın önde gelenlerinden oluşan sınıf. arz odası: Divan toplantılarından sonra padişaha bilgi sunulan yer. âsafâne: Vezirce, vezirliğe yakışır şekilde. ba‘de: Sonra. 126 ba‘dehu: be-nâm: ber-mu‘tâd: bölükât-ı erba‘a: Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Ondan sonra. İsimli, isim almış, şöhret bulmuş. Mutad üzre, her zamanki gibi. Kapıkulu süvârî bölüklerinin son dördü ne verilen isim. cebeci: Silah yapan, tamir ve muhafaza eden ve harb zamanlarında ordunun harb malzemesini ileri hatlara kadar ulaştırmakla görevli bulunan yaya kapıkulu ocaklarından bir sınıf asker. cedîd: Yeni. cevâmi‘: Câmi‘ nin çoğulu, câmiler, mescitler, ibâdet yerleri; toplu şeyler. çavuşân-ı dîvân: Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında, dîvânın düzeni ve güvenliği ile ilgili çeşitli görevleri yerine getiren sınıf. dâ‘î: Duâ eden, duâcı, davet eden, sebebolan. delâlet: Delâlet eden, gösteren, işâret eden. dergâh-ı âlî: Pâdişâh kapısı. dîvân-hâne: Dîvân akd edilen yer. Topkapı Sarayı’nda Kubbealtı’nda, Bâbıâlî’de toplantıların yapıldığı ve davaların halledildiği, devlet işlerinin görüşüldüğü yer. edâ-i salâh: Namazı edâ etmek, namaz kılmak. efendi: Umumiyetle kâtip sınıfı ve şeflerinin, ayrıca ilmiye sınıfı mensuplarının taşıdıkları unvan. enderûn-ı hümâyûn: Topkapı Sarayı’nın üçüncü kapısı olan Bâbüssaade’den sonra başlayan kısım. Cülus, bayramlaşma, ayak divanı gibi törenlerde padişahın tahtı burada kurulurdu. esvâb: Giyimler, giyecek şeyler. esvâb-ı dîvânî: Dîvân toplantılarında giyilen tören giysileri. ferdâ: Yarın, yarınki gün, günün ertesi, gelecek zaman. gediklü: Efrâdı belli ve değişmez sayıda olan bir toplulukta vazife gören kimselerin işgal ettikleri yer. gurre: Aklık, parlaklık, atın alnındaki beyazlık; Arabî ayların birinci gecesi ve günü. hacegân-ı dîvân-ı hümâyûn: Dîvân-ı hümâyûn kalemlerinin şeflerine ve bunlara denk olanlara verilen ünvân. hâlî: Boş, boş kalmış, boşalmış. Haremeyn-i şerîfeyn: Mekke-i mükerreme ile Medîne-i münevvere. hazerât: Hazret in çoğulu. Efendiler, sahipler, saygı duyulan kimseler. humbara: humbaracı ocakları: hurûc: hüsn-i hitâm: i‘lâm: i‘lâm-ı şer‘iyye: i‘tibâr: ibtidâ: kadîm: kethudâ: mâh: manâsıb: me‘âlî-unvân: men lehü’l-emr: merkūm: meşâyıh: meşâyıh-ı izâm: mevâlî: mevâlî-i kirâm: mevlânâ: mu‘allem: mu‘âyede: mu‘tâd: mûceb: mukaddem: mûmâ-ileyhüm: müderrisîn: müşârün-ileyh: Kumbara; demirden veya tunçtan dökülmüş, içi boş ve yuvarlak olarak yapılan ve içine patlayıcı maddeler konarak düşmana atılan harb aleti. Humbara silahıyla ilgili faaliyetleri yürüten özellikle kale kuşatmalarında önemli görevler üstlenen askeri sınıf. Çıkış, çıkma, dışarı çıkma, ayaklanma. Güzel sonuçlanma, iyi sona erme. Bildirme, bildirilme, anlatma. Bir davânın nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını gösteren resmî vesîka. Mahkeme ilâmı. Bir davânın nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını gösteren resmî vesîka. Saygı gösterme, ehemmiyet verme, şeref, değer. Başlama, başlangıç, ilkin, en önce, başta. Eski, öncesini bilir kimse bulunmayan, başlangıcı bilinmeyen şey. Kahyâ, baş yardımcı, resmî veya sivil bütün birimlerin devlet nezdinde temsilcisi. Ay. Memuriyetler, resmî makamlar. Yüksek, şerefli unvan. Emir verme yetkisi olan, emir verme selahiyeti bulunan. Yazılmış, adı geçmiş. Şeyhler, tarikat önderleri. Büyük ulu şeyhler. Mevleviyet pâyesine ulaşmış büyük kadılar. Yüksek rütbeli kadılar, hâkimler. Efendimiz anlamına kullanılır. Bazı ilmiye mensuplarının ve şeyhlerin lâkabı olarak da kullanılır. Eğitilmiş, talim terbiye görmüş. Bayramlaşma. Her zaman olduğu gibi. İcâbetmiş, lâzımgelmiş, bir söz veya emrin icâbettiği şey, netice. Takdim edilen, sunulan, önde olan, önde giden, önce gelen, önceki. Îmâ olunmuşlar, daha önce adı geçmiş olanlar. Müderrisin çoğulu; müderrisler, medresede ders veren ulemâ. Kendisine işaret olunmuş olan, adı daha önce geçmiş olan. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I müteferrikagân: nuzzâr: resîde: resîde-i hüsn-i hitâm: resm-i âdî: resm-i mu‘âyede: ricâl: ricâl-i bâb: Müteferrikalar, Enderun mektebinden çıktıktan sonra büyük memuriyetlerde görev almayı bekleyen ve bu arada devlet adına çok önemli işlerde kullanılan askerî grup. Bu zümre mensupları, sancakbeyliği, beylerbeyilik, vezirlik ve sadrazamlığa kadar yükselme şansına sahipti. Nâzır ın çoğulu; bakanlar, görenler, nezâret edenler. Erişmiş, yetişmiş, olgunlaşmış. Güzel sonuca ulaşmış, sonu iyi biten iş. Sıradan, her zaman uygulanan merasim. Bayramlaşma merasimi. Adamlar, devlet adamları. Kapı ricâli; Bâbıâlî görevlileri için kullanılan bir tabir. rikâb-ı hümâyûn: Padişâhın maiyeti, pâdişâhın yanında bulunanlar. rüsûm: Törenler, merâsimler; bazı durumlarda vergiler için kullanılır. salâh: Düzelme, iyileşme, iyilik, rahatlık, barış, dîne olan bağlılık. selâtîn-i izâm: Büyük, ulu sultânlar, eski dönemlerin önemli sultânları. semâhat: Cömertlik, el açıklığı, iyilikseverlik. silahdâr: Merâsimlerde pâdişâhın kılıcını omuzunda taşıyan, sarayda da pâdişâhın her türlü silâhını muhafaza eden görevli. Silahdar bölüğü ise kapıkulu süvari bölüklerinden baştan ikincisi için kullanılan bir isimdi. sipâh: Kapıkulu süvarilerinin birinci bölüğüne verilen isim. sudûr-ı kirâm: Rumeli ve Anadolu kazaskerleri. şehr: Ay. şerîfe: Şerîf kelimesinin dişili; şerefli, mübârek, soylu, temiz. şıkk-ı evvel defterdârı: Osmanlı maliyesinin başındaki defterdâra şıkk-ı evvel defterdârı da denilirdi. Aynı zamanda Rumeli defterdarlığı da üzerinde olurdu. Bundan başka, şıkk-ı sânî, şıkk-ı sâlis ve şıkk-ı râbi‘ defterdârlıkları da vardı. şikâr-ı hümâyûn: Padişâhın avlanması, pâdişâhın katıldığı av merasimi. şitâb: Acele, sürat, çabukluk. takdîm: teşrîfâtî: ümenâ: vakt-i asr: yevm: yevm-i arefe: zâbitân: zilhicce: zü‘emâ: 127 Öne geçirme, geçirilmi, öne alma, büyük bir kimsenin huzuruna bir şey götürme, verme, sunma, birini bir başkasına tanıtma. Osmanlı protokol ve merâsim kurallarını uygulatan, muhafaza eden, kayıt altında tutan kişi. Güveniler kimseler, eminler, alay hesaplarının veya sandık muamelelerinin kendilerine bırakıldığı kimseler. Maliye işlerinden bazılarını emâneten yürüten görevliler. İkindi zamanı. Gün. Arefe günü. Subaylar. Arabî aylardan onikincisi. Zeâmet sâhipleri, zeâmet tasarruf edenler. Sıra Sizde 4 A) Arz-ı bendeleridir ki: Dîger telhîs-i çâkerî bâlâsına sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince işbu ikiyüzon senesine mahsuben sekiz nefer rikâb-ı hümâyûn solaklarına ber-mu‘tâd i‘tâsı iktizâ idüp solak-başı ağa ma‘rifetiyle bundan akdem tanzîmine mübâşeret olunan ıydiyye kisvelerini tanzîm itmekle îcâb iden masârıfının kemiyyet ü mikdârını mübeyyin ağa-yı mûmâ-ileyhin takdim eylediği işbu memhûr müfredât defteri ve der-kenâr olunan sâbıkı mûciblerince masârıf-ı mezkûre hesâb itdirildikde binikiyüz altmışyedi guruşa bâliğ olmağla sa‘yen li’l-mîrî meblağ-ı mezbûrun altmışyedi guruşı tenzil olunup mâ‘adâ binikiyüz guruşı virilmek üzre Başmuhâsebe’ye kayd ve tezkiresi i‘tâ olunmak bâbında fermân devletlü sa‘âdetlü sultânımındır. B) Metnin konusu: Sadrazamın telhisi üzerine yazılan pâdişahın fermânı gereğince Hicrî 1210 senesine ait olmak üzere 8 adet rikâb-ı hümâyûn solaklarına mensup askere adet olduğu üzere verilmesi gereken bayram elbiselerinin miktarı ve masrafı hakkında kaleme alınmış bir yazı. 128 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Sıra Sizde 5 A) Vezîr-i mükerrem sa‘âdetlü Yeğen Mehmed Paşa hazretlerinin kapu kethudâsı kullarının takdîm eylediği bir kıt‘a takrîri mefhûmunda vezîr-i müşârün-ileyhin İbrail’e vusûl ve duhûli haberi vürûd idüp dâ’iresi halkı altı-yüzden mütecâviz olmağla rûz-merre iktizâ iden ta‘yînâtın İbrail nüzul emîni tarafından i‘tâsı recâsında oldığın tahrîr ve inhâ ider. Kuyûda mürâca‘at olundukda vezîr-i müşârün-ileyhe Rasdat muhâfızlığı evânında Silistre mübâya‘acısı ve nüzul emîni tarafından virilmek üzre ikiyüz harc tertîb ve ta‘yîn olunmuş olup İbrail’e me’mûriyyetinde ta‘yînât tertîb olundığının kaydı bulunmadığı Başmuhâsebe’den derkenâr olunmuşdur. Manzûr ve ma‘lûm-ı devletleri buyuruldukda her ne-vechile emr ü irâde-i aliyye buyurulur ise emr ü fermân devletlü sa‘âdetlü sultânım hazretlerinindir. Sadâret buyuruldusu: (Metnin üst kısmında yatık kısım) İzzetlü defterdâr efendi! Takrîriniz mûcibince Rasdat muhâfızlığı evânında virilen ikiyüz harca bu def ‘a yüz harc dahi zamm ile üçyüz harc virilmek üzre ta‘yînâtı tanzîm eyleyesiz deyu buyuruldu. Fî 15 Safer sene 1205. B) Kelimeler Başmuhâsebe: XVII. yüzyılda, mâliye hesaplarını kontrolle görevli kalemlerin bir araya getirilmesiyle kurulmuş, bugünkü sayıştaya benzeyen bir kurum. buyuruldu: Sadrazam, deryâ kaptanı, beylerbeyi, vezir gibi devlet adamlarının yazılı emirleri. dâ’ire halkı: Sadrazam, vezir, beylerbeyi gibi büyük devlet adamlarının maiyet memurları ve hizmetlileri. derkenâr: Eskiden dilekçelere resmî makamlar tarafından, altına veya kenarına yazılmak suretiyle verilen cevap. duhûl: Giriş, giriş yapma, dâhil olma. evân: Vakit, zaman, çağ. harc: Vergi, sarf, gider, bir iş için kullanılan madde. i‘tâ: Verme, verilme, ödeme. iktizâ: Gereklilik, lazım olma hali, ihtiyaç derecesinde olma. inhâ: Ulaştırma, yetiştirme, bir vazifeye veya maaşa tayin yazısı, bazen yazı ile bildirme. kapu kethudâsı: Eyalet yöneticisi vezirlerin İstanbuldaki temsilcileri. Bâbıâlî’de suçluların tutuklanması ve nezâretiyle ilgili vazifeleri olan görevliler. kıt‘a: kuyûd: manzûr: Parça, bölük, cüz Kayıtlar, bağlar, deftere geçirmeler. Nazar olunan, bakılan, bakılmış, görünen, gözde olan, beğenilen. mefhûm: Fehmolunmuş, anlaşılmış, sözden çıkarılan mânâ, kavram. mûcib: İcâbeden, lâzımgelen, gereken, gerektiren, sebep, vesîle. mübâya‘acı: Devlet adına görevli olarak alım işi yapan kişi. Özellikle sefer zamanlarında ordu için nüzul eminine bağlı olarak çalışan görevliler. mütecâviz: Aşan, sınırını geçen, tecâvüz eden, sataşan, saldıran. nüzul emîni: Seferler sırasında, ordunun İstanbul’dan hareketinden düşman hududunu aşıncaya kadar olan müddet içinde, halktan para ile satın alınan zahirenin toplanmasına ve muhtelif menzillerde hazır bulundurulmasına nezaret eden kimse. rûz-merre: Her günlük, hergünkü, günlük. ta‘yînât: Maaştan başka verilen yiyecek, erzak tahrîr: Yazma yazılma. takrîr: Yerleştirme, yerleştirilme, sağlamlaştırma, anlatma, anlatış, önerge, resmî yazı ile bildirme. tanzîm: Düzeltme, düzenleme, düzen verme, yoluna koyma. tertîb: Dizme, sıralama, düzene koyma, sıra, dizi, düzen. vech-ile: Yüz ile, sebep ile. vezîr-i mükerrem: Saygıdeğer, hürmet ve ululanmayı hakeden vezir. vusûl: Ulaşma, gelme, varma, yetişme. vürûd: Geliş, gelme, varma, yetişme. zamm: Artırma, katma, ekleme, Sıra Sizde 6 A) Akkirman’da zahîre ve askerin kılleti oldığı istimâ‘ olunmağla derhâl İsakçı anbârları mevcûdundan yedibin keyl hınta ifrâz ve tombazlara tahmîl ve Kili’ye îsâl ve andan dahi Akkirman’a nakl olunmak üzre fermân-ı âlî tahrîr ve İsmâil ordusunda mevcûd asâkirden icâleten kadr-i kifâye asker intihâb ve Akkirmân ve Hocabey’e ib‘âs olunmasını hâvî İsmâil ser-askerine mü’ekked emr-i şerîf yazıldığı ve Akkirman nüzul emînine ordu-yı hümâyûndan beşbin guruş dahi gönderildiği ma‘lûm-ı âlîleri buyuruldukda fermân hazret-i men lehü’l-emrindir. Fî 5 N (ramazan) sene 1203. 3. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 3: Evrak Örnekleri-I 129 Yararlanılan Kaynaklar B) Kelimeler âlî: Yüce, yüksek. asâkir: Askerin çoğulu, askerler. hâvî: İhtivâ eden, içine alan, kapsayan. hazret: Saygı sözü, büyüklere verilen unvan. hınta: Buğday ib‘âs: Gönderme icâleten: Acele olarak, acele olmak üzere. ifrâz: Bir bütünden parça ayırma, ayırma, ayrılma. intihâb: Seçme, seçilme, seçim. îsâl: Ulaştırma, vardırma, vardırılma. istimâ‘: Dinleme, dinlenilme, işitme, işitilme. kadr-i kifâye: Yeterli ölçüde, yeterli miktarda. keyl: Kile, tahıl ölçü birimi. kıllet: Azlık, kıtlık. men lehü’l -emr: Emir sahibi olan, emretme yetkisi olan kimse. mü’ekked: Tekrâr edilmiş, sağlamlaştırılmış. ser-asker: Ordu kumandanı, baş kumandan. tahmîl: Yükleme, yükletme, yükletilme. tahrîr: Yazma, yazılma. tombaz: Zahire ve kereste gibi eşyaları taşımaya yarayan bir çeşit nehir gemisi. Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara. Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I,II,III). Ankara. Midhat Sertoğlu. (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul. Mübahat Kütükoğlu. (1994). Osmalı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul. 4 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Nesih ve rik‛a yazılı arşiv belgelerini okuyup anlayabilecek, XVIII. Yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinin dil özelliklerini anlayabilecek, Kelime hazinenizi geliştirebilecek, Osmanlı arşiv belgelerinden değişik vesika türlerini ve üslûp özelliklerini açıklayabilecek, Arşiv belgelerinde geçen bazı ıstılahları açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • NesihYazısı • ArşivVesikaları • XVIII.YüzyılOsmanlıArşiv Vesikaları İçindekiler Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II • • • • GİRİŞ METİNLER1 METİNLER2 METİNLER3 Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II GİRİŞ Bu ünitede Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki değişik belge türlerinde yer alan ve vesîka olarak adlandırılan tarihî belgeler bulunmaktadır. Bu örnekler üzerinde çalışarak Osmanlıca vesika okuma becerinizi geliştireceksiniz. Ünitede yer alan belgeler on sekizinci yüzyılın değişik dönemlerinden seçilmiştir. Ayrıca belgelerin, mâhiyet ve muhtevâ bakımından da farklı türlerden olmasına dikkat edilmiştir. Dolayısıyla bu yüzyıldaki değişik arşiv belgelerinin dil, üslûp, yazı ve muhtevâ özelliklerini kavramanız hedeflenmiştir. Üniteye alınan vesikaların seçildiği belgeler Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin değişik fonlarında yer almaktadır. Bunlar arasında bizzat padişaha ait el yazılarını içeren HattHümâyûn tasnifinden belgelerin yanı sıra devletin tımar, diplomasi, evkāf, askerî, dâhilî, saray, eyâlet ve sadâret kurumlarındaki işleyişe dair bilgiler bulacaksınız. Böylece, birbirinden değişik konuların yer aldığı bu belgelerde ilgili yüzyıldaki işleyişe dair ipuçları yakalayacaksınız. Ünitede yer alan vesikalar kabaca üç guruba ayrılmıştır. Her vesikanın sonuna, belgelerde geçen ve günümüzde unutulmuş olabileceği düşünülen kelimeler için bir lügatçe konulmuş; bunun akabinde ise günümüz Türkçesine aktarımı yapılmıştır. Ünitemizdeki belgelere çalışırken sık sık bu lügatçeye bakmak orijinal tarihi kaynaklardan istifadeyi kolaylaştıracaktır. Ünitedeki belgelerde kelimelerin haricinde bazı terimler, tabirler ve kurumlar da geçmektedir. Bu terimlerin açıklamaları, kelimeler gibi vesika öbeklerine göre değil, harf sırasına göre düzenlenmiş ve ünitenin arkasına ilave edilmiştir. Belgeler üzerinde çalışırken sadece kelimelere bakmakla yetinilmemeli, gerektiğinde terimlerin açıklamalarına da bakılmalıdır. 132 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 1 (BOA, HAT, nr. 35/1754) 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II 133 (BOA, HAT, nr. 2/1-2) 134 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BOA, HAT, nr. 13/467) METİNLER 1 (BOA, HAT, nr. 35/1754) Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü, velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Bundan akdemce taraf-ı Hazret-i Cihân-dârîlerinden Rusya İmperatoruna irsâl buyurulan nâme-i humâyûn-ı mahsûsaya cevâb olarak imperatorun küçük mührüyle memhûr vârid olan nâmesini Rusya elçisi bu def‛a Re’îs Efendi kullarına irsâl idüp, derûnunda Türkî tercemesi dahi olduğunu ifâde itmekle, takdîm-i atebe-i mülûkâneleri kılındı. Bundan başka, mübârek rikâb-ı kamer-tâb-ı şâhânelerine imperatorun hediyesi olarak bir sevb siyâh dilkü kürk irsâl eylediğini müş‛ir, kendi hattıyla pusulası dahi vâsıl olmuş olup, birkaç gün zarfında hediye-i mezkûreyi mübârek rikâb-ı humâyûnlarına takdîm içün getüren kurir ile re’îs efendi kulları tarafına ilçi-i mûmâ-ileyh irsâl ideceğini ifhâm itmekle, hediye-i mezkûre kurir ile gelüp rikâb-ı humâyûnlarına takdîm olundukdan sonra, kurir-i mesfûra münâsib atiyye ihsân olunacağı ma‛lûm-ı humâyûnları buyuruldukda emr ü fermân Pâdişâhım hazretlerinindir. (Manzûrum olmuşdur. Me’âli bir kâğıda yazılup arz oluna. Yarın kethudâyı ve re’îsi alup ba‛de’z-zuhr gelesiniz.) (BOA, HAT, nr. 2/1-2) Benüm izzetlü, sa‛âdetlü, meveddetlü karındaşım hazretleri, Bu def‛a tatarınız bendeleri yediyle irsâl buyurulan mektûb ve kā’imeniz vârid ü vâsıl ve bi’l-cümle mefhûmlarına ıttılâ‛-ı muhlisânemiz muhît ü şâmil olmuşdur. Hulâsa-i tahrîrâtlarında, sedd-i sedîd-i İslamiyye’den hâlâ sâye-endâz-ı muhâfaza ve muhârasası olduğunuz Bağdâd Kal‛ası’nın ahvâl ve keyfiyyâtından bahs ve îrâd ile asâkir ve hazâ’in cihetleriyle isti‛ânet ü istimdâd buyurulmuş kal‛a-i merkūmenin min-külli’l-vücûh takviyet ü istihkâmı ve tahrîrât ve mültemesât-ı müşîrânelerinin temşiyyet ü itmâmı ehemm-i âmâl ve akdem-i a‛mâl-i sâdıkānemiz olmakdan nâşî, ser-haddât-ı İslâmiyye’den sû’-i kasd olunmak muhtemel olan mahallere ve bâ-husûs Bağdâd Kal‛ası içün ne vechile 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II tertîb-i ade? vü atâd ve techîz-i ecnâd-ı zafer-i‛tiyâda mübâderet ü iştigāl ve ne mikdâr hazâ’in ihrâc ü irsâl olunduğu, bundan akdemce tahrîrât-ı muhlisânemiz ile ber-vech-i tafsîl i‛lâm ve iş‛âr olunmuşudu. El-hâletü hâzihî, ol tarafların tehyi’e-i esbâb-ı takviyetine ihtimâmda kat‛â fâsıla virilmeyüp, iktizâ-yı vakt ü hâle göre i‛ânet ü müzâheret ve teşyîd-i bâzû-yı himmet ü hamiyyetlerinde dakīka fevt olunmayacağı mukarrer olduğundan gayrı, cenâb-ı şecâ‛at nisâbları Devlet-i aliyye-i ebediyyü’l-istimrârın zâten ve irsen hayr-hâh ve sadâkat-kârı ve saltanat-ı seniyyenin gayret-keş ve müstakīmetü’l-atvârı olduğunuza binâ’en, hamiyyet-i zâtiyye ve sadâkāt-i hulkıyyeniz lâzimesince kemâl-i gayret ü istikāmet ve mezîd-i sıdk ve hulûs-ı taviyyet-birle dîn ü Devlet-i aliyye’ye lâyık ve şân-ı me‛âlîunvân-ı Saltanat-ı seniyye’ye mutâbık hidemât-ı celîle vü mesâ‛î-i celîle ızhârına bezl-i vüs‛ ü kudret buyurmanız me’mûl-i tab‛-ı humâyûn-ı husrevâne ve melhûz-ı hâtır-ı feyzmezâhir-i mülûkâne olup ve el-yevm ol havâlînin medâr-ı umûr ve hâmî-i beyza-i serhadd ü sugūru bulunmanız hasebiyle, ol tarafların kâffe-i umûru yed-i kifâyetinize tevdî‛ ve zimâm-ı fetk u ratk-ı cumhûru kabza-i istiklalinize ihâle vü teslîm olunmakdan nâşî, hakkınızda âfitâb-ı âlem-tâb-ı mülûkâne şu‛le-rîz ve bahr-ı zahhâr-ı âtıfet-i husrevâne mevc-engîz olup, hâl ü şân ve kadr u unvânınıza vesîle-i izdiyâd-ı revâc ü rif‛at ve bâzû-yı iktidâr ve gayretinize bâ‛is-i terakkī-i kuvvet ü kudret olmak içün, hâssa hıla‛-ı fâhire-i şâhâneden semmûr-ı fâyizu’s-sürûra duhte bir sevb hıl‛at-ı mûrisü’l-behcet-i hâkānî ve esyâf-ı fâtihatü’l-eknâf-ı hıdîvâneden bir kabza şemşîr-i adüvv-tedmîr-i cihân-dârî ve Hazîne-i âmire’den dahi yiğirmi bin guruş atıyye-i behiyye-i şehriyârî inâyet ü ihsân olunup, der-bâr-ı hılâfet-medâr-ı husrevânede Baş kapucubaşı olup, Mîr-i alem-i şehriyârî olan Süleymân Ağa ile irsâl olunduğun müş‛ir ve zâtınızda merkûz olan mâdde-i gayret ü hamiyyet ve cevher-i asâlet ü himmeti ızhâr u ibrâz ile merâsim-i sebât ü istikrâra ri‛âyet iderek, hıfz u hırâset-i ülkâ vü memleket ve zabt-ı serrişte-i nizâm-ı eyâlet husûslarına mübâderet ve ol havâlîlerin zehâyiri idrâk idüp, cem‛ ü iddihârın vakti hulûl itmekle, taşrada olan zehâyiri hemân ceste ceste derûn-ı kal‛aya nakl ü iddihâra himmet ve ma‛iyyet-i müşîrânelerinde olanlar ile merâsim-i ittifâk u ittihâda ri‛âyet ve ba‛d-ezîn dahi esbâb-ı âdiye-i takviyetlerinin rü’yet-i temşiyetlerinde dakīka fevt olunmayacağını, ba‛de’tteyakkun, merkûz-ı zamîriniz olan gayret ü hamiyyeti ızhâra mübâderet ve Kürdistân ümerâsının te’lîf ü istimâletlerine dahi dikkat buyurmalarını mutazammın bir kıt‛a emr-i şerîf-i âlî-şân şeref-yâfte-i sudûr olup, cânib-i muhlisânemizden dahi mûcebince bir kıt‛a kā’ime-i meveddet-alâme tahrîr ve ağa-yı mûmâ-ileyh bendeleriyle irsâl ü tesyîr olunmağla, mukaddemce i‛lâm-ı hâl içün kā’ime-i ihlâs-alâme tahrîr ve tatar-ı merkūm bendeleri dahi i‛âde vü tesyîr olunmuşdur. İnşâ’allâhü te‛âlâ lede’l-vüsûl keyfiyyet ma‛lûm-ı izzetleri oldukda, cenâb-ı hamiyyet-nisâb-ı müşîrânelerinden melhûz-ı tab‛-ı humâyûn-ı cihândârî ve me’mûl ve hâtır-hâh-ı ihlâs-kârî olduğu vechile, her emrde, ızhâr-ı gayret ü hamiyyet ve ibrâz-ı cevher-i merdânegî vü fütüvvet iderek kal‛a-i merkūmenin zehâyir ve asâkir celbi ile zât-ı âlîleri dahi bir tarafdan esbâb-ı takviyyet ve istihkâmın icrâ ve istihsâline dikkat ü mübâderet ve sayir bi’l-cümle müteretteb-i uhde-i şehâmet ve vedî‛a-i dûş-ı istiklâl ü kifâyetleri olan umûr-ı mehâmmın rü’yet ü ikmâli ile hıfz u hırâset-i memleket ve tekmîl-i nâmûs-ı Saltanat-ı seniyye-i ebed-müddete sarf-ı vüs‛ ü kudret-birle celb ü tahsîl-i rızâ-yı yümn-iktizâ-yı mülûkâneye bezl-i cell-i himmet ve bundan böyle dahi sünûh iden ahvâl ü âsârı i‛lâm ü işâret buyurmaları me’mûldür. 9 R (Rebî‛u’lâhır) sene 156. (BOA, HAT, nr. 13/467) Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Şerîf-i Mekke-i mükerreme dâ‛îlerine Kaftân Ağası kulları vesâtatıyla mu‛tâdü’l-irsâl olan nâme-i humâyûn, bu def‛a ısdâr olunup, ancak öteden berü mühr-i humâyûnlarıyla temhîr olunageldiğine binâ’en huzûr-ı mekârim-mevfûr-ı mülûkânelerine arz u takdîm olunmuşdur. Manzûr-ı humâyûnları buyuruldukda, ba‛de’t-temhîr yine cânib-i çâkerâneme tesyîr bâbında emr ü fermân şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım hazretlerinindir. 135 136 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kaftân Ağası Mısır üzerinden gitmek âdet iken birkaç sâl ihtilâl-i Mısır sebebi ile bahren gidemedi. Hudâ-yı müte‛âl berren ve bahren kâffe-i ibâda selâmet ihsân eyleye, âmîn. İsmâ‛îl Paşa’nın Mısr’a ik‛âdı Abdi(?) Paşa’nın ihrâcı haberi vürûd itmemişdir. İtdikde arz oluna. Metinlere Âit Sözlük (BOA, HAT, nr. 35/1754) akdem: Önce, evvelce atebe: Eşik, basamak atiyye: Daha çok padişah ya da yüce makamlarca verilen hediye-lütufihsan-bağış-armağan ba‛de’z-zuhr: Öğleden- Öğle namazından sonra cihân-dârî: (Cihanı kaplayıcı) hükümdarlık, padişahlık derûn: İç, öz, içe ait dilkü: Tilki hatt: Yazı, el yazısı ifhâm: İfade edilmek istenen mana, anlaşılan ihsân: Hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey irsâl: Gönderme kamer-tâb: Ay gibi parlak kerâmet: Olağanüstü kethudâ: İç işlerinden sorumlu görevli, Ünite sonundaki açıklamalara bk. kudret: Güç, kuvvet kurir: Kurye-taşıyıcı mahsûsa: Özel, belirli bir işe-konuya tahsis olunmuş manzûr: Görülen, Görülmüş me’âl: Mana, mefhum, içerik mehâbet: Azamet, ululuk, büyük görünme memhûr: Mühürlü, mühürlenmiş mesfûr: Yazılmış, adı geçmiş. mezkûr-mezkûre: Zikredilen-adı geçen mûmâ-ileyh: Kendisine imâda bulunulan, adı geçen mülûkâne: Meliklere-hükümdarlara yakışır müş‛ir: İşaret eden, haber veren nâme: Mektup, daha çok üst düzey devlet yazışması, emir nâme-i humâyûn: Padişaha ait mektup, padişahlık makamınca yazılmış name re’îs efendi: Reisülküttap, katiplerin reisi, Ünite sonundaki açıklamalara bk. rikâb: Üzengi, büyük bir kimsenin katı, önü sevb: Elbise, giyilecek şey şevket: Büyüklük, heybet, azamet vârid: Gelen, varan, varmış vâsıl: Ulaşma velîni‛met: Nimet dostu, nimete vesile olan (BOA, HAT, nr. 2/1-2) âfitâb-ı âlem-tâb-ı mülûkâne: Meliklere yaraşır şekilde ışığı âlemi kaplayan-aydınlatan-parlatan ahvâl: Haller akdem-i a‛mâl: Önde gelen, öncelikli işler-ameller 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II asâkir: âsâr: atâd: atıyye-i behiyye-i şehriyârî: ba‛de’t-teyakkun: ba‛d-ezîn: bâ‛is-i terakkī: bahr-ı zehhâr-ı âtıfet-i husrevâne: bâ-husûs: bâzû-yı iktidâr: bende: ber-vech-i tafsîl: bezl-i cell-i himmet: bezl-i vüs‛ ü kudret: bi’l-cümle: cânib: celb: cem‛ü iddihâr: cenâb-ı hamiyyet-nisâb: cenâb-ı şecâ‛at-nisâb: ceste ceste: cevher-i asâlet ü himmet: cihet: der-bâr: derûn-ı kal‛a: Devlet-i aliyye: duhte: dûş: ebediyyü’l-istimrâr: ecnâd: ehemm-i âmâl: el-hâletü hâzihî: el-yevm: emr-i şerîf-i âlî-şân: esbâb: esbâb-ı âdiye-i takviyet: esyâf-ı fâtihatü’l-eknâf-ı hıdîvâne: fevt: feyz: gayret-keş: hâl ü şân: hâmî-i beyza-i serhadd: hamiyyet: Askerler Eserler Lüzumlu işler-âletler takımı Padişah tarafından güzel hediye ve ihsanlar Bir şeyi tam olarak bilip gördükten sonra Bundan sonra, bundan böyle Yükselme sebebi-gerekçesi Padişahlara yaraşır şekilde, denizler gibi dolup taşan ihsan ve iyilik sahibi Özellikle, husûsiyle İktidar gücü-pazusu Kul, köle Açıklanacağı- her yönüyle açıklandığı üzere Gayret ve çabayı apaçık ortaya koymak-saçmak Güç ve kudreti genişletme-tamamını ortaya koymasaçma Hepsi, tamamı Yön-taraf Çekme-kendine çekme Toplama ve biriktirme-yığma Kendisine hamiyetin çok yakıştığı zat Özünde yiğitlik olan yüce kişilik Parça parça-kısım kısım Asalet ve himmet cevheri Yön, taraf Saray kapısı, Kale içi Yüce Devlet, Osmanlı Devleti ile özdeşleşmiş sıfat İğne ile dikilmiş Sorumluluk-omuz Ebede kadar devam etmesi istenen Askerler, taburlar En ehemmiyetli işler Henüz, şimdi, hâlâ Bu gün dahi manasında, halen Yüce şan sahibinin şerefli emri Sebepler Kuvvetlendirmek için basit sebepler Hıdive yakışacak surette etrafı-çevreyi fetheden kılıçlar Bir daha ele geçmemek üzere kaybetme, elden çıkarma, kaçırma Bolluk-bereket Çok gayretli Hal-durum ve şan İslam serhaddinin hamisi-koruyup-gözeteni Milli onur-şeref-haysiyet 137 138 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II hamiyyet-i zâtiyye: hâssa: hâtır-hâh-ı ihlâs-kârî: hayr-hâh: hazâ’in: hazîne-i âmire: hıfz u hırâset-i memleket: hıfz u hırâset-i ülkâ vü memleket: hıl‛at-ı mûrisü’l-behcet-i hâkānî: hıla‛-ı fâhire-i şâhâne: hidemât-ı celîle: himmet: hulâsa: hulûl: hulûs-ı taviyyet-birle: ıttılâ‛: ızhâr: i‛âde: i‛ânet: i‛lâm: i‛lâm-ı hâl: ibrâz: ibrâz-ı cevher-i merdânegî vü fütüvvet: icrâ: ihrâc: ikmâl: iktizâ-yı mülûkâne: iktizâ-yı vakt ü hâl: inâyet ü ihsân: îrâd: irsen: isti‛ânet: istihkâm: istihsâl: istikāmet: istimâlet: istimdâd: iş‛âr: iştigāl: itmâm: ittifâk u ittihâd: izzet: kā’ime: kā’ime-i ihlâs-alâme: İyilik ve güzelliği kendinden olan, fıtraten hamiyet sahibi Padişaha-saraya ait, özel, has daireden Gönlün samimiyetle istediği Daima hayır dileyen ve iyilik temennisinde bulunan Hazineler Padişahlık hazinesi, Osmanlı Devleti’nin merkez hazinesi Memleketi koruyup gözetme Ülkeleri ve memleketi koruyup-kollayıp gözetme Hakana ait neşe-güzellik getirici-verici kaftan Şahlara yaraşır şekilde gösterişli-değerli kaftanlar Güzel hizmetler Gayret, emek, çalışma Özet Girme, gelip çatma Gönüldeki iyi niyet ile birlikte Bir işin aslını, bir konunun gerçeğini bilme-vakıf olma Ortaya çıkma Geri gönderme-verme Yardım Bildirme Hali bildirme Gösterme, ortaya çıkarma Yiğitlik ve mertlik cevherini gösterme Yerine getirme-yapma Çıkarma, dışarı atma Tamamlama Meliklere yaraşır İcap ettiği şekilde, halin-durumun gerektirdiğine uygun olarak Yardım ve hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey Gelir Soyunda-sopunda var olduğu üzere Yardım isteme Sağlamlık, kuvvet Toplayıp-üretip ele geçirme, hasıl etme Doğruluk, dürüstlük Gönül çekme, gönülleri cezbetme Medet-yardım-kuvvet isteme İşaret etme, bildirme Bir işle-şeyle meşgul olma Tamamlama Birlik ve beraberlik Şeref, değer, kıymet, ululuk, onur Yazılı kağıt, bir kâğıda yazılan mektup, buyruk Alameti halis niyet olan mektup-yazı 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II kā’ime-i meveddet-alâme: kabza-i istiklal: Alameti sevgi-dostluk olan mektup-yazılı belge Bir iş veya yönetimde bağımsız olarak iş tutabilmeyi ifade eder kadr u unvân: Unvan ve kadir-kıymet kâffe-i umûr: İşlerin-uğraşların tamamı kemâl-i gayret: Mükemmel bir gayret keyfiyet: Nitelik, vasıf, hal keyfiyyât: Konular, içerikler kifâyet: Yeterli olma hali-iktidar lâzime: Lüzumlu-gerekli şey lede’l-vüsûl: Ulaştığında, ulaşır ulaşmaz ma‛iyyet: Bir büyük kimsenin yanındakiler-yakın adamları mazâhir: Mazhar-nail olma me’mûl-i tab‛-ı humâyûn: Padişah tabiatından ümid-emel edilen medâr-ı umûr: İşlere-uğraşlara vasıta-yarayan mefhûm: Mana, mefhum, içerik melhûz: Hatıra gelen, düşünülen, mülahaza edilen merkûz: Dikilmiş-saplanmış merkûz-ı zamîr: İçinde toplanan mesâ‛î-i celîle: Güzel mesai-gayretler mevc-engîz: Dalga dalga-dalgalanan meveddet: Sevme, sevgi mezîd-i sıdk: Sadakat ve doğruluğun artması-ziyadeleşmesi min-külli’l-vücûh: Her yönüyle, her bakımdan. mîr-i alem-i şehriyârî: Padişaha ait alem-bayrak emiri-beyi mûcebince: Gereğince-gerektiği şekilde muhârase: Muhafaza etme-koruma muhît: Kaplayan, içine alan, çok geniş muhlisâne: Temiz kalple-iyi niyetle mukarrer: Kararlaştırılmış, anlaşılmış mutâbık: Uygun mutazammın: İçine-üstüne alan mübâderet: Bir iş yapmaya girişme mültemesât: İltimaslılar, kayırılmalar mülûkâne: Padişaha-meliklere yaraşır şekilde müstakīmetü’l-atvâr: Hareket ve tavırları istikametli, doğru müşîrâne: Müşîre-mareşale yakışacak surette. müterettib-i uhde-i şehâmet: Sorumluluğunda-şahsında var olan yiğitlik-cesaret müzâheret: Göz kulak olma, yardım edip-görüp gözetme, muzahir olma nâşî: -dan dolayı ne vechile: Ne sebeple, ne yönden, nasıl ri‛âyet: Gözetme, saygı gösterme rü’yet: Gözetleme rü’yet-i temşiyet: İşleri yoluna koymayı gözleme sadâkat-i hulkıyye: Yaradılıştan itibaren doğruluk ve dürüstlüğü şiar edinmiş, güzel huylar doğuştan fıtratına işlenmiş sadâkat-kâr: Daima doğru ve güvenilir olmuş, ihanet etmemiş, sadık saltanat-ı seniyye: Yüce saltanat, Osmanlı devletinin isimlerinden 139 140 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II sarf-ı vüs‛ ü kudret: sâye-endâz: sebât ve istikrâr: sedd-i sedîd: semmûr-ı fâyizu’s-sürûr: serhaddât-ı islâmiyye: sû’-i kasd: sugūr: sünûh: şâmil: şân-ı me‛âlî-unvân: şemşîr-i adüvv-tedmîr-i cihân-dârî: Güç-kuvvet sarfetme-harcama Koruyuculuk- gölgelik eden Kımıldamama-yerinde durma-sabit olma ve istikrar Sağlam- yıkılması güç sedd Sevincleri artırıcı samur-kürk İslam ülkelerinin hudut boyları- serhatları Kötü niyet-kasıt-saldırı Sınır-düşman ağzı olan yerler Akla-kalbe gelen-içe doğan-ilham Kaplayan, içine alan, çok geniş Şan ve ünvanı yüceltme Padişah tarafından düşmanları tepeleyici-yola getirici kılıçlar şeref-yâfte-i sudûr: Şerefle meydana çıkan şu‛le-rîz: Alev-ışık saçan, ışıldayan tahrîrât: Yazılar, yazılmış şeyler-konular tahsîl-i rızâ: Rıza tahsil etme, üzerine düşeni yaparak memnuniyet kazanma takviyet: Kuvvetlendirme tatar: Osmanlı döneminde bir tür posta görevlisi te’lîf: Birleştirme- bir araya getirme techîz: Lüzumlu şeylerle-cihazlarla donatma-tamamlama tehyi’e: Hazırlama tekmîl-i nâmûs-ı saltanat: Saltanatın-padişahlığın-devletin namusunu tamamlamakoruma temşiyet: Bir şeyin-işin meydana gelmesini kolaylaştırma tertîb-i âde: Adet olduğu üzere düzen tesyîr: Yollama-yürütme-gönderme teşyîd-i bâzû-yı himmet: Gücü kuvveti artırma-sağlamlaştırma manasında, himmet gücünü pazuya verme-yükseltme tevdî‛: Bırakma-emanet etme, bir işi birine verme umûr-ı mehâmm: Önemli işler ümerâ: Emirler, beyler vedî‛a: Emanet vesîle-i izdiyâd-ı revâc ü rif‛at: Yücelik-kıymet ve itibarı artırma-çoğaltma sebebi yed: El yed-i kifâyet: Kâfi-yeterli olan el yümn: Bereket zabt-ı serrişte-i nizâm-ı eyâlet: Eyaletlerin nizam ve intizamına dikkat etme, eyaletlerdeki nizam ipinin ucunu iyi tutma-koruyup kollama zafer-i‛tiyâd: Zafer kazanmayı adet haline getirmiş, huy edinmiş, başarılı zâten: Aslen, özünde-zatında var olduğu üzere zât-ı âlî: Yüce şahıs-yüksek kişi zehâyir: Zahireler-yiyecek maddeleri zimâm fetk u ratk-ı cumhûr: Halkın işlerini iyi idare etme ipi-yuları-sorumluluğu 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II (BOA, HAT, nr. 13/467) ba‛de’t-temhîr: bahren: berren: cânib-i çâkerâne: dâ‛î: hudâ-yı müte‛âl: huzûr-ı mekârimmevfûr-ı mülûkâne: ısdâr: ihtilâl-i Mısır: ik‛âd: kâffe-i ibâd: kaftân Ağası: mu‛tâdü’l-irsâl: mühr-i humâyûn: sâl: Şerîf-i Mekke-i mükerreme: temhîr: tesyîr: vesâtat: Mühürlendikten sonra Deniz yolu ile Kara yolu ile Köleniz-kulunuz tarafından Çağıran-dua eden Allah Padişahın keremi-iyiliği çok bol huzuru Çıkarma, sudur ettirme Mısır ihtilali-Mısır’daki karışıklıklar Oturtma-yerine getirme, belirli bir düzene sokma Halkın tamamı-tümü Sarayda bir makam, Padişah kaftanlarından sorumlu kişilerin başı Gönderilmesi mutad olan- mutad bir şekilde gönderilenulaştırılması gereken Padişaha-devlete ait mühür Yıl Mekke ve havalisinin emiri-şerifi-sorumlusuna verilen isim Mühürleme Yollama-yürütme-gönderme Vesile-vasıta olmalar, araya girme Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (BOA, HAT, nr. 35/1754) Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli, velî ni‛metim efendim Pâdişâhım, Bundan önce cihanı kaplayıcı yüce tarafınızdan Rusya İmparatoru’na gönderilen özel nâme-i humâyûna cevâben gelen, imparatorun küçük mührüyle mühürlenmiş mektubunu, Rusya Elçisi Reisülküttab’a gönderip, içerisinde Türkçe tercümesi bulunduğunu da ifade etti. Yüce hükümdarlık makamınıza takdim kılınmıştır. Bundan başka, ay gibi parlayan mübarek padişahlık huzurunuza imparatorun hediyesi olarak giyilecek bir siyah tilki kürkü gönderdiğini işaret eden kendi el yazısı ile kaleme alınmış notu dahi ulaştı. Birkaç gün içinde anılan hediyeyi mübarek padişahlık huzurunuza takdim için, getiren kurye ile birlikte Reisülküttab Efendi kullarına ulaştırılacağını anılan elçi ifade etti. Anılan hediyenin, kurye ile padişahlık huzurunuza takdiminden sonra, anılan kuryeye uygun bir hediye ihsanda bulunulacağı padişahâne bilginiz dâhilinde olduğunda, emir ve ferman padişahım hazretlerinindir. Hatt-ı Hümayûn: (Tarafımdan görülmüştür. İçeriği bir kağıda yazılıp arz olunsun. Yarın öğleden sonra sadâret kethüdâsı ve reisülküttabı alıp gelin.) (BOA, HAT, nr. 2/1-2) Benim izzetli, sa‛âdetli, meveddetli karındaşım hazretleri, Bu defa tatarınız eliyle göndermiş bulunduğunuz mektup ve kağıdınız gelip ulaştı.. İçindekilerin tamamına etraflıca ve derinlemesine, samimi olarak muttali oldum. Yazılanların özetinde İslam’ın sağlam setlerinden olan ve hâlâ tarafınızdan muhafaza edilip korunup-kollanan Bağdad Kalesi’nin ahval ve durumundan bahs (etmişsiniz). Gelirleri, askerleri ve hazineleri yönüyle korunmuş ve yardımda bulunulmuş olan adı geçen kale- 141 142 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II nin, her yönü ile takviye edilip güçlendirilmesi ve mektubunuzda belirtilen hususların ve öncelik verilmesi gereken isteklerinizin tam olarak hal yoluna koyulması, en önemli işlerimiz ve öncelikli emellerimizden olduğu, doğrudur. Bundan dolayı, İslam ülkesinin serhadlerinden su-i kasd ihtimali olan mahallere ve özellikle Bağdad Kalesi’ne, lazım olan her tür tertibat ve alet-edevat ile zafer kazanma adeti olan askerlerimizin teçhizatı için meşgul olmaya başlanıldığı ve ne kadar hazine çıkarıp tarafınıza gönderildiği, önceki samimi mektuplarımızda tafsilatlı olarak ele alınmış ve bildirilmişti. Buna göre, o tarafların takviye sebeplerinin hazırlanmasına ihtimam gösterilip asla fasıla verilmeden (çalışılmalıdır). Durum ve şartların gerektirdiğine göre yardım edip gözetme, kuvvet ve gayreti pazuda artırmada bir dakika bile vakit geçirilmeyeceği kararlaştırılmış olduğundan başka, kahramanlıkla çarpan bir yüreğe sahip zatınız, gerek şahsen gerekse soyunuzdan gelen asaletle, ebedlere kadar devam edesi devletimizin sadık ve hayırlı ve yüce saltanatın, gayretli, doğru tavırlı (hizmetkarı) olduğunuza binaen.. şahsınızdaki gayret ve yaradılışınızdaki doğruluğun gerektirdiği üzere, en güzel gayret ve istikāmet, artan sadakat ve iyi niyetlerinizle, din ve yüce devletimize layık ve yüce saltanatın şanına uygun güzel hizmetler ve mesai göstermeye, güç ve kuvvetinizi bu yolda sarf etmeye çalışmanız, hatırına meliklere yaraşır feyizler gelmiş padişahımızın tabii emelidir. Halen, o havalinin işlerini halletmek ve Müslümanların düşmana yakın tehlikeli sınır bölgeleri ile serhadd boylarını korumakla görevli bulunmanız sebebiyle, o tarafların bütün işleri sizin güçlü ellerinize emanet edilmiştir. Halkın idarecilik ipini iyi bir şekilde idare etmeniz sadece sizin ellerinize havale ve teslim edilmiştir. Bundan dolayı, âlemin güneşi padişahımızın ışığı sizin için parıldadı ve onun iyiliklerle dolup taşan denizi sizin için dalgalandı. Hal ve şanınızı, kadir ve kıymetinizi daha da artırmaya vesile olmak, iktidar güç ve gayretinizi yükseltmeye sebep olacak kuvvet ve kudreti kazandırmak için, padişahın özel hilatlerinden, sevinç artırıcı samurdan dikilmiş, hakana ait güzellikler getiren bir kaftan.. ve padişaha ait, düşmanları helak edici, her yeri açıcı fatih kılıçlardan bir kabza kılıç.. ve Hazîne-i âmireden yirmi bin guruş ile de padişaha ait güzel bir hediye olarak yardım ve lütufta bulunuluyor. (Bunların) padişahımızın yüce kapısında Baş kapıcıbaşı olup, Mîr-i alem-i şehriyârî olan Süleyman Ağa ile gönderildiğini müjde ve haber veriyorum. Zatınızda mevcut bulunan gayret ve hamiyet maddesi ile asalet ve himmet cevherini gösterip, doğruluk ve istikrara dikkat ederek ülke ve memleketleri koruyup kollayarak.. eyaletinizdeki nizam ve intizamı ipini sımsıkı tutmaya çalışarak.. o havalilerin zahire ihtiyacını kavrayıp, vakti gelmiş olan zahire toplama ve biriktirme işine başlayarak taşradaki zahireyi biran önce parça parça kale içine nakledip depolamaya gayret ederek.. birlikte iş yaptığınız insanlar ile birlik ve dirlik içerisinde olmaya dikkat ederek.. bunun gibi gerçekleşmesi gereken işleri hal yoluna koyma için fırsat kollayıp dakika geçirmeden çalışacağınızı anladıktan sonra.. sizde var olan gayret ve hamiyeti göstermeye çalışacağınıza.. Kürdistan emirlerinin gönülleri alınarak güzelce bir arada tutulmalarına da dikkat buyurmanızı içeren padişaha ait sizin için şerefli bir emir yazıldı. Ve sizin için iyilikler dileyen tarafımızdan da, gereği yapılmak üzere, alameti dostluk olan bir mektup kaleme alınmakla, anılan ağa kulları ile tarafınıza gönderilmiştir. Önceden bu durumu size bildirmek için özel olarak samimi bir mektup yazılmış ve anılan tatar kulunuz ile size geri gönderilmiştir. İnşaallah size ulaştığında ve durum sizlerin de malumu olduğunda, padişahımızın sizin gibi hamiyetli şahıslardan istediği ve hakkınızda iyilik düşünerek beklediği şey, her durumda gayret ve hamiyet ile merdane kahramanlık cevherinizi ortaya koyacak tavırlar göstermeniz.. anılan kalenin zahîre ve asker toplama işini hall yoluna koymanız ve kaleyi güçlendirme sebepleri ile istihkam konusunda zât-ı âlîleri olarak da bizzat işin yerine getirilmesine dikkatle çalışmaya başlamanız.. ve sizin kahraman şahsınızda toplanmış bütün sâir işler ile birlikte bağımsız ve yeterli yönetiminize tevdî edilmiş olan önemli işleri görüp gözeterek tamamlamanız.. idarecisi olduğunuz memleketi koru- 143 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II yup kollamanız.. ebed-müddet devam edesi saltanatın namusunu korumaya güç ve kuvvetinizi harcamakla, padişahın bereketli rızasını kazanma yolunda himmetinizi sarf etmeniz.. ve bundan böyle de akla hatıra gelecek durum ve eserleri bildirme ve işaret buyurmanız beklenir. 9 R (Rebî‛u’lâhır) sene (1)156. (BOA, HAT, nr. 13/467) Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Mekke-i Mükerreme Şerîfi olan duâcılarına Kaftan Ağası Kulları vasıtasıyla gönderilmesi âdet olan Nâme-i hümâyûn bu defa da hazır olup, eskiden beri Padişah’ın mührü ile mühürlenegeldiği için yüce huzurunuza arz ve takdim olunmuştur. Tarafınızdan görüldükten sonra mühürlenip yine kulunuz tarafına gönderilmesi konusunda emir ve ferman şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım hazretlerinindir. Hatt-ı Humâyûn: Kaftan Ağası’nın Mısır üzerinden gitmesi âdet iken Mısır’daki karışıklıklar sebebiyle birkaç senedir deniz yolu ile gidemedi (İstanbul’dan İskenderiye limanına oradan kara yolu ile Mekke’ye). Yüce Allah kara ve deniz yolu ile giden bütün kullarına sağ salim varmayı nasip eylesin, amin. İsmail Paşa’nın Mısır’da göreve başladığı Abdi Paşa’nın ise Mısır’dan ayrıldığı haberi gelmedi, geldiğinde arz oluna. Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız. 1 144 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 2 (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/69) 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II 145 (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/70) METİNLER 2 (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/69) Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Şeref-yâfte-i sudûr olan hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûnlarında yazıcılıkdan çıkmalar külliyyen me’yûs olmamak içün Halîl Efendi’ye bir orta mansıb ve Abdullâh Efendi’ye bir aşağı mansıb virilmek nezd-i humâyûnlarında istisvâb buyurulmağla, Halîl Efendi’ye Tophâne nezâreti mi olur yohsa âharı mı olur, mûmâ-ileyhimâya birer münâsib mansıb tahrîr olunması fermân-ı humâyûnları buyurulmuş. Bu bâbda mübârek kalb-i enver-i husrevânelerine lâyıh olan sûret-i inâyet mahzâ ilhâm-ı Sübhânî olduğunda iştibâh olmamağla, hem-vâre mazhar-ı tecelliyât-ı inâyet-âyât-ı Rabbâniyye olmakdan hâlî olmayalar, âmîn. Çünki, Halîl Efendi sâbıkda âlî mansıblardan olan Defter emâneti ve Yeniçe- 146 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ri kitâbetinden munfasıl olmağla şimdi orta mansıblardan olan mevkūfâtcılık ihsân buyurulması ve Abdullâh Efendi kulları dahi Şehr emânetinden munfasıl bulunmağla mansıb-ı mezbûrdan dokuz rütbe aşağı Kalyonlar kitâbeti virilmesi münâsib mülâhaza olunur. Yine fermân şevketlü kerâmetlü efendimindir. Kaldı ki, Mevkūfâtcılık sâbıkā Mukābele-i süvârî Nûrullâh Begefendi kullarına ve Kalyonlar kitâbeti Dâniş Efendi kullarına tevcîh olunmak üzre deftere yazılmışıdı. Halîl Efendi ile Abdullâh Efendi’ye virilecek atıyyenin üzerine birer mikdâr zamm ile Nûrullâh Beg’e ve Dâniş Efendi’ye bu def‛a atıyye virilse, hall-i İlâhî zuhûrunda mansıb dahi ihsân buyurulacağı kendilere tefhîm olunarak, tatyîbleri mümkin olur idi. Bundan mâ‛adâ Ali Paşa merhûmun silâhdârı Abaza kullarına beglerbegilik ihsân olunması husûsu iş‛âr buyurulmuş. Gerek mûmâ-ileyhin ve mûmâ-ileyh misillü hidmet zuhûru me’mûl olanlara şimdiden beglerbegilik virilse, üzerlerinde olan ze‛âmetleri âhara virilüp medâr-ı ma‛âşlarından dûr olacaklarından başka, beglerbegilik takımı tedârükiyçün masrafa ve deyne mübtelâ olacakları ve ibtidâ mansıb oldukda deyne giriftâr olanların sonra rutûbet tedârükü müşkil olduğu mücerrebâtdandır. Dâ’ire-i Devlet-i aliyyelerinde bu makūle hidmet me’mûl olan kullarına hîn-i iktizâda beglerbegilik virilse, takımını ve dâ’iresini tanzîmde dahi ziyâde suhûlet der-kârdır. Zîrâ, mu‛tâd üzre bin nefer asker tahrîriyçün cânib-i mîrîden virilecek akçenin bir mikdârını takımına virir. Ve kusûruyla asker tahrîr ider. Gerek bu mâddenin ve gerek sâ’ir beglerbegilere voyvodalıklar ihsânı mâddesinin tafsîli, bi-mennihî te‛âlâ huzûr-ı fa’izu’n-nûr-ı husrevânelerine şifâhen arz u takdîm olunur. Bundan başka, Bosnevî Bahâdır’a silâhşörlük ihsân buyurulduğu iş‛âr buyurulmuş. Mûmâ-ileyh kulları kişi-zâde ve erbâb-ı şecâ‛atden olmağla isâbet-i mahz olan inâyet-i husrevânelerinden idüğü ma‛lûm-ı humâyûnları buyuruldukda, emr u fermân şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir. Benim vezîrim, Abdullâh Efendi’ye Kalyonlar kitâbeti münâsib değildir. Dâniş-i hâli harâb, müflis-i mendebûr. Barut-hâne nezâreti cümleden münâsibdir. Teveccühât-ı donanmanın dokuzu temâmında olsun. Halîl Efendi’ye, Abdullâh Efendi’ye akçe virilmek iktizâ itmez. (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/70) Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Adana Vâlîsi Mehemmed Sa‛îd kullarının bundan akdemce vürûd iden bir kıt‛a arzı ve mûcebince, defterdâr-ı sâbıkın telhîsinde zikr olunduğu üzre, Misis’den Antakya’ya varınca mâ-beynde vâkı‛ turuk ve mesâlikin mazarrat-ı eşkıyâdan te’mîni şartıyla, havâlî-i merkūmede vâkı‛ ifrâz-ı Zülkadriye mukāta‛ası bilâ-mu‛accele hâlâ Uzeyr Begi Ahmed Beg kullarına tevcîh ve Misis ve Payas ve Beylan tevliyetlerinin kā’im-makāmlıkları dahi mûmâ-ileyhe tefvîz ve nüfûz-ı kelâmına medâr olmak içün rütbe-i mîr-i mîrânî ihsân buyurulması husûsu bundan akdem rikâb-ı humâyûn-ı cihân-dârîlerine arz olundukda, husûs-ı merkūm mücerred Adana Vâlîsi Sa‛îd Paşa’nın iltimâsına müsâ‛ade sûretinde bir ma‛nâ olmak mülâhaza-i humâyûn buyurulduğuna binâ’en, bu vakte dek alâ hâlihî terk olunmuş idi. Lâkin, havâlî-i merkūmenin her ahvâl ve keyfiyyâtı iki sene Haleb ve beş sene Rakka vâlîsi bulunduğum hasebiyle ma‛lûm-ı çâkerânem olduğuna binâ’en, bu husûsa müsâ‛ade-i cihân-bânîleri erzânî buyurulması mahz-ı kerâmet kabîlinden ve te’mîn-i turuk ve mesâlike müstakillen bir illet olduğu bî-iştibâh olup ve husûsan şimdiki hâlde Haleb eyâletinde yalınız bir mütesellim bulunup, bu esnâda Haleb civârında kapusuz levend eşkıyâlarının zuhûru ve müdâfa‛aları keyfiyyeti ma‛lûm-ı hımâyûnları olmağla, bu husûsun temşiyyeti Adana Vâlîsi kullarının arzına i‛tibâren murâd olunmayup, mücerred memerr-i huccâc-ı müslimîn ve güzer-gâh-ı kârbân ve sâ’ir ebnâ-i sebîl olan tarîk-ı merkūmun muhâfazası irâdesine ibtinâ’en ve şahs-ı merkūmun dahi bu makūle umûrun idâresine iktidârı ve aşâyir ve kabâyil beynlerinde şöhret ve i‛tibârına binâen, şimdiki hâlde Beylan ve Misis tevliyetleri kā’im-makāmlıklarından mâ‛adâsına müsâ‛ade-i aliyye-i cihân-bânîleri erzânî buyurulur ise emr u fermân, şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir. Benim vezîrim, bu husûsu bu gice müzâkeresi oldu. Sizler[e] havâle olundu. Nice bilürsün öyle idesiz. İbrâhîm Efendi’nin şeylerini Topkapu’da olup doğru şimdi gönderesiz. 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Metinlere Âit Sözlük (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/69) âhar: Başka, diğeri âlî mansıb: Yüce-yüksek görev atıyye: Daha çok padişah ya da yüce makamlarca verilen hediyelütuf-ihsan-bağış-armağan beglerbegilik Takımı: Beylerbeyilik için lüzumlu her şey, bazen yakın adamları, birlikte çalıştığı görevliler bi-mennihî te‛âlâ: Allah’ın izni olursa, bu bâbda: Bu konuda bu makūle: Bu türden cânib-i mîrî: Devlet tarafından, hazineden çıkma: Ayrılma, görevine son verilme dâ’ire-i Devlet-i Aliyye: Yüce devletin dairesi dâniş: Bilgi, bilim, danışılan defter emâneti: Defter eminliği, Ünite sonundaki açıklamalara bk.. deftere yazılmak: Tayin ve görevlendirmelerin kayda alındığı defterlere yazılmak der-kâr: Malum, bilinen, iş üzerinde bulunan deyne mübtelâ: Borca düşmüş dûr olmak: Uzak düşmek erbâb-ı şecâ‛at: Yiğitlik-kahramanlık erbabı giriftâr: Düşmüş, tutulmuş, yakalanmış hâlî: Boş hall-i İlâhî zuhuru: Allah tarafından bir meselenin halledilmesi, metinde vefat anlamında kullanıldığı tahmin edilmiştir. hatt-ı humâyûn: Padişaha ait yazı hem-vâre: Daima, her zaman hidmet: Hizmet hîn-i iktizâ: Gerektiğinde, zaruret durumunda husrevâne: Pâdişâhâne, hükümdarca, hükümdara yakışır şekilde huzûr-ı fa’izu’n-nûr: Nur bolluğu olan - nur fışkıran huzur ibtidâ: Başlangıç ihsân: Hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey iktizâ: Gereklilik ilhâm-ı Sübhânî: Allah tarafından ilham edilen inâyet-âyât-ı Rabbâniyye: Allah’ın lütfu ile isâbet-i mahz: Tam isabet istisvâb: Uygun görülme iş‛âr: İşaret etme, yazı ile bildirme, haber verme iştibâh: Şüphe kalb-i enver: Çok nurlu kalp kalyonlar kitâbeti: Kalyonlar kâtibi kusûr: Eksik, bir hesabın arta kalanı külliyyen: Tamamıyla lâyıh: Kalbe doğan, hatıra gelen, parlayan, meydanda mâ‛adâ: -den -dan başka mahzâ: Hâlis, katkısız, tam mansıb: Makam, mevki, devlet görevi 147 148 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mansıb-ı mezbûr: mazhar-ı tecelliyât: me’mûl: me’yûs: medâr-ı ma‛âş: mendebur: mevkūfâtcı: Anılan makam Allah’ın lûtfuna nâil olma Emel-arzu edilen, umulan-istenilen, muhtemel-mümkün Ümitsiz, üzüntülü Geçinme-maaş vesilesi Hain-pislik kişi Vakfolunmuş mülklerin idaresiyle meşgul me’mur, mevkufat kalemi daha çok mahlül olan vakıf gelirleri, vakıftan hazineye ait fazla gelirler ve örfî vergilerden savaşa ait olan gelirleri toplayan kalem olarak bilinir. misillü: Buna benzer, gibi, bu misal mu‛tâd: Alışıla gelmiş, adet edinilmiş mukābele-i süvârî: Süvari mukabeleciliği görevi, Ünite sonundaki açıklamalara bk. mûmâ-ileyh: İma edilen, adı geçen erkek mûmâ-ileyhimâ: İma edilen-adı geçen iki erkek munfasıl: İşinden ayrılmış, me’murluktan çıkmış mücerrebât: Tecrübeler müflis: İflas etmiş mülâhaza: Düşünce-iyice düşünme müşkil: Zor nezd-i humâyûn: Padişah katında-tarafında sâbık: Geçen-geçmiş sâbıkā: Eskiden, geçmişte olan suhûlet: Kolaylık sûret-i inâyet: Yardım sureti şehr emâneti: Şehir eminliği-bugünkü belediyelere benzer bir iş gören daha çok şehircilik işleri ile meşgul büro ve yöneticisi şeref-yâfte-i sudur: Şerefle çıkan şevket-makrûn: Şevketli-azametli-ulu şifâhen: Sözlü olarak tahrîr: Yazma-kaleme alma tatyîb: Gönlü hoş tutma, gönül hoş etme, iyi davranma tefhîm: Anlama, bir konunun anlaşılması, bildirme. tevcîh: Yönelmek, metinde daha çok rütbe-makam ve mevki vermegörevlendirme anlamlarında kullanılmıştır. teveccühât: Metinde daha çok görevlendirmeler manasında tophâne nezâreti: Tophane Nazırlığı voyvoda: Ünite sonundaki açıklamalara bk. yazıcılık: Osmanlı Devleti’nin çeşitli bürolarında katiplik hizmeti yeniçeri kitâbeti: Yeniçeri katipliği ze‛âmet: Osmanlılar devrinde sipahilere verilen en büyük tımar zuhur: Ortaya çıkma, belirme (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/70) ahvâl ve keyfiyyât: Haller ve durumlar akdem: Önce alâ hâlihî: Bu hal üzere arz: Bir büyüğe sunma aşâyir: Aşiretler 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II beyn: İki şeyin arası bî-iştibâh: Şüphesiz bilâ-mu‛accele: Muaccele (peşin alınan kısım) ödenmeksizin bir kıt‛a: Bir adet, bir takım bu makūle: Bu tür-bu cins-bu sınıf-bu çeşit-bu takım defterdâr-ı sâbık: Geçmiş defterdar ebnâ-i sebîl: Yolcular, yola gidenler erzânî: Layık görülme-liyakat güzer-gâh-ı kârbân: Kervanların güzergâhı havâlî-i merkūme: Adı geçen havaliler-mahaller husûs-ı merkūm: Zikredilen-anılan husus-konu ibtinâ’en: Buna binaen manasında ifrâz-ı Zülkadriye mukāta‛ası: Zülkadriye mukāta‛ası’ndan artakalanlar ihsân: Hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey illet: Sebep-gaye-hedef iltimâs: Kayırma-arka çıkma-torpil kabâyil: Kabileler kapusuz levend eşkıyâsı: Bir paşa veya yöneticiden arta kalmış, bağlanacakları kapı kalmamış eşkıyaya verilen ad; Bahriye askerlerine levend denilirken, bir dönem işsiz güçsüz maaşsız kalmış ve eşkıyalıkla uğraşmaya başlamış tiplere verilen isim haline gelmiştir. mâ‛adâ: -dan başka ma‛lûm-ı çâkerâne: Kölenizin bildiği-kölenize malum olan mâ-beyn: İki şeyin arası mahz-ı kerâmet: Tam keramet-kerametin-olağanüstü şeyin ta kendisi mazarrat-ı eşkıyâ: Eşkıyanın zararları memerr-i huccâc-ı müslimîn: Müslüman hacıların geçecek yer, yol, geçitleri mesâlik: Tutulan-gidilen yollar Misis: Ceyhan Nehri kenarında, İpek Yolu üzerinde kurulmuş, Adana’dan sonra gelen ikinci bir geçit durumundaki antik şehir. Beldenin bugünkü ismi Yakapınar’dır. mûcebince: Gereğince mûmâ-ileyh: Adı geçen, îmâ edilen, yukanda anılan [adam] mücerred: Yalnız, Bekâr mülâhaza-i humâyûn: Padişaha ait düşünceler müsâ‛ade-i cihân-bânî: Cihanın koruyup gözeticisi (padişahın) müsaadesi-izni müstakillen: Bağımsız Olarak-tek başına mütesellim: Teslim edileni alan, bir yeri - bir malı bir kimse adına yöneten -idare eden, bazen vergi tahsildarı veya kaymakam. nüfûz-ı kelâm: Söz-kelam gücü-etkisi rikâb-ı humâyûn: Padişah katı-yanı-önü rütbe-i mîr-i mîrânî: Beylerbeyi rütbesi (Bazen eyâlet valisi; mülkiyede paşa unvanını kazanan rütbelerin ikincisi olarak da kullanılmıştır.) şahs-ı merkūm: Adı geçen-zikredilen şahıs tarîk-ı merkūm: Adı geçen yol te’mîn: Güvenlik hissi verme, sağlamlaştırma te’mîn-i turuk: Yol emniyetinin sağlanması 149 150 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tefvîz: telhîs: temşiyet: tevcîh: tevliyet: turuk: umûr: vâkı‛: vürûd: zuhûr: Vazifelendirme, bir işi sipariş-ihale etme Hulâsa etme, özetleme, Osmanlı’da bir yazışma türü Bir şeyin-işin meydana gelmesini kolaylaştırma Bir memuriyeti birine verme, tayin; yöneltme, yönlendirme Mütevellilik, vakıf işlerine bakma vazifesi Yollar İşler Olan, vuku bulan, meydana gelen Varma-geliş-yetişme Ortaya çıkma-görünme Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/69) Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli veli-ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Şerefle ortaya çıkan mübarek ve azametli hatt-ı humâyûnunuzda yazıcılıktan çıkarılanların tamâmen ümitsiz ve üzgün olmamaları için, Halil Efendi’ye bir orta görev ve Abdullah Efendi’ye aşağı bir görev verilmesi tarafınızdan uygun görülmekle, Halil Efendi’ye Tophane nezareti mi olur yoksa başka bir şey mi olur, anılan iki kişiye birer uygun makam verilmesi tarafınızdan ferman edilmiş. Bu konuda, mübarek ve nurlu padişahlık kalbinize doğan şekilde yardım edilmesi tamamen Allah tarafından kalbinize bir ilham olduğuna asla şüphe olmamakla, kalbiniz daima Allah’ın yardım edici ayetlerinin tecellilerine mazhar olmaktan boş kalmasın âmin. Çünki Halil Efendi önceden yüksek makamlardan olan Defter eminliği ve Yeniçeri kâtipliği görevlerinden ayrılmış olmakla, şimdi orta makamlardan olan mevkūfâtcılık makamı ihsan edilmesi ve Abdullah Efendi kulları da Şehreminlikten ayrılmış bulunmakla anılan makamdan dokuz rütbe aşağı Kalyonlar kâtipliği verilmesi uygundur diye düşünülür. Yine de fermân şevketli kerâmetli efendimindir. Kaldı ki, Mevkūfâtcılık eskiden Süvârî Mukabelecisi olan Nûrullâh Begefendi kullarına ve Kalyonlar kâtipliği Dâniş Efendi kullarına verilmek üzere deftere yazılmıştı. Halil Efendi ile Abdullah Efendi’ye verilecek hediyenin üzerine biraz daha eklenerek Nûrullâh Beg’e ve Dâniş Efendi’ye de böylece iyilikte bulunulsa, (diğerlerinin) vefatları durumunda makam da ihsan buyurulacağı anlatılarak gönüllerinin hoş tutulması mümkün olurdu. Bundan başka merhum Ali Paşa’nın silahtarı Abaza kullarına beylerbeyilik ihsan olunması konusu işaret edilmiş. Gerek anılan zatın, gerekse onun gibi hizmetleri ortaya çıkanlara şimdiden beylerbeyilik verilse, üzerlerinde olan ze‛âmetleri başkalara verilip geçinme vasıtalarından uzak kalırak geçim derdine düşeceklerinden, ayrıca beylerbeyilik takımı tedâriki için masrafa ve borca mübtelâ olacakları ve ilk defa bir makama geldiğinde borç batağına düşenlerin sonra rutubet tedâriki zor olduğu tecrübe edinilmiş konulardandır. Yüce devletinizin dairelerinde bu türden hizmet beklenilen kullara gerektiğinde beylerbeyilik verilse bile, takımı ve dairesini tanzim etmekte dahi çok kolaylık vardır. Zirâ âdet üzere bin nefer asker yazmak için devlet tarafından verilecek akçenin bir miktarını takımına verir ve kalanıyla asker yazar. Gerek bu konunun ve gerekse diğer beylerbeyilere voyvodalıklar verilmesi meselesinin ayrıntıları, Allah izin verirse nurlar saçan padişahlık huzurunuzda sözlü olarak arz ve takdim edilir. Bundan başka, Bosnalı Bahadır’a silahşörlük ihsan buyurulduğu işaret edilmiş. Anılan kulunuz iyi bir adamın oğlu ve kahramanlar arasında bulunmak ile bütün bütün isabetli bir karar ve padişahlığa yaraşır iyiliklerinizden olduğu malumunuz olduğundan emir ve fermân şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli veli-ni‛metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir. 151 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Hatt-ı Hümayun: Benim vezîrim, Abdullâh Efendi’ye Kalyonlar kâtipliği uygun değildir. Danışılmayacak derecede hâli harâb ve mendebur bir müflisin tekidir. Barut-hâne nâzırlığı hepsinden daha uygundur. Donanmaya atananların dokuzu yerinde kalsın. Halîl Efendi’ye, Abdullâh Efendi’ye akçe vermek gerekmez. (BOA, Bâb-ı Âsafî, A.AMD, nr. 12/70) Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Adana Vâlisi olan Mehmed Sa‛îd kullarının bundan önce gelen arzı ve gereğince, eski Defterdar’ın telhîsinde belirttiği üzere, Misis’den Antakya’ya gelinceye kadar aradaki yol ve geçitlerin, eşkıyanın zararlarına karşı emniyet altına alınması şartıyla, anılan bölgede bulunan Zülkadriye Mukāta‛ası’ndan arta kalan malların idâresi, herhangi bir ön ödeme yapılmaksızın, hâlâ Üzeyir beyi olan Ahmed Bey kullarına verilmesi ve Misis, Payas ve Beylan vakıflarının kā’im-makāmlıkları için de anılan şahsın görevlendirilmesi ve sözlerinin daha geçerli sayılabilmesi için kendisine mîr-i mîrânlık rütbesi ihsan edilmesi hususu, bundan önce cihanı kaplayan padişahlık makamına arz olunduğunda, konunun sadece Adana Vâlîsi Sa‛îd Paşa’nın oluruna göre gerçekleşebileceğine dair düşünceleriniz olduğuna binaen, bu zamana kadar olduğu gibi bırakılmıştı. Ancak anılan bölgenin her türlü durumu ve özelliği iki sene Halep ve beş sene Rakka Valisi olarak bulunduğum için kulunuzun bilgisi dâhilinde olduğundan, bu hususa cihânı koruyup kollayan padişahımız tarafından liyâkat müsaade buyurulması, başlı başına bir keramet sayılabileceğinden yol ve geçitlerin emniyet altına alınması için şüphesiz yeterli bir sebep olacaktır. Özellikle şimdilerde Halep eyaletinde yalnız bir mütesellim bulunmaktadır. Bu sıralarda Halep civarında kapısız levend eşkıyalarının ortaya çıktığı ve bölgenin korunmasının gerekliliği malumunuz olmakla, bu konunun biran önce ve kolayca halledilmesi meselesi Adana Valisi kullarının arzına bağlı tutulmamalıdır. Öncelikle ve sadece Müslüman hacıların geçiş yolları ve kervan güzergâhları ile sair yolcular için, anılan bölgedeki yolların muhafaza altında tutulması gerekmektedir. Anılan şahsın bu tür işleri idare etmedeki mahâreti ve aşiret ile kabileler arasındaki şöhret ve itibârına binâen, şimdilik Beylan ve Misis vakıf işleri kaymakamlıkları dışındaki bölgelere, cihânı koruyup kollayan padişahımız tarafından liyâkat müsaade buyurulur ise emir ve ferman şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım hazretlerinindir. Hatt-ı Humâyûn: Benim vezirim, bu hususu bu gece konuştuk ve size havale ettik. Nasıl bilirseniz öyle olsun. İbrahim Efendi’nin şeyleri Topkapı’da olduğundan doğruca hemen gönderin. Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız. 2 152 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 3 (BOA, Cevdet Saray, nr. 4531) 153 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II (BOA, Cevdet Hâriciye, nr. 5322) (BOA, Cevdet Dâhiliye, nr. 8474) 154 (BOA, Cevdet Evkāf, nr. 22898) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II 155 (BOA, Cevdet Askerî, nr, 18338) 156 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II BOA, Cevdet Tımar, nr. 7569 METİNLER 3 (BOA, Cevdet Saray, nr. 4531) Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Bu def‛a İspanya Kralına i‛tâ buyurulacak nâme-i humâyûnları müsveddesiyle arz olunan takrîr-i çâkerânem bâlâsına şeref-yâfte-i sudûr olan mübârek hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûnlarında, mülûk-i nasârâ taraflarından vârid olan nâmelerde hükûmetleri olan mahaller zikr olundukdan sonra ism-i sâmî-i humâyûnları zikr olunmağla, bu müsveddede esmâ-i eyâlât ve büldân-ı memâlik-i mahrûsaları zikr olunmadığı ve ilçisine ikrâm iktizâ itmeyüp ismiyle zikr olunmak kâfî idüğü ve müsveddede tatvîl-i kelâm olmağla, çâkerlerinin müsvedde eylemesi emr-i humâyûnları buyurulmuş. Her hâlde emr u fermân Şevketlü Efendimindir. Nâmelerde eyâlât ve büldân isimleri zikr olunmak ahidnâme ve tasdîk-nâmeler tahrîr olundukda yazılup, bu misillü mücerred ızhâr-ı dostî zımnında olan nâmelerde yazılmaya geldiği ve ilçilere öteden berü rütbelerine göre bu misillü elkāb yazılmak mu‛tâd-ı kadîm olmağla, terk olunsa ilçisini tahkīr olup, bu hâlet ise kralına râci‛ olmağla mahzûniyyetine bâ‛is olacağı ve hattâ ilçilere yazılan elkāb misillü Eflak ve Boğdan voyvodalarına dahi elkāb tahrîr oluna geldiği Dîvân-ı humâyûnları kaleminde mukayyeddir. Ve kral-ı muşârun-ileyh tarafından mukaddem ve mu’ahhar gelen iki kıt‛a nâmelerinin cevâbı bu def‛a yazılacak bir kıt‛a nâme-i humâyûnlarına derc olunmak iktizâ eylediğine binâ’en tatvîl olunduğu, hattâ ziyâde tatvîl olmamak içün ba‛zan tayy olunduğu mesbûk olduğuna binâ’en, ba‛z-ı mahalleri tayy olunmağla bu def‛a kenâr-ı müsveddeye işâret olundu. Ve bundan mâ‛adâ, Hudâvendigâr-ı esbak cennetmekân, firdevs-âşiyân, vâlid-i mâcidleri Sultân Ahmed Han-ı Gāzî Hazretlerinin zemân-ı saltanatlarında ba‛z-ı mülûk-i nasârâya yazılan nâme-i humâyûnları kaydları manzûr-ı mülûkâne buyurulmak içün Dîvân-ı humâyûnları kaleminde mahfûz bir kıt‛a atîk nâme cüz’ü kâğıtlarının kenârları bükülüp merfû‛-ı atabe-i ulyâ-yı mülûkâneleri kılınmışdır. 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Müsvedde-i merkūmeyi kulları dahi kaleme alsam, sâbıklarına tatbîk ile yine bu mazmûn üzre yazılacağı ma‛lûm-ı humâyûnları buyuruldukda yine tebyîz ve tahrîrinde ne vechile irâde-i aliyye-i mülûkâneleri buyurulur ise emr u fermân şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir. (BOA, Cevdet Hâriciye, nr. 5322) Şevketlü Efendim, Moskovlu tarafından vârid olan nâme, tercemeleriyle tekrâr rikâb-ı müstetâb-ı mülûkânelerine arz olunduğunu müş‛ir takrîr-i çâkerânem bâlâsına şeref-bahş-ı sudûr olan mübârek hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûnlarında “mülûk-ı nasârâ nâmelerinde niçün isimlerini mukaddem yazarlar” deyü istifsâr-ı humâyûn buyurulmuş. Taraf-ı humâyûnlarından mülûk-ı nasârâya yazılan nâme-i humâyûnları bâlâsına sâ’ir evâmir-i aliyyeleri misillü tuğrâ-yı humâyûnları altun ile keşîde buyurulduğundan, her ne kadar nâme ismi ıtlâk olunur ise dahi hakīkatde fermân-ı humâyûnlarıdır. Ve tuğrâ-yı garrâ-yı mülûkâneleri ism-i sâmî-i pâdişâhâneleriyle müzeyyen olup, zât-ı hılâfet-âyât-ı zıllu’llâhîleri âfitâb-ı âlem-tâb misillü cümle mülûk ve selâtînin fevkınde oldukları gibi aktâr-ı arzda her ne kadar şerîf ve mu‛teber büldân ve memâlik var ise, cümlesi dâhil-i memâlik-i mahrûsa-i husrevânîleri ke’ş-şemsi fî vasati’n-nehâr, cümleye zâhir u âşikâr olduğuna binâ’en, bu vakte dek tuğrâ-yı humâyûnları bâlâ-yı nâmelere keşîde kılınmağla iktifâ olunmuş ve hattâ, taraf-ı çâkerîden mülûk-i nasârâya yazılan mektûblarda keşîde kılınan kenâr imzâlarında ism-i çâkerânem dahi mülûk-i nasârâ isimleri bâlâsına vâkı‛ olur. Bu def‛a şeref-yâfte-i sudur olan mübârek hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûnlarına binâ’en, fimâ-ba‛d yalınız tuğrâ-yı humâyûnlarıyla iktifâ olunmayup, taraf-ı pâdişâhânelerinden mülûk-ı nasârâya yazılacak nâme-i humâyûnlarında saltanat-ı seniyyelerine lâyık elkāb-ı sâmiye ile nâm-ı nâmî-i husrevânîleri esmâ-i memâlik ve büldân tasrîhiyle tahrîr olunmak re’îs efendi kullarına tenbîh olunduğu ma‛lûm-ı humâyûnları buyuruldukda emr ü fermân. (BOA, Cevdet Dâhiliye, nr. 8474) Arz-ı bendeleridir ki, Mısr-ı Kāhire eyâleti tevcîh ve ibkāsında vülât taraflarından teslîmi mu‛tâd olan câ’ize-i humâyûn ve câ’ize-i sadr-ı âlî ve sâ’ir kesânın cevâ’iz-i âdiyeleri, bin yüz yetmiş iki ve işbu yetmiş üç senelerine mahsûben henüz teslîm olunmamağla, tahsîl ve teslîmleri irâde buyurulduğuna binâ’en, Başmuhâsebeden kaydları tetebbu‛ itdirildikde, câ’ize-i Rikâb-ı humâyûn ve câ’ize-i Vâlide Sultân ve câ’ize-i şâhzâdegân ve müjde-i mukarrer olmak üzre vülât-ı Mısr taraflarından Enderûn-ı humâyûn hazînesine senevî yüz bin guruş teslîmi mu‛tâd ve yetmiş iki ve yetmiş üç seneleriçün îcâb iden iki yüz bin guruş câ’ize-i humâyûndan Emîr-i Mekke-i mükerreme Şerîf Hazretlerine atıyye-i humâyûn olmak vechile, iki def‛ada ber-mûceb-i hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûn havâleten i‛tâsı emr u fermân buyurulan yiğirmi beşer bin guruşdan elli bin guruş ve Medîne-i münevvere ta‛mîrâtı mesârifiyçün dahi on beş bin yüz guruş ki, cem‛an altmış beş bin yüz guruş havâlâtdan mâ‛adâ, yüz otuz dört bin guruş bâkīsi olduğu ve sadâret-i uzmâ ve Dâru’s-sa‛âde Ağası ve Hazîne kethudâsı câ’izeleriyle cevâ’iz-i sâ’ire içün dahi gayr-ı ez-tenzîlât senevî otuz dört bin üçyüz otuz dört guruş mu‛ayyen idüğü mukayyed bulunmağla Eyâlet-i Kāhire-i Mısr’ın tevcîhi kaydı dahi lede’l-istikrâ yetmiş iki senesi Muharreminde vâkı‛ Tut ibtidâsından zabt eylemeleri üzre hâlâ mutasarrıfı Vezîr-i mükerrem sa‛âdetlü Mustafa Paşa Hazretlerine yetmiş bir senesi Şevvâlinde tevcîh olunup işbu yetmiş üç senesi Muharreminde vâkı‛ tut ibtidâsından zabt eylemeleri üzre dahi sene-i mâziye Şevvâlinde ibkā ve takrîr olundukları Dîvân-ı humâyûndan ihrâc olunmağın cevâ’iz-i mezkûrenin tahsîli içün emr-i şerîf tahrîri bâbında fermân-ı âlîleri sudûr itmekle sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince bir kulları mübâşir ta‛yîn ve seneteyn-i mezbûreteyn câ’ize-i humâyûnu olan iki yüz bin guruşdan gayr-ı ez-havâlât-ı mezkûre bâkī îcâb iden yüz otuz dört bin dokuz yüz guruş ile câ’ize-i sadr-ı âlî ve cevâ’iz-i sâ’ire içün dahi mu‛ayyen ve mu‛tâd olan gayr-ı ez-tenzîlât senevî otuz dörder bin üçer yüz otuz dörder guruşdan seneteyn-i mezbûreteyne mahsûben iktizâ iden altmış sekiz bin 157 158 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II altı yüz altmış sekiz guruş bir parası girüye kalmamak şartıyla vezîr-i muşârun-ileyhden tekmîlen tahsîl ve ahz ve hazîne-i humâyûn ve taraf-ı âlîlerine ve sâ’ir mu‛ayyen olanları dahi ashâbına teslîm içün Der-sa‛âdet’e nakl olunmak üzre Başmuhâsebe’ye kayd ve sûret ve iktizâsına göre emr-i şerîf yazılmak içün Dîvân-ı humâyûn’a ilm ü haberi virilmek bâbında fermân devletlü sa‛âdetlü sultânım hazretlerinindir. Sahh. Telhîs mûcebince Başmuhâsebe’ye kayd ve sûret ve iktizâsına göre emri tahrîriyçün Dîvân-ı humâyûn’a ilm ü haberi virilmek buyuruldu. 7 B(Receb) sene 173. İlm ü haber dâde. 9 B(Receb) sene 173. (BOA, Cevdet Askerî, nr, 18338) Ma‛rûz-ı abd-i bî-mikdârlarıdır ki, Bolu ve Kastamonu sancaklarında Yenice nâm karye ve gayrıdan otuz altı bin iki yüz elli dört akçe ze‛âmete mutasarrıf Defterhâne-i âmire kâtiblerinden Mehemmed Râgıb kulları, birkaç seneden berü Tebrîz ser-askerleri yanında umûr-ı mühimme tahrîri ile meşgūl olmağla, ser-asker paşa yanında hidmet-i kitâbetde oldukça ve ze‛âmetine gedik ilhâk idinceye dek başka sancakdadır veyahud alaybeyi bayrağı altında nâ-mevcûddur deyü ze‛âmetine zarar gelmemek içün, kaydına şerh virilmek üzre emr-i şerîf ısdârı bâbında emr ü fermân devletlü, inâyetlü sultânım hazretlerinindir. Arz mûcebince kaydına şerh virile deyü hükm buyuruldu. 23 M(Muharrem) sene 140. (BOA, Cevdet Evkāf, nr. 22898) Arz-ı bende-i bî-mikdârlarıdır ki, Mutarrah-ı eşi‛‛a-i envâr-ı kudsiyye olan haremeyn-i muhteremeyn ahâlîlerinin medâr-ı ma‛âş ve mâye-i imti‛âşları, beher sene Kâhire-i Mısr-ı mahrûseden mutâdü’lirsâl olan gılâle münhasır olmakdan nâşî, vakt ü zamânıyla tâmmen ve kâmilen irsâl ü îsâli ile ahâli-i haremeynin terfîh-i hâl ve tatmîn-i bâlleri aksa’l-meârib-i hazret-i şehriyârî olmağla, gılâl-i mezkûrun vakt ü mevsimiyle irsâl ü tesyîrini umûr-ı sâ’ireye takdîmbirle, bu hidmet-i şeref-menkābeti te’diye vü tetmîme ihtimâm-ı azîm eylemeleri içün, Mısır vâlilerine ve ümerâ-yı Mısır’a hutût-ı hümâyûn-ı şevket-makrûn ile mu‛anven evâmir-i aliyye-i vâcibetü’n-nefâz ile pey-der-pey tenbîh ü te’kîd oluna geldiği ecilden, bu emr-i ehemmin temşiyet ü te’diyesinde mikdâr-ı zerre kusûr olunduğuna kat‛â rızâyı hümâyûn-ı hazret-i pâdişâhî yoğiken, sa‛âdetlü siyâdetlü Mekke-i Mükerreme şerîfi hazretlerinin bu esnâda der-sa‛âdete vârid olan tahrîrâtlarının hulâsa-i mefhûmlarında, bu sene-i mübârekede gılâl-i haremeyn sinîn-i mâziyeden noksan vürûd eylediğinden, ahâli-i haremeynin zarûret ve muzâyakalarına bâis ü bâdî olmağın, yüzellibeş senesine değin tedâhül-i sinîn ile Kâhire-i Mısır’da bakāya kalan elliüç bin seksen üç irdeb gılâl bi’ttemâm tahsîl ve ahâli-i Haremeyn’e îsâl ü teslîm ittirilmesini işâret ü inbâ eylediklerinden başka, bu husûsu hâlâ Cidde Vâlisi Vezîr-i Mükerrem Sa‛âdetlü Ebûbekir Paşa hazretleri dahi memhûr kāimeleriyle ifâde vü inhâ eylediklerine binâen, bakāya-yı mezbûre, alâ eyy-i hâlin, tamâmen tahsîl ü tekmîl ve sene-i cedîde gılâli ile ma‛an birgün akdem mahallerine irsâl ü tesyîr ittirilmek üzere fermân-ı âlîleri sâdır olmağla, sudûr iden fermân-ı âlîleri mûcebince, husûs-ı mezkûr hâlâ Mısır Vâlisi Vezîr-i Mükerrem Sa‛âdetlü Râgıb Mehmed Paşa Hazretleri ma‛rifetleriyle görülüb, şerîf-i müşârünileyh hazretlerinin muktezâyı tahrîrâtları üzere, ellibeş senesine değin, tedâhül-i sinîn ile Kâhire-i Mısır’da bakāya kalan gılâli, îcâb idenlerden bir gün akdem temâmen tahsîl ve elli altı senesi gılâlinden kusûr kalmışı var ise, anı dahi mu‛accelen tekmîl ve sene-i cedîde gılâlini dahi tehyîe vü tetmîm ve cümlesini Bender-i Süveyş’e nakl ü tahvîl ve sefâyine vaz‛ u tahmîl ve mevsîm-i 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II deryâ ile birgün akdem ve bir sâat mukaddem Haremeyn-i Muhteremeyn ahâlîleri taraflarına irsâl ü tesyîr itdirilmekde bezl-i cell-i himmet ve sarf-ı küll-i miknet eylemeleri içün, dîvân-ı hümâyûndan emr-i şerîf tahrîr olunub, başmuhasebeye ilm ü haberi virilmek bâbında, fermân devletlü inâyetlü sultânım hazretlerinindir. Telhîsi mûcebince dîvândan emri tahrîr ve başmuhasebe kalemine virilmek buyuruldu 19 RA sene 1157 (BOA, Cevdet Tımar, nr. 7569) Şevketlü, Mehâbetlü, Kudretlü, Azametlü, Pâdişâh-ı Âlem-penâh hazretleri şevket ü ikbâl ile sâğ olsun. Arz-ı hâl-i kullarıdır ki; bu esnâda vefât iden pederimiz Ali Efendi kulları an-asl Urfa sâkinlerinden iken, Râgıb Paşa merhum hazine kitâbetinde istihdâm içün pederimiz kullarını istishâb ve ma‛an der-aliyyeye götürüp, sâye-i hazret-i zıllullâhîde hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn tarîkına idhâl ile çerâğ buyurduğu ecilden, Urfa’da olan ikiyüz senelik hanedânını terk ve eben an cedd mâlik olduğumuz emlâk ve eşyâlarımızı cümleten füruht ve bilcümle ıyâl ve evladlarını dersa‛âdete götürüp, vilâyetimizden bilkülliye kat‛ı alâka olunmak takrîbiyle, cümlemiz deraliyyede tavattun ve sâhib-i dâ’ire ve ıyâl ve evlâd-ı kesîre sâhibleri olup, lâkin pederimiz kullarının vefatına değin bir dürlü ma‛âş fikrimiz yoğiken, bîkes ve garîbü’d-diyâr olduğumuzdan merkum kullarının vefâtı vücûhla perişanlığımıza bâdî olmağla, sâye-i mülûkânelerinde oldukça kayd-ı ta‛ayyüş-i ıyâlden halâs olmak içün pederimiz kullarının Urfa’da mutasarrıf olduğu elli dört bin altıyüz seksen üç akçe ze‛âmeti inşâallâhürrahmân bu bîçârelere ihsân buyurulub, ilâ mâşâallah hânemiz mesdûd olmayub, kût u lâ-yemût medâr-ı ma‛âşımız olur temennisinde iken, ze‛âmet-i mezbûrun on bir bin akçesi bu iki nefer yetîm ve bîkes kullarına ve mâ‛adâsı Derviş Mehmed nâm kimesneye tevcih buyurulduğu egerçi ma‛lûm-ı kulları olup, lâkin ze‛âmet-i mezbûrun cümle hâsılı beşyüz guruşa bâliğ olub bu kullarına tahsis kılınan on bir bin akçesi yüz elli guruş tutmayub, her veçhile zaruret-i hâlimize bâis olmağla, her hâlde muhtâc-ı inâyet ve şâyeste-i şefkā t ü merhamet olduğumuz ma‛lûm-ı mülûkâneleri buyuruldukda, mebzûlü’l-âlem olan keremkâr-ı inâyetlerinden tazarru‛-ı efkār kullarıdır ki, bu garîb diyârda bîkes ve ancak şevketlü, merhametlü pâdişâhımızın öksüzlerinden olub, hâlâ perîşâniyetimize merhameten, zât ü ecell ü a‛lâ rızâsıyçün ve risâlet-penâh salli aleyhi âlih aşkıyçün, pederimiz kullarının ze‛âmetini Derviş Mehemmed’in ref‛inden ve pederimiz kullarının mahlûlünden gedikle, ma‛an, bu iki nefer yetim ve bîkes kullarına sadaka vü ihsân buyurulmak bâbında merhamet ve şefkat, şevketlü, kudretlü, mehâbetlü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinindir. Bende Ömer - Bende Ahmed Metinlere Âit Sözlük (BOA, Cevdet Saray, nr. 4531) ahid-nâme: Sözleşme-anlaşma atîk: Eski bâ‛is: Sebep olan, icabettiren bâlâ: Yüce-yüksek-üst büldân-ı Memâlik-i mahrûsa: Korunup-kollanan memleketlerin beldeleri cennet-mekân: Mekanı cennet olan-olsun cüz’: Parça çâker: Köle (genelde tevazu bağlamında) derc etmek: Koyma-sokma-arasına sıkıştırma 159 160 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Dîvân-ı humâyûn kalemi: Divan-ı hümayunda genelde Reisülküttaplık ile onun maiyeti olan beylikçinin nezaretleri altında bulunan ve Osmanlı Diplomasi ile yazışmaları idare eden bürolara verilen genel isim. Ünite sonundaki açıklamalara bk. emr-i humâyûn: Padişah emri esmâ-i eyâlât: Eyaletlerin isimleri firdevs-âşiyân: Cennetlik-merhum hâlet: Hal, keyfiyet-suret hatt-ı humâyûn-ı şevket-makrûn: Şevketli padişah tarafından yazılan gönderilen emirferman hudâvendigâr-ı esbak: Geçmiş padişah-lar ızhâr-ı dostî: Dostluk gösterme-izhar etme i‛tâ: Verme iktizâ: Gerektirme-gereklilik irâde-i aliyye-i mülûkâne: Padişahın yüce iradesi ism-i sâmî-i humâyûn: Padişahlara yaraşır yüce isim sahibi mâ‛adâ: -dan başka ma‛lûm-ı humâyûn: Padişahın bildiği-malumu olan mahfûz: Gizli-özel manzûr-ı mülûkâne: Padişah tarafından görülen mazmûn: İçerik-mana-kavram merfû‛-ı atabe-i ulyâ-yı mülûkâne: Padişahın yüce sarayına ulaşmış müsvedde-i merkūme: Adı geçmiş-yazılmış olan müsvedde mu’ahhar: Sonraya-geriye bırakılmış, sonraki-ahir mu‛tâd-ı kadîm: Eskiden beri adet olduğu-alışılageldiği üzere mukaddem: Evvel, önce mukayyed: Kayıtlı muşârun-ileyh: Kendisine işaret edilen, adı geçen erkek mücerred: Yalnız-sadece-bekar mülûk-i nasârâ: Hristiyan melikler-krallar râci‛: Dönük- münâsebeti, ilgisi olan -bir şahıstan kinaye olan zamir sâbık: Geçmiş, eski şeref-yâfte-i sudûr: Şerefle meydana çıkan tahrîr: Yazma-kaleme alma takrîr-i çâkerâne: Köleniz tarafından kaleme alınan tasdîk-nâme: Tasdik edilmiş, imza ve mühürlenmiş belge tatvîl-i kelâm: Kelamı-sözü uzatma tayy: Atlama, üzerinden geçme-uçma mesbûk: Geçmiş tebyîz ve tahrîr: Temize-beyaza çekme ve yazma vâlid-i mâcid: Peder-baba, vârid: Gelen nâme: Mektup-yazı-emir-ferman voyvoda: Ünite sonundaki açıklamalara bk. zemân-ı saltanat: Saltanat zamanı zımnında: İçin-dolayısıyla 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II (BOA, Cevdet Hâriciye, nr. 5322) âfitâb-ı âlem-tâb: Işığı alemi kaplayan-aydınlatan-parlatan aktâr-ı arz: Arzın-dünyanın değişik tarafları bâlâ: Yüksek, yüce bâlâ-yı nâme: Namenin-emrin-mektubun baş tarafı, en önemli kısımları büldân ve memâlik: Beldeler ve memleketler dâhil-i memâlik-i mahrûsa-i husrevânî: Padişah tarafından korunup gözetilen memleketlerin dahili-içi elkāb-ı sâmiye: Yüce lakaplar esmâ-i memâlik ve büldân: Beldeler ve memleketlerin isimleri fevkınde olmak: Üzerinde-ötesinde olmak fimâ-ba‛d: Bundan sonra manasına gelebilecek Arapça bir söz hatt-ı humâyûn: Padişah tarafından yazılan-yazdırılan emir, yazı ism-i sâmî-i pâdişâhâne: Padişahlara yaraşır yüce isim sahibi istifsâr-ı humâyûn: Padişah tarafından hal-hatır sorulması ıtlâk: Koyuverme, salıverme, ke’ş-şemsi fî vasati’n-nehâr: Gündüzün ortasında görülen güneş gibi apaçık ve zahir manasında Arapça meşhur bir söz keşîde: Çekme-çekilmiş, yazıda bâzı harflerin üzerine çekilen çizgi; sin, sın, vav.. gibi kuyruklu uzantılı harflerin yazıda mahsus surette çekilmesi ma‛lûm-ı humâyûn: Padişaha ait bilgi-malumat mu‛teber: Saygın, itibarlı mukaddem: Önce, daha evvel mülûk ve selâtîn: Melikler-krallar ve sultanlar mülûk-ı nasârâ: Hristiyan kralları-melikleri müş‛ir: İşaret edilen müzeyyen: Süslü nâme: Yazılı şey, mektup, emir, ferman vd. nâme-i humâyûn: Padişah tarafından yazdırılan emir, yazı evâmir-i aliyye: Yüce buyruklar-emirler nâm-ı nâmî-i husrevânîleri: Padişaha ait ünlü-yüce-güzel nâmlar re’îs efendi: Reisülküttap, kâtiplerin reisi. Ünite sonundaki açıklamalara bk. rikâb-ı müstetâb-ı mülûkâne:Padişahın hoş-güzel katı-yanı-önü şeref-bahş-ı sudur: Gelişi-çıkışı ile şeref veren şeref-yâfte-i sudur: Şerefle meydana çıkan şerîf: Şerefli takrîr-i çâkerâne: Köleniz tarafından kaleme alınan taraf-ı çâkerî: Köleniz tarafı taraf-ı humâyûn: Padişah tarafı tasrîh: Açığa kavuşturma-açıklama tahrîr: Yazma-kaleme alma tenbîh: İçinde hafif korkutma da bulunan ikaz vâkı‛: Olan, vuku bulan, meydana gelen vârid: Gelen, vâsıl olan, erişen. zâhir u âşikâr: Apaçık ortada ve görünür zât-ı hılâfet-âyât-ı zıllu’llâhî: Allah’ın yeryüzündeki gölgesi hükmündeki zat 161 162 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (BOA, Cevdet Dâhiliye, nr. 8474) ahz: Alma, kabul etme arz-ı bendeleri: Kulunuzun-kölenizin arz ettiği-istediği şey manasında ashâb: Arkadaş, sahabe, sohbet ehli olanlar atıyye-i humâyûn: Daha çok padişah ya da yüce makamlarca verilen hediye-lütufihsan-bağış-armağan bâkī: arta kalan, sonsuz başmuhâsebe: Osmanlı Devleti maliye büroları içinde en önemli olanlardan biri. Ünite sonundaki açıklamalara bk. ber-mûceb-i hatt-ı humâyûn: Ferman gereğince-Hatt-ı humâyûn’un gerektirdiği üzere buyuruldu: Sadrazam ya da üst makamların emri-buyruğu câ’ize-i humâyûn: Padişaha ödenen bir tür para câ’ize-i sadr-ı âlî: Sadrazama ödenen bir tür para cem‛an: Toplam olarak, toplamda cevâ’iz-i âdiye: Padişah ve Sadrazam gibi çok önemli şahıslar dışındakilere ödenmesi gereken diğer para cevâ’iz-i mezkûre: Adı geçen-zikredilen caizeler-ödemeler cevâ’iz-i sâ’ire: Padişah ve Sadrazam gibi çok önemli şahıslar dışındakilere ödenmesi gereken diğer para ve benzeri şeyler dâde: Verilmiş Dâru’s-sa‛âde ağası: Saraydaki en yüksek görevlilerden-harem işlerinden sorumlu genelde zenci ağalar Der-sa‛âdet: Saadet evi Dîvân-ı humâyûn: Osmanlı Devleti’nin en yüksek karar organı emr-i şerîf tahrîri bâbında: Emir ve ferman yazılması hakkında fermân-ı âlî: Yüce buyruk-emir-ferman gayr-ı ez-havâlât-ı mezkûre: Zikredilen havalelerden başka gayr-ı ez-tenzîlât: Yapılan-yapılacak tenzilatlardan sonra havâlât: Havale edilen şeyler, havaleler havâleten: Havale olarak hazîne kethudâsı: Enderun Hazine’sinden sorumlu büyük görevlilerden i‛tâ: Verme ibkā ve takrîr: Görevi uzatma ve kararı resmi yazı ile bildirme ibtidâ: Öncelikle ihrâc: Çıkarma iktizâ: Gereklilik ilm ü haber: Bilgi ve haber kesân: Kimse lede’l-istikrâ: Etraflıca tetkik edildiğinde mâ‛adâ: -dan başka mahsûben: Hesaba dahil edilmiş mesârif: Masraflar Mısr-ı Kāhire eyâleti: Kahire-Mısır Eyaleti mu‛ayyen: Tayin edilmiş miktarda, çeşitli mu‛tâd: Adet olunmuş, alışılmış, i‛tiyâd edilmiş mûcebince: Gereğince 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II muharrem: mukayyed: mutasarrıf: mübâşir: müjde-i mukarrer: sâdır: sahh: sene-i mâzi: seneteyn-i mezbûreteyn: senevî: sudûr: sûret: şevvâl: tekmîlen: telhîs: tetebbu‛: tevcîh ve ibkā: tevcîh: tut: uzmâ: vezîr-i mükerrem: vülât: vülât-ı Mısr: Hicri ayların birincisi Kayıt altına alınmış Tasarruf eden, yöneten, Osmanlı’da idari-mülki sıfatlardan Geçici bir vazife olarak merkezden bâzı emirleri götüren ve icra salâhiyeti de olan kimse Kararlaştırılmış müjde, gelmesi beklenen müjde Meydana çıkmış Gerçek, doğru manasında belgelere koyulan işaret Geçen sene Adı geçen iki sene Yıllık Meydana çıkma Kopya Hicri aylardan, Ramazan ayından sonraki ay Mükemmel bir şekilde Özet Bir şeyi-konuyu etraflıca tedkik etme-araştırma Görevlendirme ve görevini uzatma Görevlendirme-yöneltme Mısır Kıptilerinin ilk ayı-yılbaşı En yüce Keremi, iyiliği çok bol vezir Valiler Mısır valileri (BOA, Cevdet Askerî, nr, 18338) arz: Sunma-isteme defterhâne-i âmire: Osmanlı Devleti’nin daha çok maliye ile ilgili önemli kurumlarından, Ünite sonundaki açıklamalara bk. emr-i şerîf ısdârı: Resmi-şerefli emir çıkarma-yazma gedik ilhâk etmek: Genelde bir iş ya da görevi tamamıyla üstlenebilir durumda olmak, hak kazanmak, ustalığına sahip olma gibi manalarda kullanılmakla birlikte geniş bilginin ansiklopedilerde bulunabileceği geniş bir konudur hidmet-i kitâbet: Katiplik hizmeti karye: Köy kaydına şerh virilmek: Metinde daha çok ilgili kayıtlara ilgili açıklamaları yapmak manasında kullanılmıştı. ma‛rûz-ı abd-i bî-mikdâr: Yetersiz kulun arzı-isteği mûcebince: Gereğince mutasarrıf: Tasarrufta bulunan-yönetici nâ-mevcûd: Yok yazılmak, mevcut olmamak ser-asker: Askerlerin başı, komutan, padişah veya sadrazamın katılmadığı seferlerde en üst yetkili umûr-ı mühime: Mühim işler, devlete ait önemli işler-yazışmalar (BOA, Cevdet Evkāf, nr. 22898) ahâli-i Haremeyn: Haremeyn ahalisi akdem: Önce-evvel 163 164 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II aksa’l-meârib-i hazret-i şehriyârî: alâ eyy-i hâlin: bâis ü bâdî: bakāya: bakāya-yı mezbûre: başmuhasebe- kalemi: bende: bender-i süveyş: bezl-i cell-i himmet: bi’t-temâm: bî-mikdâr: buyuruldu: Der-sa‛âdet: ecilden: emr-i ehem: evâmir-i aliyye-i vâcibetü’n-nefâz: fermân-ı âlî: gılâl: gılâl-i Haremeyn: gılâl-i mezkûr: Haremeyn-i muhteremeyn: hidmet-i şeref-menkābet: hulâsa-i mefhûm: husûs-ı mezkûr: hutût-ı hümâyûn-ı şevket-makrûn: ifâde vü inhâ: ihtimâm-ı azîm: ilm ü haber: irdeb: irsâl ü îsâl: irsâl ü tesyîr: îsâl ü teslîm: işâret ü inbâ: Kâhire-i Mısr: kāime: kusûr: ma‛an: ma‛rifet: mahrûse: mâye-i imti‛âş: medâr-ı ma‛âş: memhûr: mevsîm-i deryâ: mikdâr-ı zerre: mu‛accelen: Padişahın öncelikli ve kutsal işleri arasında Her nasıl olursa olsun-mutlaka Sebep ve başlangıç Arta kalan Zikredilen bakıyeler Unite sonundaki açıklamalara bkz. Kul, köle Süveyş Limanı Büyük çaba zarfetme Tamam olarak Önemsiz, kıymetsiz Sadrazam ve yüksek amirlerin emri-buyruğu Saadet yeri-evi Sebepten, Üzere Ehemmiyetli-önemli emir Uyulması vacib-gerekli olan yüce emirler Yüce ferman-emir Zahire-tahıl Haremeyn’e gönderilmesi gereken tahıllar-zahireler Zikredilen tahıllar-zahireler Mekke ve Medine’ye işaretle saygı ve sevgiye layık iki belde İnsana şeref veren hizmet Özet olarak içerik-mana Anılan konu Padişah tarafından gönderilmiş hattlar İfade etme ve bildirme Büyük gayret ve dikkat Bilme ve haber verme Bir tahıl ölçü birimi Gönderilme ve ulaştırılma Gönderme ve yollama-ulaştırma Gönderme ve teslim etme İşaret ve bildirme Mısır Kahire’si Yazılı kağıt Arta kalan, küsürat Birlikte Kabiliyet ve bilgi Korunmuş-korunan Geçinme mayası Maaş vesilesi-geçinmeye yetecek maaş Mühürlenmiş Denizin seyahate uygun olduğu dönem Zerre mikdar Acele bir şekilde 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II mu‛anven: mûcebince: mukaddem: muktezâ-yı tahrîrât: mutâdü’l-irsâl: Mutarrah-ı eşi‛‛a-i envâr-ı kudsiyye: münhasır: müşârünileyh: nakl ü tahvîl: nâşî: pey-der-pey: rızâ-yı hümâyûn-ı hazret-i pâdişâhî: sâdır: sarf-ı küll-i miknet: sefâyin: sene-i cedîde: sinîn-i mâziye: siyâdetlü: sudûr: tahrîr: tahrîrât: tahsîl ü tekmîl: takdîm-birle: tâmmen ve kâmilen: tatmîn-i bâl: te’diye vü tetmîm: tedâhül-i sinîn: tehyîe vü tetmîm: temşiyet ü te’diye: tenbîh ü te’kîd: terfîh-i hâl: umûr-ı sâ’ire: ümerâ-yı Mısır: vârid: vaz‛ u tahmîl: vürûd: zarûret ve muzâyaka: Unvanlı Gereğince Evvel-önce Yazışmaların gerektirdiği şekilde Gönderilmesi adet-gelenek olan Kutsal nurların ışıltılarının bahçesi-çıktığı yer manasında Mekke ve Medine’ye işaret eden sıfat Sınırlanmış- yalnız bir kimseye veya bir şeye mahsus Adı geçen-anılan-yukarıda kendisine işaret edilen erkek Nakletme ve havale etme -dan dolayı Kısım kısım Padişah hazretlerinin rızası-arzusu Çıkmış Bütün yapılacak şeyi yapma Gemiler Yeni sene Geçmiş seneler Mekke Şerifi’nin unvanlarından Çıkan Yazma-kaleme alma Yazışmalar Ele getirme ve tamamlama Öncelik verilerek Tam ve mükemmel olarak Gönüllerin, arzu ve isteklerin-ihtiyaçların tatmin olunması Ödeme ve bir hesabı-şeyi tamamlama Senelerin birbirine geçmesi, senelerce birikme Hazırlama ve tamamlama Ödeme ve bir işin yürütülmesine çalışma İkaz ve kuvvetle hatırlatma Hallerin rahata erdirilmesi Sair işler Mısır Emirleri Gelen Yükleme ve birdirme Geliş-varma Fakirlik ve zorluk-zaruret (BOA, Cevdet Tımar, nr. 7569) an-asl: Aslen-aslında azametlü: Yücelik-ululuk sahibi, padişahın unvanlarından.. bâdî: Bir şeye sebep-başlangıç bâliğ: Rüşde-büluğa erme bîçâre: Çaresiz bîkes: Kimsesiz-sahipsiz bilcümle: Bütün, hep 165 166 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II bilkülliye: cümle hâsılı: çerâğ: Der-aliyye: Dersa‛âdet: Tamamen-büsbütün Bütün toplamı Çırak, bir yolun-işin ilk basamağında görevli Yüce ev- İstanbul’un isimlerinden Mutluluk kapısı-evi, padişah makamı, İstanbul’un isimlerinden eben an cedd: Babadan, büyük babadan, ‘dededen, kuşaktan kuşağa ecilden: Sebepten, Üzere egerçi: Her ne kadar, olsa da, ise de evlâd-ı kesîre: Çok evlat-çocuk füruht: Satım işi-satış garîbü’d-diyâr: Bu diyarın garibi gedik: Bir işi-mesleği yapabilme-kullanım hakkı hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn: Divan-ı Hümayun kaleminin kıdemlileri-ustalarıhocaları, ünite sonundaki açıklamalara bk. halâs: Kurtulma, kurtuluş ıyâl ve evlad: Evlatlar ve bakmakla yükümlü olunanlar idhâl: Girme ihsân: Hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey ilâ mâşâallah: Hayret ve memnunluk anlatır-sonuna kadar istihdâm: Görevlendirme istishâb: Yanına alma, yanına alınma kat‛ı alâka: Alakayı kesmek kayd-ı ta‛ayyüş-i ıyâl: Ailenin geçinme-yiyip-içme derdi-kaygısı keremkâr-ı inâyet: Yardım ve kerem sahibi, cömert-eli açık kimesne: Kimse kitâbet: Yazmak, yazıcılık kût u lâ-yemût: Ölmeyecek kadar yiyip-içme mâ‛adâ: -dan başka ma‛an: Birlikte mahlûl: Boş mâlik: Mülk sahibi mebzûlü’l-âlem: Âleme saçılmış-dağılmış-çok medâr-ı ma‛âş: Maaş vesilesi-vasıtası merkum: Yazılmış, adı geçen mesdûd: Kapalı muhtâc-ı inâyet: Yardıma muhtaç mutasarrıf: Tasarruf eden, yöneten, Osmanlı’da idari-mülki sıfatlardan pâdişâh-ı âlem-penâh: Alemin sığınacağı-sığındığı padişah penâh: [bir şeyin] sığınağı, koruyucusu, dayanağı mânâlarıyla birleşik kelimeler yapar. ref‛: Kaldırma risâlet-penâh salli aleyhi âlih aşkıyçün: Yakınlarına ve kendisine selam olsun, Hz. Muhammed aşkı için sadaka vü ihsân: Yardım ve hediye, lütuf, görülüp-gözetilme, bağışlanan şey sâye-i hazret-i zıllullâhî: Allah’ın yeryüzündeki gölgesi hazretin koruyup gözetmesi, gölgesi 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II sâye-i mülûkâneleri: şâyeste-i şefkā t ü merhamet: şevket ü ikbâl: tarîk: tavattun: tazarru‛-ı efkār: tevcih: vücûh: zaruret-i hâl: zât ü ecell ü a‛lâ rızâsıyçün: ze‛âmet: Padişahın sayesinde Şefkat ve merhamete layık-muhtaç Azamet, ululuk ve baht Yol Bir yeri vatan edinme-yerleşme Çok fakirlerin alçak gönülle yalvarıp-yakarması Görevlendirme-yönlendirme Yönler, yüzler, çehreler, suratlar, bir memleketin ileri gelenleri Zor durum Büyük ve yüce zatın-Allah’ın rızası için Osmanlılar devrinde spahilere verilen en büyük tımar Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (BOA, Cevdet Saray, nr. 4531) Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli veli-ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Bu def‛a, İspanya Kralına gönderilecek nâme-i humâyûnun müsveddesiyle arz olunan kölenize ait yazının üst tarafına, şerefle ortaya konan mübarek ve azametli hatt-ı humâyûnunuzda, Hristiyan krallarından gelen namelerde hükümetleri olan mahaller anıldıktan sonra padişahlığınızın yüce isminin anıldığı, bu müsveddede ise eyaletlerin isimleri ve tarafınızdan korunup kollanan memleket ve beldeler anılmadığı ve elçisine ikram gerekmeyip, ismini anmanın yeterli olacağı ve müsveddede söz çok uzatıldığından, kölenizin müsvedde hazırlaması tarafınızdan emredilmiş. Her türlü konuda her zaman emir ve ferman yüce efendimindir. Nâmelerde eyâlet ve beldelerin isimlerini zikretmek sadece ahidnâme ve tasdiknâmelerde olup, sırf dostluk göstermek maksadıyla kaleme alınan bu türlü nâmelerde ise geçmişten beri yazılmadığı.. elçilere eskiden beri rütbelerine göre bu türlü elkab yazılması ise eski bir adet olduğu için terkedilmesi elçilere hakaret zannedileceği.. bu durum ise kralına dönük olarak algılanacağından üzüntüye sebep olacağı.. ve hatta elçilere yazılan elkab türünden Eflak ve Boğdan voyvodalarına da elkab yazıla geldiği.. Dîvân-ı humâyûnunuz bürolarında kayıtlıdır. Ve anılan kral tarafından önce ve sonra gelen iki nâmeye verilecek cevab bu defa yazılacak bir nâme-i hümâyûn içinde toplanması gerektiğine binaen, uzun tutulduğu.. hatta daha uzun olmaması için bazen bazı konuların atlanması gerektiğine binâen hangi konuların yazılmadığı müsveddenin kenarında işaret edildi. Ve bundan başka mekanı cennet olan geçmiş padişah, değerli pederiniz Sultân Ahmed Han Gāzî Hazretlerinin saltanatı zamanlarında, bazı Hristiyan krallarına yazılan nâme-i humâyûn örnekleri, padişahlığınız tarafından görülmesi için Dîvân-ı humâyûnunuz bürolarında saklanan bazı eski nâmeler kenarları bükülerek yüce padişahlık katınıza sunulmuştur. Anılan müsveddeyi kulunuz dahi kaleme alsam eskiden yazılmış olanların tarzında yazacağımdan, konunun padişahlığınızın malumu olması, temize çekilirken nasıl yazılmasına dair yüce iradeleriniz buyurulur ise emir ve fermân şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli veli-ni‛metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir. (BOA, Cevdet Hâriciye, nr. 5322) Şevketli Efendim, Moskovlu tarafından gelen mektupların tercümeleri ile birlikte tekrar padişahlık katınıza arz olunduğunu bildiren köleniz tarafından yazılan kağıdın üst tarafına, azametli padişaha ait şeref saçan mübarek yazınızda “Hristiyan meliklerine-krallarına ait mektuplarda niçin isimleri önce yazarlar” diye sormuşsunuz. Padişahlık tarafınızdan Hristiyan meliklere yazılan padişah nâmelerinde-mektupların üst tarafına diğer yüce emirleri gibi 167 168 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tuğrâ-yı humâyûnunuz altın ile çekildiğinden, her ne kadar mektup ismi konulsa dahi aslında bu padişahımızın fermanıdır. Ve padişahlığınızın yüce tuğraları ulu isminizin süslü bir biçimde yazılması ile meydana gelmiş olup, bu Allah’ın yeryüzündeki gölgesi gibi olan zatınızın, âlemi kaplayan ışığı gibi, cümle melik ve sultanların üzerinde olduğu.. dünyanın dört bir tarafında ne kadar kıymetli ve şerefli belde ve memleket var ise, cümlesinin tarafınızdan koruyup kollanan memleketlere dahil olduğu.. gündüzün ortasında güneş ne kadar belli ve görünür ise, aynen öyle herkes tarafından bilinmekte ve görülmekte olduğu için.. bu zamana kadar tuğrâ-yı humâyûnlar namelerin en üst tarafına çekilmekle iktifa olunmuş ve hatta köleniz tarafından Hristiyan krallarına yazılan mektupların kenarlarına çekilen imzalarımda, kölenizin ismi dahi Hristiyan krallarının isimleri üzerinde kalmaktadır. Bu defa şerefle ortaya çıkan mübarek ve azametli hatt-ı humâyûnunuza binaen, bundan sonra yalnız tuğrâ-yı humâyûn ile yetinmeyip, padişahlık tarafınızdan Hristiyan krallara yazılacak nâme-i humâyûnlarda yüce saltanatınıza layık güzel lakablar ile güzel namlı padişahlığınızın memleket ve beldelerinin isimlerinin de açıkça kaleme alınması için, re’îs efendi kullarına tenbîh olunduğunun yüce zatınızca bilinmesi konusunda emir ve ferman. (BOA, Cevdet Dâhiliye, nr. 8474) Kulunuzun arzıdır ki, Kahire eyaleti görevlendirmeleri ve uzatmalarında valiler tarafından teslimi adet olan, padişahlık tarafına ödenecek câ’ize, sadrazama ödenecek câ’ize ve sair kimselerin câ’izeleri 1172 ve içinde bulunduğumuz 173 senelerine mahsuben henüz teslim edilmediğinden, tahsil ve teslim edilmeleri buyurulduğuna binaen, Başmuhâsebe bürosundan kayıtları araştırılıp, Padişahlık katının câ’izesi ile Vâlide Sultân ve şehzadelerin câ’izeleri ve kararlaştırılmış müjde olmak üzere Mısır valileri tarafından Enderûn-ı humâyûn hazînesine senelik yüz bin guruş teslimi adet ve 72 ve 73 seneleri için, gereken iki yüz bin guruş padişahlığa ait câ’izeden, Mekke-i mükerreme Emiri Şerîf Hazretlerine, padişah tarafından hediye edilmek üzere iki defa gönderilen azametli hatt-ı humâyûn gereğince, ödenmesi emir ve ferman buyurulan, yirmibeşer bin guruştan elli bin guruş ve Medîne-i münevvere ta‛mîrâtı masrafları için de on beş bin yüz guruş, ki toplam olarak altmış beş bin yüz guruş havaleden başka, yüz otuz dört bin guruş bâkıyesi kaldığı ve yüce sadâret makamı ile Dâru’s-sa‛âde Ağası ve Hazîne kethudâsı câ’izeleriyle diğer câ’izeler için de, tüm tenzilatlar yapıldıktan sonra otuz dört bin üçyüz otuz dört guruş ortaya çıktığı kayıtlı bulunmakla, Kahire eyâletine görevlendirme kaydı dahi etraflıca tetkik edildiğinde, 72 senesi muharrem ayında meydana gelen Tut (yılı) başlangıcından itibaren göreve başlamak üzere, hâlâ burayı idare eden kerem sahibi vezir sa‛âdetli Mustafa Paşa Hazretlerine 71 senesi Şevvâl ayında tevcîh olunup, içinde bulunduğumuz 73 senesi Muharrem ayında meydana gelen Tut (yılı) başlangıcından itibaren geçerli olmak üzere, geçen sene Şevvâl ayında görevinin uzatılmasının kararlaştırıldığına dair yazı, Dîvân-ı humâyûndan gönderilmiş olduğundan, anılan câ’izelerin tahsili için şerefli emir yazılması konusunda yüce ferman çıkmış olduğundan, yazılan yüce ferman gereğince bir kulun görevli tayin edilmesi ve anılan iki senenin padişahlığa ait câ’ize olan iki yüz bin guruşdan, tenzilatlar düşüldükten sonra, havale edilmesi gereken yüz otuz dört bin dokuz yüz guruş ile yüce sadaret makamına ait câ’ize ile diğer câ’izelerin de, kararlaştırılmış ve geleneksel olan tenzilat düşüldükten sonraki, yıllık, otuz dörder bin üçer yüz otuz dörder guruşdan anılan iki seneye mahsuben ödenmesi gereken altmış sekiz bin altı yüz altmış sekiz guruş, tek lira geriye kalmamak şartı ile, anılan vezirden tamamen tahsil edilip teslim alınması ve hazîne-i humâyûn ve yüce tarafa ve sair kararlaştırılmış olanları da, sahiplerine teslim için İstanbul’a nakl olunmak üzere Başmuhâsebe’ye kaydedilmesi ve bir örneği ile gereğine göre yüce emir yazılması için Dîvân-ı humâyûn’a bilgi verilmesi konusunda, fermân devletlü sa‛âdetlü sultânım hazretlerinindir. 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Sahh. Telhîs gereğince Başmuhâsebe’ye kaydolunması ve örneği ile gereğince emir yazılması için Dîvân-ı humâyûn’a bilgi verilmesi konusunda hüküm verildi. 7 B(Receb) 173 senesi. Dîvân-ı humâyûn’a bilgi ve örnek verildi. 9 B(Receb) 173 senesi. (BOA, Cevdet Askerî, nr, 18338) Yetersiz kulunuzun arzıdır ki, Bolu ve Kastamonu sancaklarında Yenice isimli köy ve diğerlerinden otuz altı bin iki yüz elli dört akçe ze‛âmete mutasarrıf Defterhâne-i âmire kâtiblerinden Mehmed Râgıb kulları, birkaç seneden beri Tebrîz ser-askerleri yanında önemli konuların yazışmaları ile meşgūl olduğundan, ser-asker paşa yanında kâtiplik hizmetinde bulunduğu sürece ve ze‛âmetine gedik hakkını kazanıncaya kadar, başka sancakdadır veyahud alaybeyi bayrağı altında mevcut değildir diyerek ze‛âmetine zarar gelmemesi konusu, kendisi ile ilgili kayıtlara şerh düşülmek üzere emir çıkarılması konusunda, emir ve fermân devletli, inâyetli sultânım hazretlerinindir. Buyuruldu: Arz gereğince kayıtlarına şerh düşülsün diye hüküm verildi. 23 M(Muharrem) sene 1140. (BOA, Cevdet Evkāf, nr. 22898) Değersiz kulunuzun arzı budur ki; Mukaddes nurlar saçan bir belde olan muhterem Mekke ve Medine halkının maaş vasıtaları ve geçim kaynakları, her sene Kahire eyaletinden gönderilmesi adet olan tahıllara bağlı olduğundan, vakit ve zamanı geldiğinde tam ve mükemmel olarak gönderilip yerlerine ulaştırılması ile Mekke ve Medine halkının rahata erdirilmesi ve gönüllerinin tatmin olunması, Padişahımızın en yüce isteği ve ideali olduğundan, anılan tahılların vakit ve mevsimiyle gönderilmesi ve yerine ulaştırılmasını diğer işlerin önüne almakla, bu şerefli hizmetin tamama erdirilmesi ve ödemelerin gerçekleştirilmesine büyük ihtimam gösterilmesi için, Mısır valileri ve Mısır’ın önde gelenleri, yüce padişahın hatt-ı humâyûnlarıyla süslenmiş, yerine getirilmesi vacip olan yüce emirlerle zaman zaman tenbih edilip, konunun ehemmiyeti hatırlatılmış olduğundan, bu önemli işin hal yoluna koyulması ve ödemelerin yapılmasında zerre mikdar kusur gösterilmesine asla hazreti padişahın yüce rızası yoktur. Saadetli, siyadetli Mekke-i Mükerreme Şerifi hazretlerinin bu sıralarda İstanbul’a gelen mektupları, özetle şu manayı içermektedir ki, bu sene Mekke ve Medine’ye gönderilen tahıllar geçen senelerden noksan olduğundan Mekke ve Medine halkının zaruret ve fakirliklerine sebep ve gerekçe sayılacağından, 155 senesine kadar, geçen senelerde birikmiş, Kahire eyaletinde bakaya kalan elliüç bin seksenüç irdeb tahılın tamamıyla tahsil ve Mekke-Medine ahalisine ulaştırılıp teslim ettirilmesini arzu ettiklerini belirttikten başka, bu hususu halen Cidde Valisi olan kerem sahibi vezirlerden saadetli Ebubekir Paşa hazretleri de mühürlü mektuplarıyla ifade edip bildirmiş olduğuna binaen, anılan bakayanın, ne olursa olsun, tamamen tahsil ile bitirilmesi ve yeni seneye ait tahıllar ile birlikte, bir gün geçirilmeden mahallerine gönderilip sahiplerine ulaştırılması için yüce ferman çıkarılmış olduğundan, elinize ulaşan yüce ferman gereği, anılan konu, halen Mısır Valisi kerem sahibi vezir saadetli Râgıb Mehmed Paşa Hazretleri tarafından yerine getirilip, adı geçen Mekke Şerifi hazretlerinin yazdıkları gereğince, 55 senesine kadar, yıllarca birikmiş olarak, Kahire’de bakaya kalan tahılları, icap eden kimselerden bir gün geçirmeden tamamen tahsil ve 56 senesi tahıllarından eksik kalmışı var ise, onu da acilen tamamlayıp ve yeni sene tahılını da hazır edip-bütünleyip, hepsini birlikte Süveyş limanına nakl ile taşıtıp, gemilere yüklettirip, uygun bir deniz havası yakalandığı anda, bir gün ve bir saat bekletmeden Mekke ve Medine ahalileri taraflarına gönderip sahiplerine ulaştırarak, büyük gayret 169 170 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II sarf etmeleri ve bütün gerekenleri harcamaları için dîvân-ı hümâyûndan şerefli emir yazılıp, başmuhasebeye de bilgi için bir örneği gönderilmesi konusunda, ferman fermân devletli inâyetli sultânım hazretlerinindir. Buyuruldu: Telhisi gereğince dîvândan emir yazılması ve başmuhasebe kaleminin bilgilendirilmesi konusunda hüküm verildi. 19 RA sene 1157 (BOA, Cevdet Tımar, nr. 7569) Şevketli, Mehâbetli, Kudretli, Azametli,âlemin kendisine dayandığı Pâdişâh hazretleri ululuk ve güzellik ile sâğ olsun. Kullarının arzuhali budur ki, bu sıralarda vefat eden pederimiz Ali Efendi kulları, aslen Urfa sakinlerinden iken, merhum Râgıb Paşa, hazine kâtipliğinde görevlendirmek için pederimiz kullarını seçmiş ve beraberinde İstanbul’a götürüp, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi padişahımız sayesinde dîvân-ı hümâyûn kaleminde hâcegân yoluna girmiş ve orada çırak olarak görevlendirilmesi üzerine, Urfa’da olan ikiyüz senelik hanedânını terk ve atalardan beri malik olduğumuz mal-mülk ve eşyalarımızın hepsini satarak, ailesinin tamamını İstanbul’a götürüp, vilayetimizle olan bağımızı tamamen koparmıştır. Artık hepimiz İstanbul’u vatan tutmuş, burada evlenip-barklanıp çoluk çocuk sahibi olmuş olmamız sebebiyle, pederimiz kullarının vefatına kadar bir türlü maaş derdimiz yok iken, şimdi kimsesiz ve bu diyarda garip kaldığımızdan, adı geçen kulunuzun vefatı her yönüyle perişanlığımıza sebep olmakla, melikliğinize yakışır davranışınız sayesinde, çoluk çocuğumuzu geçindirme derdi ve telaşından kurtulmak için, pederimiz kullarının Urfa’da mutasarrıf olduğu elli dört bin altıyüz seksen üç akçe ze‛âmeti, inşâallâhürrahmân, bu çaresizlere ihsan buyurup, artık hanemiz kapalı ve mutsuz kalmayıp, ölmeyecek kadar bir gelire ve geçinme vasıtası sebebi temennisinde iken, anılan ze‛âmetin on bir bin akçesi bu iki yetîm ve kimsesiz kullarına ve kalanı Derviş Mehmed isimli kimseye tevcih buyurulduğu kullarınız tarafından öğrenilmiş ise de, anılan ze‛âmetten elde edilen gelirin toplamı ancak beşyüz guruşu bulup, bu kullarına tahsis kılınan on bir bin akçesi yüz elli guruş tutmayıp, her yönüyle bizi zor durumda bırakmaya sebep olmakla, her durumda yardımlarınıza muhtaç ve şefkat ve merhametinize layık olduğumuz yüce tarafınızca malum olduğunda, âleme dağıttığınız iyilik ve keremlerinizden bu fakir kullarınız olarak biz de diliyor ve dileniyoruz ki, bu garip diyarda kimsesiz ve ancak şevketli, merhametli pâdişâhımızın öksüzlerinden olup, süregelen perîşâniyetimize merhamet buyurarak, yüce Allah rızası ve kendisi ve yakınlarına salat ve selam eylediğimiz peygamberimiz aşkı için, pederimiz kullarının boşalttığı gedikle birlikte, bu iki yetim ve kimsesiz kullarına sadaka ve iyilikte buyurulmak konusunda, merhamet ve şefkat, şevketli, kudretli, mehâbetli, âlemin kendisine sığındığı padişahımız hazretlerinindir. Kulunuz Ömer - Kulunuz Ahmed Terim Sözlüğü Arz: Bir büyüğe sunma, takdim, resmî bir evrakın padişaha sunulması manalarına gelir. Osmanlı diplomatiğinde de hemen hemen aynı manada kullanılmıştır. Genelde resmî görevlilerin bir konu hakkında bilgi vermek veya dilekte bulunmak üzere sundukları resmî mahiyetteki belgeler arz adını alır. (Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin DiliDiplomatik[bundan sonra, Diplomatik], s. 217.) Arzuhâl: Resmî görevlilerin ve reayanın özel dilek ve şikâyetlerini dile getirdikleri ve üst makama sundukları belgelere denilmektedir. Dilekçe, istid‘â. (Diplomatik, s. 217; OTS, s. 38) 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Bâb-ı âlî: Sadrazamların Divân-ı humâyûn’dan bağımsız bir yönetim merkezine kavuşmaları üzerine18. yy sonlarından itibaren sadrazamlık dairesine veya paşa kapısına verilen ad. 19. yüzyıldan itibaren hükûmet idaresinin merkezi ve hükûmetin resmî adı olarak kullanılmıştır. (OTS, s. 51; OTL, s. 27) Başmuhasebe Kalemi: Muhâsebe-i Evvel de denilen bu büro Osmanlı maliyesinin en önemli kalemlerinden biridir. Önceleri tek bir muhasebeci varken muhtemelen XVII. yüzyılın başlarında malî işlerin artması dolayısıyla biri Rumeli’de, diğeri Anadolu’da olmak üzere iki muhasebeci ortaya çıkması ile oluşmaya başlamıştır. Başmuhasebe Kalemi gelir giderler, maliye ile ilgili kanun ve nizamlar, Enderun ve Has Ahur hazinelerinde bulunan mücevherlerle her çeşit eşyanın kayıtlarını kontrol ederdi. Tophane, Tersane, Matbah, Zahire, Haremeyn ve Maliye hazineleri yaptıkları işlere göre altı şubeye ayrılmış ve bu kaleme bağlanmışlardı. Her şube hoca denilen başkâtipler tarafından idare edilmekteydi. Hangi hazineye ait olursa olsun verilen senet suretleri mutlaka Başmuhasebe Kalemi’nden geçerdi. Bu hazinelerin memurları değiştirildiği zaman hesaplan Başmuhasebe Kalemi tarafından görülür, kayıtlarla karşılaştırıldıktan sonra zimmetlerinin bulunup bulunmadığı tesbit edilirdi. Mühimmat, mukâtaat ve malikâneye ait kayıt defterleriyle hükümet adına verilen sipariş ve girilen taahhütlerin hesapları ve muamelât kayıtları da Başmuhasebe Kalemi tarafından tutulur ve saklanırdı. Muhâsebe-i Evvel veya Hisâbat Kalemi denen bu büro baş-muhasebeci adı verilen bir müdür tarafından idare edilir, ona bağlı kâtiplerin kıdemlisine de başhalife denirdi. Gelir giderleri denetlemek görevini yüklenen başmuhasebeci, bütçelerde yer alan bütün maliye kalemlerinin de yöneticisi durumundaydı. Maliye kalemlerinin çalışmaları onun gözetimi altında gerçekleştirilirdi. Cizye, mukâtaa, avarız, bedel-i nüzul gelirlerinin tahsili, mukâtaaların satışı, bunlarla ilgili muamelâta dair emirler ve gerekli bazı ödemelerin yapılması için çıkan fermanların asılları ile maliye tarafından yazılan hükümler bu kalemde saklanır, ilgili kalemlerdeki defterlere kaydedilmek üzere kâime ve ilmühaber verilirdi. Buyuruldu: Türkçe buyurmak masdarından yapılmış bir isim olan buyuruldu, Osmanlı diplomatiğinde sadrazam, vezir, defterdar, kazasker, kaptan paşa, beylerbeyi gibi yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terimdir. Buyurulduları, 1- şekil bakımından, beyaz üzerine buyuruldular ve telhîs/takrîr üzerine buyuruldular; 2- yazıldıkları yer bakımından merkez ve taşrada yazılan buyuruldular olmak üzere sınıflandırmak mümkündür. (Diplomatik, s. 197-198) Câize: Edebiyat ve sanattaki anlamından biraz farklı olarak bu terim, Osmanlı idari ve mâlî teşkilatında özellikle yüksek makamlara tayin edilen kişiler tarafından verilmesi adet olan aynî ve nakdî çeşitli hediye ve gelirleri ifade eder. Nitekim başta padişah ve sadrazam olmak üzere tayinin yapılmasında etkili olanlara ve maiyetindeki memurlara rütbelerineuygun olarak hediyeler (câize-pîşkeş) verilmesi yerleşmiş bir usuldü. Padişahlara verilene “Tûğ-ı Hümâyûn câizesi” denilirdi. Sadrazam dâhil pekçok devlet adamının aylık belirli bir maaş yerine has, zeamet vb. isimlerle anılanyıllık gelirleri yanında böyle bir gelirden de faydalanması günün şartlarına göre bir ihtiyaç belki de bir zaruretti. Tayinlerden başka yüksek dereceli memurların bulundukları yerde göreve devam etmelerine dair çıkan kararlarda yani senelik ibkalarda da sadrazam ve sadaret kethüdası gibi yöneticilere para ya da kürk ve kumaşlar gibi nakdî hediyeler gönderdikleri ve caizenin bazen hazine için de kullanıldığı bilinmektedir. Vezirlerden tayin edildikleri hizmete göre çeşitli miktarlarda “tuğ câizesi” ve “mansıb câizesi” adıyla iki tür vergi alınırdı. En yüksek caizesi olan yerlerden biri ise Mısır Valiliği idi. Özellikle XVIII. yy. dan sonra caizenin bir makama tayin için bir rüşvet haline geldiği ve rüşvetle eş anlamlı olarak kullanılmaya başlandığı görülmekte ve eleştirilmekteydi. Sultan Abdülmecid zamanında sadrazamlara maaş bağlanmış ve caize alma usulü kaldırılmıştır. (DİA, câize md. c. 7, s. 29) 171 172 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Defterhâne-i Âmire: Bâb-ı Âsafî ile Bâb-ı Defterî’nin yanında devletin üçüncü ana dairesiydi. Başlı başına bir kurum olan defterhâne, bazı iş bölümleri ve kolları olmasına rağmen Tanzimat’a kadar tek bir kalem olarak varlığını sürdürmüştü. “İdâre-i umûr-ı devlet ve ordu” için son derece lüzumlu olan defterlerin saklandığı Defterhâne, “Devlet-i Aliyye’nin hazinesi mesabesinde” bir ilgi ve alaka görürdü. Çünki burada devletin arazi kayıtlarını ihtiva eden, has, zeamet, tımar, mülk, vakıf gibi arazi türlerini tayin ve tescil eden defterler saklanır ve bu defterlerle ilgili günlük işlemler yapılırdı. Daha çok Defterhâne olarak bilinen bu kurum, kaynaklarda Defterhâne-i Âmire ve Defter-i Hâkanî, Defter-i vilâyet, Defter-i dergâh-ı âlî adları ile de geçer. Erhan Afyoncu, “Defterhâne”, DİA, c 9, s. 100-104; Feridun M. Emecen; “Sefere Götürülen Defterlerin Defteri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, s. 253-254 Defter emini: Osmanlılarda Defterhane’nin amiri yani devletin mal, mülk ve arazî işleriyle uğraşan büronun üst görevlisi, bu göreve kâtiplerden veya hacegândan tayin yapılır ve altında geniş bir kâtip ve şâkird topluluğu çalışırdı. Bunlar daha çok defterhâne ile ilgili işlerle ilgilenir, defter emini olan kişi ise bu işlere nezaret ederdi. (DİA, Defter Emini md., c 9, s. 91-92) Enderûn-ı Humâyûn: Topkapı Sarayı’nın üçüncü kapısı olan Babüssaade veya Akağalar kapısından sonra başlayan kısma verilen isim. Osmanlı Devleti’nde idarî ve askerî kadronun yetiştirilmesi için teşkil edilen saray eğitim kurumu. XV. Yüzyıldan itibaren medrese dışında en önemli eğitim kurumu niteliğini taşır. Enderunda eğitim gören kişiler devşirme usulüyle temin edilir. Devşirilen çocuklar, bir müddet Türk ailelerin yanında kalarak Türkçeyi, İslami esasları ve Türk örf ve adetlerini, adabı öğrenirler. Daha sonra Edirne, Galatasaray ve İbrahim Paşa sarayı mekteplerinde eğitilirler. Bunlara acami oğlanı denirdi. Bu saray mekteplerinden mezun olan acami oğlanları çeşitli askerî birliklere dağıtılırlar, içlerinde üstün kabiliyetli olanlar ise Enderun mektebine alınır, burada daha yüksek bir eğitime tabi tutulurlardı. Enderun’daki eğitim her birine oda ve koğuş tabir edilen yedi kademede gerçekleşirdi. Bunlar sırasıyla, Büyük ve Küçük odalar, Doğancı Koğuşu, Seferli Koğuşu, Kiler Odası, Hazine Odası ve Has Oda idi. Buradaki eğitimi sonuna kadar götüremeyen acemi oğlanları yine ara sınıflardan çıkma adıyla ayrılarak çeşitli askerî birliklere katılırlardı. (DİA, Enderûn md.; OTL, s. 98; OTS, s. 160) Fermân: Dîvân-ı Humâyûn veya Paşakapısı’ndaki dîvânlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve üzerinde tuğra bulunan padişah emirlerine verilen addır. Ferman kelimesi tek başına kullanılmaz, padişaha ait olduğunu gösteren bir takım ibarelerle birlikte kullanılırdı. Bunlar, fermân-ı âlî-şân, fermân-ı humâyûn, fermân-ı pâdişâhî, fermân-ı şerîf vb idi. Fermanlarda mutlaka fermân kelimesi kullanılırdı. (Diplomatik, s.99-100) Hâce-hâcegân: Aslı Farsça olan kelime, Türkçede daha ziyade hoca şeklinde kullanılır. Osmanlı döneminde özellikle sıbyan mektebi muallimleri ve medrese uleması bu unvanla anılmıştır. Ayrıca şehzade muallimlerine de hoca tabir edilirdi. Kelimenin çoğulu, Osmanlı Devleti’nde Farsça aslına uygun olarak hâcegân şeklinde telaffuz edilmiş ve farklı manada kullanılmıştır. Bu şekliyle bürokraside çalışan memurları ve kâtipleri ifade etmekteydi. Hâcegân-ı Dîvân-ı humâyûn denilen bu memurlar, Dîvân-ı humâyûn ve Paşa kapısında bulunan kalem şefleri, maliye ve kapıkulu ocakları kâtipleri, tersane emini, şehremini, darphane emini, teşrifatçı, tophane, baruthane müdür ve nazırlarından ve buna benzer memurlardan oluşmaktaydı. İ‛lâm: İlim kökünden gelen i‛lâmın manası “bildirme, anlatma” demektir. Hukuk terimi olarak i‛lâm, bir davanın mahkemece nasıl bir hükme bağlandığını gösteren belgeyi ifade etmektedir. Ancak, Osmanlı diplomatiğinde kadıların şer‛î mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdikini temin maksadıyla şeyhülislamlığa; veya her hangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makamlara yazdıkları resmî yazılar için de i‛lâm tabiri kullanılmıştır. (Diplomatik, s. 345) 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II İlmühaber: Bir daireden diğer daire veya dairelere, her hangi bir husus, bir karar veya bir hükmü bildirmek üzere yazılan belgelere “ilmühaber” adı verilir. İlmühaberlerde elkab bulunmaz. Çok kere bir irade, bir buyruldu veya arzuhalden bahisle doğrudan doğruya konuya girilir. İlmühaberin yazılış sebebine göre metin kısa veya uzun olabilir. (Diplomatik, s. 295) Kā᾽ime: Arapça asıllı bir kelime olup 1. ayakta duran, 2. bir şeyin yerine geçen manalarını ifade eden kā᾽im kelimesinden gelmektedir. Belge bahis konusu olduğunda ikinci manası geçerlidir. Osmanlı diplomatiğinde kā᾽ime terimi, iki ayrı tür belge için kullanılmıştır: arîza yerine geçen kā᾽imeler ve tezkire yerine geçen kā᾽imeler. Arîza yerine geçen kaimeler: Arîzaların alt makamdan üst makama yazılmasına karşılık kaimeler üst makamdan alt makama yazılırlar. Tezkire yerine geçen kaimeler: Bunlar hazine tezkiresi hazırlanmasını temin için yazılırlardı. Maliyenin ruznamçe ve başmuhasebe kalemleri dışındaki mukataa, mevkufat, cizye vs. kalemlerinde hazırlanırlardı. (Diplomatik, s. 275-277) Kethudâ Bey: Diğer adı kethudâ-yı sadr-ı âlî yada sadaret kethudâsıdır. Sadrazamın dahiliye nazırı derecesindeki yardımcısıdır. Sadaret makamından çıkan siyasî, askerî, malî ve idarî bütün işler bunun elinden geçerdi. Sadaret makamına takdim edilen evrak üzerine sadrazamın pençe denilen işaretini ve buyruldu şifresini yazar, sadrazam buna göre evrak üzerinde işlem yapardı. Bunların müstakil daireleri ve kalem katipleri vardı. 1835 yılında mülkiye nezaretine, 1837 yılında da dahiliye nezaretine çevrilmiştir. (OTS, s. 340) Mevkūfât: 1-Herhangi bir masraf veya tahsisten arta kalanlar ile boş kalan memuriyet veya timar dirliklerinden devlete intikal eden gelirler. Buna mevkuf akçe de denirdi. 2Vakfedilmiş mallar. 3- Belli bir süre bekletilmiş mal veya para. Bu tür işlere, bâb-ı defterî kalemlerinden başdefterdarlığa bağlı mevkūfât kalemi bakardı. Mevkufat kaleminin, mevkuf akçenin hazineye intikali işlemlerini yapmak, arazi tahriri yapıldıkça defter harici olarak ortaya çıkan araziyi hazine namına zabt etmek gibi görevleri vardı. Bundan başka, avarız hanelerinin tahrir ve tesbiti ve buralardan yapılacak miri mübaya‛a ve nakliye işlemleri de yine mevkufat kaleminin görevlerindendi. (OTL, s. 223; OTS, s. 428) Mukabele-i süvârî: Bu vazife tımarların hasılatına göre birlikte atlı muharip götürmeye mecbur olan sipahilerle zâimlerin kaydını tutan kalemin adıdır. Süvari ve piyadelerin bir bir taksimatını, adlarını, vefat, azil, nasb, veraset gibi muamelelerini kayıt ve takip ve miraslarını defterlere kaydetmek gibi işlerle uğraşırlardı. Bu görevin adına Atlu Mukâbelesi de denirdi. Bkz. Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, 575. Mukāta‛a: Osmanlı maliyesinde vergi gelir birimini ifade eden bir terim. Arapça “kesmek” manasına gelen kat‛ kökünden türeyen mukata‛a, kesişmek demektir. Başlangıçta vergilerin belirli bir meblağ karşılığında iltizama verilmesi anlamında mukataaya vermek, mukataaya almak, mukataaya tutmak veya sadece mukataa tabirleriyle kullanılmıştır. Zamanla iltizam konusu olan vergi birimi anlamına doğru kaymış, 16. yüzyıldan neredeyse 20. yüzyıla kadar Osmanlı malî metinlerinde mukataa kelimesi “hazineye ait bir kısım vergilerden oluşturulmuş birer malî birim” mahiyetini kazanarak bu manada kullanılmıştır. (DİA, Mukata‛a md.; OTS, s. 456) Re’îs Efendi-Reisülküttap: Osmanlı bürokrasisinde yazı işlerini yürüten Divan Kalemi’nin amiri. Reisülküttap, katiplerin reisi manasına gelip, Osmanlı bürokrasisinin genel anlamda idaresi reis efendinin başlıca görevleri arasındaydı. Osmanlı Devleti’nde daha çok XVIII. yy.lın sonlarından itibaren içişleri ile ilgili bazı konular yanında özellikle dış işlerinden sorumlu bakan seviyesinde üst düzey görev yapmış, II. Mahmud döneminden itibaren kurum resmen Dışişleri bakanlığına çevrilmiştir. Reisefendiler devletin hertürlü mahrem bilgisine sahip ve vâkıf olmaları sebebiyle zaman zaman paşalık-sadrazamlık gibi 173 174 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II daha üst görevlere de tayin edilirlerdi. Emri altında Beylik (Divan) şubesi, Tahvil (Nişan) şubesi, Ruûs Şubesi ve Amedî Kalemi bulunurdu. (Recep Ahıshalı, DİA, Reisülküttap md., c. 34, s. 546-549) Sahh: Doğrudur anlamındaki sahihtir kelimesinin kısaltması olan bir işaret. Ferman, berat ve resmî belge ve kayıtların doğruluğunu temin için üzerine konurdu. Bu işaretin yazılmasına sahh çekmek denirdi. Divanda resid muamelesi tamamlanmış, yani reisülküttab tarafından incelenerek her şeyi yolunda olduğu görülen evrak, son olarak sadrazam tarafından görülür ve bir daha incelendikten sonra sadrazam, ya kendi eliyle sahh işaretini çeker ya da gözü önünde tezkireci tarafından bu işaret belge üzerine çekilir, bundan sonra fermanı yazılmak üzere divan kalemine gönderilirdi. Divan kaleminde yazılan ferman daha sonra evrakıyla beraber nişancıya gelir ve onun da incelemesinden sonra tuğrası çekilirdi. Üzerinde sahh işareti olmayan evrakın fermanı yazılmazdı. (OTS, s. 560) Takrîr: Arapça “karar”dan tef‛îl babından bir kelime olan “takrîr”, yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma manalarına gelir. Diplomatik bakımından ise takrîr, bir işi yazılı olarak ilgili merci‛e bildiren bir tür belge için kullanılmıştır. Bu merci‛, padişah ve sadrazam olabileceği gibi daha alt kademede bir vazifeli de olabilirdi. Takrirlerde elkab bulunmaz. (Diplomatik, s. 214) Tahrîr: Kelime manası, yazmak, kaydetmek demektir. Osmanlı tarih terimi olarak ise, fethedilen bölgelerin, iktisadî ve sosyal vaziyetini, mülkiyet ve tasarruf sistemini, demografik yapısını, vergiye esas olacak zenginlik durumunu tesbit etmek için yapılan sayım ve kayıt işlemini ifade eder. Fetihler haricinde de, aradan geçen süre içinde yukarda zikredilen hususlarda çeşitli sebeplerle meydana gelen değişiklikleri belirlemek maksadıyla yine tahrir yapılırdı. Bu süre kanunda otuz sene olarak belirlenmişse de, daha uzun veya daha kısa olabilirdi. Tahrir yapan memura muharrir veya ilyazıcı denirdi. Mufassal ve icmal olmak üzere iki ayrı deftere kaydedilirdi. (OTL, s. 327; OTS, s. 618) Telhîs: Aslı Arapça olup “lahhasa” kökünden gelen telhîs, hulasa etmek, özetlemek demektir. Osmanlı diplomatiğinde, genelde alt kademedeki vazifelinin, bir meselenin safhalarıyla ilgili olarak üst kademedeki vazifeliye yazdığı özete de aynı ad verilmekle beraber “telhîs” tabiriyle ilk akla gelen, sadrazam tarafından padişaha sunulan arzlardır. Sadrazamın Dîvân-ı humayun toplantılarından sonra arza girmek, yahud tebrik veya taziyede bulunmak, veya Paşa kapısı’nda yabancı devletler elçilerini kabul edeceğini bildirmek için yolladığı yazıdan, ulufe dağıtılması için padişahın iznini almak yahut her hangi bir mesele hakkında padişahın emrini istemek için kaleme alınan yazıya kadar padişaha gönderdiği bütün kağıtlar telhîs adını taşır. (Diplomatik, s. 206) Voyvoda: İslavca bir kelime olup, “yönetici, reis, vâli” vs. mânâlarına gelir. Klasik dönemde özellikle Eflak ve Boğdan beyleri için kullanılırdı. Ancak 17. yüzyılın başından îtibâren gelişen iltizam usûlü (devlet gelirlerini, birisinin, bedelini taksitle ödeyeceğini kefil göstererek toplamak) içinde yaygınlaştı. Eyâlet vâlileri ve sancak mutasarrıfları kendilerine tevcih olunan eyâlet ve sancakların kazâlarına kendi kapı halkından veya bölgenin ileri gelenlerinden birini voyvoda tâyin ederlerdi. Timar ve zeâmet üsûlünün geçerli olduğu yerlerde voyvodalar yalnızca mukâtaat ve hass kısmının gelirlerini toplardı. Tanzimattan sonra voyvodalık kaldırılarak kazâlara kaymakamlar tâyin edilmeye başlandı. 175 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II Aşağıda verilen metni, a) Yeni yazıya çeviriniz. b) Günümüz Türkçesine aktarınız 3 176 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 3 Nesih ve rik‛a yazılı arşiv belgelerini okuyabilmek ve anlayabilmek Ünitemize alınan belgelerin bazısı nesih ve bazısı rik‛a bazısı ise kırık divânî gibi hat çeşitleri ile yazılmıştır. Nesih yazı matbu yazıya yakın bir yazı çeşidi olduğundan bu belgeleri okumakta güçlük çekmeyeceksiniz. Şu kadar var ki, buradaki belgeler genelde kırma tabir edilen çeşitte olduğundan genel olarak hat sanatının kaidelerine tam olarak uyulmadığı görülür. Verilen belgeler çeviri yazılarıyla mukayese edilerek okunursa bu zorluk da ortadan kalkar ve okuma melekesi kazanılır. XVIII. Yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinin dil özelliklerini açıklayabilmek Ünitemize onsekizinci yüzyılın değişik dönemlerine ait farklı fonlardan çeşitli arşiv belgeleri alınmıştır. Bu münasebetle farklı kalemlerde kullanılan dil hakkında bilgi edinmiş olacaksınız. Kelime hazinesini geliştirebilmek Belgelerde geçen Arapça ve Farsça kelimelerin manaları, belge çeviriyerinin sonuna ilave edilen sözlüklerde verilmiştir. Metinler üzerinde çalışırken sık sık sözlüğe müracaat ederek kelime hazinenizi geliştirmiş olacaksınız. Yine bu sözlüklerden faydalanarak, belgelerden kendiniz seçtiğiniz değişik kısımları günümüz Türkçesine aktarmaya çalışmanız ifade yeteneğinizin gelişmesine vesile olacaktır. 4 5 Osmanlı arşiv belgelerinden değişik vesika türlerini ve üslûp özelliklerini açıklayabilmek Ünitemize Osmanlı Arşivi’nin değişik tasniflerinden belgeler alınmıştır. Bu tasnifler ve kalemlerin kendilerine has özellikleri ve belge türleri vardır. Kalemlere göre belgelerin muhtevâları da farklılık arzetmektedir. Belgeleri okuyup anlayarak, diğer ünitelerin de yardımıyla farklı belge türlerine ve bunların üslup özelliklerine aşinalık kazanmış olacaksınız. Osmanlı arşiv belgelerinde geçen bazı ıstılahları açıklayabilmek Arşiv belgelerinde Osmanlı devlet teşkilatı ve diplomatikasıyla alakalı birçok terim geçmektedir. Ünitemizdeki belgelerde geçen terimler, ünite sonuna konan terimler sözlüğüyle açıklanmaya çalışılmıştır. Belgeler incelenirken bu terimler sözlüğünden de istifade ettiğiniz için hem Osmanlı belge dili (diplomatika) hem de devlet teşkilatı hakkında bilgilerinizi artırmış olacaksınız. 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II 177 Kendimizi Sınayalım 1. “varan-gelen” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. tesyîr b. vârid c. tasdîk d. i‛lâm e. takrîb 6. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde “alışıla gelmiş, adet edinilmiş” anlamına gelen bir kelime vardır? a. mu‘tâd-itmâm-iştirâ b. vürûd-vârid-tekmîl c. tasrîh-i‛lâm-şerh d. istisvâb-nâşî-taharrî e. iktizâ-mu‘cebince-ikmâl 2. “zahire-tahıl” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. hınta b. giyah c. gılâl d. zeneb e. kantara 7. Osmanlı idari ve mali teşkilatında özellikle yüksek makamlara tayin edilen kişiler tarafından verilmesi adet olan aynî ve nakdî çeşitli hediyelere ne ad verilir? a. Kāime b. Sahh c. Câize d. Buyuruldu e. Arz 3. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. zâhir-görünen, açık b. tut-kıpti yılbaşı c. ibtidâ-başlangıç, baş d. i‘tâ-alma e. nidâ-seslenme, çağırmama 4. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. vülât-valiler b. karye- köy c. büldân-beldeler d. memâlik-memleketler e. atıyye-gitme, gidiş 5. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. ik‘âd : oturtma, bir makama tayin etme b. mâlik : bindirme c. tehyi᾽e : hazırlama d. derûn : iç, öz e. hem-vâr : daima, her zaman 8. Dîvân-ı Humâyûn veya Paşakapısı’ndaki dîvânlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve üzerinde tuğra bulunan padişah emirlerine ne ad verilir? a. İlmühaber b. İrâde c. Emir d. Fermân e. Arzuhâl 9. Osmanlılarda devletin mal, mülk ve arazî işleriyle uğraşan büronun amirine ne ad verilir? a. Defter Emini b. Reis efendi c. Mevkūfâtçı d. Hâcegân-ı Dîvân-ı humâyûn e. Sadrazam 10. “Osmanlı bürokrasisinin genel anlamda idaresi …………. başlıca görevleri arasındaydı.” cümlesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. Katip Efendi b. Reisülküttap c. Voyvoda d. Defter Emini e. Kethüda Efendi 178 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. c 3. d 4. e 5. b 6. a 7. b 8. d 9. a 10. d Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Vârid” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Gılâl” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İ‘tâ” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Atıyye” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Mâlik” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Mu‘tâd” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Câize” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Fermân” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Defter Emini” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Reisülküttap” kelimesini yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 a- Metnin yeni yazıya çevirisi Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü, velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Bundan akdemce taraf-ı Hazret-i Cihân-dârîlerinden Rusya İmperatoruna irsâl buyurulan nâme-i humâyûn-ı mahsûsaya cevâb olarak İmperatorun küçük mührüyle memhûr vârid olan nâmesini Rusya elçisi bu def‛a Re’îs Efendi kullarına irsâl idüp derûnunda Türkî tercemesi dahi olduğunu ifâde itmekle takdîm-i atebe-i mülûkâneleri kılındı. Bundan başka, mübârek rikâb-ı kamer-tâb-ı şâhânelerine İmperatorun hediyesi olarak bir sevb siyâh dilkü kürk irsâl eylediğini müş‛ir kendi hattıyla pusulası dahi vâsıl olmuş olup birkaç gün zarfında hediye-i mezkûreyi mübârek rikâb-ı humâyûnlarına takdîm içün getüren kurir ile re’îs efendi kulları tarafına ilçi-i mûmâ-ileyh irsâl ideceğini ifhâm itmekle hediye-i mezkûre kurir ile gelüp rikâb-ı humâyûnlarına takdîm olundukdan sonra kurir-i mesfûra münâsib atiyye ihsân olunacağı ma‛lûm-ı humâyûnları buyuruldukda emr ü fermân Pâdişâhım hazretlerinindir. b- Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli, velî-ni‛metim efendim Pâdişâhım, Bundan önce tarafınızdan Rusya İmparatoru’na gönderilen özel nâme-i humâyûna cevap olarak imparatorun küçük mührüyle mühürlenmiş mektup, Rusya Elçisi (tarafından) hükümdarlık makamınıza takdim edilmek üzere Türkçe tercümesi ile birlikte Reisülküttab’a gönderildi. Bundan başka, ay gibi parlayan mübarek padişahlık huzurunuza imparatorun hediyesi olarak bir adet siyah tilki kürkü gönderdiğini ifade eden kendi el yazısı ile kaleme alınmış notu dahi ulaştı. Elçi, mübarek huzurunuza takdim için hediyeyi getiren kurye ile birlikte bu hediyenin de birkaç gün içinde Reisülküttab’a ulaştırılacağını ifade etti. Kurye huzurunuza çıkıp hediyeyi takdim ettikten sonra kendisine nasıl münasip bir ihsanda bulunulacağı konusunda, emir ve ferman, padişahım hazretlerinindir. Sıra Sizde 2 a) Metnin yeni yazıya çevirisi Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü veliyy-i ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Adana Vâlîsi Mehemmed Sa‛îd kullarının bundan akdemce vürûd iden bir kıt‛a arzı ve mûcebince defterdâr-ı sâbıkın telhîsinde zikr olunduğu üzre Misis’den Antakya’ya varınca mâ-beynde vâkı‛ turuk ve mesâlikin mazarrat-ı eşkıyâdan te’mîni şartıyla havâlî-i merkūmede vâkı‛ ifrâz-ı Zülkadriye mukāta‛ası bilâ-mu‛accele hâlâ Uzeyr Begi Ahmed Beg kullarına tevcîh ve Misis ve Payas ve Beylan tevliyetlerinin kā’im-makāmlıkları dahi mûmâ-ileyhe tefvîz ve nüfûz-ı kelâmına medâr olmak içün rütbe-i mîr-i mîrânî ihsân buyurulması husûsu bundan akdem rikâb-ı humâyûn-ı cihân-dârîlerine arz olundukda husûs-ı merkūm mücerred Adana Vâlîsi Sa‛îd Paşa’nın iltimâsına müsâ‛ade sûretinde bir ma‛nâ olmak mülâhaza-i humâyûn buyurulduğuna binâ’en bu vakte dek alâ hâlihî terk olunmuş idi. b) Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Şevketli, kerâmetli, mehâbetli, kudretli velî ni‛metim Efendim Pâdişâhım, Hâlâ Adana Vâlisi olan Mehmed Sa‛îd kullarının bundan önce gelen arzı ve gereğince, eski Defterdar’ın telhîsinde belirttiği üzere, Misis’den Antakya’ya gelinceye kadar aradaki yol ve geçitlerin, eşkıyanın zararlarına karşı emniyet altına alınması şartıyla, anılan bölgede bulunan Zülkadriye Mukāta‛ası’ndan arta kalan malların idâresi, herhangi bir ön ödeme yapılmaksızın, hâlâ Üzeyir beyi olan Ahmed Bey kullarına verilmesi ve Misis, Payas ve Beylan vakıflarının 4. Ünite - Nesih Yazısı ile Metinler 4: Evrak Örnekleri-II kā’im-makāmlıkları için de anılan şahsın görevlendirilmesi ve sözlerinin daha geçerli sayılabilmesi için kendisine mîr-i mîrânlık rütbesi ihsan edilmesi hususu, bundan önce cihanı kaplayan padişahlık makamına arz olunduğunda, konunun sadece Adana Vâlîsi Sa‛îd Paşa’nın oluruna göre gerçekleşebileceğine dair düşünceleriniz olduğuna binaen, bu zamana kadar olduğu gibi bırakılmıştı. Sıra Sizde 3 a) Metnin yeni yazıya çevirisi “Der-i devlet-medâra arz-ı bende-i bî-mikdâr budur ki; Eyâlet-i Rakka’da vakī‛ Birecik Kal‛ası dizdârı olan Mehemmed nâm kimesne, hidmet-i lâzimesinde kıyâm ve kal‛a-i merkūmeyi muhâfazada kemâ-yenbagî tekayyüd ü ihtimâm itmeyüb, şurût-ı dizdarlığa mugâyir, ekser evkātda terk-i hidmet ve Ayntâb ve Kilis ve sâir mahallerde seyr ü sülûk ile nâ-marzî harekâta cür’eti zâhir ü âşikâr olub, fî-mâba‛d, merkūmun dizdârlık hidmetinde istihdâmı münâsib-i hâlden olmamağla, te’dîben-leh mezbûr azl ve yerine sâbıkā yine kal‛a-i mezbûre dizdârı olan, bâis-i arz-ı ubûdiyyet Ebûbekir kulları mahall-i merhamet ve şâyeste-i inâyet ve hidmet-i mezkûrenin uhdesinden gelmeğe sâhib-i kudret kulları olmağla, mezbûr Mehemmed’in mutasarrıf olduğu gedik tımârıyla dizdârlık merkūm-ı mezbûr Ebûbekir kullarına tevcîh ü inâyet buyurulmak recâsıyla, pâye-i serîr-i a‛lâya arz olundu. Ol bâbda emr u fermân, der-i devlet-i ma‛delet-fermânındır. Bende Mehmed Râgıb Vâli-i Rakka hâlâ” b) Metnin günümüz Türkçesine aktarımı Yüce padişahın kapısına, değersiz kullarının arzı budur ki; Rakka Eyaleti’nde bulunan Birecik Kalesi Dizdarı olan Mehmed isimli kimse, kendisine gerekli hizmetlerle uğraşmayıp ve anılan kaleyi muhafazada gereği gibi dikkat ve titizlik göstermeyip, dizdarlık şartlarına aykırı olarak, çoğu zaman hizmetini terk ve Antep ve Kilis ve sair yerlerde gezip dolaşmak ile uygun olmayan hareketlere cüret ettiği apaçık ortada olup, bundan böyle anılan şahsın dizdarlık hizmetinde görevlendirilmesi uygun bir durum olmadığından, onu cezalandırmak için görevinden azl ve yerine, daha önce yine anılan kalenin dizdarı olan, kulunuzun arzına sebep Ebubekir kulları merhamet gösterilmeye ve yardımda bulunulmaya layık ve anılan hizmetin altından kalkmaya güç ve kuvvet sahibi bir kul olmakla, anılan Mehmed’in, hala tasarrufu altında bulunan gedik tımarıyla dizdarlık görevinin, adı yukarıda yazılan Ebubekir kullarına verilmesini lütuf buyurmanız ricasıyla, konu yüce tahtınızın eşiğine arz 179 olundu. Bu konuda emir ve ferman, adaletli ferman sahibi yüce kapınındır. Hâlen Rakka Valisi olan Mehmed Râgıb kulunuz. Yararlanılan Kaynaklar Fehmi Yılmaz, (İstanbul 2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. Feridun M. Emecen. (İstanbul 1991). “Sefere Götürülen Defterlerin Defteri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, s. 253-254. Ferit Devellioğlu. (Ankara 1995). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. İsmail Parlatır. (Ankara 2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. James Redhouse. Turkish and English Lexicon. Mehmet Zeki Pakalın. (İstanbul 1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III. Mithat Sertoğlu, (İstanbul 1986.) Osmanlı Tarih Lügatı. Mübahat S. Kütükoğlu. (İstanbul 1994). Osmanlı Belgelerinin Dili-Diplomatik. Şemseddin Sami. (1317-1318). Kamus-ı Türkî I-II. İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA) muhtelif ciltler Yılmaz Kurt, Muhammed Ceylan. (Ankara 2012). Osmanlı Paleoğrafyası ve Osmanlı Diplomatikası. 5 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Rik‘a yazı türüyle yazılmış belgeleri okuyabilecek, Kelime dağarcığınızı zenginleştirebilecek, Çeşitli terimleri açıklayabilecek, Belgeleri okuyup anlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Rik‘aYazıTürü • ArşivBelgeleri • BelgeDili • TarihTerimleri İçindekiler Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Defterlerden Örnekler • • • • GİRİŞ METIN1 METIN2 METIN3 Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler GİRİŞ Bu ünite rik‘a yazı türüyle oluşturulmuş, özellikle defter türü ağırlıklı olmak üzere arşiv belgeleri işlenmiştir. Defterlerde evrakta kullanılan çeşitli özel işaretler, elkap vs. gibi diplomatik unsurlar fazla yer almadığından, okunması evrak türü belgelere oranla daha kolaydır. Rik’a yazısı XV. yüzyılın ilk yarısında Dulkadırlılar tarafından kullanılmaktaydı. Osmanlılarda XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren kullanılmaya başlanmış ve merkez bürokrasisinde yaygın olarak kullanılan dîvânî yazısının yerini almaya başlamıştır. Diğer birçok yazı türünün de önüne geçmiştir. XIX. yüzyılda, genellikle resmî yazışmalarda kullanılan, “Bâbıâlî rik‘ası” adıyla bilinen rik‘anın bir alt türü gelişmiştir. Rik‘a yazısı son dönemde, Latin alfabesine geçilene kadar, bürokrasinin yanısıra gündelik toplum hayatında da en yaygın kullanılan yazı türü hâline gelmiştir. Okullarda da öğretilen temel yazı türlerindendi. Bu nedenle okuma yazma bilen herkes rik‘a yazısını rahatça okuyup yazabiliyordu. Bu yazının gelişip yaygınlaşmasında, özellikle hızlı yazmaya elverişli olması, okunmasının kolay olması, estetik olarak da güzel görünmesi etkili olmuştur. Yazının hızlı yazılabilmesi için, birçok yazı türünde gösterilen sin, şın harflerinin diş kısımları rik‘ada düz bir çizgi hâlindedir. İki ve üç noktalı harflerde noktalar birleştirilerek, bu sayede bir nokta için eli kaldırmaya harcanan zamandan tasarruf edilir. Hatta kelime sonuna gelen noktalı harflerin noktaları da el kaldırılmadan doğrudan harfin kuyruk kısmına iliştirilir. Kelime sonunda birleşmeyen bazı harfler, el kaldırılmadan yazıldığı için, birleştirilerek yazılır. Bu üniteyi çalışırken önce metni kendi kendinize okumayı deneyiniz. İlk belgelerde biraz zorlanabilirsiniz. Yazı türlerini ilk kez okurken biraz zorlanmak oldukça normaldir. İlerlerdikçe rik‘a yazısının yazım şekillerine gözünüz alışacak, daha iyi okuyacaksınız. Harflerin rik‘adaki yazılışı, bitişmiş harf öbeklerinin şekilleri, metni okumaya çalışırken zamanla hafızanıza yerleşecektir. Kelimeleri okurken, cümlenin anlamını da takip ederek, adım adım okumaya çalışınız. Daha sonra doğru okuyup okumadığınızı görmek için, belge resminin arkasından verilen metnin Lâtin alfabesiyle okunuşuna bakınız. Metni okurken karşılaştığınız ve anlamını bilmediğiniz yabancı kelimelerin anlamını, metne ait sözlük kısmından öğrenebilirsiniz. Sözlükte bulamadığınız bir kelime varsa, bazı parçalar için ayrı düzenlenmiş olan terim sözlüğüne de bakınız. Eğer burada da bulamıyorsanız muhtemelen kelimeyi yanlış okuyorsunuz. Doğru okunuşu için metnin Lâtin alfabesine çevirilmiş kısmına yeniden bakınız. Bu şekilde cümleyi okuduktan ve yabancı kelimeler için sözlüklere baktıktan sonra metni anlamaya çalışınız. Anladığınız cümlenin doğru olup olmadığını, sözlüklerden sonra verilen, metnin bugünkü dile çevirisinden kontrol edebilirsiniz. Ünite içerisinde 3 adet parça yer almaktadır. Bu parçalar hem yazıları bakımından, hem de dil özellikleri açısından size yararlı olması için belirli bir seviye gözetilerek seçilmiştir. Buraya seçilerek alınan yazılar, yaygın kullanılan, rik‘anın temel karakteristiğini gösteren özelliktedir. Okuması kolay, sanat yönü daha ağır basan, ancak günlük kullanımı az olan metinlerin örneklendirilmesinden kaçınılmış, aynı şekilde, çok hızlı kaleme alınıp biraz karışık, okunması güç metin örneklerine de yer verilmemiştir. Metinlerin dili için de aynı yaygın kullanım usulü dikkate alınmıştır. Anlaşılması güç, edebî yönü kuvvetli, ağdalı metinler veya son derece yalın olup okunması ve anlaşılması basit olduğundan size çok yararı dokunmayacak metinler yerine, devrin resmî bürokrasi dilini yansıtır belgelerden örnekler gösterilmiştir. 182 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 1 (Nizâmât Defteri, nr. 32/30, s. 23, 36). 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 183 184 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 1 (Nizâmât Defteri, nr. 32/30, s. 23, 36) Karârnâme Mehmed Vahîdüddîn Birinci Mâdde: İ‘âşe Encümeni lağvedilmişdir. Encümenin bi’l-cümle nükūduyla menkūl ve gayr-i menkūl emvâl ve eşyâsı ve matlûbât ve düyûn ve mukāvelâtı Mâliye Nezâretine devr edilecek ve tasfiye mu‘âmelâtıyla düyûn-ı mütehakkıkası nezâret-i müşârün-ileyhâca îfâ olunacakdır. İkinci Mâdde: İdhâlât ve ihrâcâtda muvâzene te’mîni ve mesâ’il-i iktisâdiyye ve ticâriyye ve i‘âşenin tanzîmi ve bunlara müte‘allık kavânîn ve nizâmât ve mukarrerâtın tatbîk ve icrâsı içün tedâbîr ittihâzı zımnında ticâret nâzırının riyâseti altında nezâret-i müşârün-ileyhâdan bir ve Mâliye Nezâreti’nden iki, Nâfi‘a Nezâreti’yle Şehremâneti’nden müntehab birer a‘zâdan mürekkeb olmak üzere bir iktisâd hey’eti teşkîl olunacakdır. Üçüncü Mâdde: Mevâdd-ı gıdâ’iyye hakkında kavânîn ve nizâmât-ı belediyye ile mu‘ayyen vezâ’ifin îfâsıyla berâber inde’l-îcâb etmek gibi havâyic-i zarûriyye-i gıdâ’iyyeye a‘zamî fî’ât vaz‘ı ve 23 Eylül sene 1293 târîhli Belediye Kānûnu’nun üçüncü mâddesinde musarrah vezâ’ifin îfâsıyla etmek i‘mâl ve fürûhtunun murâkabesi ve ihtikârın men’î içün muktazî her dürlü tedâbîr ve husûsât Şehremâneti’nce te’emmül ve icrâ edilecekdir. Dördüncü Mâdde: Şehremâneti’nce havâyic-i zarûriyye-i gıdâ’iyyeye vaz‘ edilecek fî’âta ri‘âyet etmedikleri inde’t-teftîş tebeyyün edeceklerin narha tâbi‘ mâlları belediye me’mûrları tarafından tanzîm kılınacak zabt varakası üzerine belediye nâmına îrâd kayd olunmak üzere Şehremâneti’nce zabt ve müsâdere edilür. Bu bâbda maznûn olanlar zîrdeki ahkâm vechile Dîvân-ı Harb’e veyâ Cezâ Mahkemesi’ne tevdî‘ olunur. Her nev‘ mevâdd-ı gıdâ’iyye ve havâyic-i zarûriyyenin keyfiyet ve kemiyetinde veyâ istihsâl ve i‘mâlinde ve nakliyât ve tevzî‘âtında ve bey‘ ü şirâsında ve vesâ’it-i nakliye ucûrâtında her gûne ihtikâr ve sû’-i isti‘mâlâtda bulunanlar derece-i fi‘l ve hareketlerine göre on liradan bin liraya kadar cezâ-yı nakdî veyâ yirmi dört sâ‘atden bir seneye kadar habs ve yâhûd bu cezâların her ikisiyle birden mücâzât olunurlar. Bunların tahkīk ve muhâkemesi idâre-i örfiye olan mahallerde Dîvân-ı Harblere ve olmayan yerlerde mehâkim-i cezâ’iyyeye râci‘dir. Beşinci Mâdde: Ba‘demâ acezeye etmek bedeli verileceği cihetle Muhtâcîn Ma‘âşı Nizâmnâmesi mûcebince şerâ’it-i lâzimeyi hâ’iz olup da muhtâcîn tertîbinden muhassas ma‘âşı bulunmayan erbâb-ı ihtiyâca nizâmnâme-i mezkûra tevfîkan tahsîs edilecek ve mü’essesât-ı hayriyyeye i‘tâ edilmekde olan etmek bedeli Mâliye Nezâreti’nce tesviye olunacakdır. Altıncı Mâdde: İkinci mâddede mezkûr iktisâd hey’etinin mu‘âmelât-ı tahrîriyyesini îfâ edecek ketebe ve me’mûrîn ma‘âş ve muhassesâtı karşılığı olarak Ticâret ve Zirâ‘at Nezâreti büdcesinde açılacak fasl-ı mahsûsuna üç aylık olmak üzere altı yüz lira ve beşinci mâddede muharrer ma‘âşât ile mü’essesât-ı hayriyyeye verilecek muhassesâta karşılık olmak üzere Düyûn-ı Umûmiyye büdcesinde açılacak fasl-ı mahsûsa üç aylık olarak otuz bin ve işbu karârnâme ile tevdî‘ olunan vezâ’ifden dolayı Şehremâneti’ne maktû‘an şehrî dört yüz lira verilmek üzere Mâliye büdcesine fasl-ı mahsûs olarak bin altı yüz lira tahsîsât vaz olunmuşdur. Yedinci Mâdde: İ‘âşe hakkında 19 Haziran sene 1335 târîhli karârnâme mefsûhdur. Sekizinci Mâdde: İşbu karârnâme 1 Haziran sene 1336 târîhinden mu‘teberdir. Dokuzuncu Mâdde: İşbu karârnâmenin icrâ-yı ahkâmına Hey’et-i Vükelâ me’mûrdur. Meclis-i Umûmî’nin ictimâ‘ında kānûniyeti teklîf olunmak üzere işbu karârnâmenin mevki‘-i mer‘iyete vaz‘ını irâde eyledim. Fî 8 Ramazân sene 1338, fî 27 Mayıs sene 1336. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Sadrıa‘zam ve Hâriciye Şûrâ-yı Devlet Re’îsi Vekîli Bahriye Nâzırı Nazırı Vekili Edhem Mehmed Sa‘îd Şeyhülislâm ve Maarif Nâzırı Evkāf-ı Hümâyûn Nâzırı ve Ticâret ve Zirâ‘at Nâzırı Hüseyin Remzî Dâmâd Ferîd Vekîli Nâfi‘a Nâzırı Vekîli Abdullah Osmân Rif ‘at Mâliye Nâzırı ve Dâhiliye Adliye Nâzırı Nazırı Vekîli Rüşdî Reşâd Anadolu Fevka’l-âde Müfettiş-i Umûmîliği Vezâ’if ve Salâhiyetine Dâir Karârnâme Mehmed Vahîdüddîn Birinci Mâdde: Anadolu’da takrîr-i emniyet ve i‘âde-i âsâyiş içün mu‘âmelât-ı mülkiye ve askeriyede salâhiyet-i kâmileyi hâ’iz olmak üzere bir Müfettiş-i Umûmîlik ihdâs edilmişdir. İşbu Müfettiş-i Umûmîlik refâkatine cihet-i mülkiye ve adliyeden büyük mertebede mütehassıs müşâvirler verilecekdir. İkinci Mâdde: Anadolu’da takrîr-i emn [ü] âsâyiş içün istihdâmına lüzûm görülecek kâffe-i kuvâ-yı askeriye-i inzibâtiyye ve kuvâ-yı zâbıta ve gönüllü kıta‘âtı Müfettiş-i Umûmîliğin emri altındadır. Müfettiş-i Umûmîlik ale’l-itlâk kuvâ-yı mezkûrenin sevk ve idâresiyle me’mûriyet-i mülkiye ve askeriye ve zâbıtanın teftiş-i ahvâli husûsâtıyla salâhiyet-i kâmile dâ’iresinde iştigāl eyler. Üçüncü Mâdde: İktizâ eden mahallerde ba‘dehu esbâb-ı mûcibesiyle arz ve inhâ etmek üzere Müfettiş-i Umûmîlik idâre-i örfiye i‘lânına ve idâre-i örfiye karârnâmesi ahkâmı dâiresinde mu‘âmele îfâsına me’zûndur. Dördüncü Mâdde: Müfettiş-i Umûmîlik umûr-ı mülkiye ve askeriyede â’id olduğu nezâretlerle muhâbereye me’zûn ve makām-ı sadârete merbûtdur. Beşinci Mâdde: Müfettiş-i Umûmîlik teşkîlât-ı mevcûde-i askeriyyenin inde’l-îcâb ilgāsına veyâ yeniden kuvâ-yı inzibâtiye teşkîline salâhiyetdârdır. Ve ale’l-umûm teşkîlâtın teferru‘âtı makāmât-ı â’idesince icrâ kılınacakdır. Altıncı Mâdde: Müfettiş-i Umûmî’ye ma‘âşından başka şehrî bin lira muhassesât ve refâkatine me’mûr edilen mütehassıs ve erkân ve ümerâ ve zâbitân ve mensûbîn-i askeriyeye ma‘a tahsîsât-ı fevka’l-âde muhassesât-ı şehriyeleri mikdârı kadar zamm verilür. İşbu zamâ’im Dersa‘âdet’den hareketden i‘tibâren i‘tâ olunur. Ve hiçbir gûne tevkīfâta tâbi‘ değildir. Müfettiş-i Umûmîlik ma‘iyetinde müstahdem küçük zâbitân ve neferâta 18 Nisan sene 1336 târîhli Kuvâ-yı İnzibâtiye Karârnâmesinin on ikinci mâddesi ahkâmına tevfîkan tahsîsât i‘tâ olunur. İşbu hey’etin harcırâhı yalnız ma‘âş-ı aslîleri üzerinden bi’lhisâb Harcırâh Karârnâmesi ahkâmına tevfîkan te’diye olunur. Yedinci Mâdde: Müfettiş-i Umûmîlik Hey’etinin ma‘âş ve muhassesâtı ve zamâ’imi ve harcırâhı 18 Nisan sene 1336 târîhli Kuvâ-yı İnzibâtiye Karârnâmesiyle Harbiye Nezâreti büdcesine ilâve olunan bir milyon iki yüz elli bin sekiz yüz otuz altı liralık tahsîsâtdan sarf olunacakdır. Müfettiş-i Umûmîlik mesârıf-ı te’sîsesi olarak elli bin guruş ile şehrî beş bin guruş kırtâsiye masrafı dahi tahsîsât-ı mezkûreden tesviye kılınacakdır. Sekizinci Mâdde: Müfettiş-i Umûmî kendi mes’ûliyeti altında sarf ve ba‘dehu hisâbını Hey’et-i Vükelâya i‘tâ etmek şartıyla mesârıf-ı mestûre ve gayr-i melhûze olmak üzere şehrî yirmi bin liraya kadar akçanın yedinci mâddede muharrer tahsîsât meyânından sarfına me’zûndur. 185 186 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan sene 1336 târîhinden i‘tibâren mer‘î olacak olan işbu karârnâmenin icrâ-yı ahkâmına Hey’et-i Vükelâ me’mûrdur. Meclis-i Umûmînin ictimâ‘ında kānûniyeti teklîf olunmak üzere işbu karârnâmenin mevki‘-i mer‘iyyete vaz‘ını irâde eyledim. Fî 16 Şa‘bân sene 1338, fî 6 Mayıs sene 1336. Sadrıa‘zam ve Hâriciye Nâzırı ve Harbiye Nâzır Mâliye Nâzırı ve Dâhiliye Nâzırı Vekîli Vekîli Reşâd Adliye Nâzırı Ali Rüşdî Dâmâd Ferîd Şûrâ-yı Devlet Re’îsi Vekîli Bahriye Nâzırı Şeyhülislâm ve Ma‘ârif Edhem Mehmed Sa‘îd Nâzırı Vekîli Abdullah Evkāf-ı Hümâyûn Nâzırı ve Nâfi‘a Nâzırı Vekîli Osmân Rif ‘at Metne Âit Sözlük a‘zamî: aceze: ahkâm: ale’l-itlâk: ale’l-umûm: ba‘demâ: bâb: Ticâret ve Zirâ‘at Nâzırı Hüseyin Remzî Mukābele olunmuşdur. Bende-i İzzetî En fazla, en çok, nihayet derecede. Âcizler. Düşkünler, zayıflar. Hükümler. Kanunlar. Nizamlar. Genellikle. Mutlaka. Herkese âit. Herkes hakkında. Ondan sonra. Bundan sonra. Bundan böyle. Kapı. Kısım. Mevzu. Fasıl. Bölüm. Parça. Kitab. Hususi madde. Sığınacak yer. İş. Şekil. Tövbe. bende: Bağlanmış olan. Köle. Esir. Hizmetçi. Hizmetkâr. Kul. bey‘: Satmak. bi’l-cümle: Bütün, hepsi. Genellikle. cihet: Yan, yön, taraf. Sebeb, mucib. Vesile, bahane. Vakıflar tarafından verilen vazife, maaş. Yer, mahal, semt. düyûn: Borçlar. emn: Eminlik. Güvenlik. Korkusuzluk. Emniyet. Bir şeye itimad etmek. Rahatlık. emvâl: Mallar. erkân: Rükünler. Esaslar. Temeller. İleri gelen kimseler. esbâb: Sebebler. Bir şeye vâsıta olanlar. Sebeb olanlar. etmek: Ekmek. fasl: İki şey arasındaki ek yeri. Hüküm ve kaza. Halletmek. Ayrılma. Çözme. Bölüm. Mevsim. Aynı makamda çalınan şarkı. fevka’l-âde: Âdetin fevkinde, üstünde. Ayrıca, hususi surette. Bilinenlerin üstünde. Müstesna ve yüksek bir surette. fürûht: Satım. Satış. gûne: Tarz, gidiş, yol. Sıfat. hâ’iz: Bir şeye sahip olma. Sahip. Mâlik. Yer tutan. Akranından seçkin olan. harcırâh: Yol harcı, yol parası. Yol masrafı, yol için verilen para. havâyic: İhtiyaçlar. Hâcetler. Gerekli ve lüzumlu şeyler. husûsât: Hususlar, bakımlar, işler. Tarzlar, şekiller. Mes’eleler. Maddeler. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler i‘âşe: i‘tâ: ictimâ‘: idâre-i örfiye: îfâ: ihtikâr: ilgā: inde’l-îcâb: inde’t-teftîş: inhâ: inzibât: îrâd: istihdâm: istihsâl: iştigāl: ittihâz: kâffe: kâmil: kānûniyet: kavânîn: kemmiyet: ketebe: keyfiyet: kıt‘a: kuvâ: lağv: ma‘a: ma‘ârif: maktû‘: matlûbât: maznûn: mefsûh: mehâkim: melhûz: Geçindirmek. Beslemek. Yaşatmak. Diriltmek. Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. Toplantı. Toplanmak. Bir araya gelmek. Kavuşmak. Gerektiğinde devletin bir yerde mülki idareye ait nizamları kaldırmakla kanunen kurduğu askerî idare. Örfi idâre, sıkıyönetim. Ödemek. Yerine getirmek. Sözünü veya görevini yerine getirmek. Kılmak. Yapmak. Bir şeyi kıymetlensin diye saklamak. Vurgunculuk, bozgunculuk. Karaborsacılık. Kaldırmak. Hükümsüz bırakmak. Lağvetmek. Bâtıl eylemek. İcab ettiği zaman, gerekince, iktiza ettiğinde. Teftiş sonunda. Denetim sonunda. Bir hususu resmen bildirme, tebliğ. Bir memurun daha üst makamdaki bir memura bir konuyu içermek üzere yazdığı kağıt. Ulaştırma, yetiştirme. Asayiş, düzen ve rahatlık. Genel güvenliğin iyi ve yolunda olması. Sağlamlaşmak. Polis görevini gören asker, ordu mensubu. Varid kılmak. Getirmek. Söylemek. Gelir. Kazanç. Bir mal veya mülkün getirdiği kazanç. Bir hizmette kullanmak, hizmete almak, hizmet ettirmek. Hasıl etmek. Husule getirmek. Elde etmek. Üretmek. Bir iş işlemek. Uğraşmak. Çalışmak. Meşgul olmak. Edinmek. Kabullenmek. “Öyle” diye bakmak. Kabul etmek. Hep. Bütün. Cümle. Bütün, tam, olgun, eksiksiz, kemalde olan, kusursuz. Kemal ve fazilet sâhibi. Yaşını başını almış, terbiyeli ve görgülü kimse. İlim, bilgin kişi. Kanunluluk. Kanun haline gelmek. Kanunlar. Devlet idare kaideleri. Şeriatın her bir mes’elesi. Miktar, sayı. Nice oluş, nicelik. Az veya çok oluş. Kâtibler. Yazıcılar. Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde. Nitelik. Dünyanın kara parçalarından her biri. Memleket. Ülke. Çok kalabalık olmayan askerî kuvvet. Bir dönüm araziden az olan yer. Parça, cüz. Bölük, kısım. Güçler. Kuvvetler. Hisler. Takatler. Hükümsüz. Kaldırmak. İptal etmek. Beraber, birlikte. Tahsil ile elde edilen ilim, malûmat, bilgi. Maharet. Hüner. Marifetler. Kültürler. Bir ülkenin okullarını ve eğitim öğretim ihtiyacını idâre ve te’mine çalışan bakanlık. Kesilmiş, kat olunmuş. Pazarlıksız, değeri ve pahası biçilmiş. Götürü. İstenilen, talep edilen ve aranılan şeyler. Alacaklar. Ödünç olarak verilmiş olan şeyler. Zannolunmuş. Zan altında bulunan, kendisinden şüphe edilen. Bir suç dolayısı ile sorguya çekilen kimse. Sanık. Hükümsüz bırakılmış. Yürürlükten kaldırılmış. Battal edilmiş. Mahkemeler. Mülâhaza ve tefekkür olunmuş olan veya olunabilen. Düşünülebilen. Akla gelebilen. Olabilir. 187 188 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mer‘î: mer‘iyyet: merbût: mes’ûliyet: Riayet edilen, hükmü geçen. Makbul sayılan, hürmet edilen. Mer’î oluş. Makbul olma. Muteber olma. Hükmü geçer olma. Bağlı. Rabtedilmiş. Mensub. Ekli. Ulaşmış, bitişmiş, bitişik. Mes’ul olma hâli. Yaptığı iş ve hareketten hesap vermeğe mecbur oluş. mesâ’il: Mes’eleler. mesârıf: Sarfiyatlar, masraflar. mestûr: Örtülmüş. Setredilmiş. Gizlenmiş. mevâdd: Fezâda, boşlukta yer kaplayan varlıklar. Maddeler. Cisimler. Kısımlar. Kanunlar. Kurallar. İşler. Hususlar. Her şeyin aslı, mayası. miyân: Orta, ara, vasat, meyan. mu‘ayyen: Görülmüş olan, kesin olarak belli olan, belli, ölçülü, tayin ve tesbit olunmuş, karalaştırılmış. mu‘teber: İtibâr gören. Beğenilen. İnanılır. Güvenilir. Hatırı sayılır. Hükmü geçen. mûcib: İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. muhâbere: Haberleşme. Karşılıklı birbirine haber verme. muharrer: Tahrir olunmuş. Yazılmış. Yazılı. muhassas: Birine ait kılınmış. Tahsis edilmiş. Has kılınmış. Ayrılmış. Tâyin edilmiş. muhtâcîn: Muhtaç kimseler. İhtiyaç sâhibleri. Fakirler, yoksullar. mukābele: Karşılık, karşılamak. Mücadele. Karşılaştırmak. Karşılıklı yapılan iş, karşılıklı yapılan okuma. Camide Kur’ân-ı Kerimi okuyup halka dinletmek. Yüz yüze olmak. mukarrerât: Kararlaştırılan şeyler, kararlar. mukāvelât: Mukaveleler. Sözleşmeler. muktazî: Lüzumlu olduğu taayyün etmiş, anlaşılmış. İktiza eden. Gerekli. Lâzım. murâkabe: Kontrol etmek. İnceleyip vaziyeti anlamak. Teftiş etmek. Kendini kontrol etmek. Gözetmek. Beklemek. Dalarak kendinden geçmek. musarrah: Açıklanmış, izah edilmiş. Aşikâr, açık, açıkça, belli. muvâzene: Ölçmek. Denk olup olmadığını bilmek için tartmak, ölçmek. İki şeyin ölçü olarak birbirine denk olması. Düşünmek. Uygunluk. mücâzât: Ceza. Suçlara karşı verilen karşılık. Karşılık. müntehab: Seçilmiş. mürekkeb: Terkib edilmiş, bir kaç maddeden oluşmuş. Yazı yazmaya mahsus boya karışımı. Karışmış, muhtelit. Asıl, esas. müsâdere: Yasak edilen bir şeyin kanuna göre elden alınması. Zulüm ve cebir. müşârün-ileyh: Kendine işaret edilen. İsmi evvelce söylenmiş olan. müşâvir: İstişare olunacak kimse, kendisine danışılan kişi. İdare işlerinde yakın yardımcı memur. müte‘allık: Alâkalı. Bir yere bağlı, bir şeye mensub. mütehakkık: Tahakkuk eden, doğruluğu meydana çıkan. narh: Yiyecek maddelerine belediyenin koyduğu fiyat. nev‘: Çeşit, sınıf, cins. Taleb etmek. Meyletmek, eğilmek. İki yana sallanmak. nizâmât: Nizamlar, muntazam şeyler, düzenler. nükūd: Nakidler, paralar, madeni paralar. râci‘: Geri dönen, ric’at eden. Dair. Ait, ilgili, ilgisi olan, dokunur olan. refakat: Arkadaşlık, beraberlik. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler riyâset: salâhiyet: Reislik. Bir işi idarede başta bulunmak. Başkanlık. Yetki. Bir işe karışmağa veya o işi yapmağa hakkı olmak, vazifeli olmak, bir iş için emir almış olmak. Bir dâvaya bakabilmek. salâhiyetdâr: Vazifeli, salahiyet sâhibi. sû’-i isti‘mâl: Kötüye kullanma. Eldeki nimeti veya fırsatı boşuna yahut kendi menfaatine kullanma. şehr: Ay. 30 günlük zaman. Bir şeyi göstermek. Teşhir etmek. şerâ’it: Şartlar. şirâ: Satın alma, satın alınma. tahkīk: Doğru olup olmadığını araştırmak veya doğruluğunu, yanlışlığını meydana çıkarmak. İncelemek. İçyüzünü araştırmak. tahrîr: Yazmak. Yazılmak. Kaydetmek. Hürriyete kavuşturmak. tanzîm: Sıraya koymak. Sıralamak. Dizmek. Düzenlemek. Tertiblemek. Islah etmek. tatbîk: Yakıştırmak. Yerine getirmek. Karşılaştırmak. Bir kaide, kanun veya emri yerine getirmek. Uygulamak. Kıyas ve tahmin etmek. Benzetme, uydurma. te’diye: Eda etmek. Ödenmiş para. Verilmiş borç. Borcunu vermek. te’emmül: İyice, etraflıca düşünmek. Derin derin düşünmek. tebeyyün: Belli olmak. Sabit olmak. Görünüp anlaşılmak. tedâbîr: Tedbirler, önlemler, çareler. teferru‘ât: Bir şeyin bütün incelikleri, ayrıntıları. tertîb: Tanzim etme. Dizme, sıralama, düzene koymak. Tedarik edip hazır bulundurmak. Bir şeyi bir yere sabit kılmak. Mertebelere göre davranmak. Hile ile aldatma. tesviye: Seviyelendirme. Düzleme. Beraber etme. İki şeyi eşitleme, denkleştirme. Bir sonuca bağlama. tevdî‘: Emanet vermek, bırakmak. Misafirin veda etmesi. Giderken kalanlara veda etmek. tevfîk: Uygun düşürme. Uydurma. Muvafık kılma. Allah’ın kuluna yardım etmesi. tevzî‘ât: Tevziler, dağıtmalar. Herkese payını vermeler. ucûrât: Ücretler. umûmî: Herkesle alâkalı, herkese dâir. ümerâ: Emirler, beyler. Seyyidler. şerifler. Yüksek rütbeli subaylar. varaka: Tek yaprak hâlindeki kâğıt. Bitki yaprağı. Maden yaprağı. Kitap yaprağı. vaz‘: Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Ön. Alın. Cephe. Tarih. Suret. Sebeb. Cihet. Münasebet. vesâ’it: Vasıtalar. vezâ’if: Vazifeler, işler. zâbitân: Zâbitler. Subaylar. zamâ’im: İlâveler, ekler. Artırmalar. zımn: İç taraf. Maksad, gaye. Açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. zîr: Alt, aşağı. 189 190 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Terim Sözlüğü Dîvân-ı Harb:1870 tarihli Askeri Ceza Kanunu’yla kurulan mahkeme. Beş askeri hakimden oluşan bu mahkemede savcı ve savunma avukatı olmayıp duruşmalar gizli yapılırdı. Düyûn-ı Umûmiye: Osmanlı Devleti’nin genel borçları için ayrılmış özel gelirlerin yönetimi. 1857-1873 yılları arasında içeride ve dışarıda yüksek borçlanmalar yapılmıştı. Yabancı devletler İstanbul’daki alacaklı bankerlerle birlikte devlete baskı yaparak faizleriyle birlikte alacalarının ödenmesi için sağlam kaynaklar istemişlerdir. 1879’daki ilk sözleşmeden sonra, Osmanlı Hükümeti alacaklılar ile görüşmüş, 1881’de meşhur Muharrem Kararnamesi yayımlanmıştır.5,5 milyar Frank tutarındaki borçlar için bir yönetim kurulmuştur. Bu yönetim, borcun ödenmesi için rüsûm-ı sitte adı verilen tuz, içki, ipek, damga, tütün ve balık avı vergilerine, alacaklılar adına el koymuştur. Başka gelirlerden de pay almakla kalmamış,ekonomi ve siyaset üzerinde de hakimiyet sağlamaya çalışmıştır. Hey’et-i Vükelâ: Vekiller Heyeti. Tanzimattan sonra Bakanlar Kurulu’na verilen isim. 1890’da Heyet-i Vükelâ’da Sadrazam, Şeyhülislâm, Şûrâ-yı Devlet Reisi, Serasker, Bahriye, Dahiliye, Hariciye, Adliye, Maliye, Evkaf, Ticaret ve Nafia, Maarif Nazırları ile Sadaret Müsteşarı vardı. İâşe Encümeni: İaşe bedeli tespit kurulu. irâde: İstek, arzu. Dilemek. Emir. Ferman. Kesin istek ve emir. Tanzimat döneminde padişahların ve sadrıazamların emirlerine irâde adı verilirdi. Padişahın mâbeyn aracılığıyla ilgili yerlere ulaştırılan emrine irâde-i seniyye veya irâde-i şâhâne adı verilirdi. Sadrıazamların resmî konularla ilgili olarak yazılı veya sözlü emirlerine irâde-i aliyye denilirdi. Yazılı olanlarına işârât-ı aliyye de ismi de kullanılırdı. Meclis-i Umûmî: 1876 Kanun-ı Esâsîsi’ne göre Ayân ve Mebusan Meclislerinin ortak toplantısıdır. Bu toplantılar Kasım ve Mart ayı başında yapılırdı. Toplantıların açılış ve kapanışında padişahın irâdesi (fermanı) okunurdu. Nâfi‘a Nezâreti: Osmanlı Devletinde Bayındırlık Bakanlığı için kullanılan isimdir. Bayındırlık işleri önceleri eyalet ve sancak taşra teşkilatları tarafından yürütülürdü. II. Mahmud’un reformları çerçevesinde bayındırlık işlerini merkezden yürütülmesi amacıyla 1848 yılında Nafia Nezareti kurulmuştur. Sadâret: Sadrıâzamlık. Hükümet başkanlığı. Kazaskerlik için de bu isim kullanılırdı. Şehremâneti: Şehir Eminliği. İstanbul şehrinin yönetimi. 1854 yılında İhtisap Nazırlığı kaldırılarak Şehremaneti kuruldu. Başlıca görevi belediye hizmetlerini yürütmekti. Narh tespiti, yiyecek, giyecek maddelerinin sağlanması, yol ve kaldırım yapımı, şehir temizliği, esnafın denetimi gibi işleri görmekteydi. Meclis-i Vâlâ’ya bağlıydı. Şûrâ-yı Devlet: Danışma Kurulu. 1868’de kaldırılan Meclis-i Vâlâ’nın yerine Meclis-i Ahkâm-ı Adliye ve Şûrâ-yı Devlet adıyla iki ayrı meclis oluşturulmuştu. Bu meclis Batı’daki benzer yasa ve tüzükler çıkarmakla görevliydi. 1872’de Tanzimat, Muhakemât ve Dâhiliye adıyla üç daireye ayrıldı. Daha sonra Muhakemât dairesi Ahkâm-ı Adliye’ye katıldı. Şurâyı Devlet Dairesi adı ile anılan kurulda, Reis, Reis-i Sânî, Başkâtip, Tanzimat Dairesinde de Dahiliye, Muhakemât, Muhâkeme-i İstinâ ve Temyiz adlı birimler vardı. takrîr: Arapça “karâr” kelimesinden gelmektedir. “Yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma” gibi anlamlar taşır. Bir işi yazılı olarak ilgili merci’e bildiren bir çeşit yazılı belgedir. Padişah veya sadrıazama yazılabileceği gibi, alt makamlara da takrir yazılabilirdi. Tanzimattan önce takrirler elkapsız, imzasız ve tarihsiz kaleme alınırdı. Daha sonra, bunlara başlık, tarih ve imza konulmaya başlandı. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Karârnâme Mehmed Vahîdüddîn Birinci Madde: İaşe Encümeni ortadan kaldırılmıştır. Encümenin bütün nakitleriyle menkul ve gayri menkul malları, eşyası, alacak ve borçları ve sözleşmeleri Maliye Nezaretine devredilecek, tasfiye işlemleriyle, ispatlanmış borçları adı geçen nazırlık tarafından ödenecektir. İkinci Madde: İthalat ve ihracatta denge sağlanması, ekonomik meseleler, iaşenin düzenlenmesi, bunlarla ilgili kanun ve nizamlar, kararların uygulanması ve yerine getirilmesi için önlemler alınması amacıyla Ticaret Nazırının başkanlığı altında, anılan nazırlıktan bir, Maliye Nezaretinden iki, Nafia Nezareti ile Şehreminliğinden seçilmiş birer üyeden oluşmak üzere bir ekonomi heyeti oluşturulacaktır. Üçüncü Madde: Gıda maddeleri hakkında belediye kanunları ve nizamları ile belirli görevlerin yerine getirilmesiyle birlikte gerektiğinde ekmek gibi zorunlu gıda ihtiyaçlarına fazla fiyat konulması ve 23 Eylül 1293 tarihli Belediye Kanunu’nun üçüncü maddesinde açıklanan görevlerin yerine getirilmesiyle ekmek üretim ve satışının kontrolü ve karaborsacılığın önlenmesi için gerekli her türlü önlemler ve işler Şehremaneti’nce değerlendirilecek ve yürütülecektir. Dördüncü Madde: Şehremaneti tarafından zorunlu gıda ihtiyaçlarına konulacak fiyata uymadıkları denetlemeyle ortaya çıkacakların narha tabi malları, belediye memurları tarafından düzenlenecek tutanak yazısı üzerine belediye adına gelir kaydedilmek üzere Şehremaneti’nce zabt ve müsadere edilir. Bu konuda sanık olanlar aşağıdaki hükümler gereğince Divan-ı Harb’e veya Ceza Mahkemesi’ne havale olunur. Her türlü gıda maddeleri ve zorunlu ihtiyaçların nitelik ve niceliğinde veya üretim ve imalinde, nakliye ve dağıtımlarında, alım ve satımında ve ulaşım araçları ücretlerinde her türlü karaborsa ve kötüye kullanımda bulunanlar eylem derecesi ve hareketlerine göre on liradan bin liraya kadar para cezası veya 24 saatten bir yıla kadar hapis ya da bu cezaların her ikisiyle birden cezalandırılırlar. Bunların soruşturma ve muhakemesi sıkıyönetim olan yerlerde Divan-ı Harplere, olmayan yerlerde Ceza Mahkemelerine aittir. Beşinci Madde: Bundan böyle âcizlere ekmek bedeli verileceğinden, Muhtâcîn Maaşı Nizamnamesi gereğince gerekli şartlara sahip olup da muhtaçlar sırasından tahsis edilmiş maaşı bulunmayan ihtiyaç sahibine bu nizamnameye uygun olarak tahsis edilecek, hayır kurumlarına verilmekte olan ekmek bedeli Maliye Nezaretince sonuçlandırılacaktır. Altıncı Madde: İkinci maddede belirtilen ekonomi heyetinin yazı işlerini yürütecek kâtipler ve memurlar, maaş ve ödenekleri karşılığı olarak Ticaret ve Ziraat Nezareti bütçesinde açılacak özel faslına üç aylık olmak üzere 600 lira ve beşinci maddede yazılı maaşlar ile hayır kurumlarına verilecek ödeneğe karşılık olmak üzere Düyûn-ı Umûmiye bütçesinde açılacak özel fasla üç aylık olarak 30.000 ve bu kararname ile verilen görevlerden dolayı Şehremanetine götürü olarak aylık 400 lira verilmek üzere Maliye bütçesine özel fasıl olarak 1.600 lira ödenek konulmuştur. Yedinci Madde: İaşe hakkında 19 Haziran 1335 tarihli kararname yürürlükten kaldırılmıştır. Sekizinci Madde: Bu kararname 1 Haziran 1336 tarihinden itibaren geçerlidir. Dokuzuncu Madde: Bu kararnamenin hükümlerinin yürütülmesine Heyet-i Vükela görevlidir. Meclis-i Umûmî’nin toplantısında kanunluğu teklif olunmak üzere bu kararnamenin yürürlük alanına konulmasını buyurdum. 8 Ramazan 1338 ve 27 Mayıs 1336 yılında. 191 192 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Sadrıa‘zam ve Hariciye Nazırı Vekili Şura-yı Devlet Reisi Vekili Bahriye Nazırı Mehmed Said Damad Ferid Edhem Şeyhülislâm ve Maarif Evkaf-ı Hümayun Nazırı Ticaret ve Ziraat Nazırı Nazırı ve Nafia Vekili Hüseyin Remzi Abdullah Osman Rif ‘at Maliye Nazırı ve Dahiliye Nazırı Vekili Adliye Nazırı Rüşdî Reşad Anadolu Fevkalade Müfettiş-i Umumîliği Görev ve Yetkilerine Dair Kararname Mehmed Vahîdüddin Birinci Madde: Anadolu’da güvenliğin yerleştirilmesi ve asayişin geri gelmesi için mülkî ve askerî işlemlerde tam yetkiye sahip olmak üzere bir Müfettiş-i Umûmîlik oluşturulmuştur. Bu Müfettiş-i Umûmîliğin refakatine ve mülkiye ve adliye tarafından büyük mertebede uzman müşavirler verilecektir. İkinci Madde: Anadolu’da güvenlik [ve] asayişin yerleşmesi için istihdâmına gerek görülecek bütün inzibat askeri kuvvetleri, zabıta kuvvetleri ve gönüllü birlikleri Müfettiş-i Umûmîliğin emri altındadır. Müfettiş-i Umûmîlik genel olarak bu kuvvetlerin sevk ve idaresiyle, askerî ve mülkî memurların ve zabıtanın durumlarını denetleme konularıyla tüm yetkileri çerçevesinde meşgul olur. Üçüncü Madde: Gereken yerlerde, zorlayıcı sebeplerini daha sonra arz etmek üzere Müfettiş-i Umûmîlik, sıkıyönetim ilânına ve İdare-i Örfiye Kararnamesi hükümleri çerçevesinde işlem yapmaya yetkilidir. Dördüncü Madde: Müfettiş-i Umûmîlik mülkî ve askerî işlerde ait olduğu nezaretlerle haberleşmeye yetkili ve sadâret makamına bağlıdır. Beşinci Madde: Müfettiş-i Umûmîlik mevcut askerî teşkilâtın gerektiğinde kaldırılmasına veya yeniden inzibat kuvvetleri oluşturulmasına yetkilidir. Genel olarak teşkilatın ayrıntıları ait olduğu makamlarca yürütülecektir. Altıncı Madde: Müfettiş-i Umumî’ye, maaşından başka aylık bin lira ödenek ve refakatine görevlendirilen uzman, kurmay ve yüksek rütbeli subaylar ve askeriye mensuplarına, olağanüstü ödenekle birlikte aylık ödenekleri miktarı kadar zam verilir. Bu zamlar İstanbul’dan hareketten itibaren verilir. Hiçbir şekilde kesintiye tabi değildir. Müfettiş-i Umûmîlik maiyetinde istihdam edilen küçük subay ve erlere 18 Nisan 1336 tarihli Kuvâ-yı İnzibâtiyye Karârnâmesi’nin on ikinci maddesi hükümlerine uygun olarak ödenek verilir. Bu heyetin harcırahı yalnız asıl maaşları üzerinden hesaplanarak Harcırâh Karârnâmesi hükümlerine uygun olarak ödenir. Yedinci Madde: Müfettiş-i Umûmîlik heyetinin maaş ve ödenekleri, zamları ve harcırahı 18 Nisan 1336 tarihli Kuvâ-yı İnzibatiye Karârnâmesi’yle Harbiye Nezâreti bütçesine eklenen 1.250.836 liralık ödenekten harcanacaktır. Müfettiş-i Umûmîlik kuruluş masrafları olarak 50.000 kuruş ile aylık 5.000 kuruş kırtasiye masrafı da bu ödenekten denkleştirilecektir. Sekizinci Madde: Müfettiş-i Umûmî kendi sorumluluğu altında harcama ve daha sonra hesabını Heyet-i Vükelâ’ya vermek şartıyla örtülü ve öngörülmeyen masraflar olmak üzere aylık 20.000 liraya kadar paranın yedinci maddede yazılı ödenek arasından harcamaya yetkilidir. Dokuzuncu Madde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan bu kararnamenin hükümlerinin yürütülmesine Hey’et-i Vükelâ görevlidir. 193 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Meclis-i Umûmî’nin toplantısında kanunluğu teklif edilmek üzere bu kararnamenin yürürlük alanına konulmasını buyurdum. 16 Şaban 1338 ve 6 Mayıs 1336 tarihinde. Sadrazam, Hâriciye Nâzırı ve Harbiye Nâzır Vekîli Mâliye Nâzırı ve Dâhiliye Nâzırı Vekîli Dâmâd Ferîd Reşâd Şûrâ-yı Devlet Re’îsi Vekîli Bahriye Nâzırı Mehmed Sa‘îd Adliye Nâzırı Ali Rüşdî Şeyhülislâm ve Ma‘ârif Nâzırı Vekîli Edhem Evkāf-ı Hümâyûn Nâzırı ve Nâfi‘a Nâzırı Vekîli Abdullah Ticâret ve Zirâ‘at Nâzırı Hüseyin Remzî Karşılaştırılmıştır. İzzetî kulları Osmân Rif ‘at 1 A- Yukarıdaki metni Latin alfabesine çeviriniz. B- Metinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C- Metni bugünkü dile çeviriniz. 194 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 2 (BOA, Nizamat Defterleri, nr. 34/32, s. 34-35). (Metin 1.1) (Metin 1.2) 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 195 (Metin 1.3) 196 (Metin 1.4) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler METİN 2 (BOA, Nizamat Defterleri, nr. 34/32, s. 34-35) Hazret-i Vâhibü’l-atâyânın tevfîkāt-ı celîle-i İlâhiyye ve te’yîdât-ı Samedâniyye-i lemyezeliyyesiyle mücerred te’sîs-i mebânî-i dîn ve teşyîd-i kavâ’im-i bünyân-ı şerî‘at-i Seyyidü’l-mürselîn zımnında zât-ı kudsiyet-âyât-ı cenâb-ı şehinşâhînin asr-ı bâhirü’nnasr-ı mülûkânelerinde dâhil-i taht-ı nizâm ü intizâm olan berrî ve bahrî Asâkir-i Muntazama-i Şâhâne’nin fünûn-ı harbiyyede tahsîl-i meleke eylemeleri husûsuna bi’z-zât ihâle-i intizâr-ı mekârim-âsâr-ı hilâfet-penâhîleri masrûf ve sezâvâr. Ve her bir sınıf içün müte‘addid mektebler inşâsına ibtidâr buyurulmuş ve buyurulmakda ise de seyf ile tev’em olan hıdemât-ı aliyye-i kalemiyye henüz bir taht-ı zâbıta ve nizâma idhâl olunamadığından el-hâletü hâzihi kalemlere alınmakda olan şâkirdân sekiz on yaşına kadar mekteblerde yalnız ta‘lîm-i Kur’ân-ı Kerîm ederek fi’l-cümle sülüs karalayup Arabî ve Fârisî’ye dâ’ir hiçbir şey görmemiş ve umûr-ı dâhiliyye ve hâriciyyede istihdâm olunacak ketebeye göre ta‘lîmi ehemm ü elzem olan ulûm-ı riyâziyye ve fenn-i coğrafyanın belki ismini bile işitmemiş olduklarından ve kalemlerde dahi bunların tahsîli mümkin olmadığından fakat devâm eylediği kalemin fenni ne ise alâ kadri isti‘dâdühüm anı öğrenüp eğerçi içlerinden ba‘zı erbâb-ı akl ü nehâ mesâ‘î-i kesbiyelerine füyûzât-ı vehbiyye-i İlâhiyye inzimâmıyla oldukça kâtib denilecek derecede kesb-i liyâkat etmekde iseler de anlar dahi “en-nâdir ke’l-ma‘dûm” kabîlinden olarak ekseri fenn-i kalemden başka ilm ve hünerden bî-behre kalmakda olduklarından lede’l-hâce makām-ı saltanat-ı seniyyede istihdâma lâyıkıyla adam bulunamadığı zâhir olmak hasebiyle ahd-i ebedpeyvend-i cihândârîde ketebe-i aklâmın böyle yolsuz ve nizâmsız kalmaları nezd-i me‘âlîvefd-i mülûkânede tecvîz buyurulmayarak kemâl-i merâhim ü eşfâk-ı meşmûlü’l-âfâk-ı şehinşâhîleri muktezâsı üzere bu husûs-ı hayret-mahsûs dahi şimdiye kadar sûret-yâb-ı nizâm-ı süreyyâ-intizâm olan me’âsir-i mergūbe-i şehriyârîlerine ilâve-i fâ’ika olmak üzere bir hüsn-i zâbıta ve nizâma rabtı mübârek hâtır-ı kerâmet-mezâhir-i mülûkânelerine lâyıh ve ol vechile emr ü fermân-ı cihândârîleri sâdır u sânih buyurulduğuna mebnî maslahat-ı hayriye-i mezkûrenin sûret-i nizâmı bu def ‘a etrâfıyla bi’l-mütâla‘a: Bâbıâlî civârında bir mahall-i vâsı‘ tedârüküyle derûnuna edâ-yı salât-ı mefrûze içün mescid şeklinde bir mahall ve Arabî ve Fârisî ve ilerüde Fransa lisânı ta‘lîmi zımnında yüz kadar şâkirde kifâyet edecek altı aded ve dershâne ve kitâbhâne ve debboy ve bervech-i tahmîn yüz nefer şâkirdânın beytûtetlerine kâfî koğuş şeklinde bir mahall ve zikr-i âtî Arabî ve Fârisî hâcelerine ve Fransa lisânı mu‘allimine ve müdîr efendiye ikāmet ve istirâhat içün odalar ve sülüs ve dîvânî ve rik‘a ve siyâkat hâcelerine yazu ta‘lîmi zımnında münâsib mahaller ve şâkirdân içün teneffüs olunmağa ve kahve içmeğe kâfî oda ve matbah inşâ ve tanzîm. Ve işbu dershâneler derûnunda hâceler içün döşemelü yüksek birer mahall ve mukābelelerine şâkirdân içün birbirinden yarımşar ve yâhûd birer zırâ‘ irtifâ‘ında üç kat mukavvesü’ş-şekl nişîmenler ve her nişîmenin önüne derûnu çekmeceli rahleler tedârük ve tetmîm olunup alınacak şâkirdler bulundukları hâl ve isti‘dâdlarına göre sınıf-ı evvel ve sânî ve sâlis i‘tibârıyla ik‘âd olunmak. Ve mekteb-i mezkûra mâhiyye dört bin guruş ma‘âş ve rütbe-i sâlise ricâlinden rütbesine mahsûs nişân-ı zîşân ile mücerrib ve müstakimü’l-etvâr bir müdîr ikişer bin guruş ma‘âş ile ulemâdan afîf ve mütedeyyin ikişer nefer Arabî ve Fârisî ve bir nefer münâsib // sülüs hâcesi ve Bâbıâlî aklâmından a‘lâ dîvânî ve rik‘a yazmağa ve oldukça fenn-i inşâya ve Bâb-ı defterîden siyâkat ve kara cümle ve envâ‘-ı darb ve taksîm ve sâ’ir bu misillü şeylere muktedir birer efendi ta‘yîn kılınarak Arabî hâceleri emsileden bed’ ile nihâyet Kâfiye’ye ve Fârisî hâceleri dahi Vehbî Tuhfesi’nden Gülistân’a kadar cümle gûnlarından başka küllî 197 198 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II yevm ikişer ders verüp zikr olunan şâkirdler derslerini öğrendikden sonra boş durmayarak dîvânî ve rik‘a ve aralıkda dahi siyâkat karalamak ve rakam ta‘lîm etmek misillü tahsîl-i ilm ve fünûn ile meşgūl olmaları. Ve mekteb-i mezkûr şâkirdânının ale’d-devâm harekât ve sikâtına ve mektebin âdâb ve şerâ’it-i nizâmiyesine ve vukū‘ bulacak masraflarının hüsn-i idâresiyle telef ü serfden vikâyesi husûslarına kemâl-i i‘tinâ vü dikkatle nezâret müdîr-i mûmâ-ileyhin mütehattim-i uhde-i me’mûriyyeti olması. Ve müdîr-i mûmâ-ileyhe mu‘âvenet ve geceleri şâkirdân koğuşunda beytûtet eylemek üzere beşer yüz guruş ma‘âş ile gāyet ehl-i ırz adamlar ve beş yüz guruş ma‘âş ile bir nefer kahveci ve iki yüz elli guruş ma‘âş ile bir nefer kapucı ve mekteb-i mezkûru silüp süpürmek ve hâce ve şâkirdlerin sokakdan alacakları ba‘zı şeyleri getürmek içün yüzer guruş ma‘âş ile yedi sekiz nefer hıdmetci ve yüz elli guruş ma‘âş ile bir aşcıbaşı ve yüz guruş ma‘âş ile bir kalfa ve altmış guruş ma‘âş ile iki[si] çırak olarak dört nefer aşcı ta‘yîn kılınmak. Ve ilm ü fünûna dâ’ir mekteb-i mezkûra lüzûmu olan kütüb ve tevârîh-i müte‘addide hâcelerinin ifâde ve tensîb eyledikleri vechile mübâya‘a ve hâcelere teslîm ve müfredâtını mübeyyin anların mühr ve imzâlarıyla bir kıt‘a defteri terkīm olunarak Dîvân-ı hümâyûn kalemine ve Mâliye muhâsebesine kayd ile kütübhânede takım takım dolablara vaz‘ olunarak her birinin miftâhları hâceleri yedinde olarak kütüb-i mezkûrenin telefden vikāyesi zımnında senede bir def ‘a kaydına tatbîkan yoklanup noksânı zuhûr eder ise hâcelerin adem-i dikkatlerine haml ile tazmîn etdirilmek. Ve el-hâletü hâzihi Bâbıâlî ve Bâb-ı defterî aklâmında mevcûd olan şâkirdân ile ricâl ve hademe-i saltanat-ı seniyyeden hâhişger olanların evlâdları li-ecli’t-terbiye mekteb-i mezkûra idhâl olunup orada tahsîl-i ma‘ârif ve fünûna sa‘y u gûşiş ederek ilerüde muktezâyı tecellîleri üzere Bâbıâlî ve yâhûd Bâb-ı Defterî aklâmından kankısında istihdâmına kesb-i liyâkat ederler ise hâcelerinin imtihân ve intihâbından sonra Bâbıâlî aklâmına me’mûr kılınacak ise me’mûr olacağı kalemin zâbitânı ve bi’z-zât mesned-i hâriciyye nâzırı bulunan müşîr-i mükerrem paşa hazretlerinin huzûrunda ba‘de’l-imtihân ol kaleme me’mûr ve Bâb-ı defterî aklâmında dahi usûl-i mezkûre üzere mâliye nâzırı müşîri paşa hazretleri huzûrunda imtihân ve icrâ kılınmak. Ve mekteb-i mezkûr makām-ı vâlâ-yı nezâret-i hâriciyye ve mâliyye aralarında bulunacağına mebnî bundan böyle mekteb-i mezkûra şâkird olmaklığa hâhişger olanlar nezâreteyn-i mezkûreteyn taraflarına arzuhâl takdîmiyle aslı ve nesli ve hâl ve haysiyeti anlaşıldıkdan sonra verilecek rü’ûs-ı hümâyûn ile mekteb-i mezkûra idhâl olunmak. Ve aklâm-ı mezkûreden mektebe gidecek şâkirdânın kalemlerinden muhassas olan ma‘âşlarına halel gelmeyerek tamâmen te’diye kılınmak. Ve Bâbıâlî ve Bâb-ı Defterî aklâmında şimdiki hâlde mevcûd olan ketebe ve şâkirdân lüzûmundan zâ’id olarak üç beş sene hâricden adam alınmadığı hâlde umûrlarına sekte gelmeyecek derecelerde idâresi mümkinâtdan ve mekteb-i mezkûr şâkirdânı boş durmayarak tahsîl-i ilm ve hünere sa‘y ü gayret edeceklerinden sâye-i ihsân-vâye-i hazret-i kîtîsitânîde sinîn-i merkūme zarfında okumuş ve yazmış ve ilm-i inşâ ve fünûn-ı sâ’ireyi oldukça ele getürmüş hayli adam yetişeceği vâzihâtdan olmağla ba‘d-ezîn aklâm-ı merkūmeye hâricden hiç ferdin çıraklığı tecvîz olunmayarak lüzûmu olan ketebe mekteb-i mezkûrda bulunan şâkirdânın erbâb-ı isti‘dâdından ber-vech-i muharrer bi’l-imtihân alınmak. Metne Âit Sözlük a‘lâ: adem: âfâk: afîf: Daha iyi. Pek iyi. En yüksek. Yokluk, olmama, bulunmama. Ufuklar. Etraf. Cihetler. Temiz. Güzel. Nezih. İffetli ve namuslu olan. Haramdan sakınan. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler ahd: Vâdetme. Söz verme. Vefâ. Yemin. And. Misak. Peymân. Asır. Devir. Tevhid. Mukavele. Vasiyet. alâ kadri’l-isti‘dâd: Yeteneğinin elverdiği kadar ale’d-devâm: Devamı üzere. Devamlı olarak. alî: Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. asâkir: Askerler. Erler. âsâr: Eserler. İzler. Nişanlar. Abideler. Âdetler. âyât: Âyetler. Allah’ın sıfât ve kudreti hakkında görülen açık deliller. Menziller. Mekânlar. ba‘d ezîn: Bundan sonra. Bundan böyle. bâhir: Aşikâr. Açık. Belirli. Apaçık. Güzel. Meşhur, namdar. Galip. bahrî: Denize âit, denize mensup, denizle alâkalı. bed’: İslâm içinde kazılan kuyu. Evvel, ibtidâ, başlangıç. Hisse, nasip. Başlama, başlayış, ilk. behre: Nasib, pay, hisse. berrî: Toprağa ait, kara ile ilgili. ber-vech: Olduğu gibi, aynen. beytûtet: Gece kalma, geceleme. Ayırmak, teferruk. Gece baskın yapmak. bünyân: Yapı. Bina. Duvar. Esas. Yapı yapmak. celîl: Güç ve yiğitlik sâhibi. Büyük, mertebesi yüksek. cihândâr: Dünyaya hakim olan. darb: Vurmak, vuruş, çarpmak. Çarpma. Beyan etmek. Seyretmek. Nev, cins. Benzer, nazir. debboy: Depo. Kışla. ehemm: Çok mühim olma, daha mühim. Çok kıymetli, çok lüzumlu. ekser: Pek fazla. Daha çok. Kesrette olan. En çok. el-hâletü hâzihi: Şimdiki halde, bugünkü günde, hâlâ, henüz elzem: Daha lâzım. Çok lâzım. Ziyade mucib. emsile: Misaller. Örnekler. Arapçada fiil tasrifini gösteren kitap. en-nâdir ke’l-ma‘dûm: “nâdir olan yok sayılır” anlamında bir deyim. eşfak: Daha fazla şefkatli. Çok şefkatli. etvâr: Doğru, istikametli. Eğri olmayan, düz, dik. Hilesiz, temiz. fâ’ika: Üstün, üstünde. Diğerinden daha değerli ve üstün. Her şeyin güzide ve a’lâsı. Âli. Başın boyun ile bitiştiği yer. fenn: Hüner. Mârifet. San’at. Tecrübe. İlim. Tür, sınıf, çeşit, tabaka. Türlü. Fizik, kimya, biyoloji, matematik ilimlerinin genel adı. Deney ve isbat ile meydana gelen ilim. fi’l-cümle: Bir hayli. fünûn: Fenler, ilimler. füyûzât: Feyizler. İnayetler. Füyuzlar. Mânevi tecelliler. gûşiş: Çabalama, uğraşma, çalışma. hâhişger: Arzulayan. İsteyen. İstekli. haml: Yük. Sırtına yük alıp getirmek. Hamile kadının karnındaki çocuk. İsnad. Yüklenme. haysiyet: İtibar. Şeref. Değer. Kıymet. Derece. Mertebe. hıdemât: Hıdemât hüsn: Güzellik. İyilik. Eksiksizlik. ibtidâr: Bir işe sür’atle başlama. idhâl: Dâhil etmek. İçine almak. Sokmak. 199 200 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ihsân: ik‘âd: intihâb: intizâr: inzimâm: irtifâ‘: isti‘dâd: istihdâm: kabîl: kalemiyye: kankı: kara cümle: kavâ’im: kemâl: kerâmet: kesb: ketebe: kifâyet: kîtî-sitân: küllî: kütüb: lâyıh: lede’l-hâce: Lem-yezelî: li-ecli: liyâkat: ma‘ârif: mâhiyye: maslahat: masrûf: matbah: me‘âlî: me‘âsir: mebânî: mebnî: mefrûz: mekârim: meleke: merâhim: mergūb: İyilik, lütuf, bağışlamak. Cömertlik yapmak. Bir hükümdarın tahta oturtulması. Oturtmak. Seçmek. Ayırıp beğenmek. Seçmek ve hazır hale getirmek. Bir şey yerinden çıkmak. Gözlemek. Ümit ederek beklemek. Bir birine ilâve olunmak, katılmak. Yapışmak. Birbiri ile alâkalı oluş. Yükseklik. Yukarı kalkmak. Kaldırmak. Terakki. Bir şeyin kabulüne ve kazanılmasına olan fıtrî meyil. Kabiliyet. Akıllılık. Anlayışlılık. Bir hizmette kullanmak, hizmete almak, hizmet ettirmek. Kabul eden. Olabilir, istidatlı, mümkün olan, önde ve ileride olan. Eskiden kalem ve yazışma masraflarına karşılık ödenen vergi ve ücret hangi. Matematikte dört işlem. Evin direkleri. Kâmillik, olgunluk. Olgunlaşma. Erginlik. Bütün güzel sıfatlarla vasıflanmak. Fazilet. Değer, baha. Fazlalık. Bağış, kerem. İkram, ağırlama. Kazanç. Çalışmak. Sa’y ve amel ile kazanmak. Elde etmek. Edinmek. Kazanç yolu. Kâtibler. Yazıcılar. Lüzumlu kadar olmak. Yetişmek. Bir işe yetecek kadar olmak. İktidar. Liyâkat. Yararlık. Dünya. Yer. Cihan. Âlem. Külle mensub. Cüz’iyat ve ferdlerden meydana gelmiş olan. Umumi, bütün. Çok, ziyade, fazla. Kitaplar. Parlak. Meydanda. Aşikâr. Hatıra gelen. İhtiyaç görüldüğü zaman. Lâzım olduğu anda. Devamlılık, bâkilik, zeval bulmazlık. ...için, meram ve amacı ile. İktidar. Ehliyet. Hüner. Lâyık olmak. Fazilet. Kıymetlilik. Tahsil ile elde edilen ilim, malûmat, bilgi. Maharet. Üstadlık. Hüner. Marifetler. Kültürler. Aylık. İş, mes’ele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet. Sarfolunmuş, harcanılmış olan. Mutfak. Yemek pişirilen yer. Şerefler. Yükseklikler. Yüksek fikirler. Şerefli vazifeler. Güzel eserler. Nişanlar. İzler. Temeller. Esaslar. Yapılar. Binâlar. Yapılmış. Kurulmuş. Bir şeye dayanan. ... den dolayı... e binâen. Farz olunmuş. Farz hâline gelmiş. Çok lüzumlu. Var sayılan. Keremler. İyilikler. Güzel ahlâk sahibi olmak. Tekrar tekrar yapılan bir iş veya tecrübeden sonra hasıl olan bilgi ve beceri. Çalışarak beceri kazanmak. Acımalar, merhametler. Rağbet edilmiş. Beğenilmiş. Çok kıymet verilen. Çokları tarafından istenen. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler mesned: meşmûl: mezâhir: Dayanacak yer, nokta. Mertebe. Makam. Destek. Kaplanmış, şümullenmiş, etrafı çevrilmiş. Bir şeyin içinde bulunan. Şereflenmeler. Mazharlar. Eşyanın göründüğü yerler. Eşyanın görünen tarafları. Zâhir ve meşhud olanlar. mezkûr: Zikri geçen. Zikredilmiş. Evvelce bahsi geçmiş olan. miftâh: Açan âlet. Anahtar. Kilidleri açan anahtar. mu‘âvenet: Yardımcılık. Yardım. Teâvün. muharrer: Tahrir olunmuş. Yazılmış. Yazılı. muhassas: Birine âid kılınmış. Tahsis edilmiş. Has kılınmış. Ayrılmış. Tâyin edilmiş. mukābele: Karşılık, karşılamak. Mücadele. Karşılaştırmak. Karşılıklı yapılan iş, karşılıklı yapılan okuma. Camide Kur’ân-ı Kerimi okuyup halka dinletmek. Yüz yüze olmak. mukavves: Yay gibi bükülmüş ve eğri olan.Kavis teşkil etmiş, bükülü. muktedir: Güçlü, kuvvetli, becerikli. İşe gücü yeten. İktidarlı. muktezâ: Lâzım getirilmiş. Lüzumuna binaen istenmiş. İcab eden. Lâzım gelen. muntazam: Düzenli. Tertibli. İntizamlı. Düzgün sıralanmış. Her şeyin yerli yerinde olması. Derli toplu olma. mübâya‘a: Satın almak. Pazarlıkla bir şeyin değerini verip almak. mübeyyin: Açıklayan. Beyan eden. Meydana koyan. mücerred: Yalnız, tek. âlis, saf, katışıksız, karışık olmayan. Tek başına. Çıplak, soyulmuş. Tek başına yaşayan, evlenmemiş, bekâr. mücerrib: Tecrübe eden. Deneyen. Sınayan. müfredât: Bir bütünü meydana getiren şeylerin her biri. Bir şeyin içindekiler. Toptan bilinen şeylerin ayrıntısı, birer birer zikrolunmuşları. mülûkâne: Padişahlara yakışır bir surette. mümkinât: Mümkün olanlar, imkânda olanlar. müstakīm: müstakīm mütâla‘a: Bir işi etraflıca düşünmek, okumak, incelemek. müte‘addid: Türlü türlü, çeşitli. Bir çok. Birden fazla. mütedeyyin: Dindar. Din ile vazifeli. Sağlam müslüman, dine muhalefetten sakınan, dinine sâdık olan. Borçlu olan. mütehattim: Lüzumlu, gerekli. nasr: Yardım, üstünlük, yenme, galip kılma. Yağmurun her yeri sulaması. nehâ: Çok akıllı adam. nişîmen: Oturacak yer. nizâm: Sıra, dizi, düzen. Dizilmiş olan şey, sıralanmış. İcaba göre yapılan kanun. Bir kurala göre düzenlenmek ve ona göre düzenlendikleri kural. penâh: Sığınma. Sığınacak yer. Dayandığı nokta. peyvend: Ulaşma, varma, vasıl olma. Bağ, alâka. ricâl: Erkekler, er kişiler. Mevki sahibi kimseler, devlet adamları. Yaya olanlar. riyâziye: Hesap ilmi. Matematik bilgisi. Hesapla alâkalı. sa‘y: Çalışma, Çalışıp çabalama. Gayret sarfetme. Bir maksadın meydana gelmesi için elden geleni yapma. sâdır: Çıkan, meydana gelen. salât: Namaz. Tebrik. Dua. sâlis: Üçüncü. Samedânî: Her şeyin kendine muhtaç olup, kendisi hiç kimseye ve hiç bir şeye muhtaç olmayan Allah ile alâkalı. İlahî. Allah’a mahsus. sânî: İkinci. 201 202 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II sânih: sâye: sekte: Mübarek fiil, iyi iş. Gölge. Himaye, sahip çıkma, koruma. Yardım. Durma, kısılma. Kanın birdenbire durması. Bir işin görülmesinde kesiklik, durgunluk oluşması. seyf: Kılıç. Seyyidü’l-mürselîn: Resüllerin büyüğü, imamı. Hazret-i Muhammed. sezâvâr: Münâsib, uygun, lâyık, şâyân. sikât: İnanılır kimseler. İtimad edilen, kendilerine güvenilen kimseler. sinîn: Seneler. Yıllar. sûret-yâb: Şekil bulan, suretlenen, meydana gelen. sülüs: Nesih yazısına benzeyen bir cins kalın yazı. süreyyâ: Ülker takımyıldızı. Yedi (veya altı) yıldızlardır ki; ikişer ikişer karşılıklı dururlar ve Ayın geçtiği yerlere yakın görünürler. Gök. şâkirdân: Şakirdler, talebeler. şehinşâh: Şahların şahı, padişah, en büyük hükümdar. şehriyârî: Hükümdar, padişah. En iktidarlı. şerâ’it: Şartlar. taht: Alt. Aşağı. taksîm: Bölme. Parçalara ayırma. tatbîk: Yakıştırmak. Yerine getirmek. Karşılaştırmak. Bir kural, kanun veya emri yerine getirmek. Kıyas ve tahmin etmek. Benzetme, uydurma. te’diye: Eda etmek. Ödenmiş para. Verilmiş borç. Borcunu vermek. te’yîd: Kuvvetlendirme. Sağlamlaştırma. Doğrulama, doğru çıkarma. Destekleme. tecellî: Görünme. Bilinme. Kader. Allah’ın lütfuna uğrama. İlâhi kudretin meydana çıkması, görünmesi. tecvîz: Câiz görme. İzin verme, cevaz verme. tensîb: Uygun görmek. Münasib kılmak. terkīm: Rakamlamak, rakam koymak. Yazma. teşyîd: Sağlam hale getirmek. Binayı yükseltip sağlamlaştırmak. tetmîm: Tamamlama, bitirme. tev’em: İkiz. Benzer, eş. tevârîh: Tarihler. Tarih kitapları. tevfîk: Uygun düşürme. Uydurma. Muvafık kılma. Allah’ın yardım etmesi. uhde: Bir işi üzerine alma. Söz verme. Bir kimsenin üstünde olan iş veya şey. Sorumluluk sınırı. Becerme, yapma. Sorumluluk. ulûm: İlimler, bilgiler. vâsi‘: Geniş, enli. Bol. Engin. Meydanlı. vâye: Nasib, kısmet, behre. vaz‘: Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. vâzihât: Açık ve meydanda olan şeyler. vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Ön. Alın. Cephe. Suret. Sebeb. Semt. Cihet. İlgi. vefd: Çokluk. Cemaat. Bir iş için giden heyet. Elçilik. Dağ başı. Gelme, ulaşma, erişme, varma, vürud. vehb: Hibe. Bağış. Vergi. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler vikāye: yevm: zâ’id: zâhir: zımn: Koruma. Koruyuculuk. Sahib olma. Arka çıkma. Kayırma. Tıb: Herhangi bir hastalık için önleyici tedbir alma. Gün. Yirmidört saatlik zaman. Sene. Asır. Devir. Devre. Artan. Fazlalık. İlâve olunmuş. Lüzumsuz, gereksiz. Görünen, âşikâr olan. Açık, belli, meydanda olan. Görünüşe göre. Şüphesiz. Suret. Dış yüz. Görünüş. Anlaşılan. Meğer. Galiba. Zannederim. Elbette. İç taraf. Maksad, gaye. Açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. Terim Sözlüğü aklâm: Osmanlı merkez teşkilatında devletin bürokratik faaliyetlerini yürüten dairelere kalem adı verilmekteydi. Aklâm kelimesi ise bunun çoğuludur. Bâb-ı Defterî: Defterdar Kapısı anlamına gelmektedir. Devletin gelir ve giderlerini tanzim etmekle yükümlüdür. Çeşitli zamanlarda sayısı değişmekle birlikte yaklaşık 30 civarında daireden oluşmaktadır. Taşrada da çeşitli birimleri vardır. Yöneticisi bulunan defterdar Divan-ı hümayunun üyesidir. Divan toplantılarına katılarak Mali konularda rapor verir, görüşlerini bildirirdi. Bâb-ı Defterî aklâmı: Defterdar Kapısı olarak da adlandırılan Bâb-ı Defterî’ye bağlı dairelerin genel adı olarak kullanılan bir terimdir. Bu dairelerin sayısı zamanla değişiklik göstermektedir. XIX. yüzyıl başlarında 32 kalem, 700 civarında katip mevcuttu. Bâbıâlî aklâmı: Osmanlı hükümetinin merkezi olan Bâbıâlî’de bulunan kalemleri ifade eden bir tabirdir. Başlıca kalemler şunlardır: Beylik kalemi, Rüus kalemi, Tahvil kalemi, Âmedî kalemi, Kethüdâ kitabeti, Mektubî kalemi, Teşrifat kalemi. Bâbıâlî: XVII. yüzyıl ortalarından itibaren sadrıazamlara hükümet yönetiminde kullanmaları amacıyla tahsis edilmiş konağa verilen isimdir. Önceleri “Paşa Kapısı” veya “Bâb-ı Âsafî” adı verilmekteydi. XIX. yüzyılda “Bâbıâlî” adı bu isimlerin yerini almıştır. Sadrıazamın yakın maiyetinde bulunan, sadaret kethüdası, reisülküttab, çavuşbaşı gibi merkezî bürokrasinin büyük yöneticileri kendilerine bağlı bürolarla birlikte Bâbıâlî’de bulunurdu. Bu nedenle binadan başka, padişah adına devleti yönetmekle yetkili sadrıazamın etrafındaki bürokrasi de bu terimin kapsamı içerisindedir. Dîvân-ı hümâyûn kalemi: Osmanlı merkez teşkilâtında Reisülküttâbın yönetiminde olarak hizmet gören kalemdir. Dîvân-ı hümayundan çıkan fermanları kaleme almak, devlet görevlilerinin tayin belgelerini hazırlamak, timar, zeamet dağıtımı ile ilgili belgelerin bir kısmını tutmak vs. gibi işlerle uğraşır. Bu işleri kendisine bağlı alt her biri yine “kalem” adıyla anılan şubeler ile birlikte yürütürdü. Bunlar: Beylik kalemi, Tahvil kalemi, Rüus kalemi ve sonradan eklenen Âmedî kalemidir. dîvânî: Dîvân-ı hümayun bürokrasisi tarafından oluşturulan bir yazı türü olduğundan, “dîvânî” adı verilmiştir. Hem hızlı yazı yazılmasına elverişli olması, hem de güzel görünmesi nedeniyle çeşitli alt türleriyle birlikte yüzyıllarca Osmanlı bürokrasisinde kullanılagelmiştir. fenn-i inşâ: “İnşâ” tabiri nesir halinde güzel yazı yazmak veya güzel yazılmış nesir halinde yazı anlamlarına gelmektedir. Osmanlı bürokrasisinde tanzim edilen belgeler, güzel nesir yazabilen uzman kâtipler tarafından geliştirilmiş belirli kalıplarla oluşturulurdu. Bu kalıpları yerinde, düzgün ve etkili bir şekilde kullanabilme veya yeni kalıplar oluşturabilme ilmine “fenn-i inşâ” adı verilirdi. fenn-i kalem: Osmanlı bürokrasisini yürüten dairelere kalem adı verilmekteydi. Her kalemin yaptığı işe göre belgeleri oluşturmak üzere kullandığı belirli teknik ve kalıplar vardı. Yüzyıllardır uygulanan bu usul ve kalıpları ve onların inceliklerine “bürokrasi ilmi” anlamında “fenn-i kalem” tabiri kullanılmaktaydı. Kalemlerde çalışan acemi katiplerin kâtip olabilmeleri için bu ilmi iyi bilmeleri gerekirdi. 203 204 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Gülistân: Sadî-i Şirâzî’nin eseridir. 1258 yılında yazılmıştır. Nesir-nazım karışık bir eser olmakla birlikte temeli nesirden oluşmaktadır. Sekiz bölüm halinde düzenlenmiştir. Konusu daha çok ahlak ve terbiye üzerinedir. Anlatılmak istenen konular küçük hikayeciklerle verilmiştir. Yüzyıllarca severek okunmuş, müslüman toplumların ahlak ve adabı üzerinde tesiri olmuştur. Çeşitli medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş, bazı şairler tarafından bu esere nazireler yazılmıştır. Hâriciyye nâzırı: Dışişleri bakanı anlamına gelmektedir. Önceleri Reisülküttablık adıyla anılırdı. 1836 yılında II. Mahmud’un reformları çerçevesinde Reisülküttâblık makamı “Umûr-ı Hâriciye Nezâreti”’ne dönüştürülünce Reisülküttâb ismi de değiştirilmiş ve “Hâriciye nâzırı”na çevrilmiştir. Kâfiye: İbn-i Hâcib’in Arapça cümle yapısını anlatan eseridir. Bu alanda en önemli eserlerdendir. Esere çeşitli şerhler de yapılmıştır. Çeşitli İslam ülkelerinde ve Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Mâliye muhâsebesi: Osmanlı maliyesinin en önemli dairelerinden birisidir. Başdefterdara bağlıydı. Önceleri Başmuhasebe kalemi adıyla anılmaktaydı. 1834-35 yılında ismi değiştirilerek Mâliye muhâsebesi adını almıştır. Kendisine bağlı alt şubeler ile birlikte devletin bütün gelir ve giderlerinin kontrolü bu dairede yapılır, maliyeye ait kanun ve nizamlar burada saklanırdı. Mâliye nâzırı:1838 tarihinde Hazine-i Âmire ve Mansure Hazinesinin birleştirilmesiyle oluşturulan Mâliye nezâretinin yöneticisidir. Osmanlı Hükümetlerinde malî işlerden sorumluydu. müşîr: Tanzimattan sonra oluşturulan müşirlik Osmanlı askerî rütbelerinin en yükseğidir. Günümüzde Mareşallik rütbesine eşdeğerdir. Önceleri askerlik haricinde, mülkiyede de kullanılmıştır. Mülkiyede vezirlik rütbesine denk gelmekteydi. Sonraları sadece askerlikte kullanılan bu rütbe 1934 yılında çıkarılan bir kanunla kaldırılmıştır. nişân-ı zîşân: Yaptığı yararlı bir iş nedeniyle bir kimseye devlet tarafından verilen resmi belge ile verilen madalya. rik‘a: Divani yazısından çıkmış bir yazı türüdür. Osmanlı bürokrasisi tarafından oluşturulmuştur. Hızlı yazı yazmaya uygun bir yazı çeşididir. Bâbıâlî rik‘ası adı verilen alt türü, 19. yüzyıl Osmanlı belgelerinde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Rik‘a yazısı daha ilk mekteplerde öğrencilere öğretilmekteydi. rü’ûs-ı hümâyûn: Vezir, beylerbeyi, timar ve zeamet sahiplerinin dışındaki bütün devlet hizmetleri ile hazine ve evkaftan maaş alan bütün devlet görevlilerinin tayin belgesidir. Ayrıca medreselerde eğitimini bitirip mülâzim olanlardan, yapılan sınav sonucunda başarılı olanlara verilen berata da rü’ûs adı verilirdi. rütbe-i sâlise ricâli: Rütbe, devlet görevlileri ve çeşitli hizmetleri dolayısıyla halktan bazılarına verilen payedir. Önceleri kişilere verilen rütbeler 1832-33 yılında bir nizama bağlanmıştır. Mülkiye için dört yüksek rütbe belirlenmiştir. Rütbe-i ulâ adı verilen ilk rütbe defterdarlık, sadaret kethüdalığı, reisülküttâblık gibi yüksek makamlar; Rütbe-i sâniye’de çavuşbaşılık, tersane eminliği, tophane eminliği; Rütbe-i sâlise beylikçilik, sadâret mektupçuluğu, âmedcilik gibi memuriyetler; Zecriye, cizye muhassıllıkları gibi görevliler rütbe-i râbi‘adan sayılmaktaydı. Daha sonra bunlara rütbe-i hâmise adıyla, Divan-ı hümâyun hocaları ve kalemlerin önde gelen halifeleri için beşinci bir rütbe daha ilave edilmiştir. siyâkat: Siyakat, Osmanlı bürokrasisinde, Maliye, Defterhane ve Vakıf işleri ile ilgili çeşitli dairelerde kullanılmış bir yazı türüdür. İlk olarak Irak’ta Abbasîler zamanında kullanıldığı zannedilmektedir. Selçuklular ve İlhanlılar tarafından da kullanılmış, sonra Osmanlı bürokrasisine girmiştir. Bu yazıda rakamlar kendine özel şekillerden oluşmaktadır. Dilinde de daha çok Farsça ibareler yoğun kullanıldığından okunması pek kolay 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler değildir. Öğrenimi özel çaba gerektirir. Bu nedenle taklit edilmesi çeşitli mali kayıplara yol açabilecek olan hazine kayıtları, makbuzlar, timar kayıtları, maaş ödemeleri gibi mali kayıtlar, timar, zeamet ve vakıf kayıtları vs. gibi belgelerin büyük bir kısmı bu yazı türünde yazılmıştır. sülüs: Aklâm-ı sitte adı verilen altı temel yazı türünden birisidir. Birçok yazı türü sülüsten türemiştir. Bu nedenle hat sanatı öğrenimi de önce bu yazı türünün talimiyle başlar. Çeşitli kitabeler, cami süslemeleri, mezar taşları vs. gibi görsel amacı öne çıkan güzel hat örnekleri bu yazı ile oluşturulmuştur. Sanat özelliğinin yanında Osmanlı bürokrasisinde de kullanılmıştır. şâkird: Talebe, çırak anlamına gelmektedir. Divan-ı Hümayun kalemleri , defterdarlığa ve tersane eminliğine bağlı kalemlere kâtip yetiştirmek üzere stajyer olarak istihdam edilen kâtip adayları şâkird olarak adlandırılmaktaydı. Bunların bir kısmı kadrolu idi. Belirli bir yetişme sürecinden sonra kâtip olurlardı. umûr-ı dâhiliye: Kelime olarak “iç işleri” anlamına gelmektedir. Osmanlı Devletinin iç işleri ile ilgili yazışmalar ve ilişkiler önceleri kısmen sadrıazamın yakın maiyetinden olan sadâret kethüdası ve ona bağlı bürokrasi tarafından yürütülmekteydi. II. Mahmud döneminde yapılan bürokratik reformlar sırasında Sadaret kethüdalığı ismi değiştirilerek Umûr-ı Mülkiye Nezareti adını almıştır. umûr-ı hâriciye: “Dış işleri” anlamına gelmektedir. Osmanlı Devletinin dış işleriyle ilgili yazışmaları önceleri re’isülküttâb ve ona bağlı bürolardaki kâtibler aracılığıyla yürütülmekteydi. 1836 yılında II. Mahmud tarafından ismi Umûr-ı Hâriciye Nezâreti’ne çevirilmiştir. Vehbî Tuhfesi: 18. Yüzyıl şairlerinden Sünbülzâde Mehmed Vehbî’nin eseridir. FarsçaTürkçe manzum bir lügattir. Yine manzum Arapça-Türkçe Nuhbe adında başka bir lügat kitabı daha vardır. zırâ‘: Dirsek ile orta parmak arasındaki uzunluğu gösteren bir ölçü birimidir. Buna arşın da denilmektedir. İki türü vardır. Bunlardan birincisi “Mimar zıra‘ı veya arşını”dır. Bunun değeri zamana göre değişir. Genellikle 0,758 m olarak kullanılmıştır. Diğeri ise “Çarşı zıra‘ı veya arşını”dır. Bunun değeri de yer ve zamana göre biraz değişiklik göstermekle birlikte ortalama 68 cm olarak kullanılmıştır. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Bağışlar lutfeden hazret-i Allah’ın yardımları, hiçbir şeye ve kimseye muhtaç olmayan Baki İlahın desteklemeleriyle; sırf dinin temellerinin kuvvetlendirilmesi, hazret-i Muhammed’in şeriati binası direklerinin sağlamlaştırılması amacıyla, kendisi kutsallığın delili olan en büyük hükümdar cenaplarının, padişahlara yakışır üstünlüğünün apaçık olduğu hükümdarlığı zamanında düzen ve nizam altına girmiş olan kara ve deniz Asakir-i Muntazama-i Şahane’sinin savaş ilimlerinde beceri kazanmaları konusuna bizzat, hilâfetin sığınağı olan padişahın iyilik eserleri gösteren bakışının ihalesi sarf edilmiş ve layık kılınmıştır. Herbir sınıf için türlü türlü okullar yapılmasına hızla başlanmış ve başlanmakta ise de, kılıç ile ikiz olan yüce kalemiye hizmetleri henüz bir kanun ve nizam altına sokulamamıştır. Şu durumda kalemlere alınmakta olan şakirtler sekiz on yaşına kadar okullarda yalnız Kur’an-ı Kerîm öğrenimi görerek bir hayli sülüs yazısı talimi yapmış, Arapça ve Farsça ile ilgili hiçbir şey görmemişlerdir. İçişleri ve Dışişlerinde kullanılacak kâtiplere göre öğrenilmesi çok önemli ve gerekli olan fen, matematik ilimleri ve coğrafya ilminin belki ismini bile işitmemişlerdir. Bunların kalemlerde de öğrenimi mümkün olmadığından, devam ettiği kalemin ilmi ne ise güç ve yeteneklerine göre onu öğrenmektedirler. Gerçi içlerinden bazı akıl sahipleri, kendi çabalarıyla kazandıklarına, İlahî vergi feyizlerinin eklenmesiyle, oldukça kâtip denilecek derecede liyakat kazanmakta iseler de, onlar da “nâdir olan 205 206 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II yok sayılır” sözüne uygun olarak, çoğu kalem ilminden başka ilim ve hünerden nasipsiz kalmakta olduklarından, ihtiyaç halinde yüce saltanat makamında istihdam edilmeye layıkıyla adam bulunamadığı açıktır. Bu nedenle, cihan hükümdarlığı ebede ulaşmış padişah zamanında kalemlerin kâtiplerinin böyle yolsuz ve düzensiz kalmaları, hükümdarlara yakışır yüceliğin zirvesi olan padişahın yanında uygun görülmemektedir. Onun ufukları kuşatan şefkat ve merhametlerinin gereği olarak, bu özel hayret konusu dahi şimdiye kadar, süreyya yıldızı gibi düzenli bir nizam şekli bulmuş olan, hükümdarların rağbet edilen eserlerine üstün bir ilâve olmak üzere, güzel bir zabt ve nizama bağlanması padişaha yakışır keramet gösteren mübârek hatırlarına aşikârdır. O şekilde, dünya hakimi olan padişahın emir ve ferman buyurmasıyla bu hayırlı işin düzenlenme şekli bu kez etraflıca değerlendirilerek şunların yapılması uygun görülmüştür: Babıali civarında bir geniş yer sağlanarak içine farz namazların edası için mescit şeklinde bir yer; Arapça, Farsça ve ileride Fransızca öğrenimi amacıyla yüz kadar şakirde yetecek altı adet, dershane, kitaphane, depo ve tahminen yüz kadar şakirdin gecelemelerine yetecek koğuş şeklinde bir yeri, yukarıda adı geçen Arapça ve Farsça hocalarına ve Fransızca öğretmenine, müdür efendiye ikamet etmesi ve dinlenmesi için odalar, sülüs, divanî, rik‘a ve siyakat hocalarına yazı talimi amacıyla uygun yerler, öğrenciler için dinlenmeye, kahve içmeye yeterli oda ve mutfak inşa ve tanzim edilmesi. Bu dershanelerin içinde hocalar için döşemeli yüksek birer yer ve karşılarına şakirtler için birbirinden yarımşar veya birer zira’ yüksekliğinde üç kat kavisli yapıda oturacak yerler ve her oturacak yerin önüne içi çekmeceli rahleler sağlanıp, tamamlanıp, alınacak şakirtlerin bulundukları hal ve yeteneklerine göre birinci, ikinci ve üçüncü sınıf itibarıyla oturtulmaksı. Bu okula aylık dört bin kuruş maaş ve üçüncü rütbeye sahip devlet adamlarından, rütbesine mahsus şanlı nişan ile tecrübeli ve davranışları düzgün olan bir müdür, ikişer bin kuruş maaşla ulemadan namuslu ve dinine bağlı ikişer kişi Arapça ve Farsça hocası ve bir adet uygun sülüs hocası ve Babıâli kalemlerinden iyi dîvânî ve rik‘a yazmaya ve oldukça güzel sanatlı yazı ilmine ve Defterdarlık’tan siyakat, dört işlem ve çarpma ve bölme türleri v.b. gibi şeylere gücü yeter birer efendi tayin edilerek Arapça hocaları “Emsile”’den başlayarak sonunda Kâfiye’ye; Farsça hocaları da Vehbî’nin Tuhfe’sinden Gülistân’a kadar cümle çeşitlerinden başka her gün ikişer ders verip, bu öğrenciler derslerini öğrendikten sonra boş durmayarak dîvânî, rik‘a ve bu arada da siyakat karalamaları yapmak ve rakam çalışmak gibi ilim ve fen öğrenimi ile meşgul olmaları. Bu mektebin öğrencilerinin sürekli, hareketlerine ve kendisine güvenilirliğine, mektebin adab ve nizamı şartlarına, yapılacak olan masraflarının güzel idaresiyle gereksiz tüketim ve israftan korunması konularına tam bir özen ve dikkatle nezaret etmek adı geçen müdürün üzerindeki memuriyetin gereğinden olması. Bu müdüre yardım etmek ve geceleri öğrencilerin koğuşunda gecelemek üzere beşer yüz kuruş maaş ile oldukça namuslu adamlar, beş yüz kuruş maaş ile bir kişi kahveci, iki yüz elli kuruş maaş ile bir kişi kapıcı, bu mektebi silip süpürmek, hoca ve öğrencilerin sokaktan alacakları bazı şeyleri getirmek için yüzer kuruş maaş ile yedi sekiz adet hizmetçi, yüz elli kuruş maaş ile bir aşcıbaşı ve yüz kuruş maaş ile bir kalfa ve altmış kuruş maaş ile iki[si] çırak olmak üzere dört adet aşcı tayin edilmesi. İlim ve fenne dair bu okula gerekli olan kitaplar ve çeşitli tarih hocalarının belirttikleri ve uygun gördükleri şekilde satın alınıp hocalara teslim ve ayrıntılarını bildirir, onların mühür ve imzalarıyla bir adet defteri yazılarak Divan-ı hümayun kalemine ve Maliye muhasebesine kayıt ile kütüphanede takım takım dolaplara konularak her birinin anahtarları hocaları elinde olarak bu kitapların yok olmaktan korunması amacıyla senede bir kez kaydıyla karşılaştırarak yoklanıp eksiği ortaya çıkarsa hocaların dikkatsizliğine yorularak zararı karşılattırılması. 207 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Şu anda Babıali ve Babı Defterî kalemlerinde mevcut olan şakirtler ile rical ve yüce saltanat hizmetçilerinden istekli olanların çocukları terbiye amacıyla bu mektebe sokulup orada hüner ve ilim tahsiline çabalayarak ileride kaderlerinin gereğine göre Babıâlî veya Bâb-ı defterî kalemlerinden hangisinde çalıştırılmasına elverişlilik kazanırlarsa hocalarının sınav ve seçiminden sonra Babıâlî kalemlerinde görevlendirilecek ise görevlendirileceği kalemin zabitleri ve bizzat Hariciye nazırı makamında bulunan saygıdeğer müşir paşa hazretlerinin huzurunda yapılacak sınavdan sonra o kalemde görevlendirilmesi. Bab-ı Defterî kalemlerinde de bu usul üzere Maliye nazırı müşiri olan paşa hazretleri huzurunda sınav ve uygulama yapılması. Bu okul Hariciye nezareti yüksek makamı ve Maliye aralarında bulunacağından bundan böyle, anılan okula şakird olmağa istekli olanlar bu iki nezaret taraflarına arzuhal sunulmasıyla aslı ve nesli, durumu ve itibarı anlaşıldıktan sonra verilecek tayin belgesiyle bu okula sokulması. Bu kalemlerden okula gidecek şakirtlerin kalemlerinden, kendileri için belirlenmiş olan maaşlarının zarar görmeden tamamen ödenmesi. Bâbıâlî ve Bâbı Defterî kalemlerinde şu durumda mevcut olan katipler ve şakirtler gereğinden fazladır. Üç beş sene dışarıdan adam alınmadığı halde bile işleri bozulmayacak derecelerde idare edilmesi mümkündür. Bu okulun talebeleri boş durmayarak ilim öğrenmeye ve beceri kazanmaya çalışıp çabalayacaklarından, dünyaya sırf iyiliği nasip olan padişah hazretlerinin korumasında, anılan yıllar zarfında okumuş ve yazmış, güzel yazı yazma ilmi ve diğer ilimleri oldukça öğrenmiş, bir çok adam yetişeceği meydanda olmakla bundan böyle anılan kalemlere dışarıdan hiç kimsenin çırak olarak girmesine onay verilmeyerek gerekli olan kâtipler bu okulda bulunan şakirtlerin yeteneklilerinden yazıldığı şekilde sınavla alınması. 2 A- Yukarıdaki metni Latin alfabesine çeviriniz. B- Metinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C- Metni bugünkü dile çeviriniz. 208 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİN 3 (BOA. Y.PRK.EŞA. nr. 43/35, s. 1-5) (Metin 3.1) 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 209 (Metin 3.2) 210 (Metin 3.3) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 211 (Metin 3.4) 212 (Metin 3.5) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler METİN 3 (BOA.Y.PRK.EŞA. nr. 43/35, s. 1-5) Sefâret-i Kübrâ-yı Saltanat-ı Seniyye-i Osmâniyye Paris İngilizlerin politikasında eser-i nısfet ve ulviyyet ve samîmiyet ve fütüvvet yokdur. Düvel-i sâ’ireye karşu tavr ve mu‘âmeleleri İngiltere’nin îcâbât-ı husûsiyye-i mevkı‘iyyesine ve menâfi‘-i ticâriyyesine göre menfa‘at-perestânedir. Şöyle ki, İngiltere adası her ne kadar vüs‘atli ise de hâvî olduğu nüfûsa yetişecek derecede mahsûl veremediğinden cebr noksan içün hâricden küllî erzâk celb ve tedârükile bi’lcümle ahâlînin nafakasını te’mîn lâzım geldiği gibi sanâyi‘in ta‘ammum ve tevessü‘ü hasebiyle fabrikaları dahi ihtiyâcât-ı dâhiliyyeden kat kat fazla emti‘a ve eşyâ i‘mâl ve istihzâr etmekte olduğundan bir yandan erzâk-ı ahâlînin noksânını ve sanâyi‘-i muhtelife-i milliyelerine lüzûmu olup da memleketin yetişdiremediği mevâdd-ı asliye-i ibtidâ’iyyeyi ehven sûretle tedârük etmek ve bir yandan da ma‘mûlât-ı sanâ‘iyyenin fazlasını kârile satup istifâde eylemek içün müstemlekâta ve mahreclere ihtiyâc mübrem ve azîmi vardır. Ve ta‘bîr-i âharla İngiltere’nin mâ-bihi’l-hayâtı müstemlekeler ve mahrec ticâretlerdir. Ahâlîsinin refâh ve sa‘âdet ve serveti ve hükûmetin bekā-yı kudret ve şevketi bunların vücûduyla kā’imdir. Hindistan’daki cihânın en zengin ve en cesîm bir kıt‘ası ellerinde olduğu ve sâ’ir taraflarda da daha büyük büyük müstemlekeleri bulunduğu hâlde esbâb-ı mütenevvi‘a-i ma‘lûmeden dolayı İngiltere adasının nüfûsu yevmen fe-yevmen tekessür eylediğinden ve ticâretin terakkīsi sebebiyle bir yandan yeni fabrikalar yapılup mahsûlât-ı sanâ‘iyyeleri de artdığından eski müstemlekeleri bile ihtiyâcât-ı mezkûre içün kifâyet edememekdedir. Kendüsünce mes’ele-i hayâtiyye olduğundan İngiltere’nin müstemlekâta ve serbestî-i ticâret husûsuna kemâl-i mertebe ehemmiyet vermesi ve te’mîn-i mürâselât ve münâkalâtına fevka’l-âde i‘tinâ eylemesi tabî‘îdir. Muhâfaza-i serbestî-i ticâret ve te’mîn-i münâkalâta â’id tedâbîr cümlesinden olarak hem her tarafı denizle muhât olan İngiltere memleketinin sevâhilini ve hem menâbi‘-i servet ve bâzârgâh-ı ticâretini ihtivâ eden müstemlekâtın ve bunlar ile münâkalâta hıdmet eden binlerce sefâyinin lede’l-hâce ta‘arruzât-ı hâriciyyeden masûniyyeti içün vakten mine’l-evkāt kendüsüyle muhâsamaya girişebilmeleri muhtemel olan devletlerin kuvve-i bahriyyelerine mu‘âdil donanma vücûda getürmüş ise de işbu donanmanın vazîfe-i mevdû‘asını tamâmıyla ve matlûb vechile îfâ edebilmesi başlıca geçid ve boğazların ya‘ni turuk-ı ticâret-i âleme hâkim nukāt-ı mühimme-i bahriyesinde elde bulunmasına tevakkuf etdiğinden İngilizler öteden berü bu mâddeye i‘tinâ ederek Cebelitârık, Malta ve Aden ve sâ’ir bir çok nukāt-ı mühimmeyi peyderpey zabt ve işgāl eylemişlerdir. /Metin 3.2/ Vâkı‘â İngilizlerin müstemleke ve mahrecleri ile olan yolları kesilüp ticâretleri sektedâr edilse bir kısım ahâlî ile mikdârı milyonlara bâliğ olan birçok halk ve amele içün aç kalup telef olmak tehlikesi muhakkakdır. İngiltere işbu hâl ve mevki‘-i mahsûsu iktizâsınca geçen yirmi sene zarfında âtîde arz olunacak iki sebebden dolayı telâş ve endîşeye düşmüş ve politika-i hâriciyyesinin fa‘âliyetini eskisine nisbeten artırmışdır. Esbâb-ı mezkûrenin birincisi Almanya ve Fransa ve İtalya ve Rusya’nın sanâyi‘-i dâhiliye ve gümrüklere müte‘allik nizâmâtı usûl-i himâyete tevfîkan bi’t-tashîh yüksek ta‘rifeler vaz‘ıyla emti‘a-i dâhiliyyelerinin sürümüne hıdmet ve İngiltere emti‘a ve eşyâsının duhûl ve revâcını tas‘îb etmeleri ve bundan nâşî İngiltere menâfi‘-i ticâriyyesine memâlik-i mezkûrede gereği gibi halel ve noksân tareyân eylemesi ve İngiltere sermâyedârânı ile erbâb-ı sanâyi‘ ve ticâretine bu yüzden terettüb eden zarardan dolayısıyla ve tabî‘atıyla İngiltere hükûmetinin dahi müte’essir olmasıdır. 213 214 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II İkincisi, Almanya ve Fransa’nın öteden berü sâhibi meşrû‘ ve musaddakı olmayan ve yâhûd sâhibleri olduğu hâlde İngiltere’nin bilâ-mâni‘ mâl ve emti‘a gönderüp satdığı ve ehven ve fâ’ideli sûretle İngiltere’nin zahîrece olan noksânını tedârük ve sanâyi‘in muhtâc olduğu mevâdd-ı ibtidâ’iyyeyi kezâlik ucuzca mübâya‘a edegeldiği ba‘zı mahalleri zabt ile müstemlekât hâline koymaları ve bi’t-tab‘ mahâl-i mezkûreyi kendi ma‘mûlât-ı sanâ‘iyye ve emti‘a-i milliyelerinin sürümüne tahsîs ederek usûl-i himâyeye muvâfık ta‘rifeler ile İngiltere ticâretine sedd eylemeleridir. Bu sûretle öteden berü İngiliz emti‘asının mahreci olan yerlerden bir çoğu milel-i sâ’ire ticâretine intikāl eylemişdir. Rusyalılar da Asya’dan tâ Çin’e kadar ilerüleyüp elde etdikleri ve yâhûd mıntıka-i nüfûzları altına aldıkları yerleri dahi ol vechile Rusya mahsûlâtı ve emti‘asıyla doldurup İngilizlerin ellerini kesmişlerdir. İngilizler de işte bu mahrûmiyet ve zararlara bedel cebr-i mâfât içün Mısır’dan bed’ ile gerüye doğru tâ Ümid Burnu’na kadar Amerika’nın dâhilen ticâretini münhasıran ellerine geçirmenin vesâ’ilini ve esbâbını tehyi’e ile iştigāle başlamışlardır. Ve bu teşebbüslerine karşu gelen olur ise çarpışmağı ve harbe duruşmağı kat‘iyen göze almışlardır. Hattâ bundan dört sene evvel Fransızların tâ şuraya gelişleri İngilizlerin işbu plânlarına halel verdiğinden ya‘ni önlerini kesüp ol taraflarca da rekābet ma‘nâsını tazammun etdiğinden ma‘lûm olduğu üzere âdetâ Fransa’ya ultimatom verüp az kaldı ki, harbe girişiyorlardı. El-hâsıl İngiliz ticâretine ve emti‘a ve eşyâsının revâcına ol vechile halel verdikleri ve sanâyi‘ husûsunda şiddetle rekābet etdikleri içün İngiltere, Almanya ve Fransa ve Rusya’nın aleyhindedir. /Metin 3.3/ Almanya ve Fransa ve Rusya devletleri ticâret ve sanâyi‘lerinin terakkīsi nisbetinde kuvve-i harbiyyelerini artdırmamış olsalar İngiltere şimdiye kadar anlara birer vesîle bulup i‘lân-ı harb eder. Ve teksîr ve tevsî‘-i müstemlekât etmelerine ve İngiltere ticâretini sektedâr eylemelerine müsâ‘ade etmezdi. Ya‘ni İngiltere’nin bunlara karşu sükûtu harbe duruşmak pek kolay işlerden olmamasından nâşîdir. Hattâ bundan birkaç sene evvel Amerika ve İspanya muhârebesinin zuhûrunda İngiltere devleti Amerika Cumhûriyetini kuvvetce kendisinden dûn gördüğünden Filipin ve Küba adalarında ba‘de’l-istilâ serbestî-i ticâret usûlünü vaz‘ edeceğini ta‘ahhüd etmeyecek olur ise fi‘len müdâhaleye ibtidâr ile mahâl-i mezkûrenin istîlâsına sükût etmeyeceğini Amerika hükûmetine anlatmış idi. Amerikalular o yolda ta‘ahhüdü diriğ etmedikleri içün İngiltere müdâhale etmedi. Ve ol sûretle işbu iki mühim cezîre bilâ-i‘tirâz Amerikalular yedine geçdi. İngiltere ile düvel-i sâ’ireden her kangısı yedinde her ne zamân bir mes’ele tekevvün eder ise ehemmiyetini takdîr ve ta‘yîn içün mes’elenin İngiltere müstemlekâtının a‘zamı olan Hindistan’ın yoluna veyâ Ümid Burnu veyâ Transval tarîkına ta‘alluku olup olmadığına bakılmalıdır. Eğer Hind yoluna ve yâhûd İngiltere’nin serbestî-i ticâretine ta‘alluku var ise İngiltere devletince hayât ve memât mâddesi demek olacağından mes’ele pek mühimdir. Ve o işde İngilterenin nükûl etmek ihtimâli yokdur. Harbi ve her fedâkârlığı göze aldırması ağleb ihtimâldir. Ammâ mes’elenin Hindistan’a ve Afrika’nın cihât-ı mebhûsesine â’idiyeti yoğise İngiltere hükûmeti i‘tilâf-cûyâne hareket eyler ki “Madagaskar” ve “Niger” ve “Tirnov” mes’eleleri bu kaziyyeye misâldir. Fi’l-hakīka İngiltere devleti bunlardan ilk ikisi içün Hind yoluna ta‘alluku olmadığı cihetle uzlaşmış ve üçüncünün dahi er geç tesviye-pezîr olacağı derkâr bulunmuşdur. Lâkin “Siyam” Hindistân’a tâbi‘ “Birmanya”’ya mülâsık olduğundan ve hıtta-ı Mısriyye ise hem Hindistân’ın ve hem de bir müddetden berü Hindistân gibi ehemmiyet kesb etmeğe başlayan Ümid Burnu ve “Trasval” tarîk birisinin mebde’i idüğinden İngiltere bu iki işde müsâ‘adekârâne davranmıyor. İngiltere’nin Devlet-i aliyye’ye karşu evvel ve âhir ittihâz etmiş olduğu politikaya gelince, yakīn vakitlere kadar İngilizler Devlet-i aliyye’yi Osmanlular’a ve müslimânlara muhabbet-i mahsûsalarından değil fakat Rusyaluların ol vakit Asya-yı Vustâ tarîkını tercîh etmeyüp Anadolu üzerinden ve bir de Süveyş cihetinden Hindistan’a doğru sarkacakları tahmîn olunmasından nâşî sahâbet ederdi. Ya‘ni mevkı‘an Rusya’nın bu hareke- 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler tine mâni‘ olmaları tabî‘î olan Osmânluları sıyânet eylemek Hindistan’ın ta‘arruzundan masûniyyetini te’mîn demek olacağı cihetle dolayısıyla yine kendi menfa‘atlerine hıdmet idi. Ve bir de İran’a giden İngiliz emti‘asının bir kısmı aksar turuk olan Trabzon ve Erzurum ve Bâyezîd yolundan sevk olunup bunun gayri İran’a transit içün Volga ve Ejderhan ve Bahr-i Hazar’dan geçerek giren Gazelî /Metin 3.4/ ve Vişest yolu ile Poti ve Küta’is ve Tiflis’den geçen ve bir kolu Bakû’den Tebrîz’e ve dîğer kolu dahi Bahr-i Hazar’dan İran sâhiline müntehî olan iki tarîk daha var ise de bu yollar hem dolaşık ve hem de Rusya yedinde olmak hasebiyle Rusya hükûmeti tarafından fazla transit resmi ve usûl-i himâyeye göre bir takım mevâni‘ ihdâsıyla İngiliz ticâretine sedd edilebileceğinden ve Osmanlular ise mu‘âhedât-ı ma‘lûme iktizâsınca öyle gümrük mu‘âmelâtında hürriyet hareketlerine mâlik olmadıklarından ve fazla olarak Trabzon yolu Erzurum ve Bâyezîd’den Tebrîz’e ve oradan Tahrân’a ve Tahrân’dan da Meşhed’e ve Meşhed’den Herât ve Merv’e müntehî olarak Merv ise Pişâver’in miftâhı mesâbesinde askerlik nokta-i nazarından fevka’l-âde ehemmiyetli bir mevki‘ idüğinden Rusya ile harb zuhûrunda mezkûr Trabzon yolundan sevkıyât-ı askeriyye icrâsı imkânını da görüyordu. Ve bir de saltanat-ı seniyye-i Osmâniyye hilâfet-i mukaddese-i İslâmiyyeyi câmi‘ olmağla ve İngiltere’nin Hindistan’da milyonlarca müslimân teba‘ası bulunmağla Devlet-i aliyye ile dost olarak hilâfet-i celîlenin nüfûz-ı âlîsinden oralarca istifâde etmeği de menfa‘atine muvâfık buluyordu. Rusya devleti ise ol vakitki politikası îcâbınca Şark tarafına fi’l-hakīka pek göz atmış ve İstanbul’a doğru ilerüleyüp Dersa‘âdet ve boğazları ele geçirmek emeline düşmüş olmasıyla İngilizler Devlet-i aliyyenin takviyesiyle Rusyalulara karşu bir sedd-i sedîd çekilmeyecek olur ise bunların cihângîrâne savletlerine karşu durulamayup Hindistan’ın elden gideceğini de mülâhaza eyliyorlardı. Ancak Rusyalular mu’ahharan Hind’e takarrüb içün Anadolu yoluna hasr-ı nazar etmeyerek Asya-yı Vustâ’daki hanlıkları birer birer istîlâ ile Herat tarîkını ihtiyâr edüp hayli de ilerüleyince İngilizlerin Anadolu’ya verdikleri ehemmiyet eski derecesinde kalmadığı gibi İstanbul’un Rusya tarafından zabtına veyâ bir devlet-i Hristiyâniyye’ye intikāline ve Bahr-i Sefîd ve Siyâh Boğızlarının mesdûdiyeti hakkındaki usûlün tagyîrine ve İngiliz menâfi‘-i ticâriyyesinin cârî olduğu Basra Körfezi taraflarına tahattîye tasaddî olunmayacağına dâ’ir Rusya Devleti tarafından 1877 târîhinde İngiltere Devleti’ne te’mînât-ı kaviyye verildiğinden ve Aleşkird ve Bâyezîd’den geçerek İran’a giden tarîk-ı ticâret-i mezkûru dahi Berlin Kongresinde Bâyezîd ve Aleşkird arâzîsiyle berâber Rusyalulara i‘âde etdirüp burasını da taht-ı te’mîne aldıklarından ve nihâyet Mısır’ı dahi ba‘zı usûl ve vukū‘ât-ı fevka’l-âde netîcesinde işgāl edüp Kanal yolunu dahi ellerine geçirdiklerinden Devlet-i aliyye’ye karşu politikalarını başkalaşdırdılar. Mısr’dan geriye doğru Ümid Burnu’na kadar Amerika’nın içerisini menâfi‘-i ticâriyye sâ’ikasıyla ele geçirmeye kalkışınca İngilizlerce üssü’l-harekâtları demek olan hıtta-i Mısriyye’de pâyidâr olmanın çârelerini aramak îcâb etmiş ve Devlet-i aliyyenin kuvvetli bir hâlde bulunur ise bir aralık İngilizleri hıtta-i Mısriyye’de görmek istemeyen bir devletle birleşüp mâl-ı magsûbunu talebe kıyâm etmesi muhtemelâtdan bulunmuş olmağla öyle bir tehlikeli hâlin sudûru imkânı kalmak içün Devlet-i aliyyenin kuvvet ve kudretinin azalması ve binâ’en-aleyh memâlik-i şâhânenin İstanbul’a ve boğazlara ve Anadolu’nun Hind yolunun selâmetine ta‘alluk eden cihetlerine dokunulmamak şartıyla göçülmesini menfa‘at politikasına muvâfık görmeğe başlamışlardır. Ve bu politika iktizâsından olarak Arabistan ve Necd taraflarının ve hıtta-i Hicâziyyenin ale’t-tedrîc taht-ı hükûmet-i seniyyeden çıkması ve hilâfet-i mukaddese-i İslâmiyyenin İngiltere’nin uzakdan nüfûzuna tâbi‘ olacak şürefâ eline geçmesi ve bi’l-âhire Arabistan ve Necd ve Irak taraflarının İngiliz himâyesi /Metin 3.5/ altında Aden ve filân gibi müstemleke hâline girmesi içün mâhirâne entrikalar çevirmekde oldukları kırâ’et-i ahvâl ve ba‘zı ihbârât ile anlaşılmaktadır. 215 216 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Havâlî-i mezkûreyi ol sûretle Devlet-i aliyyeden ayırmak istemelerinin başkaca mühim bir sebeb-i mâlî ve ticârîsi dahi vardır. Şöyle ki: Necd ve Arabistan ve Irak tarafları el-yevm pek nemâdâr değiller ise de İngilizler oralarını kendi hükm ve nüfûzları altına alınca zann ve iddi‘âlarına göre usûl-i cedîde-i fenniye üzere menâbi‘-i servet-i tabi‘iyye-i memleketi ya‘ni birçok ma‘denleri ve zift ve gaz göllerini işledüp ve kanallar ve burgulu kuyular ile sular getürüp arazîyi saky u irvâ ile zirâ‘ati ta‘mîm ve vapurlar ve demiryollar ile mu‘âmelât ve münâkālât-ı ticâriyyeyi teshîl ve emniyyet ve inzibât-ı memleketi istikmâl edeceklerini ve bu sûretle mahâl-i mezkûrenin servet-i tabî‘iyyesinden İngiliz sermâyedârlarını ve erbâb-ı sa‘y ü amelini istifâde etdirmekle berâber ahâlîsinin de memleketin i‘mârından ve terakkiyâtından dolayı kazançları ve irâdları artmağla ihtiyâcları tenevvü‘ ve tekessür edeceğini ve kazandıkları fazla paralar ile yine İngiltere’de yapılan birçok emti‘a ve eşyâyı iştirâ eyleyeceklerini ve’l-hâsıl İngiliz milletinin iki sûretle ya‘ni hem memleketi ol sûretle işletmekle ve hem de İngiltere emti‘asını satmak ile mütemetti‘ ve müstefîd olacaklarını hisâb eyliyorlar. İngilizlerin Ermenilerin âmâl ve temenniyâtlarını tervîc ve anları sahâbet yolunda bir politika tutmalarının da sebebine gelince bir Ermenistân mes’elesi îcâd ve ihdâs olunup Avrupa karârıyla Rusya hudûdu civârında bir Ermeni emâreti veyâ vilâyet-i mümtâzesi teşekkül edecek olur ise Rusya Ermenilerinin dahi hissiyât-ı milliyeleri galeyâna gelerek vilâyet veyâ emâret-i mezkûreye iltihâk etmek isteyecekleri ve buna muvaffak olamasalar bile Rusya hükûmetini az çok iz‘âc ve işgāl eylecekleri ve bir gün olup Hindistân veyâ aksâyı Şark veyâ sâ’ir bir tarafa â’id bir işden dolayı Rusya ile İngiltere’nin arasında bir harb zuhûr etdiği takdîrde zâten İngiltere’nin minnetdârı ve çerâğ-ı hâssı olacak olan işbu Ermeni emâret veyâ vilâyet-i mümtâzesinin Rusya Ermenileriyle berâber ayaklanarak Rusya ordularından bir ikisini olsun orada işgāl etmekle tahfîf-i bâr sûretinde İngilizlere hıdmet edecekleri ve’l-hâsıl Ermenilerin ol sûretle Rusya’nın cenâhında müz‘ic dâ’imî bir çıban olacakları mülâhazasıdır. Ammâ bu makāsıdın husûlü uğurunda birçok kan dökülecekmiş ve birçok Ermeni telef olacakmış buralarını düşünmek İngiliz diplomatlarının kâr ve vazîfesi ve âdeti değildir. İngiltere menâfi‘ini tervîc içün câ’iz ve mübâh olmayan şey yokdur. Kātıbe-i ahvâlde emr ü fermân velî-ni‘met-i bî-minnetimiz pâdişâhımız şevketlü efendimiz hazretlerinindir. Fî 8 Cemâziye’l-evvel sene [1]321 ve fî 22 Temmuz sene [1]319. Abd-i memlûk-i şehriyârî ma‘a Bern, Bürüksel ve Paris Sefîr-i Kebîri İmza: Sâlih Metne Âit Sözlük a‘zam: abd: agleb: âhar: ahvâl: aksâ: alâ: âmâl: amel: Çok büyük. En büyük. Daha büyük. Kul, köle, Allah’ın kulu. Mahluk, insan. Hizmetçi. Daha galib. Çok kerre, ekseriya. Çoğu. Gayrı, başkası. Diğeri. Haller. Durumlar. Oluşlar. En uzak. En son. Nihayet. Irak. Üstünde, üzere. Emeller. Arzular. Gayeler. Dilekler. İstekler. İş. Çalışma. Bir emri veya vazifeyi yerine getirme. Kâr, iş işleme. Dini bir emri yerine getirme, tatbik etme. İtaat. İbâdet. amele: Âmiller. Amel edenler. Irgat, işçi. Asya-yı Vustâ: Orta Asya. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler âtî: azîm: ba‘de: bâr: bâzârgâh: bed’: bekā: Önde. Aşağıda. Sonra. Vâki olan. Gelecek zaman. Büyük. Yüce. Çok ileri. Sonra. Yük. Zahmet. Eziyet. Sıkıntı. Pazar yeri. İlk, başlangıç. Başlama, başlayış, ilk. Devamlılık. Evvelki hâl üzere kalma. Sürekli ve sâbit olma. Bâki olmak. Ebedîlik bi’l-âhire: Sonra, daha sonra. bi’t-tab‘: Tabiatıyla, doğal olarak. bilâ-mânî‘: Engelsiz. Özürsüz. bî-minnet: Kimseye minneti, şükür borcu olmayan. cebr-i mâfât: Kaybedilen bir şeyin yerine başka bir şey bularak, onunla avunma. cebr-i noksân: Noksanı, eksiği tamamlama. cedîd: Yeni, kullanılmamış. cesîm: İri vücudlu. Önemli. Büyük. cihât: Cihetler, taraflar, yönler. çerâğ-ı hâss: Özel yetiştirme, talebe. derkâr: Mâlum, âşikâre olan. İçinde olan. İçte bulunan. duhûl: İçeri girme. İçeri dahil oluş. dûn: Aşağı, alçak. Kolay. Zayıf. Gölgeli. Aşağılık. Altta, aşağıda. düvel: Devletler. ehven: Daha aşağı. Daha ucuz. Bayağı. Adi. Zararı az olan. En zararsız. el-yevm: Bugün. Hâlâ emâret: Emirlik. Bir emir veya bey veya prensin idaresinde olan memleket. emti‘a: Ticaret malları. esbâb: Sebebler. Bir şeye vâsıta olanlar. Sebeb olanlar. fevka’l-âde: Olağanüstü. Ayrıca, hususi surette. Bilinenlerin üstünde. fütüvvet: Yiğitlik. Cömertlik. Lütuf ve ihsankârlık. Kerem haseb: Dolayı, cihetiyle, gereğince. hasr: Bir şeyin içine alma. Yalnız bir şeye mahsus kılma. Bir çember içine almak. Askerle etrafını kuşatmak. Sıkıştırma. Kısaltma. Vakfetmek. Zaman ayırmak. hâvî: İçine alan, ihtiva eden, kaplayan. Biriktirici. Kuşatan. hıtta: Diyar, ülke, memleket. husûl: Hasıl olma. Meydana gelmek. Üremek, türemek. i‘tilâf-cûyâne: Anlaşma arayıcı tarzda, Uzlaşma yolu arar şekilde. ibtidâ’î: Başlangıca ait, en önce olarak. İlk, evvelâ. Ham, işlenmemiş. ibtidâr: Bir işe sür’atle başlama. îcâbât: İcablar. Gerekenler. ihdâs: Yeniden bir şey yapmak. Ortaya koymak. Meydana koymak. iktizâ: Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. iltihâk: Karışmak. Katılmak. Yetişmek. Bitişmek. inzibât: Asayiş, düzen ve rahatlık. Umumi emniyetin iyi ve yolunda olması. Sağlamlaşmak. Polis vazifesini gören asker, ordu mensubu. îrâd: Getirmek. Söylemek. Gelir. Kazanç. Bir mal veya mülkün getirdiği kazanç. irvâ: Bolca sulamak. Suya kandırmak. Birisine hadis veya şiir rivayet ettirmek. 217 218 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II istihzâr: Huzura gelme, hazır etme, huzura dâvet etme. Hazırlama, bir şeyi hatıra getirme. iştigāl: Bir iş işlemek. Uğraşmak. Çalışmak. Meşgul olmak. iştirâ: Satın almak. Mübayaa etmek. ittihâz: Edinmek. Kabullenmek. “Öyle” diye bakmak. Kabul etmek. iz‘âc: Rahatsız etmek. Bunaltmak. Yerinden koparıp ayırmak. kā’im: Ayakta duran. Mevcut. Baki. kâr: İş. Güç. Amel. Fiil. Kazanç. kātıbe: Hepsi, tamamı. Bütün hâllerde. kaziyye: Hüküm. Bir hükmü ifâde eden kelâm. Karar. Fikir. İfâde. Hak veya bâtıl mâna ifade eden söz. Hükmeylemek. Hükümet. kırâ’et: Okuma. Düzgün ve çabuk okuma. Okuma kitabı. kifâyet: Lüzumlu kadar olmak. Yetişmek. Bir işe yetecek kadar olmak. İktidar. Liyâkat. Yararlık. kuvve-i bahriyye: Deniz kuvvetleri. küllî: Umumi, bütün. Çok, ziyade, fazla. lede’l-hâce: İhtiyaç görüldüğü zaman. İhtiyaç anında. ma‘mûlât: İmal edilmiş, yapılmış şeyler. Makine veya elle işlenmiş eşya. mâ-bihi’l-hayât: Yaşamaya sebep olan, hayata vesile olan. magsûb: Zorla ve cebren alınmış. Gasbolunmuş. mahrec: Çıkacak yer. Ses ve harflerin ağızdan çıktıkları yer. Payda. Özel bir meslek için adam yetiştirmeğe mahsus mekteb ve dâire. Mevleviyet. Dahilde çıkarılan mahsulât ve emtianın sarfı için dış ülkede bulunan mahal. makāsıd: Maksadlar, istekler, gayeler. Niyetler. masûn: Korunan, mahfuz, emin, muhafaza olunan. Sâlim, sağlam. matlûb: İstek, istenilen şey. Alacak. Ödünç verilmiş. mebde’: Baş taraf. Başlangıç. Başlama. Kaynak. Kök. Temel. Esas. mebhûs: Bahsolunan. Bahsolunmuş. Evvelce bahsi geçmiş. memâlik: Memleketler. Memâlik-i Şâhâne: Osmanlı ülkeleri. Osmanlı toprakları. memât: Ölüm. Ahirete göç etmek. memlûk: Köle. Kul. Esir. Hizmetkâr. menâbi‘: Kaynaklar. Pınarlar. Her şeyin zâhir olduğu yerler. menâfî‘: Menfaatler. Faydalar. mesâbe: Derece. Menzile. Rütbe. Sevab yeri. mesdûd: Seddedilmiş. Kapatılmış. Hududlanmış. mevâdd: Uzayda, boşlukta yer kaplayan varlıklar. Maddeler. Cisimler. Kısımlar. Kanunlar. Kaideler. İşler. Hususlar. mevâni‘: Mâni’ler. Engeller. Mâni olanlar. mevdu‘a: Emanet bırakılmış, tevdi olunmuş. miftâh: Açan âlet. Anahtar. Kilidleri açan anahtar. mu‘âdil: Müsâvi, eşit, denk. mu‘âhede: Karşılıklı yeminleşme, anlaşma. Devletler arasında andlaşma. mu‘ahhar: Sonraya bırakılmış, te’hir edilmiş, geriye bırakılmış. Sonradan. muhâsama: Muhalefet. İki taraf arasındaki düşmanlık. Birbiri ile çekişmek. Birbirine husumet etmek. muhât: İhâta olunmuş. Etrafı çevrilmiş. Etrafı kuşatılan. Bir şey içinde bulunan. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler musaddak: mübâh: mübâya‘a: mübrem: mülâhaza: mülâsık: münâkalât: münhasır: müntehî: mürâselât: müstefîd: müstemleke: müte‘allık: müte’essir: mütemetti‘: mütenevvi‘: müz‘ic: nâşî: nemâdâr: nısfet: nizâm: nukāt: nükûl: pezîr: revâc: sa‘y: sâ’ika: sahâbet: saky: sefâyin: sektedâr: sevâhil: sıyânet: sudûr: sükūt: şehriyâr: şevket: şürefâ: Doğruluğu tasdik edilmiş. Sadakati ve doğruluğu tanınmış, isbat edilmiş olan. Yapılmasında sevab ve günah olmayan şey. Satın almak. Pazarlıkla bir şeyin değerini verip almak. Kaçınılmaz olan. Vazgeçilmez olan. Acele yapılması lüzumlu bulunan. Elzem. Mütâlaa. Dikkatle bakmak. İyice düşünüp bir işin hakikatını tetkik etmek. Tefekkür, düşünce. İltisaklı. Bitişik. Yapışık. Yanyana bulunan. Nakiller. Nakil işleri. Ulaştırma işleri. Yalnız bir kimseye veya bir şeye mahsus olan. Belli bir sınır içinde kalıp dışarı çıkmayan, inhisar eden, her yanı çevrili. Sona eren. Son. Bir şeyi tamamlayan. Biten. Mektuplaşmalar. Resmi mektuplar. İstifade eden, fayda gören, faydalanan. Başka bir devletin idaresi altında bulunan memleket. Sömürge. Alâkalı. İlişkin. Bir yere bağlı, bir şeye mensup. Te’sir altında kalmış. Acımış yahut sevinmiş. Hissiyatına dokunmuş. Üzüntülü. Menfaatlenmiş, faydalanmış. Kazanan, kâr eden. Çeşit çeşit, muhtelif, çeşitli, değişik, türlü türlü. Usandıran, rahatsız eden, bunaltan. Neş’et eden, yeniden vücuda gelen, yetişen, yetişmiş. Dolayı, ötürü, sebebiyle. Çoğalan, ziyadeleşen. Artan, büyüyen. İnsaf. Haklılık. Bir şeyin yarısını almak. Hakkaniyet. Sıra, dizi, düzen. Dizilmiş olan şey, sıralanmış. İcaba göre yapılan kanun. Noktalar. Vazgeçme, geri dönme, cayma. Kabul eden, olan, olabilen. “Söz dinleyici, emir tutan” mânasında birleşik kelimeler yapılır. Sürüm. Kıymet, değer, geçerlik, makbuliyet. Çalışma, Çalışıp çabalama. Gayret sarfetme. Bir amaca ulaşmak için elden geleni yapma. Cür’et etme. Ziyaret etme. Yıldırım. Ölüm, mevt. Nüzul ateşi. Semadan gelen şiddetli ses. Sâhip olma, sahip çıkma. Sohbetinde bulunmuş olma. Yardım etme, koruma, arka olma. Sulamak. Su içirmek. Bedende su toplamak. Gemiler. Susan, sesini kesen. Zarara uğramış olan. Aheng ve düzeni bozulmuş. Sahiller, yalılar. Deniz veya ırmak kenarları. Koruma veya korunma. Himaye veya muhafaza. Olma, meydana gelme. Sâdır olma. Susma. Konuşmama. Hükümdar, padişah. Kudret ve kuvvetten doğma haşmet. Padişaha mahsus heybet ve saltanat. Şerifler. Hazret-i Hüseyin vasıtasiyle Peygamber soyundan gelenler. Şerefliler. 219 220 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ta‘alluk: ta‘ammüm: ta‘arruzât: Bağlılık. Münasebet. Alâkalı oluş. Ait olma. Dünya alâkası. Sevme. Genelleşme. Umumi olma. Şiddetle saldırmalar. Düşmana hücum etmeler. Sataşma, ilişmeler. ta‘mîm: Umumileştirme. Herkese bildirme. tahattî: Bir şeyi atlayıp geçmek. Sınırı aşmak. Saldırış. tahfîf: Hafifletme, yükünü azaltma. Kolaylaştırma. taht: Alt. Aşağı. takarrub: Yakınlaşma. tareyân: Oluverme, geliverme, birdenbire çıkma. tarîk: Yol. Tarz, usûl. Vâsıta. Meslek. tas‘îb: Güçleştirmek. tasaddî: Bir işe başlamak. Taarruz etmek. Yüz döndürmek. Tesadüf etmek. Vuku bulmak. tashîh: Daha iyi ve daha doğru hale getirmek. Düzeltmek. Hastanın ağrı ve acısını ilâçla gidermek. tazammun: İhtiva etmek. İçine almak. İçinde başka şeyleri içermek. Muhit olmak. Tazmini kabul etmek. Kefil olmak. te’mîn: Güvenlik, emniyet hissi vermek. Sağlamlaştırma, şüphe bırakmama. Sağlamak. Elde etme. Kesin vaadde bulunmak. tedâbîr: Tedbirler, çareler. tedrîc: Azar azar, derece derece ilerlemek. Birisini bir şeye yavaş yavaş vardırmak. Sıkıştırmak suretiyle çok güçsüz hâle koymak. tehyi’e: Hazırlama, hazırlanma. tekessür: Çoğalmak. Kesretli olmak. Adet miktarına adet ilâve olmak. tekevvün: Vücuda gelmek. Meydana geliş. Şekillenmek. Var olmak. teksîr: Çoğaltmak, artırmak, çoğaltılmak. telef: Yok olmak. Ölmek. Zâyi olmak. Boş yere harcamak. tenevvü‘: Çeşitlenmek, çeşit çeşit olmak. terakkī: İlerleme. Yukarı çıkma, yükselme. Artma, çoğalma. Bilgi ve medeniyetçe yükseliş. terettüb: Sıralanmak. Gerekmek. Lâzım gelmek. Netice olarak çıkmak. Meydana gelmek. tervîc: Değerini arttırmak. Uygun karşılamak. Kabul ettirip, geçerli kılmak. teshîl: Kolaylaştırma. Zorluğa âit şeyleri kaldırma. tesviye: Seviyelendirme. Düzleme. Beraber etme. İki şeyi müsavi etme. Bir sonuca bağlama. tevakkuf: Durma. Eğlenip kalma. Duraklama. tevessü‘: Genişleme, yayılma. Vüs’at bulma. tevfîk: Uygun düşürme. Uydurma, uygun hâle getirme. Allah’ın kuluna yardım etmesi. tevsî‘: Genişletme. Bollaştırma. turuk: Yollar, tarikler. Meslekler. Usuller. ulviyet: Ulvilik, yücelik, yükseklik, ululuk. üssü’l-harekât: Askerî harekâtın başlangıcına esas olan yer. vâkı‘â: Gerçi, her ne kadar ... ise de. vakten mine’l-evkāt: Herhangi bir vakitte. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler vaz‘: Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. Nimet veren. Nimeti muhafaza edip ihsan eden. Vesileler. Sebebler. velî-ni‘met: vesâ’il: vilâyet-i mümtâze: vukū‘ât: Vak’alar, hâdiseler. Kavga. Yaralama gibi polisi alâkalandıran hâdise. Normal dışında olan hâdiseler. vüs‘at: Genişlik. Bolluk. Fırsat. Kuvvet, güç. Varlık, zenginlik. yevmen fe-yevmen: Günden güne, gittikçe. zahîre: Anbarda saklanan yiyecek, hububat. Azık. zift: Petrol. kara sakız, katrandan çıkarılan, kolay kınlan, az sıcakta eriyen katı, siyah, parlak bir madde olup en çok gemi kalafatında kullanılır. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi İngilizlerin politikasında insaf, yücelik, samimiyet ve mertliğin eseri yoktur. Diğer devletlere karşı tavır ve davranışları, İngiltere’nin özel konumunun gereklerine ve ticarî menfaatlerine göre faydacı özelliktedir. Şöyle ki, İngiltere adası her ne kadar geniş ise de sahip olduğu nüfusa yetecek derecede ürün veremediğinden eksiğini tamamlamak için dışarıdan çok miktarda yiyecek almak suretiyle tüm halkın geçimini sağlaması gerekir. Sanayiin gelişip yayılması sebebiyle, fabrikaları, iç tüketimden kat kat fazla mal ve eşya üretmekte olduğundan, bir taraftan halkın yiyecek eksiğini gidermek ve millî sanayilerine gerekli olup ülkenin yetiştiremediği hammaddeyi daha ucuza sağlamak, diğer taraftan da sanayi ürünlerinin fazlasını kâr ile satıp yararlanmak için sömürgeler ve dış pazarlara kaçınılmaz olarak çok büyük ihtiyacı vardır. Bşka bir deyişle, İngiltere’yi hayatta tutan sömürgeler ve dış pazarlardır. Halkının refah, mutluluk ve serveti, hükümetin güç ve kudretinin devamı bunların varlığıyla mümkündür. Hindistan gibi dünyanın en zengin ve en büyük kıtası ellerinde olduğu, diğer taraflarda da daha büyük sömürgeleri olduğu hâlde bilinen çeşitli nedenlerden dolayı İngiltere adasının nüfusu gittikçe arttığından, ticaretin ilerlemesi sebebiyle bir yandan yeni fabrikalar yapılıp, sanayi ürünleri de arttığından eski sömürgeleri bile bu ihtiyaçlar için yeterli gelememektedir. Kendisine göre hayati mesele olduğundan İngiltere’nin sömürgelere ve ticaret serbestisi konusuna büyük önem vermesi, ulaşım ve nakliyatın güvenliğine olağanüstü özen göstermesi doğaldır. Ticaret serbestisinin korunması ve ulaşımın güvenliğine ait önlemlerden olarak hem her tarafı denizle çevrili olan İngiltere ülkesinin sahillerini, hem servet kaynakları ve ticarî pazarı olan sömürgelerin ve bunlarla ulaşıma hizmet eden binlerce geminin ihtiyaç halinde dış saldırılardan korunması için herhangi bir zamanda kendisiyle çekişmeye girişebilmeleri muhtemel olan devletlerin deniz kuvvetlerine denk donanma oluşturmuş ise de bu donanmanın kendisine verilen görevi tamamıyla ve istenen şekilde yerine getirebilmesi başlıca geçit ve boğazların yani dünya ticaret yollarına hâkim önemli deniz noktalarının da elinde bulunmasına bağlı olduğundan İngilizler eskiden beri bu konuya önem vererek Cebelitarık, Malta, Aden vs. birçok önemli noktayı parça parça ele geçirip işgal etmişlerdir. Gerçi İngilizlerin sömürge ve dış pazarları ile olan yolları kesilip, ticaretleri zarara uğratılsa bir kısım halk ile sayısı milyonlara ulaşan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. İngiltere bu durum ve özel konumu gereğince geçen yirmi yıl süresince, ileride anlatılacak iki nedenden dolayı telaşa ve endişeye düşmüş ve dış politika faaliyetini eskisine 221 222 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II oranla artırmıştır. Bu nedenlardan birincisi: Almanya, Fransa, İtalya ve Rusya iç sanayii ve gümrük nizamlarını koruma usulüne uygun olarak değiştirmiş, yüksek tarifeler koymuş, böylece kendi mallarının sürümünün artmasına hizmet etmişlerdir. İngiltere mallarının girmesini ve sürümünü güçleştirmeleri, bundan dolayı bu ülkelerdeki İngiltere ticarî çıkarlarına zarar vermiş, İngiltere’nin sermaye sahipleri ile sanayi ve ticaret erbabına bu yüzden gelen zarardan doğal olarak İngiltere hükümeti de etkilenmiştir. İkincisi: Almanya ve Fransa’nın öteden beri meşru ve onaylanmış sahibi olmayan veya sahipleri olmasına rağmen İngiltere’nin engelsizce mal ve eşya gönderip sattığı, İngiltere’nin tahıl eksiğini daha ucuz ve yararlı şekilde sağladığı, sanayiin ihtiyacı olan hammaddeyi yine ucuzca alageldiği bazı yerleri ele geçirerek sömürgeleştirmişler, doğal olarak buraları kendi sanayi ürünleri ve millî mallarının sürümüne ayırarak koruma usulüne uygun tarifeler koyarak İngiltere ticaretine kapatmışlardır. Bu şekilde, öteden beri İngiliz mallarının dış pazarı olan yerlerden bir çoğu başka milletlerin ticaret alanı haline gelmiştir. Ruslar da Asya’dan ta Çin’e kadar ilerleyip, elde ettikleri veya nüfuzları altına aldıkları yerleri de o şekilde Rus mal ve ürünleriyle doldurup İngilizlerin ellerini kesmişlerdir. İngilizler de işte bu mahrumiyet ve zararlara avunma bedeli olarak Mısır’dan başlayarak geriye doğru ta Ümit Burnu’na kadar Afrika’nın iç ticaretini tek başlarına ellerine geçirmenin vesilelerini hazırlamakla meşgul olmaya başlamışlardır. Bu girişimlerine karşı gelen olursa çarpışmayı ve savaşa girişmeyi kesinlikle göze almışlardır. Hatta bundan dört yıl önce Fransızların Faşuda’ya gelişleri İngilizlerin bu plânlarını bozduğundan, yani önlerini kesip o taraflarda da rekabet anlamını içerdiğinden, bilindiği üzere âdetâ Fransa’ya ültimatom verip az kaldı ki savaşa tutuşuyorlardı. Kısacası İngiltere, İngiliz ticaretine ve ticari mal ve eşyasının sürümüne öyle zarar verdikleri sanayi konusunda şiddetle rekabet ettikleri için Almanya, Fransa ve Rusya’nın karşısındadır. Almanya, Fransa ve Rusya devletleri ticaret ve sanayilerinin ilerlemesi oranında savaş güçlerini artırmamış olsalar, İngiltere şimdiye kadar onlara birer bahane bulup savaş ilan eder, sömürgelerinin çoğaltılması ve genişletilmesine, İngiltere’nin ticaretini bozmalarına izin vermezdi. Yani İngiltere’nin bunlara karşı susması, savaşa girişmenin çok kolay işlerden olmaması nedeniyledir. Hatta bundan birkaç sene önce Amerika-İspanya savaşı ortaya çıktığında İngiltere Devleti, Amerika Cumhuriyeti’ni güç bakımından kendisinden aşağıda gördüğünden, Filipin ve Küba adalarını istiladan sonra ticaret serbestisi usulünü uygulayacağını taahhüt etmeyecek olursa fiilen müdahaleye başlamakla, buraların istilasına sessiz kalmayacağını Amerika hükümetine anlatmıştı. Amerikalılar güvenceyi esirgemedikleri için İngiltere müdahale etmedi. O şekilde bu iki ada itirazsız Amerikalıların eline geçti. İngiltere ile başka devletlerden herhangisi arasında ne zaman bir mesele olursa, önemini belirlemek için meselenin İngiltere sömürgelerinin en büyüğü olan Hindistan yoluna veya Ümit Burnu veya Transaval yoluyla ilgisi olup olmadığına bakılmalıdır. Eğer Hint yolu veya İngiltere’nin ticaret serbestisiyle bir ilişkisi varsa İngiltere Devleti’ne göre ölüm kalım meselesi demek olacağından mesele çok önemlidir. Ve o işten İngiltere’nin vazgeçme ihtimali yoktur. Savaşı ve her fedakârlığı göze alması kuvvetle muhtemeldir. Fakat mesele Hindistan ve Afrika’nın anılan yerleri ile ilgili değilse İngiltere hükümeti uzlaşmacı şekilde hareket eder ki, “Madagaskar”, “Niger” ve “Ternov” meseleleri bu düşünceye birer örnektir. Gerçekte İngiltere Devleti bunlardan ilk ikisi için Hint yoluyla ilişkisi olmadığından uzlaşmış, üçüncüsünün de er geç sonuca bağlanacağı açığa çıkmıştır. Ancak “Siyam” Hindistan’a bağlı “Birmanya”’ya bitişik olduğundan, Mısır bölgesi ise hem Hindistan’ın hem de bir süredir Hindistan gibi önem kazanmaya başlayan Ümit Burnu ve “Transaval” karayolunun başlangıcı olduğundan İngiltere bu iki işte uzlaşmacı davranmıyor. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ne karşı önce ve sonra uygulamış olduğu politikaya gelince, yakın zamanlara kadar İngilizler Osmanlı Devleti’ni Osmanlılara ve Müslümanlara özel sevgilerinden değil Rusların o zaman Ortaasya yolunu tercih etmeyip Anadolu üzerinden ve bir de Süveyş yönünden Hindistan’a doğru sarkacakları tahmin ettiklerinden arka çıkarlardı. Yani mevki olarak bu hareketine engel olmaları doğal olan Osmanlıları koruman, Hindistan’ın da saldırıdan korunmasını sağlamak demek olacağından, dolayısıyla yine kendi çıkarlarına hizmet idi. Bir de İran’a giden İngiliz mallarının bir kısmı en kısa yol olan Trabzon, Erzurum, Doğubeyazıt yolundan sevkedilirdi. Bundan başka İran’a transit için Volga, Ejderhan ve Hazar Denizi’nden geçerek giden Anzeli ve Vişest yolu ile Poti, Kütais ve Tiflis’ten geçen ve bir kolu Bakü’den Tebriz’e ve diğer kolu da Hazar Denizi’nden İran sahilinde biten iki yol daha varsa da, bu yollar hem dolaşık hem de Rusya’nın elinde olduğu için Rusya hükümeti tarafından fazla transit resmi ve koruma usulüne göre bir takım engeller çıkarılmasıyla İngiliz ticaretine kapanabilecekti. Osmanlılar ise bilinen anlaşma gereğince öyle gümrük uygulamalarında özgürlük hareketlerine sahip değildi. Hatta Trabzın yolu, Erzurum, Doğubeyazıt’tan Tebriz’e oradan Tahran’a, Tahran’dan Meşhed’e, Meşhed’den Herat ve Merv’e ulaştığı için; Merv ise Pişaver’in anahtarı derecesinde, askerlik bakımından olağanüstü önemli bir mevki olduğundan, Rusya ile bir savaş ortaya çıktığında İngiltere bu Trabzon yolundan askeri sevkiyat yapılması imkanını da görüyordu. Bir de Osmanlı saltanatı kutsal İslâm halifeliğini bünyesinde toplamış olmakla, İngiltere’nin de Hindistan’da milyonlarca müslüman tebaası olduğu için Osmanlı Devleti ile dost olarak yüce hilâfetin yüksek nüfuzundan oralarda yararlanmayı da çıkarına uygun buluyordu. Rusya Devleti ise o zamanki politikası gereğince doğu tarafına gerçekte çok göz atmış, İstanbul’a doğru ilerleyip İstanbul’u ve Boğazları ele geçirmek emeline düşmüş olmasıyla İngilizler, Osmanlı Devleti’nin desteklenerek Ruslara karşı güçlü bir engel konulmayacak olursa bunların emperyalist saldırılarına karşı durulamayıp, Hindistan’ın elden gideceğini de düşünüyorlardır. Ancak Ruslar sonradan Hindistan’a yaklaşmak için Anadolu yoluna bakmayarak Ortaasya’daki hanlıkları birer birer istila ile Herat yolunu seçip, bir hayli de ilerleyince İngilizlerin Anadolu’ya verdikleri önem eski seviyesinde kalmayarak azaldı. İstanbul’un Rusya tarafından ele geçirilmesine veya bir Hristiyan devlete geçmesine ve Akdeniz ve Karadeniz boğazlarının kapatılması hakkındaki usulün değiştirilmesine, İngiliz ticarî çıkarlarının geçerli olduğu Basra Körfezi taraflarına saldırılmayacağına dair Rusya Devleti tarafından 1877 tarihinde İngiltere devletine sağlam güvence verildiğinden, Eleşkirt ve Doğubeyazıt’tan geçerek İran’a giden ticaret yolunu da Berlin Kongresinde Doğubeyazıt ve Eleşkirt arazisiyle birlikte Ruslar’a geri verdirip burasını da emniyet altına aldıklarından, son olarak Mısır’ı da bazı olağaüstü durumlar ve olaylar sonucunda işgal edip Kanal yolunu da ellerine geçirdiklerinden Osmanlı Devleti’ne karşı politikalarını değiştirdiler. Mısır’dan geriye doğru Ümit Burnu’na kadar Afrika’nın içerisini ticarî çıkarların yönlendirmesiyle ele geçirmeye kalkışınca İngilizler tarafından hareket üsleri demek olan Mısır bölgesinde ayakta kalabilmenin çarelerini aramak gerekmiştir. Osmanlı Devleti’nin güçlü bir durumda bulunursa, bir ara İngilizleri Mısır bölgesinde görmek istemeyen bir devletle birleşip gasbedilmiş malını istemeye kalkışması muhtemel olduğundan öyle tehlikeli durumun ortaya çıkması imkânının kalmaması için Osmanlı Devleti’nin güç ve kudretinin azalması, bundan dolayı Osmanlı ülkesinin de İstanbul’a, Boğazlara ve Anadolu’nun Hint yolunun selâmetini ilgilendiren yerlerine dokunulmamak şartıyla küçülmesini politik çıkarlarına uygun görmeye başlamışlardır. Bu politikanın gereği olarak Arabistan ve Necd taraflarının, Hicaz bölgesinin parça parça Osmanlı yönetiminden çıkması ve kutsal İslâm hilâfetinin İngiltere’nin uzaktan nüfuzuna tabi olacak şerifler eline geçmesi ve daha sonra Arabistan, Necd ve Irak taraflarının İngiliz himayesi altında Aden gibi sömür- 223 224 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ge hâline girmesi için mahirce entrikalar çevirmekte oldukları durumun okunması ve bazı alınan haberlerle anlaşılmaktadır. Bu havaliyi o şekilde Osmanlı Devleti’nden ayırmak istemelerinin başka önemli bir malî ve ticarî sebebi de vardır. Şöyle ki, Necd, Arabistan ve Irak tarafları bugün çok verimli değillerse de İngilizler oraları kendi hüküm ve nüfuzları altına alınca, zan ve iddialarına göre yeni bilimsel usule göre ülkenin doğal servet kaynaklarını yani birçok madeni, petrol, gaz kuyularını işletip, kanallar ve burgulu kuyularla sular getirip araziyi sulamakla tarımı geliştirmek, vapurlar ve demiryolları ile ticari işlemleri ve nakliyatı kolaylaştıracak, ülkenin emniyet ve asayişini sağlayacaklardır. Böylece buranın doğal servetinden İngiliz sermaye sahipleri girişimci ve iş adamları yararlandırmakla halkının da ülkenin kalkınma ve ilerlemesinden dolayı kazançları ve gelirleri artacak, ihtiyaçları çeşitlenip çoğalacak, kazandıkları fazla para ile yine İngiltere’de yapılan birçok mal ve eşyayı satacaklarını, kısaca İngiliz milletinin iki şekilde, yani hem ülkeyi o şekilde işletmekle ve hem de İngiltere malını satmakla kazanmış ve yararlanmış olacaklarını hesap ediyorlar. İngilizlerin, Ermenilerin emel ve dileklerini karşılamak ve onları sahiplenme yolunda bir politika tutmalarının da sebebine gelince, bir Ermenistan meselesi icat edip, Avrupa kararıyla Rusya sınırı civarında bir Ermeni prensliği veya özerk vilayeti kurulacak olursa Rusya Ermenilerinin de millî duyguları galeyana gelerek bu vilâyet veya prensliğe katılmak isteyecekleri ve bunu başaramasalar bile Rusya hükümetini az çok rahatsız edecek ve oyalayacakları ve bir gün olup Hindistan veya Uzakdoğu ya da başka bir tarafa ait bir işten dolayı Rusya ile İngiltere’nin arasında bir savaş ortaya çıktığı takdirde zaten İngiltere’ye minnet duyan ve özel yetiştirmesi durumunda olacak olan bu Ermeni prensliği veya özerk vilâyetinin Rusya Ermenileriyle birlikte ayaklanarak Rus ordularından bir ikisini olsun orada oyalamakla, yükünü hafifletmek şeklinde İngilizlere hizmet edecekleri, kısaca Ermenilerin o şekilde Rusya tarafına sürekli rahatsızlık veren bir çıban olacakları düşüncesidir. Ancak bu niyetlerin elde edilmesi uğurunda çok kan dökülecekmiş ve birçok Ermeni telef olacakmış diye düşünmek İngiliz diplomatlarının işi, görevi ve âdeti değildir. İngiltere çıkarlarını karşılamak için caiz ve mübah olmayan şey yoktur. Her türlü durumda emir ve ferman, kimseye minnet duymayan, nimet veren padişahımız, haşmetli efendimiz hazretlerinindir. 8 Cemaziyelevvel 1321 (hicrî) senesinde ve 22 Temmuz 1319 (Rumi) senesinde. Padişahın kulu Bern ile Brüksel ve Paris Büyükelçisi Salih Münir (imza) 225 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 3 A- Yukarıdaki metni Latin alfabesine çeviriniz. B- Metinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C- Metni bugünkü dile çeviriniz. 226 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 Rik‘a yazı türüyle yazılmış belgeleri okuyabilmek Rik‘a yazısı, Osmanlı bürokrasisi tarafından özellikle XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren yoğun bir şekilde kullanılmış bir yazı türüdür. Özellikle “rik‘a kırması” türü Bâbıâlî’deki kâtipler tarafından icad edilip geliştirilmiştir. Bu ünitede, rik‘a yazısı ile oluşturulmuş belgeler incelenecektir. Üniteyi bitirdiğinizde, diğer ünitelerle birlikte rik‘a yazısı ile oluşturulmuş belgeleri okuyabilme becerisini kazanacaksınız. Kelime dağarcığını zenginleştirebilmek Ünitede işlenilen belgeler, Osmanlı Türkçesinde sıklıkla kullanılmış, mutlaka bilinmesi gerekli kelimeleri içeren metinlerden seçilmiştir. Bu nedenle her belgenin sonunda verilen sözlüklerdeki kelimeleri, metinde geçtiği yere de bakılarak, öğrenilmesi kelime haznemizi geliştirecektir. Bunlardan özellikle birçok belgede tekrar eden kelimeler öncelikli olarak öğrenilmelidir. Herhangi bir belge okunurken, bu kelimeler mutlaka karşımıza çıkacaktır. 3 4 Çeşitli terimleri açıklayabilmek Ünitede işlenilen bazı belgelerde, çeşitli terimler geçmektedir. Bunların bir kısmı, dönemin devlet kurumlarının ya da buralardaki görevlilerin isimleri veya çeşitli bürokratik terimlerden oluşmaktadır. Kelime sözlüklerinde anlamlarını bulamayacağınız veya çok kısa şekliyle alabilecek bu terimler, kelime anlamlarından bağımsız olarak daha geniş şekliyle ayrı bir bölümde anlatılmıştır. Bu terimlerin öğrenilmesi, belgeleri daha iyi anlayıp değerlendirmemizi sağlayacaktır. Belgeleri okuyup anlayabilmek Osmanlı Türkçesi ile oluşturulmuş metinleri okuyup anlayabilmek temel hedefimizdir. Bu ünite, özellikle geniş bir kullanım alanı olan rik‘a yazı türüne sahip belgelerin okunmasında size rehberlik edecektir. Bu yazı türünü öğrenirken, aynı zamanda belgeleri okuyup, sonlarına eklenen sözlük ve terim sözlüğünün yardımıyla onları anlayabileceksiniz. Metinlere ait özlüklerden sonra verilen metinlerin bugünkü dile çevirileri, cümlelerin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda kendinizi denemenizi sağlayacaktır. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 227 Kendimizi Sınayalım 1. “Bu bâbda maznûn olanlar zîrdeki ahkâm vechile Dîvân-ı Harb’e veyâ Cezâ Mahkemesi’ne tevdî‘ olunur.” cümlesinde “zîr” kelimesi hangi anlamda kullanılmıştır? a. satım, satış b. alt, aşağı c. tarz, gidiş, yol d. tahrîr olunmuş, yazılmış, yazılı e. beraber, birlikte 6. “lâzım gelme, gerekme, lâzım, ihtiyaç” gibi anlamlara gelen kelimeler aşağıdakilerin hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. mevâni‘ – ittihâz – mu‘ahhar b. mülâhaza – tasaddî - nizâm c. ibtidâr – revâc – matlûb d. mûcib – iktizâ – terettüb e. mübrem – masûn -ehven 2. “Eğerçi içlerinden ba‘zı erbâb-ı akl ü nehâ mesâ‘î-i kesbiyelerine füyûzât-ı vehbiyye-i İlâhiyye inzimâmıyla oldukça kâtib denilecek derecede kesb-i liyâkat etmekde …” cümlesinde “vehb” kelimesi hangi anlamda kullanılmıştır? a. nasip, pay, hisse b. çıkan, meydana gelen c. olduğu gibi, aynen d. hibe, bağış, vergi e. caiz görme, izin verme 7. “İngilizlerin müstemleke ve mahrecleri ile olan yolları kesilüp ticâretleri sektedâr edilse bir kısım ahâlî ile mikdârı milyonlara bâliğ olan birçok halk ve amele içün aç kalup telef olmak tehlikesi muhakkakdır.” cümlesinin günümüz Türkçesine doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. İngilizlerin sömürge ve çıkış yerleri ile olan yolları kesilip, ticaretleri krize sokulsa, bir kısım halk ile sayısı milyonlara ulaşan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. b. İngilizlerin sömürge ve dış pazarları ile olan yolları kesilip, ticaretleri krize düşürülse, bir kısım halk ile sayısı milyonları aşan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. c. İngilizlerin sömürge ve çıkış yerleri ile olan yolları kesilip, ticaretleri zarara uğratılsa, bir kısım halk ile sayısı milyonlarca olan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. d. İngilizlerin sömürge ve dış pazarları ile olan yolları kesilip, ticaretleri durdurulsa, halkın çoğu ile sayısı milyonlara varan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. e. İngilizlerin sömürge ve dış pazarları ile olan yolları kesilip, ticaretleri zarara uğratılsa bir kısım halk ile sayısı milyonlara ulaşan birçok halk ve işçi için, açlıktan ölmek tehlikesi kesindir. 3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “Yardımcılık, yardım, teavün” gibi anlamlara gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. mücerrib b. gûşiş c. mu‘âvenet d. mebnî e. ta‘ammüm 4. Ve mekteb-i mezkûra …………… dört bin guruş ma‘âş ve rütbe-i sâlise ricâlinden rütbesine mahsûs nişân-ı zîşân ile mücerrib ve müstakimü’l-etvâr bir müdîr Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. kesb b. nehâ c. mebnî d. debboy e. mâhiyye 5. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde “genişleme, yayılma” anlamına gelen kelime vardır? a. tareyân – turuk – teksîr b. fütüvvet – tevessü‘ - düvel c. sefâyin – muhât – mütenevvi‘ d. tevakkuf - mevâni‘ – mebhûs e. tekessür – mübrem – şevket 228 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. “Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan sene 1336 târîhinden i‘tibâren mer‘î olacak olan işbu karârnâmenin icrâ-yı ahkâmına Hey’et-i Vükelâ me’mûrdur.” cümlesinin günümüz Türkçesine doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan bu kararnamenin hükümlerinin yürütülmesine Hey’et-i Vükelâ görevlidir. b. Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren kararlaştırılacak olan bu kararnamenin hükümlerinin yürütülmesine Hey’et-i Vükelâ görevlidir. c. Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren kararlaştırılıp uygulanacak olan bu kararnamenin yürütülmesine Hey’et-i Vükelâ görevlidir. d. Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren yürürlükte olan bu kararnamenin hükümlerinin uygulanmasında Hey’et-i Vükelâ görevlidir. e. Dokuzuncu Mâdde: 28 Nisan 1336 tarihinden itibaren geçerli olan bu kararnamede hüküm koymaya Hey’et-i Vükelâ görevlidir. 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “daha önce adı geçmiş, belirtilmiş, anılmış” gibi anlamlara gelmez? a. müşârün-ileyh b. mezkûr. c. musaddak. d. mûmâ-ileyh e. mezbûr. 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi övgü anlamı içermez? a. sa‘y b. a‘zam c. âlî d. a‘lâ e. bî-minnet 1. b 2. d 3. c 4. e 5. b 6. d 7. e 8. a 9. c 10. a Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 32/30” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 34/32” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 34/32” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 32/30” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Y.PRK.EŞA, nr. 43/35” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Y.PRK.EŞA, nr. 43/35” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Y.PRK.EŞA, nr. 43/35” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 32/30” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Y.PRK.EŞA, nr. 43/35” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nizâmât Defteri, 34/32” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Karârnâme Mehmed Vahîdüddîn Birinci Mâdde: 4 Mayıs tarihli karârnâme ile makām-ı meşîhata rabt edilen bi’l-cümle mehâkim ve devâ’ir-i şer‘iyyenin bin üç yüz otuz altı senesi Mayıs, Hazîran, Temmuz ve Ağustos ma‘âşât ve mesârıfı karşuluğı olan cem‘an yüz seksen altı bin iki yüçz dört lira 22 Nisan 1336 târîhli karârnâme mûcebince Adliye Nezâretine verilen tahsîsat-ı muvakkateden bi’t-tenzîl ilmiye tahsîsâtına ilâve edilmişdir. İkinci Mâdde: Meblağ-ı mezkûrun adliye ve ilmiye büdcelerinin fusûl ve mevâdd-ı müte‘allikasından tenzîl ve feshi mu‘âmelesi Mâliye nâzırı tarafından îfâ oluncakdır. Üçüncü Mâdde: Adliye nezâretinin bin üç yüz otuz altı senesi dört aylık tahsîsât-ı muvakkatesine ilâveten üç yüz yirmi sekiz lira tahsîsât-ı fevka’l-âde i‘tâ edilmişdir. Bunun fusûl ve mevâdda tevzî‘i Mâliye nâzırı tarafından îfâ edilecekdir. Dördüncü Mâdde: 1 Mayıs 1336 târîhinden i‘tibâren mer‘î olunacak olan işbu karârnâmenin icrâ-yı ahkâmına meşîhat ve Adliye ve Mâliye nâzırları me’mûrdur. Meclis-i Umûmî ictimâ‘ında kānûniyyeti teklîf olunmak üzere işbu karârnâmenin mevki‘-i mer‘iyete vaz‘ını irâde eyledim. Fî 3 Ramazân sene 1338, fî 22 Mayıs sene 1336. 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Metne Âit Sözlük cem‘an: Toplam. Bir yere toplamak suretiyle, toplanmış olarak. devâ’ir: Daireler. Resmî işlerin görüldüğü yerler. fesh: Bozmak. Hükümsüz bırakmak. Kaldırmak. Zayıf olmak. Bilmemek. fevka’l-âde: Olağanüstü. Âdetin üstünde. Ayrıca, özel şekilde. Bilinenlerin üstünde. fusûl: Fasıllar. Kısımlar. Bölükler. Mevsimler. ictimâ‘: Toplantı. Toplanmak. Bir araya gelmek. Kavuşmak. îfâ: Ödemek. Yerine getirmek. Verdiği sözü veya görevini yerine getirmek. Kılmak. Yapmak. irâde: İstek, arzu. Dilemek. Emir. Ferman. Bir şeyi yapmak veya yapmamak için olan iktidar, güç. kānûniyet: Kanunluluk. Kanun haline gelmek. ma‘âşât: Maaşlar. Memur, emekli, dul, yetim vs. gibi kimselere verilen aylıklar. mehâkim: Mahkemeler. mer‘î: Riayet edilen, uyulan, hükmü geçen. Makbul sayılan, hürmet edilen. Yürürlükte olan. mer‘iyet: Mer’î oluş. Makbul olma. Muteber olma. Hükmü geçer olma. Yürürlük. meşîhat: Şeyhülislâmlık. Din işlerini gören diyanet dairesi. mevâdd: Boşlukta yer kaplayan varlıklar. Maddeler. Cisimler. Kısımlar. Kanunlar. Kaideler. İşler. Hususlar. muvakkat: Vakitli. Geçici. Fâni. Devamlı olmayan. müte‘allık: İlgili. İlişkin. Alâkalı. Bir yere bağlı, bir şeye mensup. rabt: Bağlamak, bitiştirmek, bir şeye bağlamak. Nizam vermek, intizam bulmak. tahsîsât: Bir kimse veya bir daire için ayrılmış para veya mal. tevzî‘: Dağıtmak. Herkesin hisselerini ayırıp vermek. Pay ederek dağıtmak. vaz‘: Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. Bugünkü Dile Çevirisi: Kararname Mehmed Vahidüddin Birinci Madde: 4 Mayıs tarihli kararname ile Şeyhülislamlık makamına bağlanan bütün mahkemeler ve şer’î dairelerin bin üç yüz otuz altı senesi Mayıs, Haziran, Temmuz ve Ağustos maaşları ve masrafları karşılığı olan toplam yüz seksen altı bin yüz dört lira 22 Nisan 1336 tarihli kararname gereğince Adliye nezaretine verilen geçici tahsisattan indirimle ilmiye tahsisatına eklenmiştir. 229 İkinci Madde: Belirtilen meblağın Adliye ve İlmiye bütçelerinin fasılları ve ilgili maddelerinden indirim ve yürürlükten kaldırılma işlemleri Maliye Nazırı tarafından yapılacaktır. Üçüncü Madde: Adliye Nezaretinin bin üç yüz otuz altı senesi dört aylık geçici tahsisatına ek olarak üç yüz yirmi sekiz lira olağanüstü tahsisat verilmiştir. Bunun fasıllara ve maddelere ayrılması Maliye Nazırı tarafından yapılacaktır. Dördüncü Madde: 1 Mayıs 1336 tarihinden itibaren yürürlükte olacak olan bu kararname hükümlerinin yerine getirilmesine Şeyhülislamlık, Adliye ve Maliye Nâzırları görevlidir. Meclis-i Umumî toplantısında kanunluğu teklif edilmek üzere bu kararnamenin uygulama alanına konulmasını irade ettim. 3 Ramazân 1338, 22 Mayıs 1336 yılında. Sıra Sizde 2 Meclis-i Vâlâ-yı Adliye kâtibi atûfetlü Nâ’il Bey Efendi hazretlerinin esnâf ve sâ’ireye haylîce düyûnu olmak cihetiyle bu esnâda ziyâdece müzâyakaya dûçâr olduğundan bahisle ba‘zı perâkende düyûnunun tesviyesi zımnında uhdesinde bulunan Köprü ze‘âmetinin iki yüz altmış iki senesi taksît-i evvelinin Hazîne-i celîleden i‘tâsı husûsu Re’îs-i Meclis-i Ahkâm-ı Adliye devletlü paşa hazretleri tarafından bâ-tezkire inhâ ve iltimâs buyurulmuş olmakdan nâşî kuyûda bi’l-mürâca‘a ze‘âmet-i mezbûre otuz iki bin guruş bedel ile mîr-i mûmâileyhin uhdesinde olup meblağ-ı bedel-i mezbûrun işbu altmış bir senesi gāyetine değin i‘tâsı icrâ kılındığı mukayyed bulunmuş ve Hazîne-i celîlede mukayyed bulunan ze‘âmet ve tîmârât ve mukāta‘ât ve sâ’ireye lâ-teng senede iki taksît ile nısfı taksît-i evvel olarak Haziran ve nısf-ı dîğeri dahi taksît-i sânî olmak üzere Eylül duhûlünde takdîm edecekleri memhûr zabıtnâmeler mûciblerince hazîne-i merkūmeden ashâbına i‘tâ olunması nizâmı iktizâsından…. 230 Sözlük: atûfet: celîl: cihet: Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Şefkat. Çok merhametli oluş. Büyük, mertebesi yüksek. Yan, yön, taraf. Sebeb. Vesile, bahane. Vakıflardan verilen vazife, maaş. Yer, mahal, semt. dûçâr: Yakalanmış. Çatmış. Mübtelâ. Ulaşmış. duhûl: İçeri girme. İçeri dahil oluş. düyûn: Borçlar. gāyet: Nihayet. Son. Netice. i‘tâ: Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. iktizâ: Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. iltimâs: Tavsiye. Rica. İstirham. Kayırmak, tutmak, haksız olarak yardımda bulunmak. Yapılmasını isteme. inhâ: Bir konuyu resmen bildirme, tebliğ. Bir memurun daha üst makamdaki bir memura bir konuyu içermek üzere yazdığı kağıt. Ulaştırma, yetiştirme. kuyûd: Kayıtlar. Resmi muâmelelerin veya her hangi bir şeyin kayıtları, deftere geçirilmeleri, yazılmaları. lâ-teng: Geniş, sıkıntısız, tasasız. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye: Bugünkü Yargıtay ve Danıştay’ın görevlerini yapan kurul. 1837’e oluşturuldu. Yenileşmelerin gerektirdiği her çeşit yasa, tüzük ve yönetmelikler de burada hazırlanmaktaydı. Tanzimatla birlikte memurların davaları, devlet ile kişilerin uyuşmazlıkları da burada görüşülmeye başlandı. İlk zamanlar 1 başkan ve 5 üyeden oluşuyordu. 1853’te yasa ve tüzük hazırlama görevi Meclis-i Âlî-i Tanzimat’a devredildi. 1861’de üç komisyona ayrıldı. Yönetim, yasa ve yargı görevleri ayrı kurullara bırakıldı. Tanzimatın en büyük meclisi ve devletin en büyük mahkemesi durumundaydı. memhûr: Mühürlenmiş. Damgalanmış. mîr: Amir. Bey. Baş. Kumandan. Vâli. mûcib: İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. mukāta‘ât: Hazine gelirlerinin müzayede ile iltizama verilmesi. Mukataalar mîrî ve mâlikâne olmak üzere iki türlüdür. Mirî mukataalar yıllık veya iki üç yıllığına verilir, mâlikâneler ise ömür boyu verilirdi. mukayyed: mûmâ-ileyh: müzâyaka: nâşî: nısf: sânî: tezkire: uhde: uhde: zabıtnâme: zımn: Kayıtlı. Serbest olmayan. Sınırlı. Bağlı. Deftere geçmiş, kaydedilmiş olan. Bağlanmış. El veya ayağında zincir, kelepçe bulunan. Bir işe ehemmiyet veren. İşine önem verip bakan. Kendisine işâret edilen. Daha önce ismi geçen. Sıkıntı, darlık, yokluk, parasızlık. Zorluk. Neş’et eden, yeniden vücuda gelen, yetişen, yetişmiş. Kaynaklananan. Delil, dolayı, ötürü, sebebiyle.. Yarım, yarı. İkinci. Pusula. Herhangi bir iş için izin verildiğini bildirmek üzere alınan resmî belge. Bazı meslek sahipleri için yazılan, o şahsın şahsî ve meslekî durumu hakkında bilgi. Biyografi. Bir işi üzerine alma. Söz verme. Ahidnâme. Bir kimsenin üstünde olan iş veya şey. Mes›uliyet hududu. Ric’at ve taalluk dâiresi. Becerme, yapma. Mes’uliyet, sorumluluk. Bir işi üzerine alma. Söz verme. Bir kimsenin üstünde olan iş veya şey. Sorumluluk sınırı. Becerme, yapma. Mes’uliyet, sorumluluk. Mahkeme, meclis gibi yerlerde söylenenlerin olduğu gibi yazılmışı. Alâkalılarca yazılarak karşılıklı imzalanan, karşılıklı anlaşmayı bildiren yazı. Yazı varakası. Birçok kimselerce imzalanan rapor. İç taraf. Maksad, gaye. Açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. Bugünkü Dile Çevirisi Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye kâtibi merhamet sahibi Nail Bey Efendi hazretlerinin esnaf ve sairlerine oldukça borcu vardır. Bu sıralarda da fazlaca darlığa düşmüştür. Bazı dağınık borçlarının denkleştirilmesi konusunda kendi üzerinde bulunan Köprü kazâsındaki zeametinin 1262 yılı ilk taksitinin yüce Hazîne’den verilmesi konusu Meclis-i Ahkâm-ı Adliye Reisi devletli paşa hazretleri tarafından tezkire ile bildirilerek rica edilmiştir. Bu nedenle kayıtlara başvurularak belirtilen zeamet 32.000 kuruş bedelle anılan beyin üzerinde olup bu tutardaki bedelin şu anki 1261 yılı sonuna kadar verildiği kayıtlı bulunmuştur. Yüce Hazine’de kayıtlı olan zeamet, timarlar, mukataalar ve diğerlerine sıkıntısız yılda iki taksitle, yarısı birinci taksit olarak Haziran, diğer yarısı da 5. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler ikinci taksit olmak üzere Eylül ayı girdiğinde takdim edecekleri mühürlü zabıtnameler gereğince belirtilen hazineden sahiplerine verilmesi nizamın gereğinden ….. Sıra Sizde 3 Devlet-i aliyyenin terakkiyât-ı mâddiyyesi haylî ilerülemişdir. Tevsî‘-i ma‘mûriyetin bir kısmı olan şimendüferler inşâsı birçok zaman ve gayrete mütevakkıf olup haylî fedâkârlığı da mûcib olmuşdur. Hükûmet-i seniyye tecribesizlikden ve imtiyâz alanların manevralarına adem-i vukūfdan mutazarrır olmuş iken şimdi netâyic-i müfîde hâsıl olmuşdur. Anadolu’nun garb tarafında ilk şimendüferleri te’sîs edenlerin muvaffakıyeti muharrirler tarafından ihmâl edilmiş ise de şâyân-ı tezkârdır. İzmir’den Aydın’a ve Kasaba’ya kadar olan iki hatt büyük ve mahsûldâr bir memleketi küşâd etmiş ve Hükümet-i seniyyeye Avrupa şimendüferleri ile ittisâk mâdde-i mühimmesinin husûle getirilmesi içün emniyet vermişdir. Sözlük: adem: garb: iltisâk: küşâd: ma‘mûriyet: mahsûldâr: mûcib: muharrir: mutazarrır: muvaffakıyet: müfîd: mütevakkıf: şâyân: şimendüfer: terakkiyât: tevsî‘: tezkâr: vukūf: 231 Zikretme, hatırlatma, anma, yâdolunma. Bir şeyi bilme. Öğrenmiş olma. Bir hâlde kalma. Durma, duruş. Bugünkü Dile Çevirisi: Osmanlı Devleti’nin maddî yükselişleri oldukça ilerlemiştir. Bayındırlığın yayılmasının bir kısmı olan şimendüferlerin inşâ edilmesi birçok zaman ve çabaya bağlı olup, hayli fedâkârlığı da gerektirmiştir. Yüce Hükûmet tecrübesizlikten ve ayrıcalık kazananların manevralarını bilememekten zarar görmüş iken şimdi yararlı sonuçlar elde edilmiştir. Anadolu’nun batı tarafında ilk şimendüferleri kuranların başarısı, yazarlar tarafından ihmâl edilmişse de anılmaya değerdir. İzmir’den Aydın’a ve Kasaba’ya kadar olan iki hat büyük ve verimli bir memleketi açmış, yüce hükümete, Avrupa şimendüferleri ile kavuşmak gibi önemli bir konunun meydana getirilmesi için güven vermiştir. Yararlanılan Kaynaklar Yokluk, olmama, bulunmama. Güneşin battığı taraf. Batı. İki organın birbirine yapışık olması. Bitişmek. Yapışmak. Kavuşmak. Yapışık olmak. Açış. İlk açılış merasimi. Açma, fethetme. Yeni yapılan resmi bir yapının ilk defa olarak açılması. Bayındırlık, ma›murluk. Verimli, bereketli. Mahsul veren. İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. Yazan. Yazar. Kâtib. Kitab te›lif eden. Gazetede yazı yazan. Zarar ve ziyana uğrayan, zarar görmüş olan. Başarı. Ele geçirme, başarma. İfâde eden, meramı güzel anlatan. Mânalı, mânidâr. Faydalı. Değenlendirmesinden yararlanılan. Bir şeye bağlı olan, onunla iş görecek olan, ilerlemeyip duran. Bekleyen, tevakkuf eden, duran, eğlenen.netâyic: Neticeler. Sonuçlar. Münasib, lâyık, yaraşır. Demir yolu katarı, tren. Demir yolu. Terakkiler. Yükselişler. İlerlemeler. Genişletme. Bollaştırma. Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara. Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I,II,III). Ankara. Mübahat S. Kütükoğlu. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul. Necdet Sakaoğlu. (1985). Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Sözlüğü (Deyimler-Terimler). İstanbul. 6 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Rik‘a yazısı ile oluşturulan belgeleri okuyabilecek, Çeşitli kalıpları ve terimleri kullanabilecek, Arşiv belgelerini okuyup anlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Rik‘aYazısı • ArşivBelgeleri • TarihiTerimler • KelimeAnlamları İçindekiler Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri • • • • GİRİŞ METİNLER1 METİNLER2 METİNLER3 Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri GİRİŞ Bir önceki ünite gibi bu ünitede de rik‘a yazısı ile oluşturulmuş belgeler incelenecektir. O ünitedeki belgeler çeşitli defterlerden alınmış örneklerden oluşmaktaydı. Bu ünitede ise evrak şeklinde düzenlenmiş arşiv belgelerinden seçilmiş metinler işlenmiştir. Bu şekilde ayırım yapılmasının nedeni, defterlerde kullanılan diplomatik yazım formları ile evraktaki tarzın farklılık göstermesi nedeniyledir. Yazı bakımından böyle bir fark pek yoktur. Defterler genellikle merkezde oluşturulup, sadece oluşturuldukları bürolar tarafından kullanıldıklarından evrakta bulunan elkab, övgü, çeşitli edebî cümleler gibi unsurlar defterlerde fazla yer almaz. Evrakta ise diplomatik usul kalıplarından asla taviz verilmez, önceden belirlenmiş alt ve üst makama yazılacak hitap ve saygı cümleleri eksiksiz yer alırdı. Hatta özellikle üst makamlara yazılan yazılarda, yazan kişi yazı sanatındaki yeteneğini göstermek üzere söyleyeceklerini günlük konuşma dilinin ötesinde, edebî yönü ağır basan kelime ve cümlelerle ifade ederlerdi. Bu ünitede, sağlık, dışişleri, mâliye vs. gibi birbirlerinden oldukça farklı alanlarda oluşturulmuş metin örneklerine yer verilmiştir. Bu şekilde, çeşitli alanlarda sıkça kullanılan cümle ve kelime kalıplarına ve tarih terimlerine aşina olmanız hedeflenmiştir. Metinler işlenirken, önceki ünitedeki gibi, belgenin resmi konulmuş, sonra Lâtin alfabesiyle okunuşu gösterilmiş, ardından metinde geçen çeşitli kelimeler için küçük bir sözlük konulmuştur. İçerisinde terimin çok olduğu belgelerde, kelime sözlüğünün yanısıra bir de terim sözlüğü eklenmiştir. Bundan sonra ise metnin bugünkü dile aktarılması yapılmıştır. Böylece, sırasıyla metni okuyup, içerisindeki yabancı kelimeleri hemen sözlükten bakabilecek, sonra da metni anlayıp anlamadığınızı kontrol etmek için bugünkü dile yapılan çeviriye bakarak kendinizi değerlendirebileceksiniz. Bazı kalıpların günümüz diline çevirilmesi oldukça güçtür veya çevirildiğinde günümüz anlayışına pek oturmaz. Bu şekildeki cümleler aslında, basit övgü sözcükleri olup, metinden çıkarılsalar bile, yazının genel anlamını değiştirmemektedirler. Bunların günümüz dilindeki karşılıkları çok fazla önemli değildir. Ancak başka bir yönden önem taşırlar. Belgenin içinde ismi geçmese bile, kimden kime, hangi makamdan nereye yazıldıkları konusunda önemli ipuçları verirler. Bu nedenle, bunların kalıp halinde bilinmesinin, belgelerin daha iyi okunup değerlendirilmesi üzerinde katkısı büyüktür. Meselâ, “vekâletpenâhi” tabirinden sadrıazamlık, “fetvâ-penâhî”, şeyhülislâmlık, “nezâret-penâhî”’den nâzırlık makamı, “şehinşâhî, hümâyûn, mülûkâne, şâhâne ...”’ gibi övücü kelime ve sıfatlardan ise belgenin padişaha hitap ettiği veya sunulduğu anlaşılır. Tarih yazımında, belgelerin ne kadar doğru olduğunun tespiti son derece önemlidir. Bu gibi tabirler, belgelerin kritik edilmesinde de işe yararlar. 234 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 1 (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 516). 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Metinler 1 (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 516). İnâyetlü mürüvvetlü re’fetlü sâmî-himem efendim, Anadolu ve Rûmili’de kâ’in vülât-ı izâm ve mutasarrıfîn-i kirâm ve sâ’ir a‘yân ve voyvodagân dâ’irelerinde istihdâm olunmakda olan delîl ve hayta ve tüfenkci askeri hîn-i iktizâ[da] ve bunlar bu nâmın altında oldukça işe yaramayacakları hasebiyle bundan böyle anların yerine Asker-i Mansûre-i Şâhâne usûlünce piyâde ve süvârî yerlü asker istihdâm olunması irâde-i kerâmet-âde-i şâhâne muktezâsından olarak ol vechile ba‘zı vülât-ı izâm ve mahâll-i sâ’ireye fermân-ı âlî isdâr ve tesyâr buyurulmuş olduğundan bu tertîb bi-tevfîkı’llahi te‘âlâ her mahallde karâr bulmakda ise de Haleb ve Adana ve Mar‘aş ve Diyârbekir ve Rakka eyâletlerinin hâllerini ve etrâf ü enhâsının keyfiyyâtını kıbel-i Devlet-i aliyyeye arz u beyâna hâcet olmayup bi’l-cümle erkân-ı saltanat-ı seniyye ve evliyâ-yı umûr hazerâtının ve zât-ı âlîlerinin ra‘nâ ma‘lûmudur. İşbu eyâlât öteden berü Osmanlu askerinin yatağı olup kapulu ve kapusuz dâ’imâ on binden mütecâviz asker bulunmakda ve gelen vülât-ı izâm bi’z-zarûr ulûfe ve mânde mesârıflarını iltizâm ile kullanmakda olarak hasbe’l-îcâb aşâyir ve urbân eşkıyâsının def ‘-i mekâyidi ve turuk ü mesâlikin emn ü selâmeti maslahatlarında istihdâm olunagelmeğin işbu Osmanlu asâkirinin vülât-ı izâma vâkı‘ olan rahne ve bârgirân mesârıfları ve fukarâ gürûhuna kapusuz gezenlerin ta‘addiyâtı haddini tecâvüz edüp, bunların istihdâmına herkes dilgîr ve müteneffir olmuş ise dahi işbu eyâletler kemâliyle nizâm bulup Asker-i Mansûre-i Şâhâne neferâtı tertîb ve teksîr ile her tarafda karârlaşıncaya kadar ve İhtisâb Nizâmı ve nizâmât-ı sâ’ire el-hâsıl bu eyâletlere vaz‘ ve ikāmesi içün irâde-i seniyye sünûh edecek ne kadar mâddeler var ise vakt vakt birleşüp netîce-pezîr oluncaya değin Osmânlu askerine ihtiyâc mess edeceği ve bu eyâletlerin ahâlîsinden ve etrâf ü enhâsından bir vechile emniyyet olmayup dâ’imâ hazm ü ihtiyâta ri‘âyet lâzime-i hâliyeden idüği âşikâr. Ma‘a-hazâ bu günlerde Adana ve Haleb ve Rakka ve Diyarbekir taraflarında mevcûd olan Osmânlu askerine i‘tibâr ve istihdâm olunmamak ve tard ü def ‘lerine ihtimâm kılınmak hasebiyle fevc fevc çekilüp Mısr-ı Kāhire ve Bağdâd ve İrân taraflarına gitmekde olmalarıyla Osmanlu askerinin istihdâm olunmaması vüzerâ-yı izâmın giriftâr oldukları mesârif-i vafîreden vâreste olmalarını ve mahzûziyyetlerini mûcib idüği bedîdâr ise de böyle asker fevc fevc çekilüp gittiği ve hâlî kaldığı takdîrce ma‘âza’llah bu eyâletlerin birinden bir hâdise zuhûr eylese def ‘ ü ref ‘i ve asker tedârük ve celbi taht-ı imkânda olmayacağı ve âharına dahi sirâyet edeceği mülâhazadan ba‘îd olmamağın hattâ Haleb vâlîsi sâbık atûfetlü Yûsuf Paşa hazretleri altı yedi bin işe yarar asker ile Haleb’de meskenet ve cesâreti meczûm iken Anza urbânı Haleb’in civârında Bağdâd kârbânını urup gārât eylediler. Ve ana mümâsil birkaç kârbân dahi yağma eylediler. Hulâsâ Asker-i Mansûre-i Şâhâne ve sâ’ir irâde-i seniyye sünûh edecek nizâmât-ı mülkiyye karârlaşup kemâ-hüve hakkıhi netîce-pezîr oluncaya değin hiç olmaz ise üç bin kadar Osmânlu askeri Haleb’de ve üç bin kadar Diyârbekir ve Rakka’da ve iki bin mikdârı Adana’da ve ol mikdâr Mar‘aş’da ikāme ve istihdâm olunmak lâzimeden ve şimdiki hâlde bu eyâletlerin Osmânlu askerinden hulüvvü mehâzîr-i adîdeyi müstelzim olacağı lâyıhadan olmağla mahzâ ihtâr zımnında ifâdeye ibtidâr kılındı. Eğerçe iktizâ eder ve münâsib olur ise Babıâlî’ye arz ve takdîm buyurmaları iktizâ etmez ise re’y zât-ı âlîlerinin idüği beyânıyla terkīm-i rakīme-i musâdakat-vesîmeye mübâderet kılındı. Bâkī re’y-i rezîn zât-ı mürüvvet-karînlerinindir efendim. Fî 27 R. sene [1]243. (Mühür) 235 236 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Metne Âit Kelime ve Terim Sözlüğü a‘yân: âhar: âlî: aşâyir: atûfet: ba‘îd: bârgîr: bedîdâr: bi-tevfîkı’llah: celb: delîl: dilgîr: enhâ: erkân: evliyâ-i umûr: fevc fevc: gārât: giriftâr: gürûh: hasb: hayta: hazerât: hazm: himem: hîn: hulüvv: XVIII. yüzyılda taşradaki nüfuzlu kişilere verilen yarı resmî unvan. Ayân kendi bölgesindeki eşraf arasından sivrilir, birtakım yetkiler elde ederek yönetime ortak olurdu. Tanzimata kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Gayrı, başkası. Diğeri. Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. Necib. Aşiretler. Kabileler. Şefkat. Çok merhametli oluş. Uzak. Irak. Umulmadık. Yük taşıyan. Beygir. Görünür olmak, kendini göstermek. Meşhur. Namdar. Allah’ın yardımı ile. Kendi tarafına çekmek. Çekmek, götürmek. XV. yüzyıl sonları ve XVI. yüzyıl başlarında Rumeli’de oluşturulan bir sınıf süvari askerine verilen isimdir. “Kılavuz, yol gösterici” Arapça bir kelimedir. Savaşlarda korkunç kıyafetleri ve gözlerini budaktan sakınmayarak düşman üzerine atılganlıklarıyla onları şaşırtıp yenerlerdi. Bu özellikleri nedeniyle halk “deli” olarak isimlendirmiştir. XVIII. yüzyıldan itibaren kıyafetleri değiştirilmiş, 50-60 kişi bir bayrak kabul edilip, bir delilbaşının emrine verilmiştir. Diğer askeri teşkilatın olduğu gibi zamanla bunlarından düzeni bozulmuştu. Emrinde bulundukları vezirlerin azliyle kapısız kaldıklarında, kendilerine yeni bir kapı bulana kadar, halkın arasında dolaşarak hayvanlarını ve kendilerini zorla halka baktırırlardı. Kalbe sıkıntı veren gönül tutan. Gücenmiş olan, kırgın. Nahvlar, taraflar, canibler, cihetler, yanlar. Yollar, tarikler. Rükünler. Esaslar. Temeller. İleri gelen kimseler. İş başında bulunanlar, işleri idâreye vazifeli olanlar. Dalga dalga, kısım kısım, takım takım, akın akın, cemaat cemaat. Yağmalar. Çapulculuklar. Tutulmuş. Yakalanmış. Bölük. Cemaat. Takım. Kısım. Fevc. Dolayı, cihetiyle, gereğince. XVIII. yüzyılda ve XIX. yüzyıl ilk çeyreğinde eyalet valilerinin kapılarındaki paralı askerlerdendi. Bunlar, deli, levend vb. gözü pek insanlardı. Hayta birlikleri, üstün savaş kabiliyeti olan askerlerden kurulur, gerektiğinde düşman topraklarına akın yapmak için de kullanılırdı. Sonraları düzenleri bozulduğundan, eşkiyalığa başladılar; bundan dolayı “hayta” kelimesi haydut ve haylaz anlamında kullanıldı. Tanzimatla birlikte eyalet askeri düzeni kaldırılınca haytalık da ortadan kalktı. “hazret” kelimesinin çoğulu, hazretler. Önde gelen kişiler. Cem’etmek, toplamak. Zaptetmek. Kast etmek. Bağlamak. Yumuşak yüksek yer. Sağlam re’y. Doğru ve kat’i karar. Basiretle hareket etmek. Himmetler. An, zaman, vakit. Sıra. Çağ. Kıyamet. Boş olmak, hâlî oluş. Boşluk. Boşta olmak. Hava parası adıyla verilen meblağ. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ibtidâr: ikāme: iktizâ: iltizâm: inâyet: isdâr: izâm: kâ’in: kârbân: karîn: kemâ-hüve hakkıhi: kemâl: keyfiyyât: kıbel: kirâm: lâyıha: ma‘a-hazâ: ma‘aza’llah: mahâll: mahzâ: mahzûziyet: mânde: meczûm: mehâzîr: mekāyid: mesâlik: mesârif: meskenet: mess: mûcib: muktezâ: musâdakat: Bir işe sür’atle başlama. Oturtmak. Mukim olmak. Yerleştirmek. İskân eylemek. Bulundurmak. Meydana koymak. Vücuda getirmek. Dâva açmak. Ayağa kaldırmak. Kıyam etmek. Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. Kendine lâzım kılma. İcrasına cehdettiği şeyi kendi üzerine vâcib kılma. Mülâzemet etme. Gerekli bulma. Tarafgirlik etme, birinin tarafını tutma. Onyedinci y.y. dan itibâren, hazinenin nakit para ihtiyacının karşılanması için, devlete gelir getiren kaynaklar yavaş yavaş belirli bedel karşılığında şahıslara verilmeğe başlandı. Bu usule iltizam adı verilirdi. İltizamı üzerine alan kimselere mültezim adı verilirdi. Bunlar, geliri devlete peşin olarak öderler, sonra bunu halktan tahsil ederlerdi. Yardım, lütuf meded etmek. Önemli bir işle karşılaşıp onunla meşgul olmak. Çıkarma, çıkarılma, sudur ettirme. Rücu ettirmek, geri döndürmek, vazgeçirmek. Büyükler. Büyük kimseler. Olan. Var olan. Bulunan. Mevcut. Kervan. Yakın. Hısım. Akraba. Arkadaş. Yaşı aynı olan arkadaş. Refik. Komşu. Bir şeyi elde eden, nâil olan. Pâdişahın daimi surette yakınında bulunan. Mâbeynci. Gereği gibi. Kâmillik, olgunluk. Olgunlaşma. Erginlik. Bütün güzel sıfatlarla muttasıf olmak. Fazilet. Değer, baha. Fazlalık. Sıdk ile yapılan güzel iş. Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde. Yan, taraf, yön, cihet, cânib. Kerimler, şerefliler. Eli açık cömert kimseler. Düşünülen veya tasavvur edilen bir şeyin yazılması. Tasarı. Bununla beraber. Bununla birlikte. Allaha sığındık. Allah korusun. Yerler. Mekânlar. Ancak. Yalnız. Tek. Sâde. Hâlis. Katıksız. Tam. Mahzuzluk, hoşlanma, hoşa gitme. Kalmış, gitmemiş olan. Kat’i niyet edilmiş, cezmolunmuş. Kat’i karar verilmiş. Korkulacak ve sakınılacak şeyler. Maniler, engeller. Hileler, düzenler, aldatmalar. Meslekler. Tutulan yollar. Süluk edilen yollar. Sarfiyatlar, masraflar. Miskinlik. Tembellik. Uyuşukluk. Bitkinlik. Beceriksizlik. Fakirlik. Yoksulluk. Yapışmak, değmek, dokunmak. Meydana gelmek. İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. Lâzım getirilmiş. Lüzumuna binaen istenmiş. İcab eden. Lâzım gelen. Karşılıklı dostluk. 237 238 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mutasarrıf: mülâhaza: mümâsil: mürüvvet: müstelzim: mütecâviz: müteneffir: netîce-pezîr: nizâm: ra‘nâ: rahne: rakīme: re’fet: re’y: ref ‘: rezîn: sâmî: seniyye: sirâyet: sünûh: ta‘addî: taht: tard: te‘âlâ: tedârük: teksîr: terkīm: tesyâr: turuk: ulûfe: urbân: Tasarruf hakkı ve yetkisi olan. Tasarruf eden. Bir işi kendi isteğine göre idâre eden. Bir malın sahibi. Vilâyetten küçük olan Sancağın en büyük idâre âmiri. Mütâlaa. Dikkatle bakmak. İyice düşünüp bir işin hakikatını tetkik etmek. Tefekkür, düşünce. Benzeyen, benzer. Gibi. İnsaniyet. İnsanlığa uygun olan şeyi yapmak. Ana baba saadeti. Mertlik, yiğitlik. Lüzumlu, gerektiren. Mucib ve sebep. Bais olan. Bir şeyin lüzumunu deruhde eden. Hücum eden, tecüvüz eden. Haddi aşan, geçen. Sataşan, saldıran. Sarkıntılık eden. Çok, fazla. Nefret eden, tiksinen, sevmeyen. Aslâ hazmetmeyip çekinip kaçınan. Son bulmuş, neticelenmiş. Sıra, dizi, düzen. Dizilmiş olan şey, sıralanmış. İcaba göre yapılan kanun. Bir kaideye binaen tertib olunmak ve ona binaen tertib olundukları kaide. Bir işin sebat ve kıyamına medar, sebep olan şey ve hâlet. İyi, güzel, hoş, lâtif. Pür ve revnak olan. Gedik, yarık. Gemilerin bordalarında veya su kesimlerinin altında mermi isabetiyle veya herhangi bir te’sirle açılan delikler, yarıklar. Yara. Bozukluk. Zarar. Yazılmış kâğıt. Mektub. Merhamet, acımak. Yüce. Görüş, görmek, rey. Hüküm ve itikad. Kıyas etmek. Bir iş hakkında söylenen söz, fikir. Kaldırma, yüceltme, yukarı kaldırma. Lağvetme, hükümsüz bırakma. Vakarlı, temkinli, ağır başlı, sağlam. Yüksek, yüce. Yüksek. Çok mühim ve kıymetli, âli olan. Yayılmak, bulaşmak, geçmek. Çok düşünmeden akla ve kalbe gelen mânâ. Zuhur etmek. Vaki olmak. Sözü kinâye ve târiz ile söylemek. Kolay olmak. Birini güçlüğe düşürmek. Saldırma. Düşmanlık. Ezme. Şeriattan ayrılma. Tecavüz etme. Zulmetme. Örf âdet ve mukavelenin hilâfına hareket etme. Yağma, talan, soygun, çapul. Sürme, kovma, uzaklaştırma. Mektebden veya vazifeden uzaklaştırma. Hizmetten çıkarma. “Nâmı büyük” anlamında olup, Allah’ın kudsiyet ve büyüklüğü için hürmeten söylenir. Ele geçirmek. Edinmek. Hazırlamak. Araştırıp bulmak. Ardı ardına erişip katılmak. Çoğaltmak, artırmak, çoğaltılmak. Rakamlamak, rakam koymak. Yazma. Yarma. Gönderme, gönderilme. Yollar, tarikler. Meslekler. Usuller. Yeniçerilere ve sipahilere dağıtılan maaş. Çöl Arapları. Aşiretler. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri vâfir: vâreste: vaz‘: Bir çok, bol, çok. Affedilmiş. Halâs bulmuş, kurtulmuş. Rahat, serbest. Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Tarih. Suret. Sebeb. Semt. Cihet. Münasebet. vesîm: Güzel yüzlü. Güzel çehre. Damgalı. voyvodagân: Voyvoda, “reis, subaşı, ağa” gibi çeşitli mânalara gelen bir tabirdir. Voyvodagân ise onun çoğuludur. Voyvodalık Osmanlılarda XVII. yüzyılda başlamıştır. Eyalet valileri ve sancak mutasarrıfları kendilerine tevcih olunan eyalet ve sancakların bağlı kazalarına halkın isteğiyle yerlilerin ileri gelenlerinden birini voyvoda tayin ederlerdi. vülât: Vâliler. Sâhib çıkanlar. Koruyan, muhafaza edenler. vüzerâ: Vezirler. zarûr: Mecburiyetle İster istemez. İhtiyarî olmayan, mecburî olan. zımn: İç taraf. Maksad, gaye. Açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi İyilik sahibi, insanlıklı, merhametli, lütuf sahibi efendim, Anadolu ve Rumeli’de olan büyük valiler, şerefli mutasarrıflar, diğer ayan ve voyvodaların dairelerinde istihdam edilmekte olan delil, hayta ve tüfekçi askeri gerektiği zamanda, bunlar ve bu adın altında oldukça işe yaramayacakları sebebiyle bundan böyle onların yerine Asker-i Mansure-i Şâhâne usulüne göre piyade ve süvari yerli asker istihdam olunması, şaha yakışır keramet göstermek adeti olan padişahın iradesi gereğindendir. O şekilde, bazı büyük valiler ve diğer mahallere yüce ferman çıkmış ve yollanmış olduğundan, bu düzen yüce Allah’ın yardımıyla her yerde karar bulmakta ise de, Halep, Adana, Maraş, Diyarbekir ve Rakka eyaletlerinin hallerini, etraf ve civarının durumlarını Osmanlı Devleti tarafına arz ve beyan etmeye ihtiyaç olmadığı gibi, bütün yüce saltanat ileri gelenleri ve işbaşında bulunan hazretlerin ve yüce zatlarının güzelce bilgisi dahilindedir. Bu eyaletler öteden beri Osmanlı askerinin yatağı olup, kapılı ve kapısız daima 10.000’den fazla asker bulunmakta ve gelen büyük valiler zorunlu olarak ulufe masraflarını ve savaşa gitmeyip kalanların masraflarını iltizâm ile kullanmakta olarak, gerektiğince aşiretler ve Arap eşkıyasının aldatmalarının engellenmesi, yolların ve bellerin güvenliği işlerinde kullanılagelmekle, bu Osmanlı askerlerinin büyük valilere olan zararları ve beygir masrafları, kapısız gezenlerin fakirlere yaptıkları zulüm haddini aşmıştır. Bunların kullanılmasından herkes kırgın ve nefret etmiştir. Ancak bu eyaletler tam olarak nizama kavuşup, Asker-i Mansure-i Şâhâne neferleri düzenlenip çoğaltılmakla her tarafta yerleşinceye kadar, İhtisab Nizamı ve diğer nizamlar, kısaca bu eyaletlere uygulanıp yerleştirilmesi için yüce irade ortaya çıkacak ne kadar maddeler varsa zaman zaman birleşip sonuca ulaşıncaya kadar Osmanlı askerine ihtiyaç olacağı ve bu eyaletlerin halkından ve etrafından bir şekilde güven olmayıp daima basiret ve ihtiyata uymak durumun gereğinden olduğu açıktır. Bununla birlikte, bu günlerde Adana, Halep, Rakka ve Diyarbekir taraflarında mevcut olan Osmanlı askerine itibar olunmamak ve hizmette kullanılmamak, kovulup uzaklaştırılmalarına özen gösterilmek sebebiyle akın akın çekilip Mısır-ı Kahire, Bağdat ve İran taraflarına gitmekte olmalarıyla Osmanlı askerinin istihdam olunmaması, büyük vezirlerin düştükleri çok masraftan kurtulmuş olmalarını ve memnuniyetlerini gerektirmiş olduğu açıktır. Ancak böyle asker akın akın çekilip gittiği ve boş kaldığı takdirde Allah korusun bu eyaletlerin birinden bir olay ortaya çıksa engellenmesi, asker sağlanıp götürülmesi imkan altında olmayacağı ve diğerine de yayılacağı değerlendirmeden uzak değildir. Hatta Halep eski valisi merhametli 239 240 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Yusuf Paşa hazretleri altı yedi bin işe yarar askerle Halep’te miskinlik içinde kalmakta ve cesareti kesin iken, Anza Arapları, Halep civarında Bağdat kervanını vurup yağmaladılar. Onun gibi birkaç kervan dahi yağma ettiler. Kısaca, Asker-i Mansûre-i Şâhâne ve diğer, yüce irade ortaya çıkacak mülkî nizamlar kararlaştırılıp gereği gibi sonuç buluncaya dek hiç olmazsa 3.000 kadar Osmanlı askeri Halep’te ve 3.000 kadar Diyarbekir ve Rakka’da, 2.000 kadarı Adana’da ve bir o kadar Maraş’ta yerleştirilip istihdam edilmek gereklidir. Bu durumda bu eyaletlerin Osmanlı askeri tarafından boşaltılması, çok sayıda sakıncaya sebep olacağı tasavvur edilmiş olduğu için, sadece uyarı amacıyla ifadeye teşebbüs olundu. Eğer gerek duyulur ve uygun olursa, Babıâlî’ye arz ve takdim buyurmaları gerekmezse seçim yüksek zatlarının olduğu, beyan edilmesiyle damgası dostluk olan mektubu yazmaya teşebbüs olundu. Kalan, sağlam seçim, insanlıkla arkadaş olan zatlarınındır efendim. 27 R. 1243 yılında. (Mühür) (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43779-B). 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43779-B) Makām-ı riyâset-penâhîye bin sekiz yüz yirmi yedi sene-i Îseviyyesi şehr-i Haziranının yedinci günü târîhiyle müverrah Rusya elçisi tarafından takdîm kılınan takrîr-i resmînin tercemesidir. Rusya Devleti’nin murahhas orta elçisi Der-sa‘âdet’e vürûdundan berü devleteyn-i fahîmeteyn beyninde cereyân eden revâbıt-ı muhâdenet ve safvetin te’bîdini müstelzim Akkirman Mu‘âhedesi’nde münderic mevâdd-ı müte’addidenin icrâsı esbâbının istihsâline dikkat buyurulması iltimâsını vazîfe-i zimmet-i me’mûriyeti addeylediğinden nâşî mu‘âhede-i mezkûre beşinci mâddesinin ve mâdde-i mezkûrenin Sırp milleti hakkında hâvî olduğu mu‘âhedâtın icrâsı lâzım geldiğini taraf-ı Devlet-i aliyyeye ifâdeye mübâderet ederek mâdde-i mezkûrede Devlet-i aliyye Bükreş Ahidnâmesi’nde musarrah ve meşrût olan kâffe-i mevâddın icrâsına dâ’ir niyât-ı hasenesinin âsâr-ı vâzıha ile Rusya Devleti’ne isbât ve izhârını murâd etmekle ahidnâme-i mezkûrenin Sırplu’ya müte‘allik olan sekizinci mâddesini serî‘an icrâya mübâderet ve millet-i mersûme öteden berü saltanat-ı seniyyenin cizye-güzâr re‘âyâsından olarak her hâlde şâyân-ı lutf ü ihsân olmağla millet-i mersûmenin şimdiye kadar ibrâz etdikleri sıdk u istikāmetlerine mükâfâten ber-mûceb-i şurût fevâ’id ve menâfi‘a nâ’iliyyetiyçün lâzım görülen esbâbın Sırp vekîlleriyle on sekiz mâh zarfında tanzîmini ta‘ahhüd birle tarafeyn murahhasları beyninde karârgîr sened-i münferid mûcebince esbâb-ı mezkûre müddet-i mu‘ayyene-i merkūme içinde Der-aliyye’de Sırp vekîlleriyle bi’l-müzâkere tanzîm olunarak bâlâsı hatt-ı hümâyûn-ı şâhâne ile müvaşşah bir kıt‘a emr-i âlîde tafsîl ü beyân ile keyfiyet Rusya Devleti tarafına ihbâr ü inbâ olunup işbu mu‘âhedenin icrâsından add ve i‘tibâr oluna deyü meşrût ise de tasdîknâmeler mübâdelesinden berü yedi mâh mürûr edüp ve müddet-i bâkıye dahi mâdde-i mezkûra dâ’ir husûsâtın tanzîmine hemân kâfî olup hâlbuki taraf-ı Devlet-i aliyye’den mersûm vekîllerin ifâdâtına iltifât yâhûd millet-i sâdıka-i mersûmenin bundan böyle hüsn-i hâlleri istihsâliyçün mukaddeme addolunan Sırp milletine tâbi‘ ifrâz olunan kasabâtın izâfesi zımnında niyâtdan henüz âsâr müşâhede olunmamış ve millet-i mersûme nice müddet mahrûm oldukları mes’ûlât-ı hakīkıyyelerine bi’l-âhire nâ’iliyetlerini mutazammın bin sekiz yüz yirmi bir sene-i Îseviyyesinde va‘d-i âlîye mazhar olmuş ve Rusya Devleti dahi kezâlik nice zamân bu bâbda beyhûde terakkub etmekle Devlet-i aliyye’nin lütf u mürüvvetini ibrâz edecek vakti zâyi‘ etmeyeceğini teyakkun içün bu husûsun kat‘iyyen tanzîmini istid‘âya hakkı derkâr olarak işbu vechile tanzîmin ikmâli vesâ’iline karîben teşebbüs birle Sırp vekîllerinin vâkı‘ olan niyâz ve istirhâmları kabûl buyurulup hukūk ve imziyâzâtlarını hâvî ve ber-vech-i meşrûh ifrâz olunan kasabâtın izâfesini muhtevî bâlâsı hatt-ı şerîf-i şâhâne ile mu‘anven emr-i âlînin isdârı lâzım gelmiş olmağın zikr olunan sened-i münferidde münderic mevâdd kâmilen tanzîm ve hukūk ve imtiyâzât ale’t-tafsîl emr-i âlîde derc ve tasrîh kılınarak keyfiyet mukaddemce cânib-i hazret-i riyâset-penâhîden mahremâne Rusya sefâretine inbâ ve ba‘dehu emr-i âlî-i mezkûrun resmen teblîğ ve i‘tâsı me’mûldür. İşbu mültemes olan sûret mukaddemce Memleketeyn’e dâ’ir evâmir-i aliyye isdârında icrâ kılınmışdır ve menfa‘ati zâhirdir deyü muharrerdir. Metne Âit Sözlük add: ale’t-tafsîl: âlî: âsâr: ba‘dehu: bâkī: Hesablamak. Saymak. Sayılmak. İtibar etmek. Uzun uzadıya, ayrıntılı olarak. Büyük, yüksek, şerif, celil, aziz olan. Eserler. İzler. Nişanlar. Abideler. Âdetler. Bundan sonra. Ondan sonra. Ebedî, dâimî. Sonu gelmez. Ölmez. Sonsuz. Artan. Geri kalan. Bundan başka. 241 242 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II bâlâ: ber-vech: beyn: birle: cânib: cereyân: derc: Yüksek. Yukarı. Yüce. Yüksek kat. Olduğu gibi, aynen. Arası, arasında, aralık. İki şeyin arası. İkisinin ortası. Firkat. Ayrılık. İle. Yan, yön. Cihet, taraf. Yüksek taraf. Akma, akış, gidiş. Hareket. Akıntı. Gezme. Mürûr. Vuku, vâki olma. İçine almak. Katmak. Kitaba koymak. Nakışlı kâğıt üzerine yazılan yazı. Hattatın yazılmış kâğıt tomarı. derkâr: Mâlum, âşikâre olan. İçinde olan. İçte bulunan. esbâb: Sebebler. Bir şeye vâsıta olanlar. Sebeb olanlar. fahîm: Akıllı. Anlayışlı. fevâ’id: Faydalar. Faydalı şeyler. hasene: İyilik. Güzellik. Hayırlı amel. hâvî: İçine alan, ihtiva eden, kaplayan. Câmi’. Biriktirici. Kuşatan. hüsn-i hâl: İyi hal. Güzel ahlâk. i‘tâ: Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. ibrâz: Göstermek. Meydana koymak. ifrâz: Ayırmak, tefrik etmek. Ayrılmak. ikmâl: Tamamlamak. Bitirmek. Mükemmelleştirmek. iltimâs: Tavsiye. Rica. İstirham. Kayırmak, tutmak, haksız olarak yardımda bulunmak. Yapılmasını isteme. inbâ: Haber verme. İhbar eyleme. Tebliğ etme. isdâr: Çıkarma, çıkarılma, sudur ettirme. Rücu ettirmek, geri döndürmek, vazgeçirmek. istid‘â: Rica ile istemek. Davet etmek. Bir işi için resmî bir daireye verilen ve istek bildiren kâğıt. Dilekçe. istihsâl: Hasıl etmek. Husule getirmek. Elde etmek. Üretmek. istikāmet: Hareket çizgisi doğru olmak. Doğruluk, nâmuslu hareket. Her işte orta yol üzere bulunmak. Adâletten, doğruluktan ayrılmayıp, diyânet ve akıl içinde yürümek. Allah’a kulluk etmek. Bir şeyin bir tarafa doğru olarak uzanması. Yön, cihet. istirhâm: Merhamet istemek. Yalvarmak. İzin istemek. Rica etmek. izâfe: Bir şeyi bir kimseye veya bir şeye nisbet etmek, yakın etmek. İsnâd etmek. Katmak, katıştırmak. Bir şey üzerine meylettirmek, havale olmak, bağlanmak. Mal etmek. izhâr: Açığa vurma. Meydana çıkarma. Göstermek. Zâhir ve âşikâre ettirmek. kâffe: Hep. Bütün. Cümle. kâmilen: Noksansız, eksiksiz olarak. Tam olarak. Kâmil olarak. Bütünü ile. Tamamen. karîben: Bir zaman sonra, yakın vakitte. Çok zaman geçmeden. Sülâlece ve soyca yakın olan. keyfiyet: Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde. kezâlik: Bunun gibi. Böylece. Bu da böyle. kıt‘a: Dünyanın kara parçalarından her biri. Memleket. Ülke. Çok kalabalık olmayan askerî kuvvet. En az iki beyitten yapılmış manzume parçası. Bir dönüm araziden az olan yer. Parça, cüz. Bölük, kısım. Taraf. mâh: Senenin onikide birisi. Yirmisekiz, yirmidokuz, otuz veya otuzbir günlük zaman. Gökteki ay. Kamer. mahremâne: Gizli ve saklı olarak. Mahrem bir tarzda. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri mazhar: me’mûl: menâfi‘: merkūm: mersûm: mes’ûlât: meşrûh: meşrût: mevâdd: mu‘âhede: mu‘anven: mu‘ayyen: muhâdenet: muharrer: mukaddem: mukaddeme: musarrah: mutazammın: muvaşşah: mübâdele: mübâderet: mültemes: münderic: münferid: mürûr: mürüvvet: müstelzim: müte‘allık: müteaddid: müverrah: müzâkere: nâ’iliyet: nâşî: Sahib olma, nâil olma. Şereflenme. Bir şeyin göründüğü, izhar olunduğu yer. Çıktığı yer. Umulan. Ümid edilen. Beklenilen. Menfaatler. Faydalar. Yazılmış. Adı geçmiş. Rakamla söylenmiş. Sayılmış. Yazılmış, çizilmiş. Alâmetli, işaretli. Örf ve âdet. Adı ve bahsi geçmiş. Bahsedilmiş. Yaptığı iş ve hareketlerden hesap vermeğe mecbur olanlar. Mes’uliyetliler. Sorumlular. Bir işin idâresi kendisine âit olanlar. Ceza verilmiş olanlar. Şerh olunmuş. Anlatılmış. Açıklanmış. İzah olunmuş. Şartlı. Şart ile bağlı. Uzayda, boşlukta yer kaplayan varlıklar. Maddeler. Cisimler. Kısımlar. Kanunlar. Kurallar. İşler. Hususlar. Söz ve beyana sebeb olan mevcudat. Her şeyin aslı, mayası. Karşılıklı yeminleşme, anlaşma. Devletler arasında andlaşma. İsim sahibi. Ünvanlı. Ünvan verilen. Meşhur. Tantanalı. Görülmüş olan, kesin olarak belli olan, belli, ölçülü, tayin ve tesbit olunmuş, karalaştırılmış. Yakın ahbablık, samimiyet. Dostluk. Tahrir olunmuş. Yazılmış. Yazılı. Zaman ve mekân cihetiyle daha evvel olan. Askerin ön tarafına sevkedilen karakol. Değerli, üstün. Küçükten büyüğe sunulan, takdim edilen. İlk söz. Başlangıç. Önde gelen. Giriş. Açıklanmış, izah edilmiş. Aşikâr, açık, açıkça, belli. İçine alan, tazammun eden. Üstüne alan. Tazmini kabul eden. Muhit ve müştemil olan. Süslenmiş, süslü. Değişme. Bir şeyin başka bir şeyle değiştirilmesi. Trampa. Bir işe hemen girişme, başlama. Kayırılan, iltimaslı. Yer almış. İndirac eden, derc olunan. Bir şeyin içine konulmuş bulunan. İçinde bulunan. Tek başına, tek, yalnız, kendi başına. Hapishânede tek kişilik hücre. Geçmek, gitmek. Bir taraftan girip öteden çıkmak. Sona erme, nihâyet bulma. İnsaniyet. İnsanlığa uygun olan şeyi yapmak. Güzel ve iyi şeyleri alıp, kötü şeyleri ve hâlleri bırakmak. Ana baba saadeti. Mertlik, yiğitlik. Lüzumlu, gerektiren. Mucib ve sebep. Bais olan. Bir şeyin lüzumunu deruhde eden. Alâkalı. İlgili. İlişkin. Bir yere bağlı, bir şeye mensub. Türlü türlü, çeşitli. Bir çok. Birden fazla. Tarihi konulmuş, tarihli, tarihi atılmış. Bir iş hakkında konuşmak, bir iş için önceden danışıp görüşmek. Öğrencinin derse çalışması. Ele geçirmek, murada ermek, elde etmek. İsteğine kavuşmak. Neş’et eden, yeniden vücuda gelen, yetişen, yetişmiş. Delil, dolayı, ötürü, sebebiyle. 243 244 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II niyât: nüfûz: Niyetler. Sözü geçer olmak, sözü dinlenmek. Vücudundan işleyip geçmek. İçine alan. penâh: Sığınma. Sığınacak yer. Dayandığı nokta. re‘âyâ: Bir kimsenin emri altında bulunanlar. Bir hükümdar idaresi altında bulunan halk. Hristiyan tebaa. Bütün halk. revâbıt: Râbıtalar, bağlılıklar. Münasebetler. Düzenler, sıralar, tertibler. sâdık: Doğru, hakikatli, sadakatlı, dürüst. safvet: Sâfilik, temizlik, pâklık. Hâlislik. seniyye: Yüksek. Çok mühim ve kıymetli, âli olan. serî‘an: Çabuk, tez elden, acele. sıdk: Doğru söz. Gerçeğe uygun olan. Bir şeyin her hususu tam ve kâmil olması. Sözünde sâbit olmak. şâhâne: Şah gibi, şaha yakışır bir surette. şehr: Ay. 30 günlük zaman. Bir şeyi izhar etmek. Teşhir etmek. tanzîm: Sıraya koymak. Sıralamak. Dizmek. Düzenlemek. Tertiblemek. Islah etmek. Manzum veya mensur olarak yazmak. tarafeyn: İki taraf. İki nihayet. Dâvada karşılıklı iki hasım. Her iki taraf. tasrîh: Belirtmek. Açık açık anlatmak. Zâhir ve ayân kılmak. te’bîd: Ebedileştirme, sonsuzlaştırma. teblîğ: Ulaştırmak. Götürmek. Bildirmek. Eriştirmek. terakkub: Bekleme, gözetleme, yol gözleme. Ümit etme. Muntazır olma. teyakkun: İyiden iyiye araştırıp şüphesiz tam olarak bilmek. Tam yakınlık hâsıl etmek. va‘d: Söz verme. Söz verilen şey. vâkı‘: Olan, düşen, konan. Mevcud ve var olan. Geçmiş olan, geçen. vâzıh: Açık, ayan, âşikâr. Besbelli. Kapalı olmayan. Bir okunuşta mânâsı anlaşılacak ifâde. vesâ’il: Vesileler. Sebebler. vürûd: Geliş. Gelme. Vârid olma. Gelip yetişme. zâhir: Görünen, âşikâr olan. Açık, belli, meydanda olan. Görünüşe göre. Şüphesiz. Suret. Dış yüz. Görünüş. Anlaşılan. Meğer. zâyi‘: Elden çıkan. Kaybolan. Yitik. Zarar, ziyan. zımn: İç taraf. Maksad, gaye. Açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. zimmet: Himayeyi te’min eden ittifak. Borç. Alâkalı. Uhde. Vicdan. Mes’uliyet, sorumluluk. Üst. Üstte olan şey. Koruma zorunda kalma. Terim Sözlüğü cizye-güzâr: Cizye, gayri müslimlerden alınan baş vergisidir. Din adamları, kadınlar ve çocuklar bu vergiden muaftı. Cizye-güzâr ise “cizye veren” anlamına gelmekte olup, cizye vermekle yükümlü gayri müslimleri ifade ederdi. Der-sa‘âdet/Der-aliyye: Başkent demektir. Pâdişahın bulunduğu yer olması nedeniyle İstanbul’a çeşitli isim ve sıfatlar yakıştırılmış ve bunların bir kısmı İstanbul adı yerine kullanılmıştır. Der-sa‘âdet (: Mutluluk kapısı), Der-aliyye (: Yücelik kapısı), Âsitâne, Dârü’l-hilâfe, Dârü’ssaltana, Dergâh-ı Sa‘âdet, Südde-i sa‘âdet vs. gibi isimler yaygın olarak kullanılmaktaydı. evâmir-i aliyye: “Emr-i âlî” kelimesinin çoğuludur. Emr-i âlî, “padişah emri” anlamında olarak neşredilen fermanlar için kullanılmıştır. hatt-ı hümâyûn/şerîf: Padişah emrini içeren el yazısı. Diğer yazılardan ayırmak ve saygı ifadesi olmak üzere “hatt-ı hümâyûn” veya “hatt-ı şerîf ” adı verilirdi. II. Mahmud’dan sonra padişahlar belgeler üzerine hatt-ı hümâyûn yazmayı bırakmış, kendisine sunulan konular hakkındaki görüş, emir veya onaylarını Mâbeyn Başkâtipliği aracılığı ile bildirmekteydiler. Bu tür belgelere “irâde-i seniyye” denilirdi. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Memleketeyn: Eflâk ve Boğdan’a Osmalılar tarafından verilen isimdir. Kelime manası “iki ülke” demektir. murahhas: Tam yetkili delege. Görevlendirildiği konuda, devleti adına diğer yetkili murahhaslar ile görüşmelere katılıp istediği gibi oy kullanma yetkisine sahip diplomat. riyâset: Kelime, “reislik, bir işi idarede başta bulunmak, başkanlık” gibi anlamlara gelmektedir. Ancak daha çok “re’îsülküttâblık” görevi için kullanılır. Reisülküttâblık, Divân-ı hümâyûn kâtiplerinin başında bulunan görevliye verilen isimdir. Divan-ı Hümâyun’dan çıkan fermanların müsveddesini hazırlamak, kontrollerini yapmak, Divan toplantılarında tezkireci katılmadığında yerine Divana sunulan arzuhalleri okumak başlıca görevlerindendi. Dış ilişkiler önem kazandıkça, dışişleriyle ilgili görevleri daha çok ortaya çıkmıştır. Elçilerle reisülküttabın temasta bulunması sebebiyle makamın önemi çok artmış ve 1836 yılında yapılan bürokratik reformlar çerçevesinde ismi Hariciye Nâzırlığına dönüştürülmüştür. sene-i Îseviyye: Batı’da kullanılan bugünkü kullandığımız Milâdî takvim sistemidir. Osmanlı Devletinde resmî işlemler için iki takvim kullanılırdı. Biri ayın hareketlerini esas alan hicrî takvim, diğeri ise güneş hareketlerine bağlı Rûmî/Mâlî takvimdir. Batı kaynaklı, anlaşma metinleri, raporlar, mektuplar vs. gibi bazı belgelerde günün tarihi Milâdî takvimle de gösterilebiliyordu. takrîr: Arapça “karâr” kelimesinden gelmektedir. “Yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma” gibi anlamlar taşır. Bir işi yazılı olarak ilgili merci’e bildiren bir çeşit yazılı belgedir. Padişah veya sadrıazama yazılabileceği gibi, alt makamlara da takrir yazılabilirdi. Tanzimattan önce takrirler elkapsız, imzasız ve tarihsiz kaleme alınırdı. Daha sonra, bunlara başlık, tarih ve imza konulmaya başlandı. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Reisliğin dayanağı olan makama (Reisülküttâblığa) Miladî 1827 yılı Haziran ayının 7. günü tarihi atılmış, Rusya elçisi tarafından takdim edilen resmî yazının tercümesidir. “Rusya Devleti’nin delege orta elçisi, İstanbul’a vardığından beri, iki büyük devlet arasında geçen dostluk ve samiyet bağlarının ebedîleştirilmesine vesile olan Akkirman Anlaşması’nda yer almış çeşitli maddelerin yerine getirilmesi araçlarının elde edilmesine dikkat buyurulması tavsiyesini, memuriyetinin sorumlu kıldığı görevinden kabul etmiştir. Bundan dolayı, bu anlaşmanın beşinci maddesinin ve bu maddenin Sırp milleti hakkında içerdiği anlaşmaların yerine getirilmesi gerektiğini Osmanlı Devleti tarafına ifade etmeye başlamıştır. Bu maddede Osmanlı Devleti, Bükreş Anlaşması’nda açıklanmış ve şart koşulmuş olan bütün maddelerin yerine getirilmesine dair iyi niyetlerinin açık belirtileri ile Rusya Devleti’ne ispat edilmesi ve ortaya konulmasını arzu etmektedir. Bu anlaşmanın Sırplarla ilgili olan sekizinci maddesini hızlı bir şekilde yerine getirmeye başlamak ve bu millet öteden beri yüce saltanatın cizye veren halkından olarak, her halde lütuf ve bağışa layıktırlar. Şimdiye kadar bu milletin gösterdikleri sadakat ve doğruluklarına ödül olarak, şartlar gereğince yarar ve menfaatlere kavuşmaları için gerekli görülen araçların Sırp temsilcileriyle 18 ay zarfında düzenlenmesini taahhüt etmişlerdir. İki taraf delegeleri arasında karara bağlanmış kişisel senet gereğince, anılan araçlar, belirli süre içinde İstanbul’da Sırp temsilcileriyle görüşülmekle düzenlenerek, üzeri padişahın hatt-ı hümayunu ile süslenmiş bir adet yüce fermanda ayrıntılı açıklamayla durum Rusya Devleti tarafına haber verilip bu, anlaşmanın yerine getirilmesinden sayılıp itibar oluna diye şarta bağlanmıı ise de, onay mektuplarının değiştirilmesinden beri 7 ay geçmiştir. Kalan süre dahi bu maddeye dair konuların tanzim edilmesine hemen hemen yeterlidir. Halbuki Osmanlı Devleti tarafından belirtilen temsilcilerin ifadelerine dikkat edilmesi veya adı geçen sadık milletin bundan böyle iyi hallerinin sağlanması için giriş sayılan Sırp milletine tabi, ayrılan kasabaların katılması amacındaki niyetlerden henüz belirtiler görülmemiştir. Anılan millet nice zaman mahrum oldukları gerçek sorumluluklarına daha sonra kavuşmalarını içeren 1821 Miladî yılında yüce vaade nail olmuştur. Rusya Devleti dahi aynı şekilde nice zaman bu konuda boş yere beklemekle Osmanlı Devleti’nin lütuf ve mertliğini gösterecek zamanı ziyan etmeyeceğini bilmek için bu konunun kesin olarak tanzim edilmesini ricaya hak- 245 246 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II kı açıktır. Bu şekilde düzenlemenin tamamlanması vesilelerine yakından teşebbüsle Sırp temsilcilerinin mevcut olan yalvarma ve ricaları kabul buyurulup hakları ve ayrıcalıklarını içeren ve açıklandığı şekil üzere ayırılan kasabaların katılmasını kapsayan, üzeri padişahın hatt-ı şerifi ile unvan kazanmış yüce fermanın çıkarılması gerekmiştir. Anılan kişisel senette yazılı maddeler tamamen tanzim edilip, haklar ve ayrıcalıklar ayrıntılı olarak yüce fermanda yazılıp açıklanarak, durum önceden reisliğin dayanağı olan hazret tarafından gizli olarak Rusya sefaretine haber verilip, bundan sonra adı geçen yüce fermanın resmen tebliğ edilmesi ve verilmesi umulur. Bu rica edilen şekil daha önce Memleketeyn’e dair yüce fermanların çıkarılmasında yapılmıştır ve yararı ortadadır” diye yazılıdır. Mükâleme Mazbatası, TTK Ktb. nr. Y-528 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Mükâleme Mazbatası, TTK Ktb. nr. Y-528 İngiltere ilçisine virilecek ta‘lîmât Mısır beyleri ve kâşiflerin mülûk-ı Devlet-i aliyye’ye olan muzırrat-ı cesîmeleri bundan akdem meclis-i mükâlemede rütbetlü ilçi bey dostumuza etrâfıyla tefhîm ve meclis-i mezkûrdan berü dahi keyfiyât-ı lâzıme tafsîlen ifâde ve tebyîn birle ilçi bey dostumuz dahi haşmetlü İngiltere kralının matlûb ve maksûdı ekālîm-i Mısıriyyenin Fransaludan tahlîs ve taraf-ı Devlet-i aliyye’ye teslîmiyle bilâ-arz ve halel-i âsâyiş üzre cânib-i saltanat-ı seniyyeden umûr-ı dâhiliyeye İngiltere me’mûrları cânibinden müdâhale olunmaması husûsları idüğini me’mûrîn-i mezkûrîne bu vechile tenbîh olunmuş idüğini mükâlemede resmen ifâde itmiş olmağla, bundan sonra zikr olunan beyler ve kâşiflerden bir neferi ülke-yi Mısır’ın bir tarafında kalmak lâzım gelse ülke-yi mezkûr teshîr ve taraf-ı Devlet-i aliyye’den zabt olunmamış hükmünde olacağı aşikâr olmakdan nâşî cümlesinin bilâ-istisnâ ülke-yi mezkûrdan def ‘ ve ihrâcı akdem-i maslahat idüği bedîdârdır. Zikr olunan beyler ve kâşiflerin harekât-ı zâhirelerine nazaran iktizâ-yı te’dîblerinin icrâsı kā‘ide-i câriyeden oldığı zâhir iken te’dîblerinden sarf-ı nazar ile haklarında ikrâm ve iltifâta karâr virilmiş olmağla, mevcûd olan emvâl ve eşyâlarına dokunulmayup kendülerine teslîm olunmak ve hattâ Mısır’da olan hânelerini dahi yerlüden âhara fürûht ile esmânını almalarına ruhsat virilmek ve merkūmların fi’l-asl zabtlarında olan mukāta‘ât ve kurâ-yı Mısriyye ve sâ’ir emsâli her tarafda cârî oldığı üzre taraf-ı Devlet-i aliyye’den kendülere tevcîh olunmuş kabîlden olmayup tagallüben zabt itmiş olmaları ve husûsan istîlâ vukū‘ı hasebiyle kat‘â alâkaları olmadığı ecilden cümlesi taraf-ı saltanat-ı seniyyeye â’id olarak ber-muktezâyı râbıta-i mülkiyye zabt olunmuş ise dahi ümerâ ve küşefâ-i merkūmenin ta‘ayyüşleriçün îrâd olmak üzre cânib-i saltanat-ı seniyyeden beylerin ve kâşiflerin hâllerine göre ma‘âş-ı senevî tahsîs ve rütbeye hâhiş-ker olanlara kapucı başılık ve silahşorluk i‘tâsıyla Asitâne’de hıdmetde istihdâm ve rütbeye hâhişi olmayanlar kendü hâllerinde olarak Astâne-i sa‘âdet’de ikāme ve ikrâm kılınmak ve kusûr kölemen tâ’ifesi Devlet-i aliyye askeri olmak üzre tahrîr birle i‘mâl olunmak sûretleri mükâlemede ilçi bey dostumuza beyân olundığı vechile mukarrer ve muhakkak olmağla zikr olunan beylerin ve kâşiflerin ülke-yi Mısır’dan çıkdıkdan sonra mevâ‘îd-i merkūme tamâmen îfâ olunacağı bî-iştibâhdır. Kaldı ki el-hâletü hâzihi beyler İngiltere Devleti’nin cânib-i Mısır’da olan ceneral ve sâ’ir me’mûrları taraflarında mukīm olmağla, bunların bir neferi ülke-yi Mısır’ın bir cânibine salı-virilmek lâzım gelür ise Devlet-i aliyye’ye mazarrat-ı adîde-i cesîmeyi müntic olup yeniden bir gā’ile olacağı bedîhî olmağın zikr olunan beyler ve kâşiflerin bir neferi ülke- 247 248 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II yi Mısır’a salı-virilmeyerek cümlesinin ber-vech-i ta‘ahhüd mâl ve canlarına dokunılmamak ve Astâne’de mükerreren ikāme olunmak üzre sehven iki defa yazılmış Der-sa‘âdet’e irsâli-çün taraf-ı hazret-i serdâr-ı ekremîye teslîmi veyâhûd devlet-i müşârün-ileyh cenerali tarafından mecmû‘ının sefîneye vaz‘ ile Astâne’ye tesyîri matlûb Devlet-i aliyye’den keyfiyyet-i merkūme bi’d-defa‘ât ifâde olundığı vechile ilçi bey dostumuzun ma‘lûmı ise dahi el-hâletü hâzihi tarafından vekâleten sır kâtibi ri‘âyetlü İstiratoz cânib-i Mısır’a irsâl idecek oldığına mebnî sır kâtibi mûmâ-ileyh mârrü’l-beyân beyler ve kâşiflere mevâ‘îd-i lâyıka-i Devlet-i aliyye’yi ifhâm ve bi’lvekâle ilçi bey tarafından olarak ta‘ahhüd eylemek ve mâl ve cânlarına dokunulmayacağını bildirmek içün resmen işbu varaka-i sıdk-me’âl tahrîr ve i‘tâ olundı. Metne Âit Sözlük adîd: âhar: akdem: be-dîdâr: bedîhî: Çok. Bir çok sayı. Çok şeyler. Müteaddid. Birinin dengi. Gayrı, başkası. Diğeri. Daha önce. Daha ileri. Daha mühim. Görünür olmak, kendini göstermek. Meşhur. Namdar. Aşikâr, belli ve açık olma. Ansızın zuhur eden. Delil ve isbata muhtaç olmayacak derecede açıklık. ber-vech: Olduğu gibi, aynen. bi’d-defa‘ât: Defalarca. birle: İle. cânib: Yan, yön. Cihet, taraf. Yüksek taraf. cârî: Akan, akıcı. Geçmekte olan. İnsanlar arasında uyulan ve geçerli ve dolaşımda olan. cesîm: İri vücudlu. Kebir. Ehemmiyetli. Büyük. ecl: İllet, sebeb, cihet. İçin, dolayı... den. ekālim: İklimler, memleketler, mıntıkalar. el-hâletü hâzihi: Şu anda. Halihazırda. emvâl: Mallar. esmân: Her şeyin pahası, tutarları, semenleri. Sekizde birler. fi’l-asl: Aslında olduğu gibi. fürûht: Satım. Satış. gā’ile: Dert, sıkıntı, baş belâsı. Tasa, zor iş. Düşünce. hâhiş: Fazla arzu, isteyiş. hâhişger: Arzulayan. İsteyen. İstekli. halel: Bozukluk. Eksiklik. Başkası tarafından verilen zarar. İki şeyin aralığı. Boşluk. Açıklık. husûsan: Ayrıca. Özellikle. Başkaca. i‘mâl: Yapmak. İşlemek. İhdas etmek. Kullanmak. i‘tâ: Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. îfâ: Ödemek. Yerine getirmek. Verdiği sözü veya görevini yerine getirmek. Kılmak. Yapmak. ifhâm: Bildirmek. Anlatmak. Maksadı bildirmek. ikāme: Oturtmak. Mukim olmak. Yerleştirmek. İskân eylemek. Bulundurmak. Meydana koymak. Vücuda getirmek. Dâva açmak. Ayağa kaldırmak. Kıyam etmek. ikrâm: Ağırlamak. Hürmet etmek. Saygı göstermek. İltifat olarak bir şeyler vermek. Bağış. Hesap dışı verilen şey veya yapılan indirme, tenzilât. Allah’ın lütfu ve ihsanı. iktizâ: Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri îrâd: irsâl: iştibâh: kā‘ide: kabîl: kat‘â: keyfiyet: kurâ: maksûd: mârrü’l-beyân: maslahat: matlûb: matlûb: mazarrat: me’âl: me’mûrîn: mecmû‘: merkūm: meslek: mevâ‘id: mezkûrîn: mukarrer: mukāta‘a: mukīm: muktezâ: muzırr: mükerrer: müntic: nâşî: râbıta: ri‘âyet: rütbe(t): sarf-ı nazar: sefîne: senevî: seniyye: sıdk: ta‘ayyüş: tahlîs: tahrîr: te’dîb: Varid kılmak. Getirmek. Söylemek. Gelir. Kazanç. Bir mal veya mülkün getirdiği kazanç. Göndermek, gönderilmek, yollamak. Havale kılma. Salıvermek. Kendi haline koymak. Sürü sahibi olmak. Elçi gönderme. Şüphelenmek. Şüphe etmek. Kolay fark olunmaz derecede benzemek. Esas. Temel. Düstur. Nizam. Yol. Ayaklık. Dip taraf. Gibi, türlü, biraz evvel, az önce. Aşikâr. İleri gelen. Kabul eden. Aslâ, hiçbir zaman. Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde. Karyeler, köyler, kasabalar. Kasdedilmiş. Kasdedilen. İstenilen şey. İstek. Arzu. Gaye. Beyânı yukarıda geçmiş olan. İş, mes’ele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet. İstek, istenilen şey. Alacak. İstek, istenilen şey. Alacak. Ödünç verilmiş. Zararlar. Ziyanlar. Mazârr. Meydana gelen netice. Mefhum. Mânası. Kısaca mânası. Son, sonuç. Devlet hizmetinde bulunan kimseler. Me’murlar. Bütün, hepsi. Topluca. Yığılmış. Cem’ olunmuş. Bir araya getirilmiş şey. Yazılmış. Adı geçmiş. Rakamla belirtilmiş. Sayılmış. Yol. Usul. Gidiş. San’at. Geçim için tutulan yol. Sistem. Politika. Söz verilmiş vakitler. Vaad edilen muayyen, belli zamanlar. Adı geçenler. Zikredilmişler. Evvelce bahsi geçmiş olanlar. Kararlaşmış. Takrir edilmiş. Karar verilmiş. Kat’i. Şek ve şüpheden beri olan. Kesin olan. Anlatılmış. Bildirilmiş. Devlete âit bir arazi veya gelir kaynağının bir bedel karşılıgında kiraya verilmesidir. İkamet eden. Ayakta duran. Okuyan. Bir memlekette devamlı duran. Lâzım getirilmiş. Lüzumuna binaen istenmiş. İcab eden. Lâzım gelen. Ziyan veren, zararlı, zarara sokan. Tekrarlı. Tekrar olunmuş. İki veya daha fazla aynısı yapılmış. İntâc eden, netice veren. Sebebiyet veren, meydana getiren. Bir şeyin sonuçlanmasına sebep olan. Neş’et eden, yeniden vücuda gelen, yetişen, yetişmiş. Delil, dolayı, ötürü, sebebiyle. Münasebet, alâka, bağlılık, yakınlık. İki şeyi birbirine bağlayan düzen. Nefsini dünyadan men edip âhirete, Allah’a bağlanmak. Tertip, sıra, düzen, usûl. İyi karşılamak, ağırlamak, hürmet etmek. Uymak, tâbi olmak. Otlamak veya otlatmak. Hıfzetmek, korumak. Basamak, derece. Memuriyet derecesi. Sıra. Mertebe, menzile. Bir şeyden vazgeçme, cayma. Nazar-ı itibara almama. Gözardı etme. Gemi. Çeşitli mevzulara dair kitap. Seneye ait. Bir yıl içinde olan. Senelik. Seneye mensub. Yüksek. Çok mühim ve kıymetli, âli olan. Doğru söz. Hakikata uygun olan. Bir şeyin her hususu tam ve kâmil olması. Ahdinde sâbit olmak. Kalb temizliği Yaşamak. Geçinmek. Yaşama tarzı. Beslenmek. Kurtarmak. Halâs etmek. Bir şeyin özünü, hülâsasını almak. Yazmak. Yazılmak. Kaydetmek. Hürriyete kavuşturmak. Edeblendirme. Terbiye verme. Haddini bildirme. 249 250 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tebyîn: tefhîm: tegallüb: teshîr: tesyîr: umûr: varaka: vaz‘: vech: vech: vukū‘: zâhir: Belirtme. Açıkça anlatma. İsbat etme. Anlatmak. Bildirmek. Zorbalık. Haksız olarak musallat olmak. İstilâ etmek. Üstün gelmek. Zaptetme, hâkim olma, zorla ele geçirme. İtaat ettirme. Hakir ve zelil etmek. Gönderme, yollama. Seyrettirme. Sürmek. Emirler. İşler. Hususlar. Maddeler. Tek yaprak hâlindeki kâğıt. Nebât yaprağı. Maden yaprağı. Kitap yaprağı. Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Semt. Cihet. Münasebet. Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Tarih. Suret. Sebeb. Bir şeyin nefsi ve zatı. Semt. Cihet. Münasebet. Düşme, rastlama. Olma, oluş. Gidip çatma. Bir hadisenin çıkış şekli, cereyânı. Görünen, âşikâr olan. Açık, belli, meydanda olan. Görünüşe göre. Şüphesiz. Suret. Dış yüz. Görünüş. Anlaşılan. Meğer. Galiba. Zannederim. Elbette. Terim Sözlüğü Devlet-i aliyye: Osmanlı Devleti. kapucıbaşılık: Saray-ı Bâb-ı Hümâyûn adı verilen dış kapısı ile orta kapısını bekleyen kapı muhafızlarının âmirleridir. Bunların muhafaza görevinden başka protokol görevleri de vardı. Sayıları devirlere göre değişmektedir. Fatih zamanında bir tane iken XVIII. yüzyılda 150’yi bulmuştu. Bu kapıcılardan kıdem sırasına göre ilk 4 tanesi başkapıcıbaşı rütbesinde idi. Başkapıcıbaşılardın da sayıları devirlere göre 2-9 arasında değişirdi. kâşif: Mısır’da nâhiye veya kaza idarecilerine verilen ad. Kölemen: Çerkes köleleri ve bunların neslinden Mısır’da ve Turablusgarb’ta oluşturulan askerlerdir. Bunlar “Memlûk” adıyla da anılır. küşefâ: Mısır’da nâhiye veya kaza idarecileri için kullanılan “kâşif” kelimesinin çoğulu. Kâşifler. meclis-i mükâleme: Reisülküttab başta olmak üzere dışişleriyle ilgili Osmanlı Devleti temsilcileriyle yabancı devlet temsilcileri arasında yapılan resmî görüşmelerin yapıldığı toplantılardır. serdâr-ı ekrem: Padişah adına ordunun komutanlığını üstlenerek sefere çıkan sadrıazama verilen ünvandır. Sonraları Osmanlı ordularını yöneten büyük başkomutanlara serdar-ı ekrem denilmeye başlanmıştır. sır kâtibi: Bâbıâli’den saraya gönderilen telhislerin mühürlerini açarak padişaha takdim etmek, padişahın yazdığı hatt-ı hümâyunu mühr-i hümayunla mühürleyerek Bâbıâlî’ye göndermekle görevli kişidir. Sonradan “Mâbeyn başkâtibi” adını almıştır. silahşorluk: Silahşor, “silahla uğraşan” anlamına gelir. Önceleri bir sınıf silahlı askere, çeşitli silahları kullanmaktaki ustalıkları sebebiyle verilen bir isimdi. Sonra yeniçeri ocağı subaylarının bir kısmı için kullanılan tabir olmuştur. Padişahın yakın korumasını yapan muhafızlar için için de kullanılmıştır. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Mısır beyleri ve kâşiflerin Osmanlı Devleti’nin politikasına olan büyük zararları bundan önce mükâleme meclisinde rütbetli elçi bey dostumuza etrafıyla anlatılmıştır. Bu meclisten beri gerekli durumlar ayrıntılı olarak ifade edilip ortaya konmuştur. Elçi bey dostumuz da haşmetli İngiltere kıralının isteği ve amacı olan Mısır topraklarının Fransızlardan kurtarılması ve Osmanlı Devleti’ne teslîmiyle arızasız ve asayişi bozulmamak üzere yüce saltanat tarafından ve iç işlerine İngiltere görevlileri tarafından müdahale edilmemesi konuları olduğunu adı geçen görevlilere bu şekilde tenbih olunmuş olduğunu mükâlemede resmen ifade etmiştir. Bundan son- 251 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ra, yukarıda belirtilen beyler ve kâşiflerden bir tanesi Mısır topraklarının bir tarafında kalması gerekse bu ülkenin ele geçirilmesi ve Osmanlı Devleti tarafından zabt olunmamış hükmünde olacağı âşikârdır. Bu nedenle hepsinin istisnâsız bu ülkeden def ‘ edilip çıkarılması öncelikli iş olduğu açıktır. Anılan beyler ve kâşiflerin açık olan hareketlerine göre gereken cezalarının verilmesi geçerli kural olduğu açık iken cezalandırılmaları göz ardı edilmekle haklarında bağış ve iltifatla karar verilmiştir. Mevcut olan mal ve eşyalarına dokunulmayıp kendilerine teslim olunmak, hatta Mısır’da olan evlerini de yerliden başkasına satmakla bedelini almalarına izin verilmek ve adı geçenlerin aslında ellerinde olan mukataalar ve Mısır köyleri ve diğer benzeri her tarafta geçerli olduğu üzere Osmanlı Devleti tarafından kendilere verilmiş türden olmayıp zorla zabtetmiş olmaları ve özellikle istila olayı sebebiyle kesinlikle ilgileri olmadığı sebepten hepsi yüce saltanat tarafına ait olarak mülki bağ gereğince ele geçirilmiş ise de belirtilen ümera ve kâşiflerin geçimleri için gelir olmak üzere yüce saltanat tarafından beylerin ve kâşiflerin hallerine göre yıllık maaş tahsis ve rütbeye istekli olanlara kapıcıbaşılık ve silahşorluk verilmesiyle İstanbul’da hizmette kullanmak ve rütbeye isteği olmayanlar kendi hallerinde olarak İstanbul’da oturtulmak ve ağırlanmak ve kalan Kölemen kısmı Osmanlı Devleti askeri olmak üzere yazılmakla birlikte kullanılmak şekilleri mükâlemede elçi bey dostumuza açıklandığı şekilde kararlaştırılıp kesinleştirilmiştir. Adı geçen beylerin ve kâşiflerin Mısır topraklarından çıktıktan sonra belirtilen maddeler tamamen yerine getirilmiş yerine getirilmiş olunacağı şüphesizdir. Kaldı ki, şu durumda beyler İngiltere Devleti’nin Mısır tarafında olan general ve diğer memurları taraflarında ikamet ediyor olmakla bunların bir tanesi Mısır toprağının bir tarafına salıverilmek gerekirse Osmanlı Devleti’ne çık sayıda zararla sonuçlanacak olup yeniden bir mesele olacağı açıktır. Anılan beyler ve kâşiflerin bir tanesi Mısır toprağına salıverilmeyerek hepsinin taahhüt edildiği üzere mal ve canlarına dokunulmamak ve İstanbul’da yeniden oturtulmak üzere İstanbul’a gönderilmesi için serdar-ı ekrem hazretleri tarafına teslimi veya belirtilen devletin generali tarafından hepsinin gemiye konulmakla İstanbul’a gönderilmesi Osmanlı Devleti’nin isteğidir. Bu durum defalarca ifade edildiği şekilde elçi bey dostumuzun malumudur. Bu durumda tarafından vekâleten sır kâtibi riayetli Erteratoz, Mısır tarafına gönderecek olduğundan bu sır kâtibi daha önce bildirilen beyler ve kâşiflere Osmanlı Devleti’nin uygun vaadlerini anlatmak ve vekâletle elçi bey tarafından olarak taahhüd etmek, mal ve canlarına dokunulmayacağını bildirmek için resmî olarak bu meali doğruluk olan kâğıt yazıldı ve verildi. A) Aşağıdaki metni okuyunuz. B) Metinde geçen, anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C) Metni günümüz diline çeviriniz. 1 252 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 2 (BOA, Cevdet Maliye, nr. 4704) 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri (BOA, Cevdet Mâliye, nr. 4704) Beylikçilik-i Dîvân-ı hümâyûn hıdmetinin sa‘âdetlü atûfetlü Şevket Bey Efendi hazretlerine sâl-i hâl Eylülünün yirmi ikinci günü tevcîh buyurulması cihetiyle hıdmet-i mezkûreye muhassas yevmî on vukıyye lahm ta‘yîninin yevm-i mezkûrdan i‘tibâren i‘tâsı lâzım geleceği beyânıyla îcâbının icrâsı husûsu cânib-i Teşrîfât’dan bâ-ilmühaber inhâ ve iş‘âr ve hıdmet-i mezkûrenin yevmî on vukıyye lahm ta‘yînât olarak cend mâh mukaddemce Hâriciye Müsteşârlığına müceddeden on beş vukıyye lahm ta‘yîn ve tahsîsi cihetiyle kaydı terkīn olunduğu Ağnâm Rûznâmçesinden derkenâr olunmuş olmağın ber-mantûk-ı ilmühaber hıdmet-i mezkûrenin kaydı terkīn olunan yevmî on vukıyye lahm ta‘yîninin târîh-i mezbûrdan i‘tibâren mîr-i mûmâ-ileyh hazretlerine bi’t-tahsîs tesviyesi muvâfık-ı emr ü irâde-i aliyye buyurulduğu hâlde Mesârifât Muhâsebesine kayd ile keyfiyet ma‘lûm olmak içün rûznâmçe-i mezkûreye ve Kurna Defterlerine ilmühaberleri tahrîr ve i‘tâsı lâzım geleceği. Mâliye hazînesinde bulunan muhâsebeci efendiler hazretlerinden Anadolu Vâridât ve Mesârifât Muhâsebecileri atûfetlü Sâdık Bey ve Hayrî Efendi ve Mâlikâne Muhâsebecisi atûfetlü Rif ‘at Efendi hazretlerinden vâlâ-sîmâ Anadolu ve Rûmili defterdârları sa‘âdetlü atûfetlü efendiler hazretlerinden mâ‘adâsının sâye-i ihsân-vâye-i hazret-i şâhânede yevmî beşer vukıyye lahm ta‘yînleri olduğuna ve efendi-i mûmâ-ileyhime lahm ta‘yîni verilmemesi me’mûriyetlerinin mu’ahharan ihdâs ve icrâ olunmasından neş’et eylediğine ve emsâline i‘tâ olunup da mûmâ-ileyhime adem-i i‘tâsı münkesirü’l-fû’âd olmalarına bâdî olarak bu dahi nezd-i âlî-i âsafânede tecvîz olunmayacağı bedîhî ve bâhir olacağına binâ’en muhâsebeci-i mûmâ-ileyhimin yedine dahi emsâli misillü yevmî beşer ve defterdâr-ı mûmâ-ileyhimâ hazerâtına dahi onar vukıyye lahm ta‘yîn ve tahsîs muvâfık-ı irâde-i aliyye ise muhâsebe-i merkūmeye kayd ile bend-i evvelde muharrer mahallere ilmühaberleri tahrîr ve i‘tâsıyla tesviyesine ibtidâr olunacağı bâ-takrîr lede’l-arz ta‘yînât-ı mezkûrenin takrîr vechile icrâ-yı îcâbı ve Mektûbi Ser-halîfesi atûfetlü Fahreddîn Efendi hazretlerinin hîn-i me’mûriyetinde yerine Âmedî odasına âharının alınmasından sarf-ı nazar olunduğu cihetiyle oda-i mezkûrdan muhassas dört vukıyye lahm ta‘yîni mektûbî-i mûmâ-ileyh hulefâsından ba‘zılarına taksîm ve tahsîs olunup fakat sonradan atûfetlü Rif ‘at Bey oda-i mezkûra me’mûr buyurulmuş ise de henüz lahm ta‘yîni tahsîs olunmamış olduğundan mûmâ-ileyh Rif ‘at Bey’e dahi târîh-i me’mûriyetinden i‘tibâren emsâli vechile yevmi dört vukıyye lahm ta‘yîni tahsîsi husûsları tensîb olunarak hâkpây-i hümâyûn-ı cenâb-ı şâhânede bi’l-istîzân irâde-i seniyye dahi bu merkezde müte‘allık buyurulmuş olmağla mûcebince tesviye-i muktezâsına himmet buyurulmak bâbında sâdır olan fermân-ı âlî mûcebince iktizâ-yı tesviyesi Mesârifât Muhâsebesinden lede’s-sû’âl altmış iki senesi Eylülünün yirmi ikinci gününden i‘tibâren Beylikci-i Dîvân-ı hümâyûn sa‘âdetlü atûfetlü Şevket Bey Efendi hazretlerine yevmiye on ve târîh-i fermân-ı âlî olan altmış üç senesi Muharreminin on yedinci gününde vâkı‘ mâh-ı Kânûn-ı evvelinin yirmi dördüncü gününden i‘tibâren Anadolu ve Rûmili defterdârları sa‘âdetlü atûfetlü efendiler hazretlerine kezâlik onar ve Anadolu Vâridât ve Mesârifât ve Mâlikâne Muhâsebecileri atûfetlü efendiler hazerâtına dahi yevmiye beşer ve Âmedî hulefâsından atûfetlü Rif ‘ât Bey hazretlerine dahi târîh-i me’mûriyetinden i‘tibâren yevmî dört vukıyye lahm ta‘yîn ve tahsîs olduğunu mübeyyin Ağnâm Rûznâmçesine ve Kurna defterlerine ve Teşrîfâtî odasına 25 M. sene 1263 târîhinde ilmühaberleri verilmiş ise de kuyûddan müstefâd olduğu üzere mûmâ-ileyh Rif ‘at Bey hazretlerine altmış bir senesi Şubat ibtidâsından i‘tibâren yevmiye dört vukıyye lahm tahsîs buyurulmuş ve bu cihetle mîr-i mûmâ-ileyh ber-vech-i muharrer mu’ahharan tahsîsi irâde buyurulan dört vukıyye lahm tahsîsinden sarf-ı nazarla mezkûr ilmühaber ahz ve battâlda hıfz olunarak müceddeden ilmühaberlerinin i‘tâsı lâzimeden olup ancak ber-vech-i muharrer Teşrîfât Defterleri’ne verilen ilmühaber bu ana kadar lede’t-taharrî bulundurulmadığı cihetle Bâbıâlî’de zâyi‘ olduğu anlaşılmış olmağ- 253 254 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II la bu sûretde zâyi‘ olan mezkûr ilmühaber ba‘demâ yed-i âharda zuhûr eder ise amel ve i‘tibâr olunmayarak battâlda hıfz olmak şartıyla merbût dîğer ilmühaber battâlda bi’l-hıfz tevârîh-i merkūmeden i‘tibâren mûmâ-ileyh Beylikci Bey Efendi ve defterdârân hazerâtına yevmî onar ve muhâsebeci-i mûmâ-ileyhim hazerâtına beşer kıyye gûşt ta‘yîn olunduğunu mübeyyin Ağnâm Rûznâmçesi’yle Kurna Defterlerine ve Teşrîfât-ı Hümâyûn Defterlerine müceddeden ilmühaberleri tastîri iktizâ eylediği derkenâr olunarak mûcebince Rûmili Mesârifât Muhâsebesine kayd olunup dîğer ilmühaberleri verilmekle ber-minvâl-i muharrer keyfiyet ma‘lûm olmak içün Ağnâm Rûznâmçesi’ne dahi işbu ilmühaber verildi. Fî 20 R. sene 1263. (Mühür) Metne Âit Sözlük adem: âhar: âlî: amel: Yokluk, olmama, bulunmama. Fakirlik. Başkası. Diğeri. Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. Necib. İş. Çalışma. Bir emri veya vazifeyi yerine getirme. Kâr, iş işleme. Dini bir emri yerine getirme, tatbik etme. İtaat. İbâdet. Âsafâne: Bir vezire yakışır surette ve hâlde. atûfet: Şefkat. Çok merhametli oluş. ba‘demâ: Ondan sonra. Bundan sonra. Bundan böyle. bâb: Kapı. Kısım. Mevzu. Fasıl. Bölüm. Parça. Kitab. Hususi madde. bâdî: Muvakkat. Geçici. bâhir: Aşikâr. Açık. Belirli. Apaçık. Güzel. Meşhur, namdar. Galip. battâl: Boş. Hükümsüz. İşsiz. Metrûk. Kullanılmaz olan. Bâtıl. Mensuh ve mefsuh. Çok büyük. Hantal. bedîhî: Aşikâr, belli ve açık olma. Ansızın zuhur eden. Delil ve isbata muhtaç olmayacak derecede açıklık. bend: Bağlanan. Bağlanmış. Bağ. Boğum. Mafsal. Su bendi. Baraj. Gam. Gussa. Mekr. Hile. Mülâhaza. Fıkra. Madde. Aldatmak. Birisini emri altına almak, bendetmek. ber-vech: Olduğu gibi, aynen. bi’l-istîzân: İzinle. İzin isteyerek. binâ’en: bu sebepten, ...den dolayı, Mebni ve müstenid olarak. Dayanarak. cihet: Yan, yön, taraf. Sebeb, mucib. Vesile, bahane. Vakıflardan verilen görev, maaş. Yer, mahal, semt. çend: Birkaç. Üç-beş gibi adet. Herhangi bir şeyin yüzde biri. fû’âd: Kalb, gönül, yürek. gûşt: Et, lahm. hâk-pây: Ayak toprağı. Ayağın bastığı toprak. hazerât: “ Hazret”in cem’i, hazretler. hıfz: Saklama. Koruma. himmet: Kalb isteği ile gösterilen ciddi gayret. Tabiî şevk ve meyil ve heves. Lütuf, yardım. i‘tâ: Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. i‘tibâr: Önem vermek. Hürmet, riâyet ve hatır saymak. Kulak asmak. İbret alıp uyanık olmak. Birisini veya sözünü makbul farzetmek. Şeref, haysiyet. Bir şeyin gerçek değil, kararlaştırılan değeri. Ticarette söz veya imzaya olan itimad. ibtidâ: Baş taraf. Evvel. Başlangıç. En önce, başta. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ibtidâr: icrâ: ihdâs: ihsân: iş‘âr: keyfiyet: kuyûd: lahm: ledâ (lede): lede’s-sû’âl: lede’t-taharrî: mâ‘adâ: ma‘lûm: mâh: mantûk: merkūm: mezkûr: misillü: mu‘ahharan: mûceb: muharrer: muhassas: muktezâ: mûmâ-ileyh: muvâfık: mübeyyin: müceddeden: münkesir: müstefâd: müte‘allık: neş’et: nezd: sâdır: sâl: sarf-ı nazar: sâye: sîmâ: şâhâne: ta‘yîn: tahrîr: tahsîs: tensîb: terkīn: Bir işe sür’atle başlama. Bir işi yürütmek. Yerine getirmek. Yapma. Uygulamak. Vekil göndermek. Mahkeme kararını yerine getirmek. Suyu akıtmak. Borçlunun alacaklıya karşı ödemekle yükümlü olduğu bir borcu, adlî bir kuruluş aracılığıyla ödetme. Yeniden bir şey yapmak. Ortaya koymak. Meydana koymak. İyilik, lütuf, bağışlamak. Cömertlik yapmak. Güzel bilmek. Yazı ile haber vermek. Anlatmak, bildirmek. Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu yönü. Kalite. Madde. Kayıtlar. Resmi muâmelelerin veya her hangi bir şeyin kayıtları, deftere geçirilmeleri, yazılmaları. Et. Lehimlemek. Bir işi sağlam hale getirmek. Sırasında, yapıldığında. Yan, nezd. Soruldukta, sorulduğu anda. Aramak. Araştırmak. İncelemek. Araştırılmak. Başka. Fazla. Bundan gayrı. Bilinen, belli olan. 28-30 günlük zaman, ay. Gökteki ay. Kamer. Söz, nutuk, mânâ, mefhum. Yazılmış. Adı geçmiş. Rakamla söylenmiş. Sayılmış. Zikri geçen. Zikredilmiş. Evvelce bahsi geçmiş olan. Benzeri. Gibi. Aynısı. Sonradan, bilâhare. Daha sonra olarak. İcâb etmiş, lâzım gelmiş. Bir söz veya emrin icâb ettiği şey, netice. Tahrir olunmuş. Yazılmış. Yazılı. Birine âid kılınmış. Tahsis edilmiş. Has kılınmış. Ayrılmış. Tâyin edilmiş. Lâzım getirilmiş. Lüzumuna binaen istenmiş. İcab eden. Lâzım gelen. Kendisine işâret edilen. İsmi daha önce geçen. Uygun. Yerinde. Denk. Açıklayan. Beyan eden. Meydana koyan. Yeni baştan. Yeni ve mücedded olarak. İnkisar eden, kırılan, kırılmış, kırık. Gücenmiş. Anlaşılıp istihrac olunan. Kazanılmış olan, istifade edilmiş. Mâna, mefhum, anlam. Alâkalı. Bir yere bağlı, bir şeye mensub. Meydana gelmek, vücuda gelmek. Yetişmek, ileri gelmek. Çıkmak. Kaynak olmak. Yan. Yakın. Karib. Göre, nazarında, fikrince. Sudur eden, çıkan, meydana gelen. Sene, yıl. Bir şeyden vazgeçme, cayma. Nazar-ı itibare almama. Gölge. Himaye, sahip çıkma, koruma. Yardım. Yüz, çehre. Beniz. Eser, alâmet. Şah gibi, şaha yakışır bir surette. Yerini belli etmek. Vazifeye göndermek, vazifelendirmek. Tayın, erzak. Yazmak. Yazılmak. Kaydetmek. Hürriyete kavuşturmak. Bir şey veya bir kimse için ayırmak. Belli bir amaç için kullanmak. Uygun görmek. Münasip kılmak. Bozulma, bozma. Çizme, silme. Boyama, yazma. 255 256 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tesviye: tevârîh: tevcîh: vâkı‘: vâlâ: vâye: yed: yevmî: zâyi‘: Seviyelendirme. Düzleme. Beraber etme. İki şeyi eşitleme, denkleştirme. Tarihler. Olayların oluş zamanını kaydeden kitaplar. Döndürmek, yöneltmek. Birisini bir tarafa göndermek. Rütbe vermek. Olan, düşen, konan. Mevcud ve var olan. Geçmiş olan, geçen. Yüksek, yüce, âlî. Nasib, kısmet, behre. El. kuvvet, kudret, güç. Yardım. Vasıta. Mülk. Günlük. Güne ait. Elden çıkan. Kaybolan. Yitik. Zarar, ziyan. Terim Sözlüğü ağnâm rûznâmçesi: İstanbul’da kesim için mezbahaya getirilen küçükbaş hayvanların kesim ve dağıtım hesablarının tutulduğu daire. âmedî hulefâsı: Bâbıâlî’de saray ile sadâret arasındaki yazışmaları yürüten büro olan Âmedî kalemi veya odasında çalışan kâtiplere “halîfe” adı verilirdi. Bu kelimenin çoğulu ise “hulefâ”’dır. Burada bulunan halîfeler Bâbıâlî’nin en tecrübeli ve yetişmişlerinden, özellikle de sadâret mektûbî kalemi halifelerinden seçilirdi. âmedî odası: Bâbıâlî’de saray ile sadâret arasındaki yazışmaları yürüten büro. “Âmedî Kalemi” adı da verilirdi. Âmirine Âmedî veya Âmedci denilirdi. Önceleri Reisülküttâb’a bağlıydı. Reisülküttâblık, Hâriciye Nezâreti’ne çevrilince Âmedî ve Âmedî odası doğrudan sadrıazama bağlandı. Burada bulunan kâtipler Bâbıâlî’nin en tecrübeli ve yetişmişlerinden seçilirdi. Anadolu Defterdârı: XV. yüzyıla kadar bir başdefterdarlık varken, ülke toprakları genişleyince, Rumeli ve Anadolu olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Rumeli defterdarı “başdefterdar” idi. Rumeli’deki haslar ve mukataalar başta olmak üzere buranın mâlî işleriyle ilgileniyordu. Anadolu defterdârı da Anadolu’dakilere bakıyordu. Yavuz Sultan Selim zamanında Arap ve Acem defterdarlığı kurulunca defterdar sayısı üçe çıktıysa da kısa bir süre sonra kaldırılmıştır. XVI. yüzyılın ikinci yarısında bu eksikliği gidermek üzere Diyarbekir, Şam, Erzurum, Trablus ve Halep eyaletlerinin her biri için kenar defterdarlıkları oluşturulmuştur. 1584 yılında Anadolu defterdarlığı Anadolu, Karaman ve Sivas kenar defterdarlıklarına bölünmüştür. Rumeli defterdarı şıkk-ı evvel, Anadolu defterdarı şıkk-ı sânî adıyla da anılırdı. Anadolu mesârifât muhâsebesi: Tanzimatın ilanından sonra yeni getirilen vergi sisteminin uygulanması için Mesarıfat Muhasebeciliğinde Tanzimat odası kurulmuştu. İşlerin yoğunluğundan dolayı bu oda yeni bir düzenleme yapılarak Anadolu ve Rumeli mesarifat muhasebeciliği olarak ikiye ayrılmıştı. Anadolu, Rumeli ve adalarda Tanzimatın uygulandığı yerlerin memur, mazul maaş, masraf muhasebe ve evrakıyla ilgileniyordu. Maliye Nâzırına bağlı olarak çalışırdı. Sonradan Tahsîlât odası adıyla bir oda oluşturularak tahsilat görevinin bir kısmı buraya devredilmiştir. Anadolu vâridât muhâsebesi: Tanzimatın ilanından sonra mâlî teşkilattada önemli değişiklikler yapılmıştır. Maliye nezaretinin işlerinin yoğunluğu dolayısıyla işlerin hafifletilmesi için nezarete bağlı olarak 1840 yılında Anadolu ve Rumeli için de ayrı ayrı vâridât muhasebeciliği kurulmuştur. Maliye nazırının yürütmekte olduğu sancak ve eyaletlerden gelen poliçelerin kabulü, nakitlerin hazineye teslimi, eski alacakların tahsili gibi işler bu dairelere devredilmişti. beylikçilik: Beylikçi, Divan-ı hümayun kaleminin âmiridir. Reisülküttaba bağlı olarak çalışır. Divan-ı hümayundan çıkan maliye ile ilgili olmayan fermanlar burada kaleme alınırdı. Çeşitli görev beratları ve dışişleri ile ilgili yazılar da beylikçinin idaresindeki Beylik (Divan) kalemindeki katipler tarafından yazılır, beylikçinin kontrolünden geçerdi. Reisülküttablık Hariciye nezaretine çevrilince, beylikçilik doğrudan sadarete bağlanmıştı. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri derkenâr: Kenarda bulunan, şerh. Bir sayfanın kenarına çıkarılan yazı. Bir resmî evrakta, çeşitli daireler tarafından, konu hakkında aynı evrağın boş kısımlarına, kendi dairelerindeki kayıtların özeti veya konu hakkındaki görüşlerini arz ettikleri ek açıklamalardır. hâriciye müsteşârlığı: Reisülküttaplık 1836 yılında hariciye nezaretine çevrildiğinde nazıra yardımcı olmak üzere müsteşarlık makamı kurulmuştur. Ancak 1842 yılında gereksizliği düşünülerek lağvedildi. Hariciye nezaretinde iş yoğunluğu sebebiyle 1854 yılında yeniden oluşturulmuştur. ilmühaber: Bir daireden diğer daireye, her hangi bir konu, bir karar veya hükmü bildirmek için yazılan belgelerdir. Kesin bir hükmü veya kararı, bir göreve yapılan tayini bildirmek; ilgili dairenin ferman, mülkname, buyruldu, mektup vs. gibi bir belgeyi düzenlemesi için; kalemler arasında bir kalemden bir kaleme bilgi vermek amacıyla yazılırlardı. Para, evrak vs. teslim olunduğunu gösteren ve bunları getiren adamın eline verilen pusulaya da ilmühaber adı verilirdi. kıyye: bk. vukıyye. kurna defterleri: İstanbul’da mezbahada kesimi yapılan küçükbaş hayvanların kaydedildiği defter. Mâlikâne Muhâsebeciliği: Mâlikânelerin kayıtları ve işleri eshâm muhâsebeciliği tarafından yürütülmekteydi. Tanzimatla birlikte Malikâne Muhâsebeciliği adıyla bir kalem kurularak bu işler buraya devredilmişti. Ancak 1853 yılında Esham Muhâsebeciliği tekrar kurulmuş ve bu kalem lağvedilmiştir. mektûbî hulefâsı: Sadrıazamın yazışmalarını yürüten sadâret mektubî kalemindeki kâtiplere halîfe adı verilirdi. “hulefâ” kelimesi ise “halîfe”nin çoğuludur. Sâdaret mektupçusunun idaresindeki bu hulefânın başında bulunan kıdemli kâtibe “baş halife” anlamında “ser-halîfe” ismi verilirdi. mektûbî ser-halîfesi: Sadrıazamın yazışmalarını yürüten sadâret mektubî kalemindeki kâtip buraya alınırken Bâbıâlî’deki yetişmiş kâtiplerden seçilerek alınırdı. Bunlara halîfe adı verilirdi. Sâdaret mektupçusunun idaresindeki bu kâtiplerin başında bulunan kıdemli kâtibe “baş halife” anlamında “ser-halîfe” ismi verilirdi. takrîr: Arapça “karâr” kelimesinden gelmektedir. “Yerleştirme, sağlamlaştırma, anlatma” gibi anlamlar taşır. Bir işi yazılı olarak ilgili merci’e bildiren bir çeşit yazılı belgedir. Padişah veya sadrıazama yazılabileceği gibi, alt makamlara da takrir yazılabilirdi. Tanzimattan önce takrirler elkapsız, imzasız ve tarihsiz kaleme alınırdı. Daha sonra, bunlara başlık, tarih ve imza konulmaya başlandı. teşrîfât defterleri: Saray ve Bâbıâlî’de yapılan merâsimlere katılan devlet görevlileri ve davetlilerin protokol sıraları ve uymak zorunda oldukları protokol kuralları teşrifat defterleri adı verilen defterlerde yazılıydı. Bu defterlerin oluşturulması, saklanması ve merasimlerde bunlara uyulmasınının sağlanması teşrifatî efendinin görevlerindendi. teşrîfât: Resmî kabul ve ziyaretlerdeki kabul merasimi. Protokol. Resmî toplantı ve törenlerde devlet ricâli ve görevlileri ve diğer davetlilerin bulunacakları sıra ve düzen. Bu törenlerin organizasyonu teşrîfâtçı veya teşrîfatî adı verilen yüksek rütbeli bir görevli tarafından yapılırdı. Devlete ait bütün protokolü, elindeki bulunan kanun ve düzenlemelerin bulunduğu defterlere göre yönetirdi. teşrîfâtî odası: Bâbıâlî’de bulunan teşrîfâtçının idâresindeki kalemdir. Saray ve Bâbıâlî’deki merasimlerin organizasyonu ve protokol kurallarına göre yürütülmesini teşrifatçı ve teşrifat odasındaki yardımcıları yürütürdü. vukıyye: “Okka”, “kıyye”, “vakıyye” gibi adlarla da anılan bir ağırlık ölçüsüdür. Çeşitli bölgelerde küçük farklılıklar olmakla birlikte genellikle 400 dirhem (1300 gram) ağırlığındaydı. 257 258 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Dîvân-ı Hümâyûn Beylikçiliği hizmetinin saadetli, merhametli Şevket Bey Efendi hazretlerine bu yılın Eylülünün 22. günü verilmesi sebebiyle belirtilen göreve tahsis edilmiş günlük 10 okka et tayınının belirtilen günden itibaren verilmesi gerekeceği açıklanarak, gereğinin yerine getirilmesi konusu Teşrifat Kalemi tarafından ilmühaberle bildirilmiştir. Bu hizmetin günlük 10 okka et tayın olarak birkaç ay önce Hariciye Müsteşarlığına yeni olarak 15 okka et tayın ve tahsisi nedeniyle kaydının silindiği Ağnam Rûznâmçesi’nden derkenar olunmuştur. İlmühaberin bildirdiği üzere, bu hizmetin, kaydı silinen günlük 10 okka et tayınının bu tarihten itibaren adı geçen bey hazretlerine tahsisle düzeltilmesi, emir ve yüce iradeye uygun olarak Mesarıfat Muhasebesi Defterlerine kayıt edilerek, durumun bilinmesi için adı geçen rüznamçeye ve Kurna Defterlerine ilmühaberleri yazılıp verilmesi gerekli olacaktır. Maliye Hazinesinde bulunan muhasebeci efendiler hazretlerinden Anadolu Vâridât ve Mesârifât Muhâsebecileri, merhametli Sâdık Bey, Hayri Efendi ve Mâlikâne Muhâsebecisi merhametli Rif ’at Efendi hazretlerinden, eseri yücelik olan Anadolu ve Rûmeli defterdârları saadetli, merhametli efendiler hazretlerinden başkasının, kısmeti cömertlik olan padişah hazretlerinin sahipliğinde günlük beşer okka et tayınları vardır. Bu efendiler et tayını verilmemesi, görevlerinin daha sonra oluşturulmuş olmasından kaynaklandığına ve eşdeğerlerine verilip de bunlara verilmemesi, kalplerinin kırılmasına sebep olacaktır. Bunun da yüce vezirliğinin katında onaylanmayacağı açık ve meydandadır. Bu nedenle dolayı adı geçen muhasebecilerin eline de benzerleri gibi günlük beşer ve belirtilen defterdar hazretlerine de onar okka et tayin ve tahsis edilmesi yüce padişah iradesine uygun ise adı geçen muhabeye kayıtla birinci bentte yazılmış yerlere ilmühaberleri yazılıp verilmesiyle düzeltilmesine başlanacağı arzda bildirilmiştir. Bu tayınların, bildirildiği gibi gereğinin yerine getirilmesi ve Mektubî Kalemi Başhalifesi merhametli Fahrettin Efendi hazretlerinin memuriyetleri sırasında yerine Âmedî Odası’na başkasının alınmasından vazgeçilmiş olması nedeniyle bu odadan tahsis edilmiş 4 okka et tayını zikredilen mektubî halifelerinden bazılarına bölünüp ayırılmıştır. Fakat sonradan merhametli Rıfat Bey bu odada görevlendirilmiş ise de, henüz et tayini tahsis edilmemiştir. Bu Rifat Bey’e de memuriyeti tarihinden itibaren, benzerleri gibi günlük 4 okka et tayını tahsisi konuları uygun görülerek, padişah cenaplarının yüce ayak toprağında izin istenmesiyle, yüce irade dahi bu merkezde buyurulmuştur. Gerektiği şekilde lâzım gelen düzeltmenin yapılmasına lütuf buyurulmak konusunda çıkan yüce ferman gereğince lüzumlu düzeltilmenin yapılması Mesarifat Muhasebesi’nden sorulduğunda [12]62 yılı Eylül ayının 22. gününden itibaren Divan-ı Hümayun Beylikçisi saadetli, şefkatli Şevket Bey Efendi hazretlerine günlük on ve yüce fermanın tarihi olan [12]63 yılı Muharreminin 17. gününde olan Kânunıevvel ayının 24. gününden itibaren Anadolu ve Rumeli Defterdarları saadetli, merhametli efendiler hazretlerine yine onar ve Anadolu Varidat ve Mesarıfat ve Mâlikâne muhâsebecileri merhametli efendiler hazretlerine dahi günlük beşer ve Âmedî halifelerinden merhametli Rif ’at Bey hazretlerine de memuriyeti tarihinden itibaren günlük 4 okka et tayin ve tahsis olunduğunu bildirir Ağnam Rüznâmçesi’ne ve Kurna Defterleri’ne ve Teşrîfâtî Odası’na 25 M. 1263 tarihinde ilmühaberler verilmişse de kayıtlardan yararlanıldığı üzere adı geçen Rif ’at Bey hazretlerine [12]61 yılı Şubat başından itibaren günlük 4 okka et tahsis buyurulmuştur. Böylece, anılan bey yazıldığı üzere, sonradan tahsis edilmesi emir buyurulan 4 okka et tahsisinden vazgeçerek bu ilmühaberleri alınıp arşivde saklanarak yeniden ilmühaberlerinin verilmesi gereklidir. Ancak yazıldığı üzere Teşrifat Defterlerine verilen ilmühaber bu ana kadar araştırmayla bulundurulamamaması sebebiyle Bâbıâlî’de kaybolduğu anlaşılmıştır. Böyle kaybolan bu ilmühaber, bundan sonra başkasının elinde ortaya çıkarsa işlem yapılmamak ve itibar edilmeyerek arşivde saklanmak şartıyla, bağlı diğer ilmühaber arşivde saklanmakla, belirtilen tarihten itibaren adı geçen beylikçi bey efendi ve defterdarlar hazretlerine günlük onar ve belirtilen muhasebeci hazretlerine beşer okka et tayin olunduğunu bildirir Ağnam Rüznâmçesiyle Kurna Defterlerine ve Teşrifat-ı Hümayun Defterlerine yeniden, ilmühaberleri yazılması gerektiği derkenar olunarak gerektiği şekilde Rûmili Mesarifat Muhasebesi’ne kaydolunup diğer ilmühaberleri verilmekle, yazıldığı üzere durum bilinmesi için Ağnam Rûznâmesine de bu ilmühaber verildi. 20 R. 1263 tarihinde. (Mühür) 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 259 (BOA, Cevdet Sıhhiye, nr. 766). (BOA, Cevdet Sıhhiye, nr. 766) Ma‘rûz-ı bendeleridir ki, Sâdır olan fermân-ı sâmîlerine imtisâlen Meclis-i Tahaffuz’da bi’l-ittifâk müzâkere olunarak tanzîm olunan defâtir ve ta‘lîmât lede’l-mütâla‘a hâstelik zuhûr eden hânede bulunanların me’kûlât ve malzeme-i zarûriyyeleri mesârıfı eğer ol hâne sâhibi mütemevvil âdem ise kendü tarafından idâre ve rû’yet ve eğer fukarâdan olduğu hâlde müddet-i karantinasında kâr ü kisbinden dûr olacağından o makūle mesârıfı taraf-ı Devlet-i aliyye’den i‘tâ olunmak üzere ol kazânın zâbiti ve meclisi ma‘rifetiyle tesviye olunmak elli altı senesi evâ’ilinde Meclis-i Tahaffuz’da kaleme alınarak Bâbıâlî’ye bi’t-takdîm Meclis-i Ahkâm-ı Vâlâ-yı Adliyye’de bi’l-müzâkere tab‘ ve neşrine irâde-i seniyye müte‘allık buyurularak tab‘ olunup Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhâne’de vâkı‘ karantina müdîrleri yedlerine i‘tâ olunan ta‘lîmnâmede münderic olup ve karantina bekleyen adam fakīr olur ise akvât-ı yevmiye- 260 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II si verilmek sarâhaten yazılmamış ise de bulaşık ve şübhelü mahallerden tezkirelü tezkiresiz gelüp karantina etdirilmesi îcâb eden yolcular hıfz-ı sıhhat-i ibâd içün tahaffuza vaz‘ olundukda bir nev‘ mahbûs demek olduğundan içlerinde fukarâdan adam bulundukça sâye-i merâhim-vâye-i hazret-i pâdişâhîde telef-i nefs olmayacak kadar mikdâr-ı kifâye me’kûlât verilmesi münâsib görünmüş idüği muhât-ilm-i âlîleri buyuruldukda ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. (Mühür) Erzurum havâlîsi şüphelü olduğundan tevârüd eden tezkiresiz yolculara karantina etdirilmek kā‘ide-i tahaffuziyyeden olmağla geçende Erzurum’dan Ankara’ya bilâ-tezkire haylî fukarâ yolcu gelüp usûl-i karantina icrâ olunmak lâzım gelmiş. Hâlbuki merkūmların akvât-ı yevmiyye tedârüküne kudretleri olmadığı tebeyyün ederek bu misillü yolculara sedd-i ramak edecek kadar me’kûlât verilmek ta‘lîmnâmede münderic olduğundan me’kûlât-ı mezkûrenin bahâsı me’mûru tarafından istenilmiş ise de i‘tâ olunmamış ve karantina me’mûrları fukarâ-yı merkūmenin iktizâ eden akvât-ı yevmiyelerini kîselerinden akça sarf ederek tedârük etdiklerini bâ-mektûb inhâ etmişler. Bi’l-îcâb karantina bekleyen yolcularda fakīr bulunur ise sâye-i merhamet-vâye-i hazret-i pâdişâhîde mikdâr-ı kifâye me’kûlât verilmesi karantinanın nizâmından idüği muhât-ilm-i müşîrâneleri buyuruldukda Ankara Karantina Me’mûrlarının vermiş oldukları erzak bahâsı i‘tâ olunarak bundan böyle o makūle sahîh fukarâ zuhûrunda yetişecek kadar me’kûlât verilmek üzere iktizâ edenlere hitâben bir kıt‘a emrnâme-i nezâret-penâhîlerinin isdârı bâbında emr ü fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir. Fî 23 L. sene [12]58. (Mühür) Kelime ve Terim Sözlüğü akvât-ı yevmiyye: âlî: bende: defâtir: dûr: ekser: evâ’il: i‘tâ: ibâd: iktizâ: imtisâl: inhâ: irâde-i seniyye: isdâr: kıt‘a: Geçim. Hayatı sürdürmek için lazım olan günlük yiyecekler. Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. Bağlanmış olan. Köle. Esir. Hizmetçi. Kul. Defterler. Not yazmağa mahsus kâğıttan beyaz kitablar. Uzak. Pek fazla. Daha çok. Kesrette olan. En çok. Başlangıçlar, önler, evveller, eskiler. Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. Kullar. Allah’ın kulları. Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. Örnek kabul etme. Uymak. Ayrılmamak üzere inkıyad etme. Mesel ve kıssa söyleme. Bir şeyin suretine girme. Muvafakat ve mutabakat etme. Bir hususu resmen bildirme, tebliğ. Bir memurun daha üst makamdaki bir memura bir maddeyi içermek üzere yazdığı kağıt. Ulaştırma, yetiştirme. Padişahın, bir işin yapılması veya yapılmaması hakkında verdiği emir. İrade eskiden şifahî, yani ağızdan emir vermek, yahut padişahın kendi el yazısı ile yazmak suretiyle verilirdi. Sonradan iradeler Mabeyn Başkâtibinin imzasını taşıyan yazılı kâğıtla bildirilmeğe başlamıştır. Çok yüksek ve mühim yerden gelen emir. Çıkarma, çıkarılma, sudur ettirme. Geri döndürmek, vazgeçirmek. Parça, bölük, cüz. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri kifâye: kisb: lede’l-mütâla‘a: ma‘rifet: ma‘rûz: makūle: me’kûlât: Meclis-i Ahkâm-ı Vâlâ-yı Adliyye: Meclis-i Tehaffuz: Lüzumlu kadar olmak. Yetişmek. Bir işe yetecek kadar olmak. İktidar. Liyâkat. Yararlık. Kazanç. Çalışmak. Sa’y ve amel ile kazanmak. Elde etmek. Edinmek. Kazanç yolu. Mütâlaa edilip okunduktan sonra. Bilmek. Hüner. Ustalık. San’at. Tuhaflık, garip hareket. Vasıta, aracılık. İlim ve fenlerle elde edilen bilgiler. İrfan kazanmak. Bir şeyin etkisine uğramak veya uğratmak. Arzolunmuş, arzolunan. Serilmiş, yayılmış. Verilmiş, sunulmuş. Anlatılmış. Takım, çeşit. Kategori. Yenilecek gıdâ maddeleri. 1837’de kuruldu. Bugünkü Yargıtay ve Danıştay’ın görevlerini yapmakta olan bir kuruldu. Çeşitli yasa, tüzük ve yönetmelikler de burada hazırlanırdı. İlk zamanlar 1 başkan ve 5 üyeden oluşmaktaydı. 1853’te yasa ve tüzük hazırlama görevi Meclis-i Âlî-i Tanzimat’a devredildi. İsmi de Meclis-i Ahkâm-ı Adliye’ye dönüştürüldü. 1861’de bu iki meclis birleştirildi. 1867’de yeniden ikiye ayrıldı. Tanzimat döneminde en büyük meclisi ve devletin en büyük mahkemesi durumunda idi. 1838 yılında, karantina ile ilgili nizamların hazırlanması konusunda görevlendirilen bir komisyondur. Haftada birkaç kez toplanmaktaydı. Karantina meclisi, sıhhiye meclisi, meclis-i umûr-ı sıhhiye, karantina nezâreti, sıhhiye nezâreti gibi adlarla anılırdı. Önceleri meclis-i tehaffuz-ı ûlâ ve meclis-i tehaffuz-ı sânî adıyla iki ayrı meclis vardı. Sonradan tek bir meclis haline gelmiştir. Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhâne: Padişahın koruması altındaki ülkeler, Osmanlı ülkeleri. Bu anlamda “Memâlik-i Mahrûsa” veya Memâlik-i Osmâniyye” şekilleri de kullanılırdı. men-lehü’l-emr: Emir verme yetkisi sahibi. “Emir ve istek emir verene aittir” anlamında Arapça cümledir. Üst makamlara yazılan yazının son cümlesi bununla biterdi. merâhim: Acımalar, merhametler. merkūm: Yazılmış. Adı geçmiş. Rakamla söylenmiş. Sayılmış. Basit ve âdi insan. mesârif: Sarfiyatlar, masraflar. misillü: Benzeri. Gibi. Aynısı. muhât: İhâta olunmuş. Etrafı çevrilmiş. Etrafı kuşatılan. Bir şey içinde bulunan. münderic: Yer almış. İndirac eden, derc olunan. Bir şeyin içine konulmuş bulunan. İçinde bulunan. müşîrâne: Müşire yakışır surette. Mareşala has bir tavırla. müte‘allık: İlgili. Alâkalı. İlişkin. Bir yere bağlı, bir şeye mensup. mütemevvil: Zengin. Mal mülk sâhibi. neşr: Yayma, dağıtma, saçma, açma. Herkese duyurma. Gazeteye ya-zma, yazdırma. penâh: Sığınma. Sığınacak yer. Dayandığı nokta. 261 262 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II ramak: rû’yet: Hayat kalıntısı, ancak nefes alacak kadar vücutta kalan hayat. Pek az şey. Görmek, bakmak. İdare etmek. Göz ile veya kalb gözü ile görmek. Akıl ile müşahede derecesinde bilmek, idrak etmek, tefekkür etmek, düşünmek. Araştırmak. sâdır: Sudur eden, çıkan, meydana gelen. sahîh: Gerçek, doğru. Hâlis, kusursuz, ayıpsız. sâmî: Yüksek, yüce, refi’. sarâhaten: Açık ve sarih olarak. Açıktan açığa. sâye: Gölge. Himaye, sahip çıkma, koruma. Muavenet, yardım. sedd-i ramak: Ölmeyecek kadar şeyle geçinme. tab‘: Tabiat. Karakter. Damga basmak. Mühür basmak. Kitab basmak. Mühür. tahaffuz: Korumak, sakınmak. Kendini muhafaza etmek. Barınmak. tebeyyün: Belli olmak. Sabit olmak. Görünüp anlaşılmak. tedârük: Ele geçirmek. Edinmek. Sağlamak. Hazırlamak. Araştırıp bulmak. Ardı ardına erişip katılmak. telef: Yok olmak. Ölmek. Zâyi olmak. Boş yere harcamak. tesviye: Seviyelendirme. Düzleme. Beraber etme. Denkleştirme. Bir sonuca bağlama. tevârüd: Vârid olma, gelme. Yetişme, vâsıl olma. Arka arkaya gelmek. tezkire: Pusula. Herhangi bir iş için izin verildiğini bildirmek üzere alınan resmî belge. Bazı meslek sahipleri için yazılan, o şahsın şahsî ve meslekî durumu hakkında bilgi. Biyografi. vâye: Nasib, kısmet, behre. vaz‘: Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Duruş, hareket, tarz. veliyyü’l-emr: Âmir. Emir veren. Emir sahibi. yed: El. Kuvvet, kudret, güç. Yardım. Vasıta. Mülk. zâbit: Askere kumanda eden rütbeli asker. Kuvvetli, yavuz. Zabteden. Başkalarını zabtedip idare etmeğe memur olan. Subay. Yönetici. zuhûr: Meydana çıkmak. Ansızın meydana gelmek. Baş göstermek. Görünmek. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Kullarının arzıdır ki, Çıkan yüce fermanlarına uygun olarak Meclis-i Tehaffuz’da ittifakla görüşülerek düzenlenen defterler ve talimat değerlendirildiğinde; hastalık ortaya çıkan evde bulunanların yiyecek içecek ve zorunlu maddeleri masrafı, eğer o ev sahibi zengin adamsa kendi tarafından idare edilip görüldüğü, eğer fakirlerden ise, karantina süresinde kazancından uzak kalacağından, o çeşit masrafları Osmanlı Devleti tarafından verilmek üzere anılan kazanın yöneticisi ve meclisinin aracılığıyla denkleştirilmesi, [12]56 yılı başlarında Meclis-i Tahaffuz’da kaleme alınarak Bâbıâlî’ye sunulmuştur. Meclis-i Ahkâm-ı Vâlâ-yı Adliyye’de görüşülerek basım ve yayımına yüce irâde ilgi göstermiş olduğundan basılıp Osmanlı topraklarında olan Karantina Müdürlerinin ellerine verilen talimnamede yazılıdır. Karantina bekleyen adam fakir olursa günlük yiyecekleri verilmek açıkca yazılmamış ise de, hastalık bulaşmış ve şüpheli yerlerden tezkireli tezkiresiz gelip karantinaya alınması gereken yolcular, insanların sağlığının korunması için korumaya alınması bir tür hapislik demek olduğundan içlerinde fukaradan adam bulunduğu zamanlarda, merhametli padişah hazretlerinin sayesinde ölmeyecek kadar yeterli miktarda yiyecek içecek verilmesi uygun görünmüş olduğu, ilmin yüceliğinin kuşattığı bilgilerine sunulduğunda, o konuda emir ve ferman emir sahibi hazretlerinindir. (Mühür) 263 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Erzurum civârı şüpheli olduğundan gelen tezkiresiz yolcuları karantinaya almak koruma kuralından olmakla geçende Erzurum’dan Ankara’ya tezkiresiz hayli fakir yolcu gelip karantinaya alınmak gerekmiş. Halbuki bunların günlük yiyeceklerini sağlamaya güçleri olmadığı bellidir. Bu gibi yolculara yaşayacak kadar yiyecek içecek verilmesi talimnamede yazılı olduğundan, bu yiyecek ve içeceğin parası memuru tarafından istenilmişse de verilmemiştir. Karantina memurları bu fakirlerin gereken günlük yiyeceklerini ceplerinden para harcayarak sağladıklarını mektupla bildirmişlerdir. Gerektiğinde karantinada bekleyen yolcular arasında fakir bulunursa nasibi merhamet olan padişah hazretlerinin sayesinde yeterli miktarda yiyecek içecek verilmesi karantinanın nizamından olduğu, müşirliğe yakışır ilmin kuşattığı bilgileri buyurulduğunda Ankara Karantina Memurlarının vermiş oldukları erzak parası kendilerine verilerek, bundan sonra o türlü gerçek kişi ortaya çıktığında yetecek kadar yiyecek içecek verilmek üzere gerekenlere hitaben bir adet, nezaretin dayanağı olan makamlarından emirnamelerinin çıkarılması konusunda emir ve ferman emir sahibi hazretlerinindir. 23 L. 1258 yılında. (Mühür) A) Aşağıdaki metni okuyunuz. B) Metinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C) Metni günümüz diline çeviriniz. 2 264 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 3 (BOA, Y.PRK.ŞH. nr. 3/66) 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri (BOA, Y.PRK.ŞH. nr. 3/66) Şehremaneti Kâğıthâne mesîresindeki bataklığın imlâsı hakkında şeref-sâdır olan irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhîleri mantûk-ı âlîsine tevfîkan derhal ameliyât-ı lâzimeye mübâderet ve şoselerin ikmâl-i inşâ’âtı esbâbı istihzâr olunmakla berâber derenin tathîrâtına ve kenâr divarlarının inşâ’âtına ve köprülerinin ta‘mîrâtına dahi mübâşeret edilmişdir. Dünki gün bi’z-zât mahall-i mezkûra azîmetle nezâret-i muktaziye icra kılınmış ve Silahdâr ve Hazret-i Hâlid tarikının mu‘âyenesinde ol tarafta evvelce mevcûd olan tarîk kâmilen mahv olmuş bir dereceye geldiği ve hattâ Silahdarağa Köprüsü’ne mümted olan kaldırımın ekser mahalli harâb olduğu gibi bir kısmını dahi derenin suları tahrîb ederek köprüye yakın olan kısmı nâ-kābil-i ta‘mîr bir hâle vâsıl olduğu ve araba ile mürûr şöyle dursun hayvanlar bile müşkilât-ı azîme ile mürûr eyledigi görülmüşdür. İşbu tarikın dahi derhal ta‘mîri ve îcâb eden mahallerinin tecdîdi esbâbına teşebbüs olunmuş ise de Silahdarağa Köprüsü’ne yakın olup suyun tahrîb eylediği yolun ne ta‘mîri ve ne de tecdîdi mümkin olmadığından tarîk-ı mezkûrun tebdîl-i istikāmetine fennen lüzûm-ı sahîh görülmüş ve on metre arzında müceddeden inşâ olunacak tarikın çayır derûnuna isâbet edüp bu da Hazîne-i Hâssa-i Şâhânelerine â’id bulunmuş olduğundan ve başka çâre ve imkân dahi bulunamadığı gibi yapılacak tarîkin havâlîde pek çok bir şey olmadığından mezkûr çayırdan tarîka kifâyet edecek mikdâr ihsân buyurulduğu takdîrde hemen inşâ’âta müsâra‘at kılınacağı ma‘rûzdur. Fi 14 Şa‘bân sene [1]308 Abd-i Memlûkleri Rıdvan Metne Âit Sözlük abd: âlî: ameliyyât: arz: azîm: azîmet: derûn: esbâb: fî: ikmâl: imlâ: irâde-i seniyye: istihzâr: ma‘rûz: Kul, köle, Allah’ın kulu. Mahluk, insan. Hizmetçi. Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. Necib. Ameller. işler. Bir bilginin iş olarak tatbiki. Operatörlük. Cerrahlık. Bir şeyin uzunluk karşılığı olan genişliği. Büyük. Yüce. Çok ileri. Kesin karar vermek. Yola çıkmak, gitmek. İç taraf. Dâhil. Kalb. Sebebler. Bir şeye vâsıta olanlar. Sebeb olanlar. Arapçada mekâna ve zamana âitliği bildirir. “İçinde, içine, hakkında, hususunda, üzere, dâir, mütedair, beherine ve herbirine” mânalarına gelir. Tamamlamak. Bitirmek. Mükemmelleştirmek. Doldurma, doldurulma. Yazı yazma. Bir dildeki kelime ve sözleri doğru yazma bilgisi. Süreyi mühlet vererek uzatma. Padişahın, bir işin yapılması veya yapılmaması hakkında verdiği emir. İrade eskiden şifahî, yani ağızdan emir vermek, yahut padişahın kendi el yazısı ile yazmak suretiyle verilirdi. Sonradan iradeler mabeyn baş kâtibinin imzasını taşıyan yazılı kâğıtla bildirilmeğe başlamıştır. Çok yüksek ve mühim yerden gelen emir. Huzura gelme, hazır etme, huzura dâvet etme. Hazırlama, bir şeyi hatıra getirme. Bir şeyin etkisine uğramak veya uğratmak. Arzolunmuş, arzolunan. Serilmiş, yayılmış. Verilmiş, sunulmuş. Anlatılmış. Bir şeye karşı siper alan. 265 266 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mantûk: Bir sözün nutuk hâlinde, söz sahasında üzerine delâlet ettiği şey. Söz, nukut, mânâ, mefhum. memlûk: Köle. Kul. Esir. Bende. Hizmetkâr. Birinin malı olan. mezkûr: Zikri geçen. Zikredilmiş. Evvelce bahsi geçmiş olan. muktazî: Lüzumlu olduğu taayyün etmiş, anlaşılmış. İktiza eden. Gerekli. Lâzım. mübâderet: Bir işe hemen girişme, başlama. mübâşeret: Bir işe girişmek. Bir işe başlamak. Karşılaşmak. Başlamak ve devam etmek. Temas etmek, dokunmak. müceddeden: Yeni baştan. Yeni ve mücedded olarak. mümted: Uzayan. Sürekli, devamlı. Uzanmış, çekilmiş, imtidâd etmiş. mürûr: Geçmek, gitmek. Bir taraftan girip öteden çıkmak. Sona erme, nihâyet bulma. müsâra‘at: Teşebbüs, girişme. Sür’at ve acele etme. müşkilât: Zorluklar, çetinlikler. nâ-kābil: Mümkün olmayan. Kabil olmayan. Câhil, kabiliyetsiz. penâh: Sığınma. Sığınacak yer. Dayandığı nokta. sâdır: Sudur eden, çıkan, meydana gelen. tarîk: Yol. Tarz, usûl. Vâsıta. Meslek. tathîrât: Temizlikler. tecdîd: Yenileme. Yenilenme. Tazelenme. tevfîkan: Uygun olarak. Uyarak. vâsıl: Ulaşan, erişen, kavuşan. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Şehremâneti. Kâğıthane mesiresindeki bataklığın doldurulması hakkında, çıkmakla şeref veren, hilâfetin dayanağı cenaplarının yüce iradesine uygun olarak, derhal gereken işlere başlamak ve şoselerin inşaatının tamamlanması araçları hazırlanmakla birlikte derenin temizlenmesine ve kenar duvarlarının inşaatına, köprülerinin tamiratına dahi başlanmıştır. Dün bizzat buraya gidilerek gerekli nezaret yerine getirilmiştir. Silahtar ve Eyüp yolunun kontrolünde, o tarafta daha önce mevcut olan yol büsbütün yok olmuş bir dereceye gelmiştir. Hatta Silahtarağa Köprüsü’ne uzayan kaldırımın çoğu yeri harap olduğu gibi, bir kısmını da derenin suları tahrip ettiği köprüye yakın olan kısmı tamiri mümkün olmayacak bir hale ulaştığı, araba ile geçmek şöyle dursun, hayvanların bile büyük zorluklarla geçtiği görülmüştür. Bu yolun da derhal tamiri ve gereken yerlerinin yenilenmesi vasıtalarına teşebbüs olunmuşsa da Silahtarağa Köprüsü’ne yakın olup suyun tahrip ettiği yolun ne tamiri, ne de yenilenmesi mümkün olmadığından bu yolun istikametinin değiştirilmesine bilimsel olarak gerçek lüzum görülmüş ve 10 metre genişliğinde yeniden inşa edilecek yolun çayır içine rastlayıp bu da Hazine-i Hassa-i Şâhânelerine ait bulunduğundan, başka çare ve imkan da bulunamadığı gibi, yapılacak yolun civarda çok fazla bir şey olmadığından, bu çayırdan yola yetecek kadarı bağış buyurulduğu takdirde hemen süratle teşebbüs kılınacağı arz edilir. 14 Şaban 1308’de. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 267 (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43539-A) (BOA, Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43539-A) Ma‘rûz-ı bendeleridir ki, Bu def ‘a Güneş karyesine gâvurun hücûmu ve ba‘dehu bi’l-muhârebe def ‘i husûsu devletlü serasker paşa hazretleri tarafından takdîm olunan arîzadan tafsîl-i keyfiyet ma‘lûm-ı veliyyü’n-ni‘amîleri buyurulur. Muhârebe-i mezkûre tabî‘atıyla vukū‘ bulup mahzâ gayret-i İlâhiyyenin zuhûruyla “hamden sümme hamden” matlûb-ı âlî vechile galebe ve nusret zuhûra geldi. “Hâzâ min fazli Rabbî”. Asâkir-i Mansûre acele gitdiklerinden ve süvârî asâkiri mukaddemce varup gâvuru karye-i mezkûreden çıkarup düze indirerek muhârebe üzere olduklarından Asâkir-i Mansûre nizâm ve ta‘lîmleri üzere tabur duramayup, heman avcı ta‘lîmi sûretinde hücûm eylemişler. Ve küffâr tarafından atılan top ve tüfenge ve kendülerinden düşen şehîd ve yaraluya bakmayup düşmana hamle ederek bir sâ‘at mikdârı gâvuru gerüye sürmüşler. Ve ol esnâda müşârün-ileyh Serasker Paşa ve Halîl Rif ‘at Paşa hazerâtıyla çâkerleri varup bir kat dahi teşvîk birle yarım sâ‘at mikdârı dahi gâvurun gerüsünde olan tabyasına kadar sürülmüş ise de asker üç buçuk sâ‘at mesâfeden varup doğru harbe mübâşeretle yedi sekiz sâ‘at mikdârı yayan uğraşmış olduklarından ziyâdesiyle bîtâb olup birkaçının yürümeye mecâli kalmadığından birisini müşârün-ileyh Rif ‘at Paşa kendü esbi verâsına ve dîğerlerini etbâ‘ esbleri verâlarına aldırmış olup bu derece bîtâb olmuşlar iken yine gayreti elden bırakmayup kâfir-i hizlân-karîn üzerine hamle etmek sevdâsında olmuş- 268 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II lar ise de küffârın verâsından üç beş tabur-ı imdâdî dahi görünmüş olduğundan bu def ‘a bu kadar inâyet-i İlâhiyye’ye kanâ‘atle avdet olunması münâsib görüldüğünden Asâkir-i Mansûrenin karye-i mezkûreye avdetine kadar müşârün-ileyhimâ hazerâtıyla mahall-i ma‘rekede tevakkuf ve şühedâ ve yaralular arabalara irkâb ve ordu-yı hümâyûna gönderilüp karye-i mezkûrenin istihkâmâtı dahi tanzîm birle ahşama karîb orduya avdet olunmuşdur. Yevm-i mezkûrede hâsıl olan sürûr-ı çâkerânem müddet-i ömrümde vukū‘ bulmuş olmadığından sâye-i şâhânede himem-i aliyyeleriyle böyle hıdmet-i mûcibü’l-mefharetde bulunduğumdan uhde-i rakīme-i farz-ı ayn olup me’lûf olduğum du‘avât-ı hayriye-i hazret-i hilâfet-penâhînin tekrârına muvâzab olmuşdur. Hemân cenâb-ı Hayrü’n-Nâsırîn ve Mucîbü’s-Sâ’ilîn Habîb-i Ekremi hürmetine ümmet-i Muhammed mansûr u muzaffer ve Moskov keferesini makhûr u münhezim eyleye. Âmîn, bi-hürmeti Seyyidü’l-Mürselîn. Muhârebe-i mezkûrede otuz kırk kadar şehîd ve yetmiş seksen kadar Asâkir-i Mansûre ve sâ’ir sunûf-ı askeriyyeden dahi kezâlik yetmiş seksen kadarı mecrûh olmuş olduğu ve küffâr-ı hizlân-karînden helâk olan bi’l-müşâhede tahmîn-i çâkerânem üç yüzden ziyâdedir. Ve bir top ve üç aded cebehâne arabası mühimmâtıyla ve on kadar esîr alınmış idüği ma‘lûm-ı veliyyü’n-ni‘amîleri buyuruldukda fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir. Şühedâ ve yaralunun mikdârı tahmînî yazılmış ise de şimdiye kadar tahkīk olunan şühedâ yüze ve yaralular ikiyüze ve esre giriftâr olanlar altmış nefere bâliğ olmuş olduğu ve yaralulardan yetmiş iki neferi Asâkir-i Mansûre’den mâ‘adâsı sünûf-ı sâ’ireden ve sünûf-ı şühedânın dahi bundan böyle mikdârı ba‘de’t-tahkīk iş‘âr olunacağı ma‘lûm-ı veliyyü’n-ni‘amîleri buyuruldukda fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir. Fî 8 S. sene [12]44. (Mühür) Metne Âit Sözlük âlî: aliyye: arîza: asâkir: Asâkir-i Mansûre: Üstün. Yüce. Çok büyük. Meşhur. Soylu. Yüksek, yüce. Şerif ve aziz olan. Büyük bir kimseye saygıyla yazılan veya verilen şey, ricanâme, hediye. Askerler. Erler. Sultan II. Mahmud’un Yeniçeri ocağını kaldırdığı 1826 yılında “Asâkir-i mansûre-i Muhammediyye” adıyla kurulan askerî teşkilât. Serasker adı verilen bir komutanın emri altındadır. 8 tertib (tabur) ve her tertibi 16 saftan (bölük) oluşuyordu. 1828’de bu isimler değiştirilmiş ve alay, tabur, bölük düzeni getirilmiştir. Bunun yanında, yüzbaşı, binbaşı, kaymakam, miralay, mirliva, ferik ve müşir gibi rütbeler getirilmiştir. Orduda 1843’te tekrar yenilenmeye gidilmiştir. 1834 yılında orduya subay yetiştirmek üzere Mekteb-i Harbiye açılmıştı, . avdet: Dönüş, geri gelme, dönme. ba‘de: Sonra. bîtâb: Yorgun, takatsiz, güçsüz. çâker: Kul, köle. du‘avât-ı hayriyye: Hayır dualar. esb: At, beygir. esr: Esir etmek. Sağlam bağlamak. Takviye etmek. etbâ‘: Tâbi olanlar, bağlı olanlar, emri altında bulunanlar. farz-ı ayn: Herkesin yapmaya mecbur olduğu farz. Namaz kılmak, yalan söylememek, imân etmek, oruç tutmak gibi. galebe: Üstün gelmek. Yenmek. Bozmak. Çokluk. Bastırmak. Yeğin olmak. giriftâr: Tutulmuş. Yakalanmış. Habîb-i Ekrem: Allah’ın sevgilisi, Hz. Muhammed. Hayrü’n-Nâsırîn: “Yardım edenlerin hayırlısı” anlamında Allah’ın sıfatı. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri hazerât: hıdmet: himem: hizlân: inâyet: irkâb: istihkâmât: iş‘âr: karîn: karye: kefere: keyfiyet: kezâlik: mâ‘adâ: ma‘reke: mahzâ: makhûr: mansûr: matlûb: me’lûf: mecrûh: mefharet: men-lehü’l-emr: mûcib: Mûcibü’s-Sâ’ilîn: muvâzab: mübâşeret: münhezim: müşâhede: müşârün-ileyh: nusret: rakīme: sâye: serasker: sunûf: sürûr: Hazret’in çoğulu. Hazretler. Hizmet. Birinin işini görme. Bir kimsenin hesabına veya menfaatına iş görme, bu suretle yapılan iş, görev. Memuriyet. Himmetler. Gayretler, emekler, çalışmalar, yüksek irâdeler. Lütuf ve yardımlar. Yalnız başına kalıp zelil olmak, yardımcısız kalmak. Allah’ın yardımı ve korumasından mahrumiyet. Yardım, lütuf meded etmek. Mühim bir işle karşılaşıp onunla meşgul olmak Bindirme. Binilecek hayvan verme. Araba veya gemi gibi bir vasıtaya bindirme. İstihkâmlar. Siperler. Yazı ile haber vermek. Anlatmak, bildirmek. Yakın. Hısım. Akraba. Arkadaş. Yaşı aynı olan arkadaş. Refik. Komşu. Bir şeyi elde eden, nâil olan. Pâdişahın sürekli yakınında bulunan. Mâbeynci. Köy. Nâhiyeden küçük olan, insanlarla meskun yer. Kâfirler. İman etmeyenler. Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu yönü. Kalite. Madde. Bunun gibi. Böylece. Bu da böyle. Başka. Fazla. Bundan gayrı. Muhârebe meydanı, çarpışma yeri. Çarpışma. Kıtal. Cenk. Ancak. Yalnız. Tek. Sâde. Hâlis. Katıksız. Tam. Kahredilmiş. Mahvedilmiş. Bozguna uğratılmış. Mağlub. Mahkum. Allah’ın gazabına uğramış. Yenilmiş. Hakaret görmüş. Yardım edilen, yardım görmüş. Gâlib, muzaffer. İstek, istenilen şey. Alacak. Ödünç verilmiş. Alışılmış. Ünsiyyet edilmiş. Alışık. Huy edinmiş. Yaralı. Yaralanmış. Birine şeref veren şey. İftihar edilecek, övünülecek şey. “Emir ve istek, emir verene aittir” anlamında Arapça sözdür. Alt makamdan üst makama yazılan resmî yazılarda kullanılırdı. İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. “Fakirlerin, isteyenlerin isteklerini yerine getiren” anlamında Allah’ın sıfatı. Bir işle dâimâ uğraşma. Bir işe durmadan çalışma. Bir işe girişmek. Bir işe başlamak. Karşılaşmak. Başlamak ve devam etmek. Temas etmek, dokunmak. Hezimete uğramış, bozguna uğrayan, inhizam eden. Bozgun. Gözle görmek. Seyrederek anlamak. Seyretmek. Muayene, kontrol. Kendine işaret edilen. İsmi evvelce söylenmiş olan. Yardım. Allah’ın yardımı, özellikle ruhanî yardım. Zafer, galebe, fetih, üstünlük, başarı, düşmana galip olmak. Yazılmış kâğıt. Mektub. Gölge. Himaye, sahip çıkma, koruma. Muavenet, yardım. Ordu kumandanı. Komutan. Harbiye nâzırı, milli savunma bakanı. Sınıflar. Dereceler, mertebeler. Nikablar, yaşmaklar. Soylar, türler. Sevinç. Neş’eli olmak. 269 270 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II şühedâ: tafsîl: Şâhidler. Şehidler. Ayrıntılı olarak bildirmek. Açıklamak, şerh ve beyan etmek. İzah etmek. tahkīk: Doğru olup olmadığını araştırmak veya doğruluğunu, yanlışlığını meydana çıkarmak. İncelemek. İçyüzünü araştırmak. tevakkuf: Durma. Eğlenip kalma. Duraklama. uhde: Bir işi üzerine alma. Söz verme. Ahidnâme. Bir kimsenin üstünde olan iş veya şey. Sorumluluk sınırı. Becerme, yapma. Mes’uliyet, sorumluluk. vech: Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Her şeyin karşısına gelen ve karşısında olan. Satıh. Ön. Alın. Cephe. Tarih. Suret. Sebeb. Bir şeyin nefsi ve zatı. Semt. Cihet. İlgi. veliyyü’n-ni‘amî: Nimetler ihsan eden, iyilik eden kimse. Şeyhülislâm için yazışmalarda kullanılan övgü. verâ: Öte. Başka taraf. Arka, geri. Torun. vukū‘: Düşme, rastlama. Olma, oluş. Gidip çatma. Bir hadisenin çıkış şekli, cereyânı. zuhûr: Meydana çıkmak. Ansızın meydana gelmek. Baş göstermek. Görünmek. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Bu kez Güneş köyüne kâfirin saldırması ve daha sonra savaşla kovulması konusu, devletli Serasker Paşa hazretleri tarafından sunulan yazıdan durumun ayrıntısı, nimetler bağışlayanın bilgilerine sunulur. Bu savaş doğal olarak meydana gelip, yalnız İlâhî gayretin ortaya çıkmasıyla, “tekrar tekrar hamdolsun”, beklendiği şekilde üstünlük ve zafer baş gösterdi. “Bu, Rabbimin fazlındandır (Kur’an-ı Kerîm, Neml Suresi, 40. Ayet)”. Asâkir-i Mansûre acele gittiklerinden ve süvari askerleri daha önceden varıp, kâfiri bu köyden çıkarıp, düz yere indirmiş ve savaş hâlinde olduklarından, Asâkir-i Mansûre nizamı ve talimleri üzere tabur duramayıp, hemen avcı talimi şeklinde saldırmışlar. Kâfir tarafından atılan top ve tüfeğe, kendilerinden düşen şehit ve yaralıya bakmayıp, düşmana saldırarak, kâfiri bir saat kadar geriye sürmüşler. O sırada adı geçen Serasker Paşa ve Halil Rif ‘at Paşa hazretleriyle bu kulları varıp bir kat daha teşvik ederek, yarım saat miktarı daha kâfirin gerisinde olan tabyasına kadar sürülmüştür. Ancak asker üç buçuk saatlik mesafeden varıp doğru savaşa girişmekle, yedi sekiz saat kadar yaya uğraşmış olduklarından fazlaca yorgun kalmışlardır. Birkaçının yürümeye gücü kalmadığı için, birini zikredilen Rif ‘at Paşa kendi atının arkasına, diğerlerini emrindekilerin atları arkalarına aldırmıştır. Bu derece yorulmuşlarken yine gayreti elden bırakmayıp, zelil olması yakın olan kâfirin üzerine hücum etmek sevdasında olmuşlarsa da kâfirlerin arkasından üç beş yardım taburu daha görünmüş olduğundan, bu kez, bu kadar olan Allah’ın yardımına razı olunarak geri dönülmesi uygun görülmüştür. Asakir-i Mansure’nin anılan köye dönüşüne kadar adı geçen hazretler ile savaş yerinde eğlenilip, şehit ve yaralıları arabalara bindirerek ordu-yı hümayuna gönderilip, bu köyün siperleri de düzenlenerek akşama yakın orduya dönülmüştür. Belirtilen günde elde edilen kula yakışır sevincim, ömrüm süresince meydana gelmiş olmadığından, padişahın korumasında, yüksek lütuflarıyla böyle övünç gerektiren hizmette bulunduğumdan, üzerime yazılmış farz olup, âdet haline getirdiğim, hilâfetin dayanağı olan hazrete hayır duaların tekrar edilmesine çalışılmıştır. Yardım edenlerin hayırlısı ve isteyenlerin isteklerini yerine getiren Allah’ın sevgilisi Hz. Muhammed hürmetine, Muhammed ümmetini galip ve muzaffer, Moskof kâfirlerini de mağlup ve bozguna uğramış eyleye. Âmin, Seyyidü’l-Mürselîn hürmetine. Belirtilen savaşta 30-40 kadar şehit 271 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri ve 70-80 kadar Asakir-i Mansure ve diğer asker sınıflarından dahi yine 70-80 kadarı yaralı olduğu, zelil olması yakın olan kâfirlerden helâk olan, gözümle görüp âcizâne tahminim 300’den fazladır. Bir top, üç adet mühimmatıyla birlikte cephane arabası ve on kadar esir alınmış olduğu, nimetler bağışlayanın malumu buyurulduğunda ferman emir veren hazrete aittir. Şehit ve yaralıların miktarı tahminî yazılmışsa da şimdiye kadar doğrulanan şehitler 100’e, yaralılar 200’e, esir olanlar 60 kişiye ulaşmış olduğu ve yaralılardan 72 adedi Asakir-i Mansûre’den başkası diğer asker sınıflarından şehit sınıflarının da bundan böyle sayısı araştırılıp doğrulandıktan sonra bildirileceği nimet bağışlayanın malumu buyurulduğunda ferman emir veren hazrete aittir. A) Aşağıdaki metni okuyunuz. B) Metinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakınız. C) Metni günümüz diline çeviriniz. 3 272 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 Rik‘a yazısı ile oluşturulan belgeleri okuyabilmek Son dönem Osmanlı arşiv belgelerinde büyük ölçüde rik‘a yazısı kullanılmıştır. Bu ünitede rik‘a ile yazılmış çeşitli belgeler işlenmiştir. Üniteyi dikkatlice takip edip yeterince çalıştığınızda rik‘a yazılı belgeleri okumakta zorlanmayacaksınız. Çeşitli kalıpları ve terimleri kullanabilmek Osmanlı arşiv belgeleri yüzyıllar boyunca bürokrasi tarafından geliştirilen çeşitli kalıplar ve özel terimler içermektedir. Bu ünitede yer alan belgelerde de böyle kalıp ve terimler bulunmaktadır. Bunlar metinlerin incelenmesi sırasında sözlük ve terim sözlüğü kısımlarında gösterilmişlerdir. 3 Arşiv belgelerini okuyup anlayabilmek Ünite içerisinde birbirinden farklı çeşitli belge örneklerine yer verilmiştir. Bu örnekler Osmanlı arşiv belgelerinin şekil ve dil özellikleri hakkında sizi bilgilendirecektir. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 273 Kendimizi Sınayalım 1. “Anza urbânı Haleb’in civârında Bağdâd kârbânını urup gārât eylediler. Ve ana ………… birkaç kârbân dahi yağma eylediler.” cümlesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. vülât b. mümâsil c. tesyâr d. rahne e. sünûh 2. Aşağıdaki kelime-ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. ta‘addî: saldırma, düşmanlık, zulmetme b. mess: yapışmak, değmek, dokunmak c. zımn: yayılmak, bulaşmak, geçmek d. vâfir: bol, birçok, çok e. vesîm: güzel yüzlü, güzel çehre. damgalı 3. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. musarrah: açıklanmış, izah edilmliş, âşikâr b. mürûr: geçmek, gitmek, sona erme, son bulma c. kâffe: hep, bütün, cümle. d. müverrah: ebedîleştirme, sonsuzlaştırma e. revâbıt: râbıtalar, bağlılıklar, münâsebetler 4. “teshîr” kelimesinin anlamı aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. zabt etme, hâkim olma, zorla ele geçirme b. belirtme, açıkca anlatma, ispat etme c. satım, satış d. istek, istenilen şey, alacak e. daha önce, daha ileri, daha mühim 5. Aşağıdakilerin hangisinde kelimeler birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. bend – nezd b. ibtidâr – muharrer c. i‘tâ – iş‘âr d. merkūm – mûmâ-ileyh e. müte‘allık – muktezâ 6. “kuyûddan müstefâd olduğu üzere mûmâ-ileyh Rif ‘at Bey hazretlerine altmış bir senesi Şubat ibtidâsından i‘tibâren yevmiye dört vukıyye lahm tahsîs buyurulmuş.” cümlesinin günümüz Türkçesini tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kayıtlardan yararlanıldığına göre, merhametli Rif ‘at Bey hazretlerine [12]61 yılı ortasından itibaren günlük dört okka et ayrılmıştır. b. Kayıtlardan yararlanıldığı üzere, yücelik sahibi Rif ‘at Bey hazretlerine, [12]61 yılı Şubat ortasından itibaren günlük 4 okka et verilmiş. c. Kayıtların belirttiğine göre Rif ‘at Bey hazretlerine [12]61 yılı Şubat başlarından itibaren günlük 4 okka et ayrılmış. d. Kayıtlardan yararlanıldığı üzere Rif ‘at Bey hazretlerine [12]61 yılı Şubat başından beri günlüğü 4 okka olarak et tahsis buyurulmuştur. e. Kayıtlardan yararlanıldığı üzere adı geçen Rif ’at Bey hazretlerine [12]61 yılı Şubat başından itibaren günlük 4 okka et tahsis buyurulmuştur. 7. “Yevm-i mezkûrede hâsıl olan sürûr-ı çâkerânem müddet-i ömrümde vukū‘ bulmuş olmadığından sâye-i şâhânede himem-i aliyyeleriyle böyle hıdmet-i mûcibü’lmefharetde bulunduğumdan…” ifadesinin günümüz Türkçesine tam ve doğru çevirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Bu gün elde edilen, oldukça büyük sevincim, ömrüm boyunca meydana gelmiş olmadığından, padişahın yüksek lütuflarıyla, böyle övünç gerektiren hizmette bulunduğumdan b. Belirtilen günde elde edilen kula yakışır sevincim, ömrüm süresince meydana gelmiş olmadığından, padişahın korumasında, yüksek lütuflarıyla böyle övünç gerektiren hizmette bulunduğumdan … c. Bu günde elde edilen eksiksiz sevincimi, ömrüm boyunca yaşamadığımdan, padişahın korumasında, yüksek lütuflarıyla böyle övünç gerektiren hizmette bulunduğumdan … d. Belirtilen günde elde edilen kula yakışır sevincim, ömrüm süresince meydana gelmediğinden, padişahın yüce lütuflarıyla, böyle yüce bir hizmette bulunduğumdan … e. Anılan günde yaşanılan büyük sevincim, ömrümde meydana gelmiş olmadığından, padişahın korumasında, yüksek lütuflarını kazanmak için onur verici hizmette bulunduğumdan … 274 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Aşağıdakilerden hangisi “giriftâr” kelimesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. yazılmış kâğıt, mektup b. dönüş, geri gelme, dönme c. yorgun, takatsiz, güçsüz d. durma, eğlenip kalma e. tutulmuş, yakalanmış 1. b 9. “bir şeyin uzunluk karşılığı olan genişliği” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. arz b. müsâra‘at c. mübâşeret d. muktazî e. derûn 5. d 10. “yakın, hısım, akraba, arkadaş, komşu” gibi anlamlara gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. ref ‘ b. meskenet c. karîn d. musâdakat e. dilgîr 9. a 2. c 3. d 4. a 6. e 7. b 8. e 10. c Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 516” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 516” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43779-B” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mükâleme Mazbatası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Cevdet-Mâliye, nr. 4704” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Cevdet-Mâliye, nr. 4704” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43539-A” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 43539-A” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Y.PRK.ŞH. nr. 3/66” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatt-ı Hümâyûn, nr. 516” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 275 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 A) Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki, Ma‘lûm-ı âlî buyurulduğu üzere Avusturya Devleti cânibinden taleb olunan hekîmler ve ispençyârın harcırâhıyla ba‘zı eczâ bahâsı yirmi bin dokuz yüz on dokuz buçuk ve Londra’dan Paris’e gelmiş olan Kimyâger Dervîş Efendi bendelerinin ma‘âş ve mesârif-i sâ’iresi dokuz bin iki yüz otuz guruş ki cem‘an otuz bin yüz kırk dokuz buçuk guruşa bâliğ olmuş olduğunu mübeyyin vürûd eden poliçeleri manzûr-ı mekârim-mevfûr-ı hazret-i şehinşâhî buyurulmak üzere irsâl-i sûy-ı vâlâları kılınmış ve bundan böyle dahi efendi-i mûmâ-ileyhin ma‘âşı olmak üzere mâh be-mâh üç yüz elli dört Frankın ol tarafda olan şerîki ma‘rifetiyle efendi-i mûmâileyhe i‘tâ olunması husûsu devletlü Fethî Paşa hazretlerinin bu def ‘a Eliyon bâzergâna vürûd eden mektûbunda iş‘âr olunmuş olmağla meblağ-ı mezkûr mesârıf-ı gayr-i âdiyeden olduğundan emsâli vechile Mansûre Hazîne-i celîlesinden i‘tâsıyla ma‘âş-ı mezkûrun mâh be-mâh ol tarafdan verilmesi sûretinin icrâsı muvâfık-ı irâde-i seniyye-i cenâb-ı cihânbânî buyurulur ise iktizâ eden buyuruldusu tastîr ve ma‘âş-ı mezkûr keyfiyeti ol sûretle bâzergân-ı mersûma tenbîh olunacağı ma‘lûm-ı sâmîleri buyuruldukda emr ü fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir. B) Metne Âit Sözlük âlî: Büyük, yüksek, şerif, celil, aziz olan. bahâ: Kıymet. Değer. Bedel. Pahâ. bende: Bağlanmış olan. Köle. Esir. Hizmetçi. Hizmetkâr. Kul. cânib: Yan, yön. Cihet, taraf. Yüksek taraf. cem‘an: Bir yere toplamak suretiyle, toplanmış olarak. cihân-bânî: Cihanın bekçisi, dünyanın koruyucusuna ait olan. çâker: Kul, köle. eczâ: Eczacılıkta kullanılan çeşitli maddeler. Ciltlenmemiş kitab ve saire. Cüz’ler, parçalar, kısımlar. Bir kimyevi terkible vücuda gelip yanma hassası gibi böyle bir kuvvet ve te’siri haiz bulunan şey. gayr-i âdiye: Âdet olmamış, alışılmamış. i‘tâ: Vermek. Bahşetmek. İhsan etmek. icrâ: Bir işi yürütmek. Yerine getirmek. Yapma. Tatbik etme. Mahkeme kararını yerine getirmek. Suyu akıtmak. Huk: Borçlunun alacaklıya karşı ödemekle mükellef olduğu bir borcu, adlî bir teşekkül vâsıtasıyla ödetme. iktizâ: Lâzım gelme, gerekme. Lâzım, ihtiyaç. Gerek. İşe yarama. irâde-i seniyye: Padişahın, bir işin yapılması veya yapılmaması hakkında verdiği emir. İrade eskiden şifahî, yani ağızdan emir vermek, yahut padişahın kendi el yazısı ile yazmak suretiyle verilirdi. Sonradan iradeler mabeyn baş kâtibinin imzasını taşıyan yazılı kâğıtla bildirilmeğe başlamıştır. Çok yüksek ve mühim yerden gelen emir. irsâl: Göndermek, gönderilmek, yollamak. Havale kılma. Salıvermek. Kendi haline koymak. Elçi gönderme. ispençyâr: Eczacı. iş‘âr: Yazı ile haber vermek. Anlatmak, bildirmek. kemîne: Hakir. Aşağı. Dûn. Âciz. Noksan. Eksik. ma‘lûm: Bilinen, belli olan. ma‘rifet: Bilme, bir şeyi cüz’i vecihle bilmek. Hüner. Üstadlık. San’at. Tuhaflık, garib hareket. Vasıta, tavassut. İlim ve fenlerle tahsil olunan bilgiler. İrfan kazanmak. ma‘rûz: Bir şeyin etkisine uğramak veya uğratmak. Arzolunmuş, arzolunan. Serilmiş, yayılmış. Verilmiş, sunulmuş. Anlatılmış. mâh: Senenin onikide birisi. 28, 29, 30 veya 31 günlük zaman. Gökteki ay. Kamer. manzûr: Görülen, bakılan, nazar edilen. Beğenilen. mekârim: Keremler. İyilikler. Güzel ahlâk sahibi olmak. Allah’ın sevdiği, beğendiği güzel ahlâk. men-lehü’l-emr: “Emir ve istek, emir verene aittir” anlamında Arapça sözdür. Alt makamdan üst makama yazılan resmî yazılarda kullanılırdı. mevfûr: Tam olan şey. Çoğaltılmış. Çok. Bol. mezkûr: Zikri geçen. Zikredilmiş. Evvelce bahsi geçmiş olan. muvâfık: Uygun. Yerinde. Denk. mübeyyin: Açıklayan. Beyan eden. Meydana koyan. sâmî: Yüksek, yüce, refi’. sûret: Biçim, görünüş. Kılık. Tarz. Yol. Gidiş. Hal. Tasvir. Dıştan görünen şekil. sûy: Cihet, yön, taraf. şehinşâhî: Şahlar şâhına ait. En büyük padişaha ait. şerîk: Ortak. Arkadaş. tastîr: Yazı yazma. Satırlar meydana getirme. vâlâ: Yüksek, âlî, refi’. vürûd: Geliş. Gelme. Vârid olma. Gelip yetişme. 276 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II B) Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Değersiz kullarının arzıdır ki, Yüce bilgilerine sunulduğu üzere, Avusturya Devleti tarafından istenen hekimler ve eczacıların yol paralarıyla bazı ilaçların parası 20919,5 ve Londra’dan Parise gelmiş olan Kimyager Derviş Efendi kullarının maaş ve diğer masrafları 9230 kuruş ki, toplam 30149,5 kuruşa ulaşmış olduğunu bildirmek üzere gelen poliçeleri, kerameti bol padişah hazretlerinin görmesi için yüksek taraflarına gönderilmiştir. Bundan sonra dahi, adı geçen efendiye maaş olarak aydan aya 354 Frankın o tarafta olan ortağı eliyle gönderilmesi konusu devletli Fethi Paşa hazretlerinin bu kez Eliyon adlı bezirgâna gelen mektubunda bildirilmiştir. Bu meblağ sıradışı olmayan masraflardan olduğundan benzerleri gibi Mansure Hazinesi’nden verilmekle bu maaşın aydan aya o taraftan verilmesi şeklinin uygulanması, dünyanın koruyucusu olan hükümdarın yüce iradesine uygun ise, gereken emri yazılıp, anılan maaş ilgili durumun adı geçen bazergana tenbih edileceği konusu yüce bilgilerine sunulduğunda emir ve ferman, hüküm sahibinindir. Sıra Sizde 2 A) Dün sabâh Karaköy’den geçmekte olan İrânî bir kahveci ile Mari nam kadının başlarına paskalya münâsebetiyle atılan silâhların kurşunları isâbet etmesiyle her ikisinin mecrûh olduğu ve bunlardan Mari’nin müte’essiren vefât eylediği kānûn me’mûrlarının jurnallerine atfen ve Dersa‘âdet Merkez Kumandanlığından arz ve iş‘âr kılınmış ve daha ba‘zı mahallerde böyle kurşunla silâh atıldığı dahi cümle-i ma‘rûzâtdan bulunmuş olup Yortu vesîlesiyle silâh atılarak bir takım fecâyi‘e sebebiyet verilmesi aslâ câ’iz olamayacağından merkūmânın mecrûhiyet ve vefâtına sebeb olan kesânın taharrî ve tevkīfiyle muktezâ-yı hakk ve ma‘adeletin îfâsı şeref-sudûr buyurulan irâde-i seniyye-i hilâfet-penâhî îcâb-ı celîlinden olmağla ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’lemrindir. Fî 22 S. sene [1]324, Fî 3 Nisan sene [1]322. Ser-kâtib-i Hazret-i Şehriyârî Bende Tahsîn B) Metne Âit Sözlük: mecrûh: Yaralı. Yaralanmış. müte’essir: Te’sir altında kalmış. Acımış yahut sevinmiş. Hissiyatına dokunmuş. Üzüntülü. jurnal: önceleri gazete ve rapor mânasına kullanılırken sonradan “hükümete ihbar” gibi olan alaylara denilmeğe başlandı. İhbar, şikâyet, polis raporu. İnsanı kötüleyerek verilen haber veya rapor. iş‘âr: fecâyi’: merkūmân: Yazı ile haber vermek. Anlatmak, bildirmek. Belâlar, musibetler, felaketler, facialar. Yazılmışlar. Adı geçenler. Rakamla gösterilmişler. Sayılmışlar. kesân: Adamlar. İnsanlar. Kişiler. taharrî: Aramak. Araştırmak. İncelemek. Araştırılmak. tevkîf: Alıkoyma, tutma. Hapis olarak bekletme. Vakfetme. muktezâ: Lâzım getirilmiş. Lüzumuna binaen istenmiş. İcab eden. Lâzım gelen. ma‘delet: Adalet etmek. Hak ile hükmetmek. Adalet yeri. sudûr: Olma, meydana gelme. Çıkma. Sâdır olma. celîl: Celâlet ve celâdet sâhibi. Azîm, mertebesi yüksek. veliyyü’l-emr: Âmir. Emir veren. Emir sahibi. C) Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Dün sabah Karaköy’den geçmekte olan İranlı bir kahveci ile Mari adlı kadının başlarına, paskalya münasebetiyle atılan silahların kurşunlarının isabet etmesiyle her ikisinin de yaralandığı ve bunlardan Mari’nin bu yara nedeniyle vefat ettiği kanun memurlarının jurnallerine dayanarak İstanbul Merkez Kumandanlığından bildirilmiştir. Daha başka yerlerde de böyle kurşunla silah atıldığı arzedilenler içerisindedir. Yortu vesilesiyle silah atılarak çeşitli facialara sebebiyet verilmesi asla uygun görülmeyeceğinden adı geçenlerin yaralanması ve vefatına sebep olan kimselerin araştırılması ve tutuklanmasıyla hak ve adaletin gereğinin yerine getirilmesi, çıkmakla şeref veren, hilâfetin sığınağı yüce padişah iradesinin gereğindendir. O konuda emir ve ferman emir sahibi hazretlerinindir. 22 Safer 1324, 3 Nisan 1322 senesinde (yazılmıştır). Ser-Kâtib-i Hazret-i Şehriyârî Tahsin kulları. Sıra Sizde 3 A) Amasya’da zuhûr iden kolera illetinden dolayı tedâbîr-i tahaffuziyyeye ne vechile teşebbüs olunduğu ifâdesine dâ’ir vârid olan bir kıt‘a tahrîrâtınız ve ol bâbda olan i‘lâm-ı şer‘î ve jurnal me’âlleri ma‘lûmumuz olarak keyfiyyet sa‘âdetlü hekîmbaşı efendi hazretleriyle lede’l-muhâbere teşebbüs olunan usûl muvâfık-ı hâl ve maslahat olup mahall-i mezkûrda üç nefer tabîb bulunduğu ve illet-i mezkûre dahi hiffet bulmakda idüği müfâd-ı iş‘ârdan anlaşılarak dîğer tabîb i‘zâmına hâcet olmadığı cevâben iş‘âr olunmuş ve tedâbîr-i îcabiyyenin icrâsına vâki‘ olan ikdâm ve gayretiniz vazîfe-i zimmet-i me’mûriyyete muvâfık olarak mûcib-i mahzûziyyet olmuş olmağla ifâde-i hâl siyâkında şukka. 6. Ünite - Rik‘a Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri B) Metne Âit Sözlük: zuhûr: Meydana çıkmak. Ansızın meydana gelmek. Baş göstermek. Görünmek. illet: Esas sebeb. Vesile. Hastalık, maraz, dert, sakatlık. Mûcib, maksad, gaye. tahaffuz: Korumak, sakınmak. Kendini muhafaza etmek. Barınmak. i‘lâm: Bildirmek. Belli etmek. Anlatmak. Mahkeme hükmünü bildiren resmi karar yazısı. jurnal: Önceleri gazete ve rapor mânasına kullanılırken sonradan “hükümete ihbar” gibi olan hâdiselere denilmeğe başlandı. İhbar, şikâyet, polis raporu. İnsanı kötüleyerek verilen haber veya rapor. keyfiyyet: Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde. lede’l-muhâbere: aberleşme sırasında, haberleşmede. muvâfık: Uygun. Yerinde. Denk. maslahat: İş, mes’ele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet. hiffet: Hafiflik. Onurlu ve vakarlı olmamak. Temkinsizlik. Akılsızlık. Hoppalık. mufâd: Sözün ifade ettiği mâna. İfade edilen. Herhangi bir vesile ile kazanılmış menfaat. iş‘âr: Yazı ile haber vermek. Anlatmak, bildirmek. i‘zâm: Göndermek. Yollamak. vâkı‘: Olan, düşen, konan. Mevcud ve var olan. Geçmiş olan, geçen. ikdâm: Gayret ve sebat ile çalışmak. İlerlemeye gayret etmek. Devamlı çalışmak. İlerlemek. zimmet: Himayeyi te’min eden ittifak. Borç. Alâkalı. Uhde. Vicdan. Mes’uliyet. Üst. Üstte olan şey. Koruma zorunda kalma. muvâfık: Uygun. Yerinde. Denk. mûcib: İcâb eden, lâzım gelen. Bir şeyin peydâ olmasına vesile ve sebep olan. Gereken. Gerektiren, lâzım gelen. mahzûziyyet: Mahzuzluk, hoşlanma, hoşa gitme. siyâk: Söz gelişi, ifade tarzı. Üslub, tarz, yol. Sürmek, sevk. şukka: Parça. Kâğıt veya kumaş parçası. Küçük tezkere. C) Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Amasya’da ortaya çıkan kolera hastalığından dolayı koruma önlemlerine ne şekilde girişimde bulunulduğunun ifadesine dair gelen bir adet yazınız ve o konuda olan kadı ilâmı ve jurnal mealleri malumumuz olmuştur. Durum saadetli hekimbaşı efendi hazretleriyle haberleşilerek, teşebbüs olunan usul işe ve duruma uygun olup bu mahalde üç adet tabip 277 bulunduğu ve adı geçen hastalığın da hafiflemekte olduğu ifade edilen yazıdan bildirimden başka tabip gönderilmesine ihtiyaç olmadığı cevap olarak bildirilmiştir. Gerekli önlemlerin alınmasına, gösterilen çaba ve gayretiniz üzerinizdeki memurluk görevine uygun olarak memnuniyete sebep olmuş olmakla durumun ifadesi konusunda tezkire. Yararlanılan Kaynaklar Ferid Devellioğlu. (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara. Mehmet Zeki Pakalın. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I,II,III). Ankara. Mübahat S. Kütükoğlu. (1994). Osmalı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul. Necdet Sakaoğlu. (1985). Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Sözlüğü (Deyimler-Terimler). İstanbul. 7 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ta‘lik yazıyı ve bu yazı ile düzenlenen metinleri okuyabilecek, Ta‘lik yazıyla kaleme alınan sicilleri okuyabilecek, Osmanlı mahkemelerinin işleyiş tarzını açıklayabilecek, Kelime haznenizi geliştirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ta‘lik Yazı • ArşivVesikaları İçindekiler Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Defterlerden Örnekler • GİRİŞ • METİNLER1 • METİNLER2 Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler GİRİŞ Kitabınızın bu ünitesinde Osmanlı paleografyasında önemli bir yeri olan ta‘lik yazıyı ve bu yazı ile düzenlenen kadı sicillerini tanıyacaksınız. Ta‘lik, İran kaynaklı bir yazı olup İranlı ilim adamlarına göre tevkî, rika ve nesih yazılarının kaynaştırılmasıyla meydana getirilmiştir ve oluşumunda, yılankavî (Dolambaçlı, dolanarak giden). harflere sahip Pehlevî ve Avestan alfabelerinin de rolü olmuştur. Bununla beraber, kûfî ile Pehlevî veya sülüs ile kûfînin birleşiminden doğmuş olduğuna dair görüşler de vardır. Ta‘lik bazı yazarlarca aklâm-ı sitteye (Arap yazısının gelişimi sonucunda ortaya çıkan aklâm-ı sitte, bir kısmı birbirinden tamamen farklı karakterde, bir kısmı ise sadece kalınlık incelik farkı olan altı cins yazıdan meydana gelmiştir. Bunların şekil özellikleri yanında kullanma alanları da farklıdır.) katılarak yazı çeşidi yediye çıkarılmış, bazılarınca da tevkî kalemi sülüs ve nesihe bağlanarak yine altı kalem kabul edilmiştir. XI. Yüzyılda ortaya çıkan bu yazıya, harflerinin asılı gibi görünüşü dolayısıyla “ta‘lik” adı verildiği söylenir. Ta‘lik yazı İran’da yazışmalar, kitaplar ve divan kayıtlarında kullanılmış; XIII. Yüzyılda nihai şeklini almıştır. Ta‘lik’in süratli yazılmasından şikeste ta‘lik doğmuş ancak XVI. Yüzyılda nesta‘likin ortaya çıkıp yayılışıyla bu yazı önemini kaybetmiştir. “Nesh-i ta‘lik”, “nesh-ta‘lik”, fakat daha çok bunlardan bozma olarak “nesta‘lik” adlarıyla anılan bu yazı, isminden de kolayca anlaşılacağı üzere nesih ve ta‘lik yazılarının birleştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Osmanlılar da bu yazıyı benimseyerek, kısaca “ta‘lik” demiş ve mükemmel örnekler meydana getirmişlerdir. Ta‘lik Osmanlılarda, Fatih Sultan Mehmed devrinde İranlı sanatkârların Osmanlı sarayına getirilmelerinden itibaren görülmeye başlamış ve en mükemmel şeklini XIX. yüzyılda Yesâri-zâde Mustafa İzzet Efendi’nin elinde kazanmıştır. Ta‘lik yazının bütün harfleri yuvarlağımsı olup düz harf yoktur; kalınlığı sülüs kalemi kadardır. Elif ve lâm gibi harfler diğer yazılardan farklı olarak zülfe (Yazıların tepesindeki püskül) almamışlardır. Bu yazının diğer yazılarda görülmeyen harf şekilleri yanında kalemin seyrinin kendine has şekli vardır. Harfler hem sağ hem de sola bakarlar. Harflerde biri düşey, diğeri yatay iki bakış mevcuttur. Yatay ve düşey hatların kesiştikleri yerde harf iki eşit parçaya bölünür. Harfler 3-5 nokta kadar; keşideler (Arap yazısında kuyruklu ve uzantılı harflerde baş kısım yazıldıktan sonra süs için çekilen uzatma) ise iki harf boyundadır. Kalem, biri kelime, diğeri satıra aid olmak üzere iki satır çizgisi takip eder. Kelimeler satır çizgisinin biraz üstünden başlayıp aşağı doğru meyille iner ve her kelime bir öncekinin üstünden başlar ve aynı meyille devam eder. Böylece ta‘lik yazıda düşey yatay veya meyilli bütün hatlar kendi cinslerinden olanlara paraleldir. Hatlar ne kadar artarsa artsın bu 280 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II paralellik hiç bozulmaz. Satır sonlarındaki kelimelerin mıstarından biraz yukarıda olması istisnai hallerdendir ve kaideyi bozmaz. Ta‘lik’in her zaman olmamakla beraber bir yazılış özelliği de satırların kağıdın üst kenarına paralel değil meyilli yazılmasıdır. Bu yazı türünün ince (hurde, hafî) ve celî şekilleri vardır. Hafî olanı, nesih kalemi kalınlığındadır. Celîsiyle murakka, (Güzel yazı örneklerinin bir araya getirilmesiyle hazırlanan albüm. Bir diğer anlamı da birkaç kağıdın suları aksi yönde olmak üzere üst üste yapıştırılmasıyla elde edilen mukavvaya verilen addır. Üzerine yazı sayfası yapıştırılır veya cilt kapağında kullanılır.) levha ve kitabeler yazılmıştır. Celî ta‘lik, en mükemmel ve İranlıları dahi hayran bırakan şekline İstanbul’da ulaşmıştır. Ta‘lik arşivde bulunan yazılardandır. İlmiye sınıfı mensupları bu hattı tercih etmişler; şeyhülislam fetvaları, kadı arzları, hüccetler ve şeriyye sicillerinde bu yazı çeşidi kullanılmıştır. Ayrıca bazı name-i hümayunlarda metin arasına konulan beyitler ta‘lik hattı ile yazılmışlardır. Ancak, arşivlerimizde görülen bu yazıların tamamı ta‘lik değil, bir kısmı kırmadır. Ünitede ta‘lik yazının yaygın kullanım sahası olan ve arşiv vesikaları arasında hukuk tarihi, iktisat tarihi, askerî tarih, genel tarih ve kültür tarihçiliği bakımından çok değerli bir yeri olan şer‘iyye sicillerinin daha seri ve doğru okunabilmesini sağlamak amacıyla sicil örneklerine yer verilmiştir. Kadıların devlet merkezi ile yaptıkları resmî yazışmaları, halkın şikayet ve dilekçelerini, mahallî idarelere ait hukukî düzenlemeler olarak kabul edilen ferman ve hükümleri, en önemlisi de ait olduğu mahallin sosyal ve iktisadî hayatını yansıtan mahkeme kararlarını ihtiva eden ve genellikle ta‘lik yazı türü ile kaleme alınan bu siciller incelenmeden, Osmanlı Devleti’nin siyasî, idarî ve sosyal tarihini hakkıyla ortaya koymak mümkün değildir. Sicillerin her konuda tarihe temel kaynak olacağına şüphe bulunmamakla birlikte özellikle şehir tarihleri ve mahallî hayata ait ilmî araştırmaların birinci derecede kaynağıdırlar. Mahallî bir tarihin doğru yazılabilmesi için fertlerle fertler, fertlerle devlet arasındaki bütün önemli olayların kaydedildiği şer’iyye sicillerinin incelenmesi ilmî bir zarurettir. Sicillerin genel tarihe katkıları, önemli tarihî olayların, tarihî şahsiyetlerin, mahallî adların ve önemli tarihî müesseselerin bütün ayrıntılarıyla doğru olarak tespitinde birinci derecede önem arz etmektedir. Ayrıca şeyhülislamlar, kazaskerler ve sadrazamlar gibi büyük devlet adamlarının hayat hikayelerini bütün ayrıntıları ile ortaya çıkarabilmek için sicillere müracaat etmek gerekir. Zira sicillerde kimin nereye tayin edildiği, hangi tarihte, hangi vasıfla, nasıl bir devlet hizmeti ifa ettiği mutlaka kaydedilmektedir. Şer’iyye sicilleri, bütün Osmanlı ülkesinin yer isimlerini tespitte ve hatta mahalle isimlerinin bile tespit edilmesinde mühim kaynaklardır. 281 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler METİNLER 1 (Üsküdar Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 6/712) (Metin 1.1.1) 282 (Metin 1.1.2) Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler METİNLER 1 (Üsküdar Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 6/712) (1. 1. 1) Bismillâhirrahmânirrahîm ve bihî neste‘în. Yâ Allah, yâ Kerîm, yâ Razzâk, yâ Alîm, yâ Fettâh, yâ Halîm Sadr-ı vâlâ-yı Anadolu semâhatlü Ali Sâtı‘ Efendi-zâde Kadri Beyefendi hazretlerinin zamân-ı devletlerinde vukû‘ bulan hücec-i şer‘iyye sicilidir. Fî gurre-i Zi’l-ka‘de sene [1]293 Kâtibi es-Seyyid Mahmud Aziz Efendi Vekâlet hücceti Vilâyet-i Anadolu’da Niğde sancağına muzâfe Nevşehir kazâsına tâbi‘ Matyan karyesinde sâkine iken bundan akdem vefât iden Hadice Nâzik Hanım ibnetü Süleyman bin Abdullah’ın verâseti karye-i mezbûrede sâkin zevc-i metrûku Şevki Ağa bin Ahmed ile zevc-i âharı olup kendüden mukaddem vefât iden Numan Ağa ibn-i Osman’ın firâşından hâsıl sadrı sağîr oğlu Süleyman’a münhasıra ve mes’ele-i mirâsları bi-hükmi’l-ferâ’izi’şşer‘î dört sehmden olup sihâm-ı mezkûreden bir sehmi zevc-i mezbûr Şevki Ağa’ya ve üç sehmi sağîr-i mezbûr Süleyman’a isâbeti lede’ş-şer‘î’l-enver zâhir ve mütehakkık oldukdan sonra sağîr-i mezbûrun tesviye-i umûrunu ru’yete kıbel-i şer‘den vasî nasb ve ta‘yin olunan min-kıbeli’l-eb ceddi olup el-yevm kasaba-i Beşiktaş’da Uzuncaova Mahallesi’nde sâkin işbu bâ‘isü’l-vesîka mezbûr Osman ibn Ahmed, meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde takrîr-i kelâm ve bast-ı ani’l-merâm idüp karye-i mezbûrede vâki‘ Orta Mahalle’de kâ’in bir tarafdan Ali Yazıcı biraderi Mustafa menzili ve bir tarafdan Hâce Ahmed menzili ve bir tarafdan kayalık ve bir tarafdan tarîk-i âm ile mahdûd bir bâb oda ve tahtânı bir bâb kış evi ta‘bîr olunur bir bâb oda ve bir sofa bir hayvân ahuru ve kayalık-ı mezkûrda bir kıt‘a anbar ve zokak kapusunu müştemil bir bâb mülk menzil ile menzil-i mezkûr derûnunda mevcûde bi’l-cümle eşyâ ve evânî-i nühâsiyye-i ma‘lûme müteveffât-ı mezbûrenin hayatında ile’l-vefât yedinde mülkleri ve malı olup ba‘de vefâtihâ zevc-i mezbûr Şevki Ağa ile vasîsi olduğum sağîr-i mezbûr Süleyman’a mevrûs olmakla menzil-i mahdûd-ı mezkûr ve eşyâ ve evânî-i nühâsiyye-i mezkûre ile tereke-i sâ’iresini vâzı‘u’l-yed olanlardan taleb ve da‘vâ ahz u kabz ve ba‘de’l-kabz bâ-ma‘rifet-i şer‘le âhara bey‘a ve kabz-ı semene ve makbûzunu bana irsâl ve îsâle ve husûs-ı mezkûr mütevakkıf olduğu umûrun küllîsine tarafımdan vekâlet-i mutlaka-i sahîh-i şer‘iyye ile karye-i mezbûrede Kıfıllı Mahallesi’nde sâkin Kerîm-zâde el-Hâc Mehmed Ağa’yı kabulüne mevkûfe bi’l-vesâye vekîl ve nâ’ib-i münasib nasb ve ta‘yîn eyledüm didikde mâ-huve’l-vâki‘ bi’t-taleb ketb olundu. Fi’l-yevmi’l-hâmis min Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe li-sene selâse ve tis‘în ve mi’eteyn ve elf Şühûdü’l-hâl ----------------------------------------------------------------------------Kebabcızâde İsmail Ağa ibn İsmail Kahveci Osmanzâde Osman Ağa ibn Ahmed Ve gayruhum Kâtibi Hilmi Efendi Mübâya‘a Hücceti Medîne-i Üsküdar’a tâbi‘ Kısıklı karyesinde sâkine zâtı zeyl-i vesîkada muharrerü’lesâmî Müslimîn ta‘rîfleriyle mu‘arrefe Ümmü Gülsüm Hanım ibnetü el-Hâc Ebî Bekr meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde karye-i mezkûrede sâkin işbu bâ‘isü’l-vesîka Arabacı Süleyman Ağa ibn Hammâmî Mehmed Efendi mahzarında ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm edüp işbu yedimde olup bin iki yüz doksan senesi Rebî‘ü’l-evvel’inin on dördüncü günü tarihiyle müverraha ve ol târihde medîne-i mezkûre Nâ’ibi bulunan Arabzâde fazîletlü Ahmed Necib Efendi’nin imzâ ve kalemini hâviye bir kıt‘a mübâya‘a hücceti ile karye-i 283 284 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mezkûre imam ve muhtarânı taraflarından yedime i‘tâ olunan bir kıt‘a memhûr ilmühaber mantûklarınca karye-i mezkûrede Alemdağı Caddesi’nde vâki‘ etrâf-ı selâlesi karye-i mezkûre Zabtiye Karakolhânesi matbahı ve berber Sâlih Ağa dükkânı ve bağçesi ve taraf-ı râbi‘i tarîk-i âm ile mahdûd sekiz numara ile murakkam mâlike olduğum bir bâb mülk na‘lband dükkânı arsasını Tahrir-i Emlâk Dâiresi’nden vürûd eden bir kıt‘a ruhsat tezkiresi mûcebince tarafeynden îcâb ve kabûlü hâvî şurût-ı müfside ve uhûd-ı mubtıladan ârî bey‘-i bât-ı sahîh-i şer‘î ile merkûm Süleyman Ağa’ya altı bin yedi yüz elli kuruşa bey‘ ve teslim eylediğimde ol dahi ber-vech-i muharrer iştirâ ve temellük ve tesellüm ve kabz ve kabul eyledikden sonra semeni olan meblağ-ı merkûm altı bin yedi yüz elli kuruşu müşteri-i merkûm Süleyman Ağa tamamen ve kâmilen bana ref ‘ ve teslîm eylediğinde ben dahi yedinden bi’t-tamam ve’l-kemal ahz u kabz eylediğimden sonra bey‘-i mezkûrun /1.1.2/ tağrîr ve gabine müte‘allika da‘vâdan dahi tarafeynden her birimiz aharın zimmetini ibrâ-i sahih-i şer‘ ile ibrâ ve iskât ve her birimiz ber- vech-i muharrer âharın ibrâsını kabûl eyledik. Ba‘del yevm arsa-i mahdûde-i mezkûre de benim aslan ve kat‘an alâka ve medhalim kalmayub müşteri-i merkûm Süleyman Ağa’nın mülk-i müşterâsı ve hakk-ı sarfı olmuştur dedikte gıbbet-tasdîki’ş-şer‘î ma vaka‘a bi’t-taleb ketb olundu. Fi’l-yevmi’l-hâmis min Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe li-sene selâse ve tis‘în ve mi’eteyn ve elf Şühûdü’l-hâl ----------------------------------------------------------------------------Muhzır İsmail Ağa bin Mustafa Muhzır Muhtar Ağa b. Mustafa Üsküdar da Murad Reis Mahallesi’nde Zenci Mehmed Said Ağa ibn Abdullah Kısıklı Karyesi’nde tütüncü ElHâc Ağa ibn Abdullah Ve gayruhum Kâtibi Ref ‘et Efendi İbrâ hücceti Medîne-i Üsküdar’da Yeni Mahalle’de mütemekkine iş bu târîh-i vesîkadan üç sene mukaddem fevt olan tebe‘a-i Devlet-i Aliyye’nin Ermeni milleti nisvânından Berayiyom veled-i Kesurye veled-i Sihak’ın verâseti zevc-i metrûkü kahveci esnafından Artin veled-i Artin ile sulbî kebir oğlu Manil ve sadriye-i kebîre kızı Patrisya’ya münhasıra ve tashîh-i mes’ele-i mîrâsları dört sehmden olup sihâm-ı mezkûreden bir sehmi zevc-i merkûm Artin’e ve iki sehmi ibn-i kebîr-i merkûm Manil’e ve bir sehmi bint-i kebîre-i merkûme Patrisya’ya isabeti lede’ş-şer‘i’l-enver zâhir ve mütehakkık olduktan sonra verese-i merkûmûndan ibn-i merkûm Manil meclis-i şer‘-i hatîr-i lâzımü’t-tevkîrde bint-i merkûme Patrisya hâzıra olduğu hâlde zevc-i merkûm Artin muvâcehesinde ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm idüp mûrisemiz müteveffât-ı merkûmenin hîn-i vefâtında terekesi ma‘rifetimiz ve ma‘rifet-i şer‘le tahrir ve bey‘ ve esmânı hâsılasından ba‘de ihrâci’l-mesârifi’l-lâzıme üç yüz doksan altı kuruşu ber-tashîh-i mezkûr ve ber-mûceb-i kassâm beynimizde tevzî‘ ve taksîm ve her birimiz hisse-i musîbemizi tamâmen ve kâmilen ahz u kabz ve istîfâ-yi hak itmemizle mûrisemiz müteveffât-ı merkûme Berayiyom’un hâric-i ez-defter-i kassâm ma‘lûm ve mechûl, kalîl ve kesîr, hafî ve celî, nukûd ve gayr-i nükûd bi’l-cümle terekesine müte‘allika âmme-i de‘âvî ve mutâlebât ve kâffe-i eymân ve muhâsamâtdan her birimiz âharın zimmetini ibrâ’-i âmm-i sahih-i şer‘î ile ibrâ ve iskât ve her birimiz ber-vech-i muharrer âharın ibrâsını kabul eyledik deyü mukırr-ı ibn-i merkûm Manil’in ber-vech-i muharrer takdir-i meşrûhunu bint-i hâzıra-i merkûme Patrisya ile zevc-i merkûm Artin’den her biri vicâhen tahkîk ve şifâhen tasdîk etmeğin mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb olundu. Fi’l-yevmi’l-hâmis min Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe li-sene selâse ve tis‘în ve mi’eteyn ve elf Şühûdü’l-hâl ----------------------------------------------------------------------------- 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Millet-i merkûmdan Kaspar veled-i Markir Çukadar Osman Ağa bin Muhzır Salih Ağa bin Abdullah Muhzır başı Hasan Efendi bin Mehmed Ve gayruhum Kâtibi, Mûmâ ileyh Mübâya‘a-i eşya ve nefy-i mülk hücceti Medîne-i Üsküdar da Gülfem Hatun Mahallesi’nde sakin asâkir-i şâhâne Birinci Ordu-yı hümâyûn Süvari Dördüncü Alayı Birinci Bölüğü mülâzım-ı evvelliğinden mütekâ‘id Mehmed Ağa ibn Ahmed meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde mahalle-i mezkûrede sâkin ordu-yı mezkûr süvari sağ kol ağalarından mezbûr Mehmed Ağa’nın hemşire-zâdesi İbrahim Ağa ibn Raşid mahzarında ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm idüp mezbûr İbrahim Ağa ile mahalle-i mezkûrede vâki‘ ma‘an sâkinler olduğumuz menzil derûnunda mevcûde akd-i ati’z-zikrin sudûruna değin her biri yedimde malım olan yün memlû yatak ve yün memlû bir şilte ve yün memlû bir bâb yasdığı ve penbe memlû bir yorgan ve bir tahta sandık ve bir basma mişali koyun sağmatı tarafeynden îcâb ve kabûlü hâvî şurût-ı müfside ve muvâza‘adan ârî bey‘-i bât-ı sahih-i şer‘î ve safka-i vâhide ile mezbûr İbrahim Ağa’ya beş yüz kuruşa bey‘ ve temlîk ve teslîm eylediğimde ol dahi ber-vech-i muharrer iştirâ ve temellük ve tesellüm ve kabz ve kabûl eyledikten sonra semeni olan meblağ-ı mezkûr beş yüz guruşun mutâlebesine müte‘allika da‘vâdan dahi mezbûr İbrahim Ağa’nın kabûlünü hâvî zimmetini ibrâ’-i sahih-i şer‘î ile ibrâ ve iskât itmemle ba’del-yevm eşyâ-i muharrere-i mezkûrede benim aslâ ve kat‘an alâka ve medhalim kalmayup mezbûr İbrahim Ağa’nın mülk-i müşterâsı ve hakk-ı sarfı olduğundan mâ‘adâ menzil-i mezkûr derûnunda mevcûde bi’l-cümle melbûsât ve mefrûşât ve eşya ve evâni-i nuhâsiye ve gayr-i nuhâsiyenin mecmû‘u mezbûr İbrahim Ağa’nın malı ve mülkü olup benim üzerime lâbis olduğum bir kat köhne libâsımdan gayrı resm-i mâl ıtlâk olunur bir nesnem yoktur didikde gıbbe’t-tasdîki’ş-şer‘î mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb olundu. Fi’l-yevmi’l-sâmin min Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe li-sene selâse ve tis‘în ve mi’eteyn ve elf. Şühûdü’l-hâl ----------------------------------------------------------------------------Çukadar Osman Ağa bin Abdullah Muhzır Muhtar Ağa bin Mustafa Muhzır başı Hasan Efendi bin Mehmed Ve gayruhum Kâtibi Abdullah Efendi Mübâya‘a-i eşyâ ve hîbe hücceti Medîne-i Üsküdar’da Yeni Mahalle’de mütemekkin tebe‘a-i Devlet-i Aliyye’nin Rum milletinden fermeneci Haci Kosti veled-i Andonaki meclis-i şer‘-i hatîr-i lâzımu’t-tevkîrde merkûm Haci Kosti’nin sulbiye-i kebîre kızları olup her biri mahalle-i mezkûrede mütemekkineler tebe‘a-i saltanat-ı seniyyenin millet-i merkûmesi nisvânından işbu hâmilüyyü’rrakîm Amelya ve İrini taraflarından husûs-ı âti’l-beyânda tasdîka vekîl-i şer’îleri liebeveyn er karındaşları kezâlik tebe‘a-i saltanat-ı seniyyenin millet-i merkûmesinden duhancı esnafından Yorgi veledü’l-merkûm Haci Kosti mahzarında ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm idüp hîbe-i âti’z-zikrin sudûruna değin yedimde malım olan altı adet sim yemek kaşığımı müvekkilân-ı mezbûretân Amelya ve İrini’ye ale’s-seviyye hîbe-i sahîha-i şer‘iyye ile hîbe ve temlîk … 285 286 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Metinlere Ait Sözlük âhar: ahz: akd: akdem: alîm: âmme: ârî: bâis: bast-ı ani‘l-merâm: ber-vech-i muharrer: bey‘: celî: 1. deâvî: derûn: duhancı: evânî: eymân: ferâiz: fermene: fettâh: fevt: firâş: hafî: halîm: hâmil: hâsıl: hîbe: hîn: husûs-ı âti’l-beyân: hüccet: hücec: ıtlâk: ibrâ: ikrâr: irsâl: Diğer, başka Alma, kabul etme. 1. Bağ, bağlama, düğümleme. 2. Sözleşme kararlaştırma. 3. Kurma, düzme. 4. Nikâh. 5. Nesri nazma çevirme. İlk, önce, önceki, daha önceki. Çok bilen Umuma mahsus olan. 1. Çıplak. 2. Hür. 3. –sız 1. Sebep olan. 2. Gönderen. 3. İcap ettiren. Biraz önce açığa vurulan, açıklanan, ortaya konulan; istek, niyet, maksat. Aşağıda yazıldığı üzere Satma, satış, sayılma, satın alma. Âşikâr, meydanda, belli. 2. Kalın ve okunaklı bir çeşit sülüs yazı (hatt-ı celî). 3. Cilâlı, parlak. Mahkemeye başvurmalar, müdafaâ edilen fikirler, meseleler, dâvâlar. 1. İç, içeri, dâhil. 2. Gönül, kalb, yürek. Tütüncü esnafı, dumancı Kapkacaklar, kaplar. 1. Andlar, ant içmeler, büyük yeminler. 2. Sağ eller, sağ taraflar. 3. Kuvvetler, kudretler. 4. Bahtlar, tâlihler, mutluluklar. 1. Farzlar, Allah’ın emirleri. 2. Lâzımlar, gerekler. 3. Borçlar, vazifeler. 4. Mirasçıların her birine düşen hisseler. İşlemeli dar ve yuvarlak yanlı yelek 1. Zafer kazanmış, üstün gelmiş. 2. fetheden, açan. 3. kullarının kapalı işlerini açan, Cenâbıhak. 1. Bir daha ele geçmemek üzere kaybetme, elden çıkma, kaçırma. 2. Ölüm. 1. Döşek, yatak; yaygı, şilte. 2. Hasır, halı. Gizli, saklı Tabiatı yavaş olan, yumuşak huylu. 1. Yüklü. 2. Gebe. 3. Hâiz. 4. Sâhip, mâlik. 5. Taşıyan, götüren. 6. Uhdesinde bir poliçe bulunan. Husûle gelen, husûl bulan, peydâ olan, olan, çıkan, üreyen, türeyen, biten. Bağışlama; bağış An, vakit, zaman, sıra. İleride açıklanan konu. 1. Senet, vesîka, delil. 2. Seçkin âlimlere verilen unvan. Deliller, senetler, vesîkalar. Salıverme, koyuverme. Berî kılma, berâet etme, temize çıkarma, aklama. 1. Saklamayıp söyleme. 2. Dil ile söyleme, bildirme. 3. Tasdîk, kabul. 4. Hukuken birinin, başka birinin, kendisinde olan hakkını, alacağını haber vermesi. 1. Gönderme, gönderilme, yollama. 2. Salıverme, koyuverme. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler îsâl: iskât: istîfâ: iştirâ: kabz: kâ‘in: kalîl: kâmilen: kerîm: kesîr: ketb: kezâlik: kıbel-i şer‘: köhne: küllî: lâbis: lede’ş-şer‘i’lenver: Vusul buldurma, buldurulma; vardırma, vardırılma, ulaştırma, ulaştırılma. 1. Sükût ettirme, susturma. 2. Münakaşada, cevap veremeyecek hâle getirme, ağzını kapama. 3. Kandırma, râzı etme. Tamâmiyle alma, alınma; ödetilme. Satın alma, alınma. 1. El ile tutma. 2. Avuç içine alma, kavrama. 3. Azrail tarafından ruh teslim alınma, ölme. Mevcut olan, bulunan, varolan. Az, çok olmayan. Noksansız; tam olarak, hep, bütün. 1. Kerem sahibi, cömert, eli açık. 2. Ulu, büyük. Çok çok olan, bol. Yazma Kezâ, bu; bu da öyle. Şerîat tarafından 1. Eski, eskimiş. 2. Zamânı, modası geçmiş. 1. Umûmî, bütün. 2. çok. Giyen, giymiş. Daha çok şeriâtın (Şer‘î mahkemenin) gereğince. Mahkeme edildiğinde. mahdûd: Tahdîd edilmiş, sınırlanmış, sınırlı, belirli. mahzar: 1. Huzur yeri, büyük bir kimsenin önü. 2. Hazır olma. 3. Birkaç kişi tarafından imzalanmış olan dilekçe. 4. Mahkeme sicili. mâlik: Sahip, bir şeye sahip, bir şeyi olan. mantûk: Söylenilmiş, denilmiş. 2. Söz, kelâm, nutuk, mânâ, mefhum. matbah: Mutfak mecmû‘: 1. Cem olunmuş, toplanmış, bir araya getirilmiş şey, top, tüm. 2. Bir yazı stili. medhal: 1. Dâhil olacak, girecek yer, kapı, antre. 2. Başlangıç. 3. Giriş. mefrûşât: Kilim, seccâde, koltuk, kanepe vesâire gibi ev döşemeye yarayan eşyâ. melbûsât: Libaslar, giyecek şeyler, elbiseler, esvaplar. memhûr: Mühürlü, mühürlenmiş. 2. Yeniçerilerle kale muhâfazasına me’mûr olanlara tahsîs olunan ulûfeyi göstermek üzere verilen vesîka. memlû: Doldurulmuş, dolu. menzil: 1. Yollardaki konak yeri. 2. Ev. 3. Bir günlük yol, konak. 4. Mesâfe. meşrûh: 1. Şerh olunmuş, açıklanmış. 2. Uzun uzadıya anlatılan. metrûk: Terk edilmiş, bırakılmış, kullanılmaktan vazgeçilmiş; battal. mevkûf: 1. Vakfedilmiş. 2. Durdurulmuş, alıkonulmuş. 3. Tutulmuş, hapsedilmiş, tutuklu. 4. Ait, bağlı. mevrûs: Miras kalmış, ana babadan geçmiş. mezbûr: Adı geçen, yukarıda söylenmiş olan. mezkûr: Zikrolunmuş, adı geçmiş, anılmış. min kıbeli‘l-eb: Baba tarafından mişâl: Deriden mamul küp mu‘arref: (Muarref): 1. Târîf edilmiş, etrâfıyla bildirilmiş. 2. Bildik, tanıdık, belli, bilinen. 287 288 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mubtıl: muharrer: muhâsamât: mukaddem: mukırr: murakkam: mûris: musîb: mutâlebât: muvâcehe: muvâza‘a: muzâf: mübâya‘a: müfsid: münhasır: müştemil: müşterâ: mütehakkık: mütekâ‘id: mütemekkin: mütevakkıf: müteveffâ: müvekkilân: müverrah: nâ‘ib: nasb: nefy-i mülk: nisvân: nukûd: nühâs: penbe: râbi‘: rakîm: razzâk: ref‘: ru‘yet: sadr: safka: İptal olunan Tahrîr olunmuş, yazılmış, yazılı. Düşmanlık 1. Takdîm edilen, sunulan. 2. Önde olan, önde giden. 3. Önce gelen, önceki. 4. Değerli, üstün. İkrâr eden, doğruyu söyleyen, “vardır, evet öyledir” diyen, kusûrunu, kabahatini gizlemeyen. 1. Yazılmış, yazılı. 2. Terkîn edilmiş, rakam, sayı konulmuş; numaralandırılmış, numaralı. Îrâseden, getiren, veren, kazandıran; miras bırakan. İsâbet eden, rastgelen; yanılmayan. İstenilen şeyler, istekler. Yüzleşme, yüz yüze gelme ; karşı, ön. 1. Bir meseleden bahse girişme. 2. Mecazî olarak danışıklı dövüş. İzâfe olunmuş, katılmış, bağlanmış, bağlı. Satın alma. İfsâd eden, bozan; fesâtlık eden, ara açan. 1. İnhisar eden, sınırlanmış, her yanı çevrili. 2. Yalnız bir kimseye veya bir şeye mahsus olan. İştimâl eden, kavrayan, saran, içine alan. İştirâ olunuş, satın alınmış. Tahakkuk eden, doğruluğu meydana çıkan. (Mütekaid): tekaüd olanlar, emekliye ayrılmış, emekli. Temekkün eden, mekânlanan, yerleşen, yerleşmiş, oturan. 1. Tevakkuf eden, duran, bekleyen, eğlenen. 2. Bir şeye bağlı olan, ancak onunla olabilen. Vefât etmiş olan, ölen, ölmüş, ölü. Müvekkiller, vekil tayin edenler Târihli, târihi atılmış. 1. Vekil, birinin yerine geçen. 2. Kadı vekîli. 3. Kadı, şerîâta göre hüküm veren hâkim. 4. Nöbet bekleyen, nöbetle gelen. 1. Dikme, saplama. 2. Bir me’mûrluğa atama. Bir malın başkasına ait olduğunu söyleme Kadınlar. Nakitler, paralar. 1. Bakır. 2. Bakır para. Pamuk. Dördüncü. Yazılmış nesne Bütün mahlukların rızkını veren Allah. 1. Kalkındırma, yüceltme. 2. Yukarı kaldırma. 3. Lağvetme, kaldırma, hükümsüz bırakma. 1. Görme, bakma, görülme. 2. İdâre etme, çevirme, yönetme. 3. Araştırma. 1. Göğüs. 2. Yürek. 3. Her şeyin önü, başı, ilerisi, en yukarı, en baş. 4. Oturulacak en iyi yer. 5. Baş, başkan. 6. Kazasker. 7. Sadrâzam sözünün kısaltılmış hali. Bir satış anında müşteri ile satıcının tokalaşarak, “hayrını gör” demeleri. Yapılan satış. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler sagîr: sâkin: sehm: selâse: semâhat: semen: sihâm: sim: sudûr: şer‘î: şurût: tahtân: takrîr-i kelâm: tarîk-i âm: temellük: temlîk: tereke: tesellüm: tesviye: tevzî‘: uhûd: umûr: vasî: vâzı‘u’l-yed: verese: vesâye: vicâhen: zâhir: zevc: zeyl: Terim Sözlüğü 1. Küçük, ufak. 2. Erginlik çağına gelmemiş çocuk. 1. Hareketsiz olan, oynamayan. 2. Uslu, kendi halinde olan, yavaş. 3. Oturan. 4. Teskin olmuş, yatışmış. Kısım, hisse, pay. Üç. Cömertlik, el açıklığı; iyilikseverlik. Baha, kıymet, değer, tutar. Hisseler 1. Gümüş. 2. Gümüş para. 3. Gümüşten, sırmadan. 4. Gümüş taklidi sırma veya maden tel. Sâdır olma, meydana çıkma, olma; Göğüsler; Sadrazamlar; Kazaskerler. Allah’ın emri âyet, hadîs, icmâ-i ümmet ve kıyâs-ı fukâha esasları üzerine kurulmuş olan din kaideleriyle ilgili. Şartlar. Alt taraf, alt kat Konuşma. Geniş yol, cadde; usûl. Mülk edinme, kendine mal etme, sahip olma. Mülk olarak verme. Ölen kimsenin bıraktığı şey. 1. Teslîm edilen, verilen bir şeyi alma. 2. İslâm dinini kabul etme, Müslüman olma. 1. Berâber etme, düz etme, düzleme. 2. Ödeme. 3. Hükûmetçe bir yere gönderilen erlere verilen bilet yerine geçen kâğıt. 4. Neticeye bağlama. Dağıtma, dağıtılma; herkese payını dağıtma, üleştirme. Yeminler, ahidler; anlaşmalar. 1. İşler, hususlar, maddeler, şeyler. 2. Önem verme, aldırma, üzerinde durma, iş sayma, iş edinme. 1. Bir ölünün vasiyetini yerine getirmeye me’mûr edilen kimse. 2. Bir yetimin veya akılca zayıf ve hasta olan bir kimsenin malını idare eden kimse. Duruma el koyma. Mirasçılar. Vasiyet etme, bir kimsenin, öldükten sonra yapılmasını istediği şeyler. Yüzyüze gelerek, yüzüne karşı. Görünen, görünücü, açık, belli, meydanda. 1. Çift. 2. Bir çiftten her biri. 3. Karı ve kocanın her biri. 4. Koca. Bir şeyin altı, devamı, eki. Bey‘-i bât-ı sahîh-i şer‘î: Şerî hukuka göre satıcı ile alıcının vazgeçmeleri mümkün olmayan kesin satış. Gabin: Gabin (gabn) kelimesi, İslâm hukuk terminolojisinde genelde iki taraflı akidlerde taraflar arasında, özelde ise alım satımda satılan şeyle fiyatı arasında değer yönünden farklılık ve dengesizliği ifade eder. Buna göre bir mal değerinin çok üzerinde bir fiyata satın alındığında müşteri, değerinin çok altında satıldığında ise satıcı gabne mâruz kalmış olur. 289 290 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Gıbbe’t-tasdîkı’ş-şer‘î: Şerî mahkemelerden verilen ikrar ve takrire ait hüccetlerde kullanılan bu ifade şerî mahkeme tasdik ettikten sonra anlamına gelir. Gurre: Ayın ilk günü. Hüccet: Şer‘î mahkemeler tarafından verilen ve kadı huzurunda iki tarafın anlaşmaya vardıklarına dair kadının tasdikini içeren belge. İbrâ-i sahîh-i şer‘î: 1- Şerî kurallara göre kişiyi bir davadan, bir haktan aklama, onun hakkında davada ve hak talebinde bulunmaktan vazgeçme. 2- Kuruluş ve ticaret şirketlerinde organları yükümlülükten kurtarma. İlmühaber: Bürokraside bir kararı, bir hükmü bildirmek veya bir konu hakkında bilgi vermek üzere bir daireden diğer daire ya da dairelere yazılan belge. Kassam: Ölen kişilerin mal varlıklarını paylaştıran kadılık memuru. Meclis-i şer‘-i şerîf-i enver: Kadının yargılama veya bir takrir dinlemek üzere yaptığı celse, mahkeme. Mübâya‘a hücceti: Alım satım işleminin gerçekleştiğini gösteren ve iki tarafın, ifadeleri, kimlikleri ve satılan metaın özelliklerinin belirtildiği belge. Sadr-ı vâlâ-yı Anadolu: Yargı ve eğitim teşkilatının sorumlusu olan kazaskerlik makamı Fatih devrinde Rumeli ve Anadolu kazaskerliği olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Sadr-ı Anadolu ve Sadr-ı Rumeli olarak isimlendirilen bu makamın sorumlularının idari ve yargı görevleri vardır. Kuruluş yıllarında görevleri ordudaki askerî, hukukî, anlaşmazlıkları halletmek, seferlere katılarak davalara bakmaktı. Zamanla imparatorluktaki kadıların ve müderrislerin tayinleri, azilleri, terfileri ve diğer işlemleriyle uğraşmak başlıca görevleri oldu. Divan üyesi olarak görevleri şerî hukuk ve yargı ile alakalı idi. Şuhûdü’l-hâl: Olayın şahitleri Tağrîr: Akid yapılırken taraflardan birinin söz ve davranışı ile diğer tarafı kasten aldatmasını ifade eder Tahrîr-i Emlâk Dairesi: Emlak kayıtlarının tutulduğu resmi daire. Tereke: Ölen kişinin bıraktığı mal varlığı, muhallefat da denilir. Tezkire: 1- Aynı şehir, kaza ve beldelerde bulunan resmi daireler veya şahıslar arasındaki haberleşmeyi temin eden belge. 2- Esnafa ve halka verilen resmî kağıtlar. Vekâlet hücceti: Birinin yerine iş görme yetkisini belirten ve tarafların kimlik bilgilerinin yer aldığı vesika. Vekâlet-i mutlaka-i sahîha-i şer‘iyye: Bir şarta bağlı olmayan, herhangi bir kayıt taşımayan vekalet. Vekîl-i şer‘î: Birinin, işini görmesi için kendi yerine bıraktığı veya mahkeme aracılığıyla yetki verdiği kimse. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi (Üsküdar Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 6/712-) Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla başlar ve yalnız ondan yardım dileriz. Ey Allah’ım, ey kerem sahibi, ey rızık veren, ey her şeyi bilen, ey gönüller açan, ey sabır ve sükûnet sahibi. Anadolu Kadıaskeri Ali Satı Efendi’nin oğlu Kadri beyefendi hazretlerinin yönetimi sırasında düzenlenen hüccet-i şeriyyelerin defteridir. 18 Kasım 1876 Kâtib: es-Seyyid Mahmud Aziz Efendi Vekâlet belgesi Anadolu vilayeti Niğde sancağına bağlı Nevşehir kazasında bulunan Matyan köyünde oturuyorken evvelce vefat eden Abdullah oğlu Süleyman’ın kızı Hatice Nazik Hanım’ın veraseti adı geçen köyde oturan ayrıldığı kocası Ahmed oğlu Şevki Ağa ile diğer kocası olup 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler kendisinden önce vefat eden Osman oğlu Numan Ağa’dan olma küçük oğlu Süleyman’a aittir. Miras meseleleri dini hükümler gereğince dört hisseden ibaret olup hisselerden biri adı geçen kocası Şevki Ağa’ya ve üç hissesi de bahsi geçen küçük çocuk Süleyman’a isabet ettiği mahkeme marifetiyle kesinleşmiş olduktan sonra Süleyman’ın işlerinin düzene konulması ve takibi için mahkeme tarafından vasi tayin olunan baba tarafından dedesi olup bu gün itibarıyla Beşiktaş’da Uzuncaova Mahallesi’nde oturan ve evrakda bahsedilen Ahmed oğlu Osman mahkeme önünde lüzumlu bilgileri şu şekilde ifade etmiştir: Matyan köyünde Orta Mahalle’de bulunan bir tarafı Ali Yazıcı biraderi Mustafa’nın evi, bir tarafı Hacı Ahmed’in evi, bir tarafı kayalık ve bir tarafı da umumi yol ile çevrili bir oda ve alt katı kış evi tabir olunan bir oda ve bir sofa, bir hayvan ahırı ve kayalıkta bir anbar ve sokak kapısını kapsayan bir mülk ev ile evde bulunan bütün eşya ve bakır kap kacak vefat eden hanımın sağlığında iken elinde olan eşya ve mülküdür. Bunlar vefatından sonra kocası Şevki Ağa ile işlerini takiple görevlendirildiğim küçük Süleyman’a miras bırakılmıştır. Ahmet oğlu Osman, yeri belirtilen ev, eşya ve kap kacağı ve sair malları el koyanlardan talep etme, dava etme, alma ve aldıktan sonra mahkeme kanalıyla başkalarına satma ve bedeline dair makbuzu kendisine göndermek gibi işlerin tamamı için Matyan köyü Kıfıllı Mahallesi sakinlerinden Kerimzade Hacı Mehmed Ağa’yı vekil tayin etmiştir. Ve bu vekalet işlemi belirtildiği gibi mahkemece kayıt altına alınmıştır. Bin ikiyüz doksan üç senesi Zilkade ayının beşinci günü. Hadisenin şahitleri………………………………………………………………………. İsmail oğlu Kebabçızade İsmail Ağa Ahmed oğlu Kahveci Osmanzade Osman Ağa Ve diğerleri Kâtib: Hilmi Efendi Satış belgesi Üsküdar’a bağlı Kısıklı köyünde oturan ve kimlik bilgileri ekteki vesikada adları geçen Müslümanların beyanlarıyla belirtilen Hacı Ebubekir kızı Ümmügülsüm Hanım mahkeme huzurunda, adı geçen köyde oturan ve bu belgeye konu olan Hammami Mehmed Efendi oğlu Arabacı Süleyman Ağa karşısında şunları söylemiştir: Şimdi elimde bulunan ve bin iki yüz doksan senesi Rebiul evvelinin on dördüncü günü yazılan ve o tarihte Üsküdar naibi olan Arapzade Ahmed Necip Efendi’nin imzasıyla kaleme alınmış olan bir parça alım satım belgesi ile adı geçen köyün imam ve muhtarları tarafından elime verilen bir adet mühürlü ilmuhaber kapsamında adı geçen köyde Alemdağı caddesinde bulunan üç tarafı köyün Zabtiye Karakolu mutfağı, berber Salih Ağa dükkanı ve bahçesi, dördüncü tarafı ise umumî yol ile çevrili, sahip olduğum sekiz numaralı bir nalbant dükkanı arsasını Tahrir-i Emlak Dairesi’nden gelen bir adet ruhsat belgesi gereğince taraflardan satıldığını ve alındığını ve bu işlemin bozulmasını veya iptal edilmesini engelleyen satış işlemi ile adı geçen Süleyman Ağa’ya altı bin yedi yüz elli kuruşa sattım ve teslim ettim. Süleyman Ağa da yazıldığı şekliyle satın ve teslim alarak mülk edindiğini kabul ettikten sonra bedeli olan altı bin yedi yüz elli kuruşu eksiksiz olarak bana verdiğinde ben de elinden tamamıyla eksiksiz olarak aldıktan sonra malın değerine ve satışın sıhhatine dair konularda birbirimizin haklarını gözettiğimizi ve dava konusu yapmayacağımızı ifade ve kabul ettik. Bu günden sonra sınırları belirtilen arsada benim asla ve katiyetle ilgi ve alakam kalmayıp artık alıcı olan Süleyman Ağa’nın istediği gibi kullanabileceği mülkü olmuştur. Bu işlem anlatıldığı şekliyle mahkemece kayıt altına alınmıştır. Bin ikiyüz doksan üç senesi Zilkade ayı beşinci gün. 291 292 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Hadisenin şahitleri………………………………………………………………………. Muhzır Mustafa oğlu İsmail Ağa Muhzır Mustafa oğlu Muhtar Ağa Üsküdar’da Murat Reis Mahallesi’nde Abdullah oğlu Zenci Mehmed Said Ağa Kısıklı köyünde tütüncü Abdullah oğlu Hacı Ağa Ve diğerleri. Kâtib: Refet Efendi Temize çıkarma, sağlamlaştırma belgesi Üsküdar’da Yeni Mahalle’de oturan ve bu belgenin düzenleniş tarihinden üç sene evvel vefat eden Osmanlı Devleti’nin Ermeni milleti kadınlarından Sihak’ın çocuğu Kesurye’nin çocuğu Berayiyom’un mirası ayrıldığı eşi kahveci esnafından Artin çocuğu Artin ile ondan olma büyük oğlu Manil ve büyük kızı Patrisya’ya aittir. Ve miras meselelerinin detayına bakıldığında dört hisseden ibaret olup, adı geçen hisselerin biri ayrıldığı kocası Artin’e, ikisi büyük oğul Manil’e ve yine biri büyük kız Patrisya’ya isabet ettiği mahkemece ortaya konulmuştur. Bundan sonra adı geçen varislerden Manil ve Patrisya mahkeme huzurunda ve koca Artin’le yüzyüze iken şu sözleri beyan etmişlerdir: Mirası bize kalan merhumenin vefat ettiği sırada bıraktıkları biz ve mahkeme kanalıyla sayılıp satıldı ve bedelinden masraflar çıkıldıktan sonra kalan üç yüz doksan altı kuruşu hisse mikdarları ve miras hukuku gereğince aramızda taksim ve her birimiz kendimize isabet eden hisseyi bütünüyle ve eksiksiz olarak aldık. Bundan sonra mirasını aldığımız merhume Berayiyom’un, miras işlerinin tutulduğu deftere kaydedilenler dışında, bilinen-bilinmeyen, az-çok, gizli-açık ve nakit-nakit olmayan bütün bıraktıklarıyla alakalı bütün davalar, istekler, bütün yeminler ve düşmanlıklardan her birimiz diğerinin haklarını şerî hukuk çerçevesinde kabul edip hak talep etmeyeceğiz diyen Manil’in sözlerini Patrisya ve Artin de doğrulayıp tasdik ettikten sonra olanlar istek üzerine yazıldı. Bin ikiyüz doksan üç senesi Zilkade ayının beşinci günü. Hadisenin şahitleri………………………………………………………………………. Adı geçen milletten Markir oğlu Kaspar Çukadar Osman Ağa Abdullah oğlu Muhzır Salih Ağa Mehmed oğlu Muhzır Başı Hasan Efendi Ve diğerleri. Kâtib: Yukarıda adı geçen Eşya satışı ve mülkün el değiştirmesine dair belge Üsküdar’da Gülfem Hatun Mahallesi’nde oturan Asakir-i Şahane Birinci Ordu, Süvari Dördüncü Alayı Birinci Bölüğü zabiti iken emekli olan Ahmed oğlu Mehmed Ağa mahkemede, adı geçen mahallede oturan ve aynı ordunun süvari sağ kol ağalarından yukarıda bahsedilen Mehmed Ağa’nın kız kardeşinin çocuğu Raşid oğlu İbrahim Ağa huzurlarında şunları söylemiştir: Adı geçen İbrahim Ağa ile Gülfem Hatun Mahallesi’nde bulunan ve beraber oturduğumuz ev içinde mevcut anlaşma yapılana kadar her biri elimde ve malım olan yün dolu yatak, yün dolu şilte, yün dolu yastık, pamuk dolu yorgan, bir tahta sandık ve deriden mamul koyun sağmak için bir küp iki tarafın alışverişini bozacak bir durumdan uzak kalmak şartıyla şeriata uygun bir satış ve el sıkışarak adı geçen İbrahim Ağa’ya beş yüz kuruşa satıp, teslim ettiğimde o da yazıldığı şekliyle satın ve teslim alıp mülk edinmiştir. Bedeli olan beş yüz kuruşun istenilmesine dair davadan da İbrahim Ağa’nın herhangi bir vereceği kalmadığını bundan sonra yukarıda yazılan eşyalarla benim asla il- 293 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler gim ve hakkım kalmadığını kabul ettim. Adı geçen alıcı İbrahim Ağa’nın mülkü olup, istediği gibi kullanma hakkına sahip olduğu bu mallardan başka bahsedilen ev içinde mevcut bütün giysi, mefruşat, eşya, bakır kap kacak ve diğer bakır olmayan kap kacağın tamamı İbrahim Ağa’nın malı ve mülkü olup üzerime giydiğim bir kat eski elbiseden başka hiçbir nesne ve eşyam yoktur, dediğinde, mahkemece bu muamele beyan edildiği şekliyle ve istek üzerine yazıldı. Bin iki yüz doksan üç senesi Zilkade ayı sekizinci gününde. Hadisenin şahitleri………………………………………………………………………. Çukadar Osman Ağa Muhzır Muhtar Muhzır Başı Ve diğerleri. Kâtib: Abdullah Efendi Eşya satışı ve bağışı işlemine dair belge Üsküdar’da Yeni Mahalle’de oturan ve Osmanlı Devleti’nin Rum milletinden olan Andonaki oğlu Fermeneci Hacı Kosti’nin büyük kızları olup her biri adı geçen mahallede oturan ve yine Osmanlı Devleti’nin Rum milleti kadınlarından olan ve bu evrakta isimleri yazılı olan Amelya ve İrini’nin daha sonra tasdik edileceği üzere şerî vekilleri olan ana baba bir erkek kardeşleri Osmanlı Devleti’nin Rum milletinden ve tütüncü esnafından Hacı Kosti oğlu Yorgi’nin karşısında Hacı Kosti mahkemede şu ifadeleri kullanmıştır: Daha sonra bahsi geçecek bağış muamelesi olana değin elimde olan altı adet gümüş yemek kaşığımı adları zikredilen müvekkiller Amelya ve İrini’ye hukuk çerçevesinde mülkleri olmak üzere hibe ettim. a) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünki dile aktarınız. “Tebe‘a-i Devlet-i Aliyye’nin Ermeni milleti nisvânından Berayiyom veled-i Kesurye veled-i Sihak’ın verâseti zevc-i metrûkü kahveci esnafından Artin veled-i Artin ile sulbî kebir oğlu Manil ve sadriye-i kebîre kızı Patrisya’ya münhasıra ve tashîh-i mes’ele-i mîrâsları dört sehmden olup sihâm-ı mezkûreden bir sehmi zevc-i merkûm Artin’e ve iki sehmi ibn-i kebîr-i merkûm Manil’e ve bir sehmi bint-i kebîre-i merkûme Patrisya’ya isabeti lede’ş-şer‘i’l-enver zâhir ve mütehakkık olduktan sonra…” b) Şeriyye sicillerinde kullanılan yazı türünü ve sicillerin tarihin hangi alanlarına ışık tuttuğunu kısaca yazınız. c) Hüccet, i‘lâm, ferman ve nâip terimlerini birer cümle ile açıklayınız. d) Enver, kabz, mezbûr, muzaf, muharrer, zevc, metrûk, akdem, bâis, ferâiz kelimelerinin anlamlarını yazınız. 1 294 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II METİNLER 2 Galata Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 14/797 Metin 1.2.1 295 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler Metin 1.2.2 Metin 1.2.3 296 Metin 1.2.4 Metin 1.2.5 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler METİNLER 2 Galata Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 14/797/1.2.1/ Yâ Fettâh Yâ Rezzâk Yâ Kerîm Akzâ kudâti’l-müslimîn, evlâ vülâti’l-muvahhidîn, ma‘denü’l-fazl ve’l-yakîn, râfi‘u i‘lâmi’ş-şerî‘atihî ve’d-dîn, vârisü ulûmi’l-enbiyâ’ ve’l-mürselîn, el-muhtass-ı bi-mezîdi inâyetihi’l-meliki’l-mu‘în Süleymaniye müderrislerinden olup bu def ‘a uhdesine mahreç mevleviyetlerinden Galata kazâsı tevcîh ve ihsân kılınan Lofçavî Mevlânâ Ahmed Cevdet zîdet fezâilühû tevkî‘-i refî‘-i hümâyûnum vâsıl olıcak ma‘lûm ola ki: Sen ki mevlânâ-yı mûmâ ileyhsin, sen akrân ve emsâlin beyninde gevher-i ilim ve fazl ile mütehallî ve mevsûf olup her vechile sezâ-vâr-ı inâyet ve şâyeste-i mekramet olduğuna mebnî hakkında âfitâb-ı mekârim ve âtıfet-i seniyye-i şâhânem ziyâ-dâr olarak ol bâbda âtıfet-efzâ-yı sünûh ve sudûr olan emr ü irâde-i ihsân-âde-i şehin-şâhânem muktezâ-yı münîfi üzere bin iki yüz yetmiş iki senesi şehr-i Cumâdiye’l-âhiresi gurresinden zabt etmek üzere zikr olunan Galata kazâsının uhdene tevcîh ve ihsân kılınması husûsu Mecidiye nişân-ı hümâyûnumun birinci rütbesini hâiz ve hâmil bi’l-fi‘il Şeyhülislâm ve müfti’l-enâm olan Müşrib Efendi hafîdi a‘lemü’l-ulemâi’l-mütebahhirîn, efdalü’l-fuzalâi’lmüteverri‘în, yenbû‘u’l-fazl ve’l-yakîn mevlânâ Mehmed Ârif edâmellâhu Teâlâ fezâ‘ilühû işâret itmeleriyle işaretleri mûcebince işbu fermân-ı celîlü’l-unvân-ı padişâhânem ısdâr ve i‘tâ olunmuşdur. İmdi keyfiyet ma‘lûmun oldukda sâlifü’z-zikr Galata kazâsına gurre-i merkûmeden mutasarrıf olup beyne’l-ahâlî icrâ-yı ahkâm-ı şer‘iyye-i Nebeviye ve infâz-ı evâmir-i aliyye-i Mustafaviyye sallellâhu Teâlâ alâ şâri‘ahâya bezl-i makdûr ve sa‘y-i mevfûr eyleyesin. Şöyle bilesin, alâmet-i şerîfeme i‘timâd kılasın. Tahrîren fi’l-yevmi’l-hâmis aşer min şehri Cumâdiye’l-âhire li-sene ihdâ ve seb‘în ve mi’eteyn ve elf. * /1.2.2/ Vekâlet-i mevkûfe Tahakkuk-ı özr-i şer‘îye binâen husûs-ı âti’l-beyânın mahallinde ketb ve tahrîri içün cânib-i şerîat-i garrâdan bi’t-taleb me’zûnen irsâl olunan Kâtib es-Seyyid Ahmed Fevzi Efendi mahrûse-i Galata’ya muzâfe kasaba-i Kasım Paşa’da Bedreddin Bey Mahallesi’nde vâkı‘ Mehmed Paşa akarı ta‘bir olunup dülger kalfalarından Petro zevcesi Arniyo bint-i Vicanici zimmiyenin müste’cireten mütemekkine olduğu menzile varıp zeyl-i rakîmde muharrerü’l-esâmî kimesneler huzûrlarında akd-i meclis-i şer‘-i Nebevî etdikde şahıslar ta‘rîf-i şer‘î ile mu‘arrefe olan mersûme Arniyo zimmiye meclis-i ma‘kûd-ı mezkûrda takrir-i kelâm ve ifâde-i merâm edip bâ-temessük-i mütevellî bi’l-icâreteyn müstakılleten taht-ı tasarrufumda olan medîne-i İzmir’de Kasab Hızır Mahallesi’nde vâkı‘ bir tarafdan Katerina Nasrâniye menzili ve bir tarafdan değirmen ve bir tarafdan Mariko Nasrâniyye menzili ve taraf-ı râbi‘i tarîk-i âm ile mahdûd fevkanî iki bâb oda ve tahtanî üç bâb oda ve müştemilât-ı sâ‘ire-i ma‘lûmeyi hâvî bir bâb vakıf menzilimi bedel-i misliyle bâ-re’y-i mütevellî âhara ferâğa ve kabz-ı yedle ve makbûzunu yedinde hıfz ve bana irsâl ve îsâl ve teslîm ve husûs-ı mezkûr mütevakkıf olduğu umûrun küllîsine tarafımdan vekâlet-i âmme-i mutlaka-i sahîha-i şer‘iyye ile hâlâ medîne-i mezkûrede mütemekkin li-ebeveyn er karındaşım bâ‘isü’r-rakîm tuhafcı Anton veledü’l-mersûm ve Vicanici zimmîyi kabûlüne mevkûfe vekîl nasb ve tayîn eyledim dediğini kâtib-i mezbûr mahallinde ketb ve tahrîr ve ma‘a mürsel-i ümenâ’-i şer‘le meclis-i şer‘e gelip alâ-vukû‘ihî inhâ ve takrîr itmeğin mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb ve imlâ olundu. Fi’l-yevmi’r-râbi‘ aşer min Cumâdiye’l-âhire li-sene isnâ ve seb‘în ve mie’eteyn ve elf. Şuhûdü’l hâl ………………………………………………………………….................... 297 298 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Çukadar Hasan Ağa bin Muhtar-ı Sâni Osman Ağa bin Mehmed Muhtar-ı Evvel Çergeci Mustafa Ağa bin Hüseyin Ve Müezzin Abdülhalim Efendi bin Ahmed Mahalle-i mezkûre İmamı Es-Seyyid Mehmed Raşid Efendi bin Mehmed Emin Çilingir Matyos veled-i Maruka Tüccardan Ohannes veled-i Ağyazar * /1.2.3/ Anadolu’da tarla ferâğı Vilâyet-i Anadolu’da Erzurum sancağında Erzincan kazâsı kurâsından Cenekce karyesi ahalisinden olup havâss-ı refî‘a kazâsına tâbi‘ Hasköy’de Büyük İskele’de sâkin Kayıkçı Hasan Ağa ibn-i İshak, meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde yine karye-i mezkûre ahalisinden işbu bâ‘isü’l-vesîka Kayıkçı Ali Ağa ibn-i Mehmed mahzarında ikrâr ve takrîr-i kelâm idüp bâ-temessük-i sâhib-i arz müstakıllen taht-ı tasarrufumda olan karye-i mezkûrede kâ’in bir tarafdan Mehmed tarlası ve bir tarafdan Geme oğlu Ali tarlası ve bir tarafdan Aslan Deresi ve bir tarafdan ba‘zan Ahmed Efendi’nin tarlası ve ba‘zan tarîk-i âm ile mahdûd on iki keyl İstanbulî tohum istî‘âb eder Aşçıoğlu tarlası demekle meşhûr bir kıt‘a tarlamı re’y-i sâhib-i arz ve ferâğ-ı mu‘teber-i kat‘î ile merkûm Ali Ağa’ya bin sekiz yüz kuruş bedel mukabelesinde ferâğ ve tefvîz ve mahallinde zabta taslît eylediğimde ol dahi ber-vech-i muharrer tefavvuz ve tasallut ve kabûl eyledikden sonra bedel-i mezkûr bin sekiz yüz guruşu merkûm Ali Ağa yedinden tamamen ve kâmilen ahz u kabz eyledim. Ba‘de’l-yevm tarla-yı mahdûd-ı mezkûrda benim kat‘â alâkam ve medhalim kalmayıp merkûm Ali Ağa’nın hakk-ı müfevvaz ve dâhil-i havza-i tasarrufu olmuşdur didikde gıbbe’t-tasdîku’lmu‘teber mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb ve imlâ olundu. Fi’l-yevmi‘s-sâbi‘ aşer min Cumâdiye’l-âhire li-sene isnâ ve seb‘în ve mi’eteyn ve elf. Şuhûdü’l hâl ………………………………………………………………………….. Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır Mehmed Ağa bin Osman Mehmed Ağa bin İbrahim Safer oğlu Kayıkçı Halil bin El-Hâc Hasan Himmet oğlu Kayıkçı İsmail bin Mehmed Musa oğlu Kayıkçı Ömer bin Veliyüddin Ese oğlu Kayıkçı İsmail bin Mehmed Bal oğlu Mehmed Salih Ağa bin Mehmed * /1.2.4/ İdâne 2000 kuruş Mahrûsa-i Galata’ya muzâfe kasaba-i Tophane’de Cihangir Mahallesi’nde sâkin münâdî Çalık Yusuf Ağa ibn-i Ali meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde Dâhiliye Kalemi hulefâsından işbu bâ‘isü’l-vesîka el-hâc Ali Rıza Efendi ibn-i Yahya mahzarında Dellalbaşı el-hâc İbrahim Ağa ibn-i Abdullah ve münâdî Abdi Efendi ibn-i el-hâc Ahmed ve münâdî el-hâc Ahmed Ağa ibn-i Ömer hâzır oldukları hâlde ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm idüp mezbûr el-hâc Ali Rıza Efendi malından ve yedinden istidâne ve kabz ve umûruma sarfla istihlâk eylediğim iki bin guruş ile semeni işbu târîh-i vesîkadan bir sene tamamına değin mü’eccel ve mev‘ûd yine mezbûr el-hâc Ali Rıza Efendi malından ve yedinden iştirâ ve kabz eylediğim bir cild Ali Efendi fetvâsı semeninden dahi üç yüz guruş ki cem‘an iki bin üç yüz guruş mezbûr el-hâc Ali Rıza Efendi’ye zimmetde vâcibü’l-edâ ve lâzımü’l-kazâ sahîhan deynim olup meblağ-ı mecmû‘-ı mezkûr iki bin üç yüz guruşa tarafeynden bi’l-emr ve’l-kabûl 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler kefâlet-i mutlaka-i sahîha-i şer‘iyye ile hâzırûn-ı mezbûrûn el-hâc İbrahim Ağa ve Abdi Efendi ve el-hâc Ahmed Ağa’dan her biri başka başka kefîl ve zâminler olup ve her biri cihet-i kefâlet-i mezkûreden âharın zimmetine lâzım gelen meblağa dahi kezâlik bi’l-emr ve’l-kabûl kefil-i bi’l-mâl oldular didikde gıbbe’t-tesâdıku’ş-şer‘î mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb ve imlâ olundu. Fi’l-yevmi’s-sânî min Cumâdiye’l-âhire li-sene isnâ ve seb‘în ve mi’eteyn ve elf. Şuhûdü’l hâl………………………………………………………………………... Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır İbrahim Edhem Ağa bin Mustafa Muhzır Hasan Ağa bin Mustafa Muhzır Mehmed Ağa bin Osman * /1.2.5/ İskenderiye’de mülk arsa Mahrûsa-i Galata nevâhîsinden Beşiktaş nâhiyesine tâbi‘ Ortaköy’de taş nerdüban civârında mütemekkin mukaddemâ tercümân-ı Mısriyye’den ve mu‘teberân-ı tebea-i Devlet-i Aliyye’den Hoce Manas veled-i Mikayil, meclis-i şer‘-i hatîr-i lâzımü’t-tevkîrde nâhiye-i mezkûrede Yeni Mahalle’de mütemekkin işbu bâ‘isetü’r-rakîm yine mukaddemâ tercümân-ı Mısriyye’den ve mu‘teberân-ı tebe‘a-i Devlet-i Aliyye’den Noryar Bey zevcesi Folik bint-i Mısır sarrafı Hoce Kigork Bey tarafından husûs-ı âtîde tasdîka vekîl-i şer‘îsi sarrâf Hoce Nişan veled-i Nori Bey muvâcehesinde ikrâr-ı tâm ve takrîr-i kelâm idüp yedimde olan bin iki yüz altmış senesi şehr-i Ramazanü’l-muazzamın evâsıtı târîhiyle müverreha ve ol târîhde Bender-i İskenderiye nâ‘ibi bulunan Ali Efendi’nin imzâsıyla mümzât ve hatemiyle mahtûm Arabiyyü’l-ibâre işbu bir kıt‘a hüccet-i nâtıka olduğu üzere zikr olunan Bender-i İskenderiye’de Kûmü’n-nâdûre ve’l-Ayyûne nâm mahallerde vâkı‘ hüccet-i mezkûrede muharrer hudûd ile iki kıt‘a mülk arsadan her biri akd-i âti’z-zikrin sudûruna değin benim müstakılleten yedimde mülküm olmağla ben ber-minvâl-i muharrer mâlik olduğum arsa-i mezkûrelerden zikr olunan Ayyûne nâm mahalde vâkı‘ bir kıt‘a arsayı mülkümde ibkâ idüp mâ‘adâ mesbûku’z-zikr Kûmu’n-nâdûre nâm mahalde vâkı‘ bir tarafdan Mehmed Şahin Efendi menzili ve bir tarafdan Mahmûdiye tarîkı ve tarafeyni tarîk-ı âm ile mahdûd, maşrıkan ve mağriben altmış iki zirâ‘ tûlünde ve şark tarafından on iki zirâ‘ arzında ve bahrî cânibinden kezâlik on iki zirâ‘ arzında ve garb kıbelinden yirmi altı zirâ‘ arzında olan bir kıt‘a mülk arsamı bi-cümletihî mâ yeştemilihî ve yehvîhi tarafeynden îcâb ve kabûlü hâvî şurût-ı müfside ve muvâza‘adan ârî bey‘-i bât-ı sahîh-i şer‘î ile müvekkile-i merkûme Folike’ye seksen bin kuruşa bey‘ ve temlîk ve mahallinde zabta taslît eylediğimde ol dahi ber-vech-i muharrer iştirâ ve temellük ve tasallut ve kabul eyledikden sonra semeni olan meblağ-ı mezkûr seksen bin guruşu müvekkile-i müşteriye-i merkûme Folike yedinden tamâmen ve kâmilen ahz u kabz itmemle mübeyyi‘-i mezkûrun tağrîr ve gabnına müte‘allika da‘vâdan tarafeynden her birimiz âharın zimmetini ibrâ ve iskât ve her birimiz ber-vech-i muharrer âharın ibrâsını kabûl eyledik. Fî mâ-ba‘d arsa-i mahdûde-i mezkûrede benim kat‘â alâka ve medhalim kalmayup müvekkile-i merkûme Folike’nin mülk-i müşterâsı olmuşdur didikde gıbbe’t-tasdîkı’ş-şer‘î mâ-vaka‘a bi’t-taleb ketb ve imlâ olundu. Fi’l-yevmi’s-sâbi‘ min Cumâdiye’l-âhire li-sene isnâ ve seb‘în ve mi’eteyn ve elf. Şuhûdü’l-hâl …………………………………………………………………… 299 300 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır İbrahim Edhem Ağa bin Mustafa Muhzır Hasan Ağa bin Mustafa Muhzır Mehmed Ağa bin Osman Sarraf yazıcısı Bedros veled-i Nişan Avadis veled-i Kaspar Sarraf hizmetkârı Kokas veled-i Mıgırdıç Metinlere Âit Sözlük âfitâb: âhar: ahkâm: ahz: akar: akdâ: alâ vukû‘ihî: a‘lem: âm: ârî: arz: âtıfet: âtî: bâb: bahrî: bâ‘is: bender: ber-minvâl: bey‘: beyn: bezl: cânib: celîl: cem‘an: deyn: dülger: edâ: Güneş, şems, pek güzel şahıs, pek parlak çehre Diğer, başka Emirler, hükümler. Alma. Tutma. Kabul etme. İşkence etme. Para getiren mülk. Fıkıhta daha âlim ve daha muktedir Olayın meydana gelmesi üzerine, oluş şekliyle. En (daha, pek, çok) bilen, bilgin. Genel, umumi, kamu Pâk, pislikten uzak. Hür. Bir büyüğe sunma, gösterme, bildirme. En, genişlik. Enlem. Karşılık beklemeden gösterilen sevgi, iyilikseverlik. Gelecek, gelen; Gelecek zaman, istikbal. 1. Kapı. 2. Geçit, boğaz. 3. Bölüm. 4. İş, şekil mes’ele, yol; mevzû. Denize ait, denize mensup, denizle alâkalı. 1. Sebep olan. 2. Gönderen. 3. İcap ettiren. Ticâret yeri. İşlek ticâret iskelesi. Bu yol, şekil, usûl üzere. Satmak. Ara, aralık; araya, arada, arasında. Bol bol verme, saçma. Taraf, cihet, yan. Büyük, ulu; bir yazı türü. Bir yere toplanmak suretiyle, toplanmış olarak. Borç. Verilmesi lâzım gelen şey. Binaların kaba ağaç işlerini yapan kişi, marangoz. Yerine getirmek, ödemek, borcunu vermek. Vazifesini yapmak. Tarz, üslup, şive. edâma’llâh: “Allah devam ettirsin” anlamındaki dua. efdal: Daha faziletli; en âlâ, üstün. efzâ: Artıran, çoğaltan emsâl: Benzeyenler, örnekler enâm: Bütün mahlûklar, yaratılmış olan canlılar. enbiya: Müstakil şerîat sahibi olmayan peygamberler, yalvaçlar. esâmî: Namlar, adlar. evâmir: Buyruklar, buyrultular. evlâ: Daha uygun, daha üstün, daha lâyık. fazl: 1. Fazlalık, artık, bâki. 2. Fazlalık, üstünlük. 3. İyilik, fazilet, erdem, lûtuf. ferağ: Vazgeçme, bırakıp terk etme; hiçbir işle meşgul olmama. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler fevkânî: fezâ‘il: fuzalâ (fudalâ): garrâ: gevher: gurre: hafîd: hâ‘iz: hâmil: hâmis: hatem: hatîr: hâvî: havza: hâzırûn: hıfz: hulefâ: ısdâr: ibâre: ibkâ: ibrâ: îcâb: icâre: ihsân: ihsân-âde: i‘lâm: inâyet: infâz: inhâ: irâde: iskât: istî‘âb: istidâne: istihlâk: iştirâ: i‘tâ: kabz: kâ‘in: kazâ: Üst kat Faziletletler, erdemli işler. Fâzıllar, fâziletler, erdemli kimseler. Ak, parlak, güzel, gösterişli, nümayişli, şatafatlı. 1. Elmas, cevher. 2. İnci. 3. Değerli taş. 4. Bir şeyin aslı esası. 1. Aklık, parlaklık. 2. Atın alnındaki beyaz akıtma, leke. 3. Arabî ayların birinci günü ve gecesi. Evlat oğlu, torun. Mâlik, sahip; taşıyan. Yüklü. 2. Gebe. 3. Hâiz. 4. Sâhip, mâlik. 5. Taşıyan, götüren. 6. Uhdesinde bir poliçe bulunan. Beşinci, beş. Bitirme. Şan ve şeref sahibi kimse. Yüce ve ulu. Mutâharalı, tehlikeli. İçine alan, kaplayan, toplayan, içeren. Bir hükûmetin idâresi altında bulunan ülkelerin bütünü. Meydanda olanlar, göz önünde olanlar. Mevcut ve hazır olanlar. Saklama: ezberleme. Halîfeler. Resmî dairelerde kalem âmirine bağlı bulunan me’mûrlar. Sudûr ettirme, ettirilme, çıkarma, çıkarılma. Cümle. Paragraf. Bir metinden çıkarılmış bir kaç satır. Bâki, dâim, devamlı, sürekli kılma. Yerinde, evvelki hâlinde bırakma. Sınıf geçememe. Berî kılma, berâet etme, temize çıkarma, aklanma. Lâzım gelme, gerek. Bir sözleşme için ilk söylenen söz. Kirâ, îrât, gelir. İyilik etme; bağış, bağışlama; lûtuf. İyilik yapmayı adet edinmiş. 1. Bildirme, bildirilme, anlatma 2. Bir dâvânın mahkemece nasıl bir hüküm ve karara bağlandığını gösteren resmî vesika. Dikkat, gayret, özenme; lûtuf, ihsan, iyilik. Bir emri yerine getirme, yapma; öte tarafa geçirme. 1. Ulaştırma, yetiştirme. 2. Bir vazifeye tayin veya bir maaşa terfi için yazılan yazı. 1. Dileme, isteme. 2.Emir, ferman, buyruk. Sükût ettirme, susturma. Münâkaşada cevap veremeyecek hâle getirme. Kandırma, râzı etme. İçine alma, içine sığma. Tutma, kaplama. Borç alma, alınma; ödünç alma. Harcamak suretiyle bitirmek. Boş yere harcayıp tüketme. Satın alma, alınma. Verme, verilme; ödeme. 1. El ile tutma. 2. Avuç içine alma, kavrama. 3. Azrail tarafından ruhun teslim alınması, ölme. 4. Peklik, amelsizlik, kabız. 5. Mülk. Olan. Var olan. Bulunan. Mevcut. 1.Birdenbire olan musibet. Beklenmedik belâ. 2.Vaktinde kılınmayan namazı sonradan kılmak. 3.Allah’ın takdirinin ve emrinin yerine gelmesi. 4.Hâkimlik, hâkimin hükmü. 5. İstemeden yapılan zarar. 6. Hüküm eylemek, hüküm. 301 302 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II kefîl-i bi’l-mâl: Bir mâla kefil olan kimse. ketb: Yazma. keyfiyet: 1. Nitelik. 2. Bir şeyin iyi ya da kötü olması ciheti. 3. Bir hadisenin çıkışı. 4. Madde, husus, iş. keyl: Ölçme. Kile, hububat ölçüsü. Ölçek. kezâlik: Bunun gibi. Böylece. Bu da böyle. kıbel: Taraf, yan, yön. kudât: Kadılar. kurâ: Köyler. Kasabalar. küllî: 1. Umûmî, bütün. 2. Çok. mağrib: Batı taraf. Garb. Güneşin battığı cihet. Afrika’nın kuzey tarafı (Türkiye’ye göre batıda bulunan Fas, Tunus, Cezayir ve İspanya tarafı). mahdûd: Tahdîd edilmiş, sınırlanmış, sınırlı, belirli. mahreç: 1. Dışarı çıkacak, çıkılacak kapı. 2. Çıkış, kaynak. mahtûm: 1. Mühürlenmiş. Damgalanmış. 2. Kilitlenmiş. 3. Bağlanmış. mahzar: 1. Hazır olma. Gösteriş, görünüş. 2. Huzur yeri. Büyük bir insanın önü. 3. Birçok kimse tarafından imzalı dilekçe. 4. Mahkeme sicili. makdûr: 1. Güç, kudret, kuvvet. 2. Kader. 3. Elden gelen. ma‘kûd: Akdolunmuş, bağlanmış; bağlı düğümlü. mâlik: 1. Sâhib. Malı elinde bulunduran. Bir şeyin mülkiyetini elinde tutan. 2. Her şeyin sâhibi olan Allah. 3. Cehennem zebânilerine hâkim ve onları idare eden meleğin adı. maşrık: Güneş doğacak cihet. Gündoğusu. Doğu. Şark ciheti. mebnî: 1. Bina olunmuş, yapımlı, kurulmuş. 2. Bir şeye dayanan. 3. –den dolayı, -den ötürü. medhal: 1. Girilecek taraf. Dâhil olacak yer. 2. Giriş. Esere başlangıç. Önsöz. Mukaddime. mekârim: Keremler, cömertlikler, el açıklıkları; iyi ahlaklar. mekramet: Kerem, şeref, izzet, onur; cömertlik, ağırlama, saygı. melik: Mal sahibi; padişah, hakan, sultan. menzil: 1. Yollardaki konak yeri. 2. Ev. 3. Bir günlük yol, konak. 4. Mesâfe. merkûm: 1. Yazılmış, adı geçmiş. mersûm: 1. Resmolunmuş, yazılmış, çizilmiş. 2. Bahsi geçmiş, adı geçmiş. 3. Önceleri Müslüman olmayan kişileri anlatırken “merkum” yerine kullanılan ifade. mevfûr: Çoğaltılmış, çok, bol. mevkûf: 1. Vakfedilmiş. 2. Durdurulmuş, alıkonulmuş. 3. Tutulmuş, hapsedilmiş, tutuklu. 4. Âit, bağlı. mevlânâ: 1. “Efendimiz” anlamındadır. 2. Kimi sarıklı ilim alimlerinin ve şeyhlerinin lakâbı. 3. “hazret” manasında kullanılan bir hitap. mevsûf: Vasfolunmuş, vasıflanmış. mev‘ûd: 1. Söz verilmiş. Vaat edilmiş. Vâdeli. Vadesi muayyen ve mukadder olan. 2. Evvelden takdir olunmuş. mezîd: Artma, arttırma, çoğalma; artmış, arttırılmış, çoğalmış büyümüş. me‘zûnen: İzinli olarak minvâl: 1. Hareket tarzı, davranış. Usul, yol. 2. Fayda. 3. Uslub, tarz. mu‘arref: 1. Târîf edilmiş, etrâfıyla bildirilmiş. 2. Bildik, tanıdık, belli, bilinen. muharrer: Tahrir olunmuş, yazılmış, yazılı. muhtass: Bir kimseye veya bir şey mahsus olan; -e vergi. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler mu‘în: mukaddemâ: muktezâ: mutasarrıf: mu‘teber: muvâcehe: muvahhid: muvâza‘a: muzâf: mübeyyi‘: mü’eccel: müfevvaz: müfsid: mümzât: münâdî: münîf: mürsel: mürselîn: müste’cir: müştemilât: müşterâ: mütebahhir: mütehallî: mütemekkin: mütevakkıf: müteverri‘în: müverrah: nâtıka: nebevî: nerdübân: nevâhî: râbi‘: râfi‘: rakîm: refî‘: re’y: sâbi‘: sahîh: sâlifü’z-zikr: sânî: sa‘y: seniyye: İâne eden, yardımcı. Önce. Evvelce. Eskiden. Bundan evvel. İktizâ eden, lâzım gelen. 1. Tasarruf eden, kendinde kullanma hakkı ve salâhiyeti bulunan. 2. Tanzimat’tan sonra bir sancağın en büyük idare amiri. 1. İtibâr gören. Beğenilen. 2. İnanılır. Güvenilir. Hatırı sayılır. Hükmü geçen. 1. Karşı, ön. 2. Yüzyüze gelme. Yüzleşmek. 3. Huzurunda olmak. Tevhîdeden, Allah’ın birliğine inanan. 1. Bir mes’elede bahse girişmek. 2. Mecazen danışıklı dövüş. 3. Hakikatte olmayan bir durumu varmış gibi göstermek için yapılan bir anlaşma. İzâfe olunmuş, katılmış, bağlanmış, bağlı. Satan, satıcı. Mühletli, peşin olmayan. Sonradan yapılmak üzere vakti belli olan. Te’cil edilmiş olan. Sipariş ve ihâle olunmuş. 1. İfsad eden, fenalaştıran. Bozan. 2. Başlanmış ibadeti bozan. İmzalanmış. Nidâ eden, seslenen, çağıran. Müezzin. Yüksek, ulu, büyük. 1. Gönderilmiş, yollanmış. 2. Peygamber. 3. Salıverilmiş saç. 4. Bir yazı stili. Peygamberler Kirâ ile tutan, kiracı, isticâr eden. Eklentiler, bir şeyin içinde bulunduğu, ona bağlı şeyler. Para ile satın alınmış olan. İlim ve fazilette derya gibi geniş ve derin olan. Donanmış, süslenmiş, tezyin olunmuş. Temekkün eden, mekânlanan, yerleşen, yerleşmiş, oturan. 1. Tevakkuf eden, duran, bekleyen, eğlenen. 2. Bir şeye bağlı olan, ancak onunla olabilen. Dinin emrettiği şeylere sımsıkı sarılanlar, takva sahibi olanlar. Tarihi konulmuş, tarihli, tarihi atılmış. Düşünüp söyleme özelliği. Fesahat ve belâgatta söyleme kuvveti. Talâkat-ı lisan, güzel konuşabilme kabiliyeti. Peygambere ait olan, onunla ilgili. Merdiven. Taraflar, yanlar, nahiyeler. Dördüncü Kaldıran, yükselten. Yazı yazılacak levha; yazı, kitap vs. Yüksek, yüce. Görme, görüş. Yedi, yedinci. Gerçek, doğru; halis, kusursuz, ayıpsız. Zikri geçen, bildirilen. İkinci. Çalışma, çabalama, gayret, emek; geçinmek için iş işleme. Yüksek, yüce. 303 304 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II sezâvâr: sudûr: sünûh: şâri‘: şâyeste: şehinşâh: şerîat: Münasip, uygun, yaraşır. Sâdır olma, meydana çıkma, olma; Göğüsler; Sadrazamlar; Kazaskerler. 1. Akla, hatıra gelme; içe doğma. 2. Adamakıllı bilme. Şerîat koyan, kanun yapan. Yakışır, yaraşır, uygun. Ulu hükümdarlık. Doğru yol; Allah’ın emri; âyet, hadis ve icmâ-i ümmet esaslarına dayanan din kuralları. şerîf: Şerefli, mübarek, kutsal; soylu, temiz. şer‘iyye: Şerîata âit, şerîatla ilgili. Şerîata uygun. şuhûd: Şâhitler, tanıklar; görme. şurût: Şartlar. Bir şeyde bulunması lâzım gelen esaslar, temeller. tahakkuk: Hakikat olarak meydana çıkma, gerçekliği anlaşılma. tahrîr: Yazma, yazılma. takrîr: 1. Yerleştirme, yerleştirilme. 2. Sağlamlaştırma, sağlamlaştırılma. 3. Anlatma, anlatış. 4. Önerge, resmî olarak yazı ile bildirme. tarîk: Yol; Usûl. tasallut: Musallat olmak. Birini rahatsız etmek. Tebelleş olmak. Tahakkümane hareket etmek. tasarruf: 1. Sahip olma. 2. İdare ile kullanma, tutumluluk, ekonomi. 3. Arttırma, arttırılma. taslît: Musallat etmek. Birini başka birine belâ etmek. Sataştırmak. tebe‘a: Tabi olanlar, uyanlar, vatandaş. tefavvuz: 1. Üstüne alma, üzerine alma. 2. Fıkhen gayrimenkûlün tasarruf haklarını satın alma. tefvîz: 1. Birisine bırakma. 2. İşini Allah’a havâle etme. 3. Sipariş ve ihâle etme. temessük: Tutunma, sarılma; borç seneti. temlîk: 1. Mal sahibi etmek. Birine mülkü kazandırmak, sahip etmek. 2. Mülk olarak vermek. tesâdık: Tasdik etme, onaylama. tevcîh: Çevirme, yöneltme, döndürme; mana verme, yorumlama; rütbe, mevki verme. tevkî‘: Padişah buyrukların çekilen nişan; padişahın nişanlı buyruğu. tevkîr: Güzel karşılama, ağırlama, ululama. tuhafçı: Tuhafiyeci tûl: 1. Boy. 2. Uzunluk. 3. Ömür ve hayat. 4. Uzamak. 5. Zaman çokluğu. 6. Çokluk, bolluk. uhde: 1. Söz verme, bir işi üzerine alma. 2. Vazife. 3. Sorumluluk. ulûm: İlimler, bilgiler. umûr: 1. İşler, hususlar, maddeler, şeyler. 2. Önem verme, aldırma, üzerinde durma, iş sayma, iş edinme. ümenâ‘: Güvenilir kimseler; Emînler. vâcib: Lüzumlu, mecburi olan. vâris: Mirasçı, kendisine miras düşen. vâsıl: Erişen, Ulaşan, kavuşan. vülât: Valiler yakîn: Sağlam bilgi, iyi, kat’î olarak bilme. yed: 1. El. 2. Kuvvet, kudret, güç. 3. Yardım. 4. Vasıta. 5. Mülk. yenbû‘: Kaynak, pınar, çeşme. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler zâmin: zeyl: zımmî: zîde: “ ziyâdâr: Tazmine mecbur olan, kefil. Bir şeyin altı, devâmı, eki. İslam devleti tebaasından olup haraç veren Hıristiyan ve Yahudiler. Artsın, çoğalsın, çok olsun” anlamındaki dua. Ziyâlı, parlak, ışıklı, aydın. Terim Sözlüğü Bey‘-i bât: Satıcı ile alıcının vazgeçmeleri mümkün olamayan kesin satış. Mahreç Mevleviyeti: İzmir, Selanik, Yenişehir feneri, Hanya, Kudüs, Halep, Trabzon, Sofya, Üsküdar, ve Havas-ı refî‘a kadılarına mahrec mevâlîsi ve mevleviyyeti denilmektedir. Mahreç mevleviyyeti görev olarak değil, paye olarak da verilebilir ki bunlara mahrec mevleviyeti payesi veya bilâd-ı aşere payesi adı verilirdi. Mecidiye Nişanı: Sultan Abdülmecid zamanında 1852 de çıkarılan nişan. Meclis-i şer‘: Kadının yargılama veya bir takrir dinlemek üzere yaptığı celse, mahkeme. Mevleviyet: Osmanlı ilmiye teşkilatında yüksek dereceli ve vilayet kadılıkları için kullanılan terim. Müfti: Dînî konularda fetva veren, konunun dine uygun olup olmadığını belirten kişi, şeyhülislam. Süleymaniye Medresesi: Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1549-1566 yılları arasında yaptırılan Süleymaniye Külliye’sinde yer alan ve yüksek tahsil veren kurum. Burada fıkıh, kelam, Arap edebiyatı ve diğer dinî ilimlerin yanında tabiiyyat, riyaziyat, tabâbet gibi fen bilimleri okutulmuştur. Bu medresenin musile-i Süleymaniye veya Süleymaniye tetimmeleri adlı yan birimleri vardı. Şeyhulislam: İlmiye sınıfının amiri ve en yüksek dereceye sahip müderris. Osmanlıların ilk devirlerinde en yüksek ilmiye payesi kazaskerlik idi. Fatih döneminden itibaren müfti, 17. yüzyıl sonlarına doğru şeyhülislam denmeye başlanmıştır. Görevleri dini konular hakkında fetva vererek halkın sorduklarını cevaplandırmak ve şerî meselelerde düşüncelerini belirtmekti. Temessük: 1- Bir borcun ödenmesinin kabul edilmesi, bir şeyin teslim alındığının gösterilmesi gibi durumlarda karşı tarafa verilen bir çeşit senet. Bazı durumlarda temessük karşılığı olarak tahvil kullanılmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren senet denmiştir. 2- Vakıf ve devlet arazilerinin tasarrufuna dair verilen belge. Metinlerin Bugünkü Dile Çevirisi (Galata Mahkemesi Şer‘iyye Sicili No: 14/797 -) Ey her şeyi açan, fetheden, ey rızık veren, ey cömert ve yüce olan Müslümanların kadılarının en alimi, Allah’ın birliğine inanan velilerin en iyisi, bilgi ve fazilet kaynağı, Allah’ın dinini ve şeriatının bildirdiklerini yukarılara taşıyan, gönderilenlerin ve peygamberlerin ilminin vârisi, Allah’ın inayeti ve sultanın yardımıyla Süleymaniye’de müderris olup, bu defa kendisine medrese dışı görevlerden Galata kadılığı vazifesi verilen Lofçalı Mevlânâ Ahmed Cevdet, Allah onun faziletini artırsın, benim emrim (fermanım) eline geçtiğinde bilesin ki: Sen ki adı geçen efendisin, sen benzerlerin arasında fazilet ve ilim cevheri ile donanmış ve bu vasıflara sahip olup her yönüyle desteğe layık, izzet ve ikramın yakıştığı biri olduğun için hakkında iyilik güneşim ve sultanlığıma mahsus şefkatim parlamıştır. Ve bundan dolayı şefkatimin artmasının nişanesi olarak kaleme alınan, sultanlığıma yakışır ve iyiliği adet haline getiren fermanım gereğince bin iki yüz yetmiş iki senesi Cemaziyelahir ayı başlangıcından itibaren göreve başlamak kaydıyla adı geçen Galata kadılığına 305 306 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II tayin olunman husûsu Mecidiye nişân-ı hümâyûnumun birinci rütbesine sahip olan halen şeyhülislâmlık görevinde olan Müşrib Efendi’nin oğlu, alimler arasında ilmi derinlik sahibi, takva ehli faziletlilerin en faziletlisi, doğruluğun, sağlamlığın, faziletin kaynağı Mehmed Ârif Efendi’nin (Allah onun faziletini devam ettirsin) isteği üzerine, padişahlığımın yüce unvanı gereğince bu fermân verilmiştir. Şimdi durum hakkında bilgi sahibi olduğun zaman adı geçen Galata kadılığına Cemaziyelahir ayı başlangıcından itibaren başlayıp, ahali arasında Allah Teâla’nın hükümleri, peygamberimiz Hazret-i Muhammed’in yüce emirleri ve şeriat hükümleri doğrultusunda bütün gücünle gayret edip adaletli olasın. Şöyle bilesin, benim yüce işaretime itimad edesin. Bin iki yüz yetmiş bir senesi Cemaziyelahir ayının on beşinci gününde yazıldı. * Vakıf mülk için verilen vekalet Mahkemeye gelmesine mani bir özrü bulunmasından dolayı, ileride açıklanacak meselenin yerinde incelenip yazılması için mahkemeden talep edilip görevlendirilen Kâtib es-Seyyid Ahmed Fevzi Efendi, Galata’ya bağlı Kasım Paşa kasabasında Bedreddin Bey Mahallesi’nde bulunan Mehmed Paşa akarı diye bilinen, marangoz kalfalarından Petro’nun eşi Vicanici kızı Arniyo isimli gayr-i müslimin kira ile oturduğu eve varıp ekteki belgede isimleri yazılı kimselerin huzurunda şer‘î mahkeme kurulmuştur. Orada bulunan şahıslar huzurunda şer‘i kurallar gereği kimliği belirtilen adı geçen Arniyo isimli şahıs, oluşturulan mecliste şu ifadeleri kullanmıştır: Mütevellî senediyle ve kira usulüyle müstakil olarak kullandığım, İzmir’de Kasab Hızır Mahallesi’nde bulunan bir tarafdan Katerina isimli Hristiyan’ın evi, bir tarafdan değirmen, bir tarafdan Mariko isimli Hristiyan’ın evi ve dördüncü tarafı umumi yol ile çevrili, üst katı iki odalı ve alt katı üç odalı bir vakıf evim vardır. Bu evi eklentileriyle beraber, mütevellinin görüşünü alarak başkalarına vermeye, bedelini alıp makbuzunu elinde tutmaya ve bana gönderip teslim etmeye ve bu konuya dair bütün işleri görmeye umumi vekalet ile hâlen İzmir’de oturan ana-baba bir erkek kardeşim tuhafiyeci Anton ve Vicanici isimli zimmîyi vekil tayin ettim dediğini adı geçen katip tespit edip yerinde yazmış ve sözüne itimat edilir şahıslarla beraber mahkemeye gelip hadiseyi olduğu gibi aktarmış ve mahkeme kayıtlarına geçirilmiştir. Bin iki yüz yetmiş iki senesi Cemaziyelahir ayının on dördüncü gününde. Hadisenin şahitleri………………………………………………………………............... Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Çukadar Hasan Ağa bin Muhtar-ı Sâni Osman Ağa bin Mehmed Muhtar-ı Evvel Çergeci Mustafa Ağa bin Hüseyin Ve Müezzin Abdülhalim Efendi bin Ahmed Mahalle-i mezkûre İmamı Es-Seyyid Mehmed Raşid Efendi bin Mehmed Emin Çilingir Matyos veled-i Maruka Tüccardan Ohannes veled-i Ağyazar * Anadolu’da bir tarlanın el değiştirmesi Anadolu vilâyeti, Erzurum sancağı, Erzincan kazası köylerinden Cenekce köyü ahalisinden olup yüksek haslar sınıfından olan Hasköy kazasında Büyük İskele’de sâkin İshak oğlu Kayıkçı Hasan Ağa, mahkemede yine aynı köy ahalisinden bu vesîkaya konu olan Mehmet oğlu Kayıkçı Ali Ağa huzurunda şu ifadeleri kullanmıştır: Toprak sahibinin senediyle müstakil olarak kullanmakta olduğum ve adı geçen köyde bulunan, bir taraftan Mehmet tarlası, bir taraftan Geme oğlu Ali tarlası, bir taraftan Aslan Deresi, bir taraftan da Ahmed Efendi’nin tarlası ve umumi yol ile çevrili, ortalama on iki kile tohum kapasitesi 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler olan Aşçıoğlu tarlası demekle meşhûr bir tarlam vardır. Toprak sahibinin görüşü alınmak ve geçerli bir devir muamelesi yapmak suretiyle adı geçen Ali Ağa’ya bin sekiz yüz kuruş bedel mukabelesinde devrederek yerinde işlemi başlattım. Ali Ağa da beyan edildiği şekilde devir işlemini kabul etti ve adı geçen bin sekiz yüz kuruşu eksiksiz olarak bana ödedi. Bugünden sonra bahsedilen tarlada benim asla ilgim kalmayıp kullanım hakkı Ali Ağa’ya geçmiştir dediğinde bu devir işlemi tasdik olunup anlatıldığı şekilde ve istek üzerine kayda geçirilmiştir. Bin iki yüz yetmiş iki senesi Cemaziyelahir ayının on yedinci gününde. Hadisenin şahitleri……………………………………………………………………….. Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır Mehmed Ağa bin Osman Mehmed Ağa bin İbrahim Safer oğlu Kayıkçı Halil bin El-Hâc Hasan Himmet oğlu Kayıkçı İsmail bin Mehmed Musa oğlu Kayıkçı Ömer bin Veliyüddin Ese oğlu Kayıkçı İsmail bin Mehmed Bal oğlu Mehmed Salih Ağa bin Mehmed * 2000 kuruş borç alma işlemi Galata kazasına bağlı Tophane kasabasında Cihangir Mahallesi’nde oturan ve münadilik vazifesi yapan Ali oğlu Çalık Yusuf Ağa, mahkemede Dâhiliye Kalemi katiplerinden olup bu vesikanın düzenlenmesine konu olan Yahya oğlu Hacı Ali Rıza Efendi huzurunda, Abdullah oğlu Dellalbaşı Hacı İbrahim Ağa ve münadi Hacı Ahmed oğlu Abdi Efendi ve Ömer oğlu münadi hacı Ahmed Ağa hâzır oldukları halde şu şekilde ifade vermiştir: Adı geçen Hacı Ali Rıza Efendi’den iki bin kuruş borç alıp bu vesikanın düzenleniş tarihinden itibaren bir sene içinde bedelini ödemek üzere işlerime sarf ettim. Yine bahsedilen Ali Rıza Efendi’den satın aldığım bir cild Ali Efendi fetvâsı bedelinden de borçlandığım üç yüz kuruş ki toplam iki bin üç yüz kuruş adı geçen Hacı Ali Rıza Efendi’ye zamanı gelince ödenmesi gerekli borcum olup, zikredilen iki bin üç yüz kuruşa iki taraftan hazır bulunan Hacı İbrahim Ağa ve Abdi Efendi ve Hacı Ahmed Ağa’dan her biri ayrı ayrı kefil ve yine her biri diğerinin kefil olduğu meblağa da kefil oldular deyince şer‘î kurallar gereği bu işlem tasdik olundu ve anlatıldığı şekliyle kayıt altına alındı. Bin iki yüz yetmiş iki senesi Cemaziyelahir ayının ikinci gününde. Hadisenin şahitleri……………........……………………………………………………... Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır İbrahim Edhem Ağa bin Mustafa Muhzır Hasan Ağa bin Mustafa Muhzır Mehmed Ağa bin Osman * İskenderiye’de mülk arsa Galata kazası nahiyelerinden Beşiktaş nâhiyesine bağlı Ortaköy’de Taşmerdiven civârında oturan ve önceleri Mısır tercümanı olarak çalışıp Osmanlı Devleti’nin muteber ahalisinden kabul edilen Mikayil oğlu Hoca Manas, mahkemede adı geçen nahiyede Yeni Mahalle’de oturan ve bu belgenin düzenlenişine sebep olan, yine önceleri Mısır tercümanlarından ve Osmanlı Devleti’nin seçkin vatandaşlarından olan Noryar Bey’in eşi Mısır sarraflarından Hoca Kigork Bey kızı Folik tarafından ileride tasdik olunacak şer‘î vekîli konumunda bulunan sarrâf Nori Bey oğlu Hoca Nişan yüzleşmesinde şöyle ifade vermiştir: Elimde mevcut, bin iki yüz altmış senesi Ramazan ayı ortalarına denk gelen ve o tarihde 307 308 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II İskenderiye Kalesi naibi olan Ali Efendi’nin imzâsıyla imzalanıp, mührüyle mühürlenmiş Arapça bir hüccette yazıldığına göre: Bahsi geçen İskenderiye şehrinde Kûmü’n-nâdûre ve’l-Ayyûne nâm yerlerde bulunan ve hüccette de sınırları gösterilen iki parça mülk arsadan her biri ileride zikredilecek anlaşmanın yapılmasına değin benim müstakil olarak elimde ve mülkümdür. Ben yazıldığı şekliyle mülküm olan arsalardan Ayyûne’de olanı elimde tutmaya devam edip, diğerini yani bahsi geçen Kûmu’n-nâdûre adlı yerde olup, bir taraftan Mehmed Şahin Efendi evi, bir taraftan Mahmûdiye yolu ve iki tarafı da umumi yol ile çevrili, doğudan ve batıdan altmış iki zirâ‘ uzunluğunda ve şark tarafından on iki zirâ‘ genişliğinde ve deniz tarafından yine on iki zirâ‘ genişliğinde ve batı yönünden yirmi altı zirâ‘ genişliğinde olan bir parça mülk arsamı tamamıyla ve iki tarafın anlaşmaya rıza göstermesiyle, anlaşmayı bozacak, ihtilafa sebep olacak her şeyden uzak olarak hukuki ve sağlam bir satış işlemi ile bahsi geçen müvekkile Folike’ye seksen bin kuruşa satıp, mülkü olmasını sağlayıp, kayıt altına alınması girişimini başlattım. O da yazıldığı şekilde satın alıp, mülk edinmeyi kabul ettikten sonra bedeli olan seksen bin kuruşu, alıcı Folike elinden tamamen ve noksansız olarak almamla satış işleminde alıcının aldatılma veya malın değerinin üstünde verilmesi gibi davalardan ikimiz de birbirimizi suçlamayacağımızı kabul ettik. Bundan böyle sınırları belirtilen arsada asla ilgim ve hakkım kalmayıp, arsa artık alıcı Folike’nin satın aldığı mülkü olmuşdur dediğinde şer‘î kurallar gereği bu işlem tasdik olundu ve anlatıldığı şekliyle kayıt altına alındı. Bin iki yüz yetmiş iki senesi Cemaziyelahir ayının yedinci gününde. Fi’l-yevmi’s-sâbi‘ min Cumâdiye’l-âhire li-sene isnâ ve seb‘în ve mi’eteyn ve elf. Hadisenin şahitleri…………………………………………………………………… Muhzırbaşı Süleyman Ağa bin Ahmed Muhzır İbrahim Edhem Ağa bin Mustafa Muhzır Hasan Ağa bin Mustafa Muhzır Mehmed Ağa bin Osman Sarraf yazıcısı Bedros veled-i Nişan Avadis veled-i Kaspar Sarraf hizmetkârı Kokas veled-i Mıgırdıç 2 a) Aşağıda verilen metni sadeleştiriniz. “Medîne-i İzmir’de Kasab Hızır Mahallesi’nde vâkı‘ bir tarafdan Katerina Nasrâniye menzili ve bir tarafdan değirmen ve bir tarafdan Mariko Nasrâniyye menzili ve taraf-ı râbi‘i tarîk-i âm ile mahdûd fevkanî iki bâb oda ve tahtanî üç bâb oda ve müştemilât-ı sâ‘ire-i ma‘lûmeyi hâvî bir bâb vakıf menzilimi” b) Metinlerde geçen meslek isimlerinden beş tanesini yazınız. c) Aşağıda verilen paragraftan ne anladığınızı kısaca yazınız. “Ali Rıza Efendi malından ve yedinden istidâne ve kabz ve umûruma sarfla istihlâk eylediğim iki bin guruş ile semeni işbu târîh-i vesîkadan bir sene tamamına değin mü’eccel ve mev‘ûd yine mezbûr el-hâc Ali Rıza Efendi malından ve yedinden iştirâ ve kabz eylediğim bir cild Ali Efendi fetvâsı semeninden dahi üç yüz guruş ki cem‘an iki bin üç yüz guruş mezbûr el-hâc Ali Rıza Efendi’ye zimmetde vâcibü’l-edâ ve lâzımü’l-kazâ sahîhan deynim olup” d) Eski Türkçe’de kullanılan ve ünitedeki sicil örneklerinde geçen yönleri yazınız. e) Zımmî, temessük, Nasrânî, mütevellî ve tebe‘a terimlerini birer cümle ile açıklayınız. 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 309 Özet 1 2 Ta‘lik yazıyı ve bu yazı ile düzenlenen metinleri okuyabilmek Osmanlı paleografyasında önemli bir yeri olan ta‘lik, İran kaynaklı bir yazı olup İranlı ilim adamlarına göre tevkî, rika ve nesih yazılarının kaynaştırılmasıyla meydana getirilmiştir. XI. Yüzyılda ortaya çıkan bu yazıya, harflerinin asılı gibi görünüşü dolayısıyla “ta‘lik” adı verildiği söylenir. Ta‘lik yazı İran’da yazışmalar, kitaplar ve divan kayıtlarında kullanılmış; XIII. Yüzyılda çok bilinen şeklini almıştır. 3 Ta‘lik yazıyla kaleme alınan sicilleri okuyabilmek Bu üniteye alınan sicil örneklerinde de görüleceği üzere bu defter serilerinde genel olarak ta‘lik yazı türü kullanılmıştır. Üniteyi tamamladıktan sonra ta‘lik yazıyı tanıma ve okuma becerisini kazanacaksınız. 4 Osmanlı mahkemelerinin işleyiş tarzını açıklayabilmek Ünitedeki şeriyye sicili sayfalarında hüccet, i‘lâm, ferman ve benzeri hükümler yer almakta ve bunların her birinin sicillere mahsus giriş ifadeleriyle kaydedildiği görülmektedir. Yine her hükümde tarafların kimlikleri ve ikamet bilgileri verildikten sonra mahkemeye konu olan meselenin izah edildiği, iki tarafın rızası alınarak problemin veya konunun hallinden sonra da tarihleme işleminin yapıldığı ve şahitlerin kimliklerinin yazıldığı anlaşılmaktadır. Osmanlı hukuk sisteminin temel referanslarının İslam hukuku olduğu, hükümlerde sık sık kullanılan “şer῾-i şerîf ”, “meclis-i şer‘-i şerîf-i enver”, “meclis-i şer‘-i hatîr-i lâzımü’ttevkîr” gibi ifadelerden görülmektedir. Mahkemelerde yargı görevinin kadılar veya naipler vasıtasıyla yürütüldüğü bilinmekte mahkemenin iş yükü hacmine göre de defter tutuş biçimlerinde farklılıklar olduğu dikkati çekmektedir. Kelime haznenizi geliştirebilmek Ta‘lik yazı örneklerinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeler veya terimler, metinlerin sonunda verilen sözlük ve terimler sözlüğü kısımlarında yer almaktadır. Bu sözlük eşliğinde sicil örneklerini okumanız kelime dağarcığınızın zenginleşmesini sağlayacaktır. Ardından gelen metin sadeleştirilmesi kısmını da incelemeniz, bu kelimelerin metinde hangi anlamda kullanıldığını anlamanıza yardımcı olacaktır. 310 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım 1. “kerîm” kelimesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. düzgün b. cömert c. cesur d. yaygın e. şefkatli 6. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. ahz: verme b. akd: sözleşme c. akdem: önce d. celî: açık, aşikar e. derûn: iç, gönül 2. “yumuşak huylu” anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. hamil b. canib c. basiret d. kalil e. halim 7. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? a. ahkam: pişmanlık b. âtî: geçmiş c. bab: kapı d. bahr: kara e. amik: yüksek 3. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde “çok, bol” anlamına gelen bir kelime vardır? a. kalil - kesir – cedid b. rakib - hasib - harik c. atik - naif - rakik d. calib - redif - hafid e. serir - emir - halil 8. “Mahrûsa-i Galata’ya ... kasaba-i Tophane’de Cihangir Mahallesi’nde sâkin münâdî Çalık Yusuf Ağa ibn-i Ali” cümlesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. malum b. muzafe c. muadil d. murakıp e. merkum 4. Aşağıdakilerden hangisi “kâmilen” kelimesinin anlamı olamaz? a. noksansız b. tam olarak c. her zaman d. bütün e. hep 5. “Tebe‘a-i saltanat-ı seniyyenin millet-i … nisvânından işbu hâmilüyyü’r-rakîm Amelya” cümlesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. maruzası b. mefkuresi c. mabudesi d. merkumesi e. maşukası 9. Aşağıdaki ifadelerin hangisinde bir meslek ismi yer almaktadır? a. Ali Ağa’nın hakk-ı müfevvaz ve dâhil-i havza-i tasarrufu b. Merkûm Ali Ağa yedinden tamamen ve kâmilen c. Çalık Yusuf Ağa ibn-i Ali meclis-i şer‘-i şerîf-i enverde d. İşbu bâ‘isü’l-vesîka el-hâc Ali Rıza Efendi e. Duhancı esnafından Yorgi veledü’l-merkûm Haci Kosti 10. Aşağıdaki yazı türlerinden hangisi şeriyye sicillerinde kullanılmıştır? a. kufî b. sülüs c. reyhani d. ta‘lik e. siyakat 7. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 1: Defterlerden Örnekler 311 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. e 3. a 4. c 5. d 6. a 7. c 8. b 9. e 10. d Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Kerim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Halim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Kesir” konusunu yeniden gözden geçiriniz. . Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Kâmilen” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Merkume” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Ahz” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Bab” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Muzafe” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sözlükten Duhancı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 a) “Osmanlı Devleti’nin Ermeni milleti kadınlarından Sihak’ın çocuğu Kesurye’nin çocuğu Berayiyom’un mirası ayrıldığı eşi kahveci esnafından Artin çocuğu Artin ile ondan olma büyük oğlu Manil ve büyük kızı Patrisya’ya aittir. Ve miras meselelerinin detayına bakıldığında dört hisseden ibaret olup, adı geçen hisselerin biri ayrıldığı kocası Artin’e, ikisi büyük oğul Manil’e ve yine biri büyük kız Patrisya’ya isabet ettiği mahkemece ortaya konulmuştur…” b) Şeriyye sicillerinde kullanılan yazı türü “ta‘lik” dir. Şeriyye sicilleri, hukuk tarihi, şehir tarihi, iktisat tarihi, askeri tarih ve idare tarihimize dair kıymetli bilgiler vermektedir. c) Hüccet: Şer‘î mahkemeler tarafından verilen ve kadı huzurunda iki tarafın anlaşmaya vardıklarına dair kadının tasdikini içeren belge. İ‘lâm: Kadıların mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdikini temin amacıyla şeyhulislamlığa veya herhangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makamlara yazdıkları resmi yazı. Ferman: Padişahın herhangi bir konudaki resmi emri ve bunun yazılı hali. Nâip: Padişah, vali ve kadı gibi devlet adamlarının vekili, temsilcisi veya yardımcısı. d) Enver: Daha nurlu, çok parlak. Kabz: El ile tutma, avuç içine alma. Mezbûr: Adı geçen. Muzaf: İzâfe olunmuş, katıl- mış, bağlanmış, bağlı. Muharrer: Tahrir olunmuş, yazılmış, yazılı. Zevc: Eş. Metrûk: Terk edilmiş. Akdem: Daha önce. Bâis: Sebep olan, icap ettiren. Ferâiz: Lazım olanlar, gerekliler, farzlar, Allah’ın emirleri. Sıra Sizde 2 a) “İzmir şehrinde Kasab Hızır Mahallesi’nde bulunan bir tarafdan Katerina isimli Hristiyan’ın evi, bir tarafdan değirmen, bir tarafdan Mariko isimli Hristiyan’ın evi ve dördüncü tarafı umumi yol ile çevrili, üst katı iki odalı ve alt katı üç odalı ve bilinen diğer kısımları içeren bir adet vakıf evimi...” b) Dülger, tuhafçı, çilingir, kayıkçı, kahveci. c) Ali Rıza Efendi’den nakit iki bin kuruş ve fetva kitabı bedelinden kalan üç yüz kuruş olmak üzere vadeli olarak toplam iki bin üç yüz kuruş borç alınmış. d) Eski Türkçe’de kullanılan ve ünitedeki sicil örneklerinde geçen yönleri yazınız. Şark: Doğu Garp: Batı Cenup: Güney Şimal: Kuzey e) Zımmî:Başta cizye olmak üzere, gerekli olan vergileri vermekle yükümlü gayr-i Müslim vatandaş. Temessük:Bir borcun ödenmesinin kabul edilmesi gibi durumlarda karşı tarafa verilen bir çeşit senet. Nasrânî: Hristiyan Mütevellî: Vakfın işlerini ve çıkarlarını şer‘î hükümler ve vakfiye şartları çerçevesinde idare etmek ve gözetmek için tayin edilen kişi. Tebe‘a: Uyruk, devlete bağlı bütün ahali. Yararlanılan Kaynaklar Abdülmecid Mutaf. (2012). Temel Osmanlı Türkçesi Dersleri. Yitik Hazine Yay., İstanbul. Recep Toparlı-Sadi Çöğenli. (1990). Osmanlıcada Kullanılan Arapça ve Farsça Edat Zarf Deyim ve Terkipler. Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum. Şemseddin Sami. (2011). Kâmûs-ı Türkî. (Haz., Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal). İdeal Yay. İstanbul. Fehmi Yılmaz. (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. Gökkubbe Yay. İstanbul. Yılmaz Kurt-Muhammed Ceyhan. (2012). Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası. Akçağ Yay., Ankara. Mübahat S. Kütükoğlu. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yay., İstanbul. 8 OSMANLI TÜRKÇESİ METİNLERİ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ta‘lik yazıyı ve bu yazı ile düzenlenen metinleri okuyabilecek, Ta‘lik yazıyla kaleme alınan arşiv belgelerini okuyabilecek, İlmiye sınıfının özlük işlerinin nasıl yürütüldüğünü, açıklayabilecek, Kelime haznenizi geliştirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ta‘lik Yazı • UlemaSınıfı • Şeyhülislamlık İçindekiler Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri • GIRIŞ • METINLER1 • METINLER2 Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri GİRİŞ Kitabınızın bu ünitesinde Osmanlı bürokrasisi içerisinde farklı ve mühim bir yeri olan Bâb-ı fetvâ, Meşîhat gibi isimlerle de anılan Şeyhülislamlık makamı ve ona bağlı kurumların ürettikleri ve talik yazı türü ile kaleme alınan belgeleri tanıyacaksınız. Osmanlı devlet teşkilatında iki önemli ilmiye makamından biri şeyhülislamlıktır. Devletin kuruluşundan 125 yıl sonra II. Murat’ın saltanatında 1425 yılında Molla Şemseddin Fenârî’nin tayini ile bir fetva makamı olarak ortaya çıkmış, son Osmanlı hükümetinin 1922’de istifası ile kabinedeki Mehmet Nuri Efendi son Osmanlı şeyhülislamı olmuştur. Böylece şeyhülislamlık 1425’ten 1922’ye kadar 497 sene devam etmiş ve bu süre içinde 129 şeyhülislamdan bazıları birkaç defa olmak 185 meşihat değişikliği olmuştur. Ortaya çıktığı yıllarda mütevazi bir yapıya sahip olan şeyhülislamlık kurumunun XVI. Yüzyılda Zenbilli Ali Efendi, İbn-i Kemal ve Ebussuud efendilerin bu makama gelmesiyle önem ve itibarı artmış, müftü tayini ile sınırlı olan salahiyetleri artarak bütün yüksek görevli müderris ve kadıları idare eder bir konuma gelmiştir. Fetva müessesi sayesinde siyasi bakımdan da ön plana çıkan şeyhülislamlar, Divan-ı Hümayun üyesi olamamalarına karşın ihtiyaç duyulduğunda divana davet edilerek görüşleri alınmıştır. Şeyhülislamlar devlet teşkilatında bazen sadrazamdan sonra hatta bazı padişahların tutumları sebebiyle sadrazamın bile üstünde yer almışlardır. Tanzimat devrinde Avrupa usulü kabine benimsendiği dönemde şeyhülislamlar kabine üyesi olarak heyet-i vükela arasında yer almışlardır. Osmanlı Devleti’nde en yetkili organ olan Divan-ı Hümayun’un üyesi olmamaları tarihçiler tarafından farklı şekilde yorumlanmış, Osmanlı hukukunun şeri olmayıp örfi olduğunu savunanlarca delil olarak gösterilmiştir. Tarihi seyir içinde konu ele alındığında divanda sayıları önce bir daha sonra iki olan kazaskerlerin şeri hukuku temsil ettikleri ve bunların şeyhülislamla müşterek çalıştıkları görülür. Şeyhülislam bütün müftü teşkilatının idaresi, mevalî denilen büyük müderris ve kadıların idaresinden sorumlu olmakla birlikte ona asıl nüfuz ve itibarını sağlayan konu ulemanın reisi olması fetva yetkisidir. Bunların verdiği fetvaların çoğu ibadet, iş ve gündelik hayata ilişkin olmakla birlikte siyasi ve idari içerikli olanları daha mühimdir ve sonuçları devletin, milletin geleceğini ilgilendirmiştir. Bâb-ı meşîhat veya Fetvahane adıyla bilinen şeyhülislamlığın merkez teşkilatında çok sayıda görevli ilmiye mensubu idarî, ilmî ve dinî konulara bakarlar ve bunları şeyhülislamın tetkikine hazır hale getirirlerdi. Bunlar içerisinde en önemli görevli fetva eminidir. Eyalet sancak ve kazalardaki müftülükler ise meşihat makamının taşra bölümünü oluşturmuştur. Şeyhülislamın başkentte padişah, yöneticiler ve halkla sıkı irtibatına paralel olarak taşra müftülerinin de bulundukları bölge yöneticileri ve halk ile irtibatlı olmuşlardır. Talik vesikaların antetlerinde en çok görülen müessese isimlerinden olan Bâb-ı Fetva, şeyhülislamların dairesi için kullanılmıştır. Şeyhülislam Kapısı veya Bâb-ı Meşîhat olarak da isimlendirilen bu kurum ilmiye sınıfının hemen bütün resmi işlemlerinin görüldüğü yerdir. Önceleri şeyhülislamlar vazifelerini kendi konaklarında yürütürken Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yeniçeri ağasının oturduğu Ağa Kapısı, şeyhülislamlara tahsis edilmiş ve Bâb-ı Fetva adı verilmiştir. 314 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Talik yazının şeyhülislamlık ve ona bağlı müesseselerce benimsenip kurumsal hale getirilmesi araştırmacılar ve arşivciler bakımından bir takım avantajları beraberinde getirmiştir. Diğer yazı türlerinin de başka kurumlarca sahiplenilmiş olması belgelerin içeriğini okumadan Osmanlı bürokrasisinde ait olduğu kurumun anlaşılması gibi önemsenecek kolaylıklar sağlamaktadır. Estetik olarak da beğenilen ve bu yüzden ulemanın tercihi yanında mezar taşları ve diğer alanlarda da kullanılan talik yazının Osmanlı bürokrasisinin ürettiği belge külliyatı içindeki hacmi oldukça büyüktür. Bu yüzden öğrenilmesi tarihi materyalin incelenmesi açısından hayati öneme sahiptir. METİNLER 1 Bâb-ı Fetvâ Sicil Şubesi’nden Meşîhat’a Yazılan Belge (No: 05) 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri (Bâb-ı Fetvâ Sicil Şubesi’nden Meşîhat’a Yazılan Belge (No: 05)) Huzûr-ı âlî-i cenâb-ı meşîhat-penâhîye Aded: 260 Fetvâhâne-i âlî pusula odası müsevvidlerinden Rizeli mekremetlü İbrahim Hilmi Efendi tarafından i‘tâ olunan tercüme-i hâl varakalarında üç yüz yedi senesinde bi’l-imtihân mülâzemeten mezkûr pusula odası müsevvidliğine ta‘yîn idildiği ve üç yüz iki senesinde bâ-ibtidâ hâric-i İstanbul müderrisliğine nâ’il olduğu muharrer ise de evrâk-ı müsbitesi mevcûd olmadığından mûmâ-ileyhin fetvâhânede keyfiyet-i istihdâmıyla tavzîf edildiği hâlde ma‘âş mikdârının ve müderrisliğe nâ’iliyyetiyle terfî‘âtının fetvâ emânet-i aliyyesiyle makâm-ı âlî-i meşîhat-penâhileri mektûbî kaleminden ve iki yüz yirmi sekiz guruş tarîk ma‘âşına 1 Kânûn-ı sânî sene[ 1]307 târihinden sonra vukû‘ bulan zamâ’imin muhâsebe-i ilmiyeden istifsâr buyurulması bâbında emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 24 Cumâdiye’l-ûlâ sene [1]319 Fî 26 Ağustos sene [1]1317 [Mühür] Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl Şu‘besi Fetvâhâne-i Âlîye 25 Cumâdiye’l-ûlâ sene [1]319 Hulâsa 2073 317/Devâ’ir 2692 Sicill-i Ahvâl Şu‘besi’nin işbu müzekkeresi mütâla‘a olundu. Mûmâ-ileyh Rizeli mekremetlü İbrahim Efendi fî gurre-i Rebî‘u’l-evvel sene [1]312 târihinde Fetvâhâne’nin Pusula Odası’na bi’d-duhûl fi 23 Kânûn-ı evvel sene [1]314 târihinde sınıf-ı sânî ma‘âşı olan yüz on altı buçuk guruşa nâ’il olup fî 10 Safer sene [1]318 târihinde Fetvâ Odası’na nakl ile usûlen ma‘aş-ı mezkûr kat‘ olunduğu kayden müstebân olmağla ol-bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 14 Cumâdiye’l-âhire sene [1]319 [Mühür] Emînü’l-fetvâ Muhâsebeden 15 Cumâdiye’l-âhire sene [1]319 Kaleme Fî 20 Eylül sene [13]17 Mûmâ-ileyhin tahsîsât-ı ilmiye meyânında almış olduğu ma‘aşâtın mekâdîr ve târihlerini mübeyyin tanzîm olunan pusula merbûtan takdîm kılınmış olmağla ol-bâbda emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 9 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 ve fî 2 Temmuz sene [1]318 10 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 kaleme Mûmâ-ileyh İbrahim Hilmi Efendi’nin 7 Rebî‘u’l-âhir sene 1303 târihinde nâ’il olduğu ibtidâ hâric-i İstanbul müderrisliği 21 Şa‘bân sene 1311 târihinde hareket-i hârice ve 17 Safer sene 1316 târihinde ibtidâ dâhile terfi‘ buyurulduğu kayden müstebân olmağla emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 25 Rebî‘u’l-âhir sene 1320 [Mühür] Mektûbî-i Meşîhat-i ulyâ Sicil Şu‘besi’ne 27 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 Metne Âit Sözlük ibtidâ: istifsâr: i‘tâ: kat‘: mekâdir: mekremetlü: merbût: meyân: muharrer: Baş taraf, evvel, başlangıç. İfade isteme, sorma, sorup anlama. Verme, verilme; ödeme. Kesmek. Kuvvetler, kudretler, miktarlar. Kerem sahibi, şerefli, cömert. Bağlı, raptedilmiş, mensup. Orta, ara, vasat, meyan. Tahrîr olunmuş, yazılmış, yazılı. 315 316 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II mübeyyin: müsbit: müstebân: mütâla‘a: nâ‘il: tarîk: tavzîf: terfi‘: ulyâ: varaka: zamâ‘im: Açıklayan, beyan eden, meydana koyan. İspat eden, tespit eden. Vâzıh, âşikâr, beyanı açık olarak anlaşılan, açıklanmış. Bir mes’ele hakkında bilgi edinmek için tetkikatta bulunma, okuma, okuma ile meşguliyet. Muradına eren, nâil olan, ele geçiren, erişmiş. Yol; usûl. Vazifelendirmek, iş vermek. Yükselme, yukarı kaldırma, i’lâ etme. Pek büyük, pek yüce, daha yüksek. Çok yüksek olan. Tek yaprak hâlindeki kâğıt. İlâveler, ekler, zamlar, artırmalar. Terim Sözlüğü Bâb-ı Fetvâ Sicil Şubesi: Şeyhülislamlık dairesinde ilmiye sınıfının ve diğer memurların özlük kayıtlarının tutulduğu birim. Bâb-ı Fetvâ: Şeyhülislamların dairesi için kullanılmıştır. Şeyhülislam Kapısı veya Bâb-ı Meşîhat olarak da isimlendirilen bu kurum ilmiye sınıfının hemen bütün resmi işlemlerinin görüldüğü yerdir. Önceleri şeyhülislamlar vazifelerini kendi konaklarında yürütürken Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yeniçeri ağasının oturduğu Ağa Kapısı, şeyhülislamlara tahsis edilmiş ve Bâb-ı Fetva adı verilmiştir. Eminü’l-Fetvâ: Şeyhülislam dairesinde bulunan ve şeyhülislamlara sorulan dini meselelerin cevabını hazırlamakla ve mahkemelerce verilmiş ilamları incelemekle görevli memur. Fetvâhâne’nin Pusula Odası: Bir meselenin şeri çözümü ve beyanı doğrultusunda yöneltilen sorunun cevabını veren, mahkemelerin verdiği ilamları inceleyen şeyhülislam dairesindeki fetva kurumuna Fetvahane denilmiştir. Bu birim Pusula Odası, Fetva Odası ve İlamat Odası adıyla üç daireden oluşmaktaydı. Pusula Odası, fetva isteyenlerin sorularını kaydeder ve bu pusulalarla Fetva Odası’na sorunun hükmünü sorardı. Fetva Odası ulaştırılan sorular ve ilamlar hakkında fetva verir, görüş bildirirdi. İlamat Odası ise şeriye mahkemelerinden resen veya temyiz talebiyle gelen ilam ve hüccetleri incelerdi. Hâric-i İstanbul Müderrisliği: İlk eğitim veren medreselere hariç medreseleri adı verilmiştir. Hareket-i hariç ve İbtida-yı hariç olarak iki kısma ayrılan bu kurumların hocalarına da hariç müderrisi denilmiştir. Meşîhat: Bu terim Bâb-ı fetva gibi şeyhülislam dairesi için kullanılmıştır. Mülâzemet:Medreseden mezun olan ilmiye sınıfı adaylarının mesleki stajları ve görev bekleme süreleri. Askerlik teşkilatında ise yüzbaşıdan aşağı derecedeki subay rütbesi. Müsevvid: Osmanlı bürokrasisi içinde yapılan yazışmaların karalamalarını hazırlayan memura müsevvid, temize çekenlere ise mübeyyiz denilmiştir. Sicill-i Ahvâl Şu‘besi: Memurların sicil kayıtlarının tutulduğu birim. Bu kayıtlar 1878-1879 yılından itibaren tutulmaya başlanmış ve bunu yapan daireye sicil-i ahval dairesi denilmiştir. Devletin her biriminde bu daireye bağlı şubeler açılmış ve memurların özlük kayıtları bu şekilde denetim altına alınmıştır. Tercüme-i Hâl Varakası: Memurların özgeçmişlerinin kaydedildiği evrak. 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Yüce Şeyhülislamlık Makamına Numara: 260 Fetvâhâne’nin pusula odası yazışmalarını hazırlayan memurlardan Rizeli İbrahim Hilmi Efendi tarafından verilen özgeçmiş evrakında bin üç yüz yedi senesinde imtihanla stajyer memur olarak adı geçen pusula odasına atandığı ve bin üç yüz iki senesinde ibtidâyı hariç payesiyle İstanbul müderrisliğine hak kazandığı yazılı ise de bunu ispatlayacak evrâkı mevcut olmadığından ismi geçen İbrahim Hilmi Efendi’nin Fetvâhâne’de nasıl görevlendirildiği ve maaş mikdârının ve müderrisliğe hak kazanmasıyla terfilerinin fetvâ emânetiyle şeyhülislamlık makamı mektûbî kaleminden ve iki yüz yirmi sekiz kuruş olan aylığına 1 Kânûn-ı sânî sene[ 1]307’den sonra yapılan zamların ilmiye sınıfının hesap işlerine bakan daireden sorulması konusunda emir ve buyruk şeyhülislam hazretlerinindir. 24 Cemaziye’l-evvel sene [1]319 / 26 Ağustos sene 1317 [Mühür] Fetva Kapısı Sicil Kayıtları Şubesi Yüce Fetvahane’ye havalesi 25 Cemaziye’l-evvel sene [1]319 Özet 2073 317/Daireler 2692 Sicill-i Ahvâl Şu‘besi’nin yazdığı bu evrak incelendi. Adı geçen Rizeli İbrahim Efendi [1]312 senesi Rebî‘u’l-evvel ayının ilk gününde Fetvâhâne’nin Pusula Odası’na dahil olmuş, 23 Kânûn-ı evvel [1]314 târihinde ikinci sınıf maaşı olan yüz on altı buçuk kuruşa kavuşup, 10 Safer [1]318 târihinde Fetvâ Odası’na nakil ile usulen bahsi geçen maaşın kesilmiş olduğu kayıtlarda görülmüş olmakla bu konuda emir ve ferman şeyhülislam hazretlerinindir. 14 Cemaziye’l-ahir sene [1]319 [Mühür] Fetva Emini Muhasebeden havalesi 15 Cemaziye’l-ahir sene [1]319 Kaleme havalesi 20 Eylül sene [13]17 Adı geçenin ilmiye tahsisatından almış olduğu maaşların miktar ve tarihlerini gösteren pusula ekte sunulmuş olmakla bu konuda emir ve ferman şeyhülislam hazretlerinindir. Hicri 9 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 ve Rumi 2 Temmuz sene [1]318 10 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 kaleme havale Adı geçen İbrahim Hilmi Efendi’nin 7 Rebî‘u’l-âhir sene 1303 târihinde hak kazandığı ibtidâ hâric-i İstanbul müderrisliği 21 Şa‘bân sene 1311 târihinde hareket-i hâric müderrisliğine ve 17 Safer sene 1316 târihinde ise ibtidâ dâhile terfi edilmiş olduğu kayıtlardan anlaşılmakla bu konuda emir ve ferman şeyhülislam hazretlerinindir. 25 Rebî‘u’l-âhir sene 1320 [Mühür] Yüce Şeyhülislamlık Makamı Sicil Şubesi’ne 27 Rebî‘u’l-âhir sene [1]320 317 318 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 009) (Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 009)) Hû Bâb-ı Fetvâ Dâ’ire-i Meşîhat Hind-i Çînî kıt‘asının Benan şehrinde eşrâf-ı mahalliyeden Mehmed Said Efendi tarafından nâm-ı hümâyûn-ı hazret-i hilâfet-penâhîye olarak te’sîs idilmiş olan mekteb ve kütüphâne içün cânib-i kudsiyyet-menâkıb-ı cenâb-ı zıllu’l-lâhîden kütüb-i şer‘iyye ihdâ ve ihsân buyurulduğu takdîrde o havâlîce dâ’ire-i İslâmiyetin tevsî‘i husûsunda te’sîrât-ı hasenesi görüleceğinden bahisle Singapur eşrâfından bir zâtın bâ-tahrîrât istid‘â-yı delâlet eylediğine dâ’ir mukaddemâ Çin’e i‘zâm buyurulan hey’etden ve meclis-i tedkîkât-ı şer‘iyye a‘zâsından Mustafa Şükrü Efendi’nin verdiği müzekkere leffen tesyîr-i sûy-i âlîleri kılındı. Havâlî-i mezkûre sekene-i İslâmiyyesinin makâm-ı mukaddes-i hilâfet-i kübrâya olan revâbıt-ı dîniyyelerinin takviyesi muvâfık-ı hikmet ve maslahat olmasına nazaran keyfiyetin hâk-pâ-yi hümâyûna arzı menût-ı himem-i dâverîleridir efendim. Fî 10 Receb sene 1321 ve fî 19 Eylül sene 1319 Şeyhulislâm Mehmed Cemâleddin Metne Âit Sözlük arz: cânib: dâver: delâlet: eşrâf: Sunma, gösterme, takdim etme. Yan, yön, cihet, taraf, yüksek taraf. Âdil, insaflı ve doğru olan hükümdar, vezir veya hâkim. Delil olmak, yol göstermek, kılavuzluk. Doğru yolu bulmakta insanlara yardım etmek. İşaret. Şerefliler. İleri gelen büyükler. 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri hâk: hasene: havâlî: himem: ihdâ: Toprak İyilik, güzellik, hayırlı amel. Allah rızasına çok uygun iş. Çevre, civar, etraf, yöre. Himmetler. İman ve İslâmiyet yolunu göstermek. Hidayete eriştirmek. Hediye etmek. Armağan yollamak. ihsân: İyilik, lütuf, bağışlamak. keyfiyet: Bir şeyin esâsı ve iç yüzü ve yönü. Durum. kudsiyet: Kudsilik, mukaddeslik, azizlik. kübrâ: Büyük, daha büyük, en büyük. kütüb: Kitaplar. maslahat: İş, mesele. menâkıb: Menkıbeler, hayat hikâyeleri. menût: Bağlı, mütevakkıf, merbut, asılı, muallak. mukaddemâ: Önce, evvelce, eskiden, bundan evvel. muvâfık: Uygun, yerinde, denk. pâ: Ayak. revâbıt: Râbıtalar, bağlılıklar. Münasebetler. sekene: Sâkin olanlar, oturanlar. Bir yerde devamlı oturanlar. sûy: Cihet, yön, taraf. tesirât: Tesirler, etkiler. tesyîr: Gönderme, yollama. tevsi‘: Genişletmek. zıllullâh: Cenab-ı Hakk’ın namına yeryüzünde tasarrufta bulunan insan, halife. İlâhî kanunu tatbike çalışan halife ve pâdişahın nâmı. Terim Sözlüğü Tahrîrât: İstanbul’daki merkez dairelerin, vilayetler ve dış temsilciliklerle yaptıkları yazışmalar ve taşradaki birimlerin kendi aralarındaki yazışmalar. Gerçek anlamda yazının küçükten büyüğe yazılmış olması gerekir. Zamanla bu ortadan kalkmış, resmi daireler arası tüm yazışmalara tahrirat denmiştir. İstidâ: Resmi bir makam ve daireye başvurmak, bir şeyi rica ederek istemek. İstidaname de denilmiştir. Kütüb-i şeriyye: İçeriği İslami konuları taşıyan kitaplara verilen isim. Meclis-i tedkîkât-ı şeriyye: Adliye teşkilatında şeriye mahkemelerinden gelen dosyaları istinaf veya temyiz mahkemesi yetkisiyle inceleyen yüksek yargı organı. Müzekkere: Herhangi bir konu hakkında, alttan üste ve genellikle bir idare veya nezaretin şubelerinden bağlı olduğu üst makama hitaben konuyla ilgili izin istemek ya da bir şubeden diğer bir şubeye durumu anlatmak veya muameleyi sormak için düzenlenen yazı. Hilâfet: Hz. Muhammed döneminden sonraki devlet başkanlığı makamı. İmamet ve imamet-i uzmâ tabirleri ile eş anlamlıdır. Müslümanların emiri olan devlet başkanı, risalet görevi hariç, peygamberin yerine geçerek onun dünyevi otoritesini temsil eder, yeryüzünde dinin hükümlerini tatbik eder ve dünya işlerini düzene sokar. Bu itibarla devlet başkanına halife ve makamına da hilâfet denilmiştir. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Fetvâ Kapısı Meşîhat Dairesi Çin Hind kıtasının Benan şehrinin ileri gelenlerinden Mehmed Said Efendi tarafından halife hazretleri (Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid) adına yapılmış olan mekteb ve kütüphane için Allah’ın yeryüzündeki gölgesi hükmünde olan halife tarafından dini içerikli kitaplar hediye edilirse o taraflarda İslam dairesinin genişlemesi konusunda güzel tesir- 319 320 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II leri görüleceğinden bahseden Singapur ileri gelenlerinden bir kişinin yazılı istekte bulunduğuna dair önceden Çin’e gönderilen heyetten ve Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye üyelerinden Mustafa Şükrü Efendi’nin verdiği belge ek olarak padişah hazretlerine gönderildi. Adı geçen bölgenin Müslüman sakinlerinin mukaddes ve büyük hilafet makamına olan dini bağlılıklarının kuvvetlendirilmesi uygun bir davranış olması münasebetiyle durumun padişaha aktarılması sizin adil yardımlarınıza bağlıdır efendim. 10 Receb sene 1321 / 19 Eylül sene 1319 Şeyhulislâm Mehmed Cemâleddin Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye A‘zâsından Mustafa Şükrü Efendi’nin Fetvâhaneye Yazısı (No: 010) (Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye A‘zâsından Mustafa Şükrü Efendi’nin Fetvâhaneye Yazısı (No: 010)) Hû Huzûr-ı sâmî-i hazret-i Fetvâ-penâhîye Ma‘rûz-ı dâ‘î-i dirîneleridir ki Bâ-irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhî me’mûriyet-i mahsûsa ile mukaddemâ Çin’e azîmet-i dâ‘iyânemde Singapur’da mülâkî olduğum eşrâf-ı İslâmiyyeden bir zâtın bu kere abîdâneme göndermiş olduğu mektûbda kendüsünün İslâmiyete hidmet itmek ümniyye-i hayriyyesiyle Hind-i Çînî kıt‘asında kâ’in Benan şehrine azîmetle eşrâf-ı mahalliyeden Mehmed Said Efendi’nin nezdinde ikâmet itmekde bulunduğu ve mûmâ-ileyh Said Efendi’nin orada nâm-ı nâmî-i cenâb-ı hilâfet-penâhîye bir mekteb ile bir de kütübhâne te’sîs itmiş olduğu ve bu mekteb ve kütübhânenin oralarda tevsî‘ ve intişâr-ı İslâmiyyete fevka’l-âde hüsn-i te’sîri olacağı beyânıyla mezkûr kütübhâneye taraf-ı eşref-i hazret-i hilâfet-penâhîden kütüb-i muktezıyye-i şer‘iyyenin irsâli husûsunda vesâtat-ı celîle-i meşîhat-penâhîlerine mürâca‘at ve isticlâb-ı merhamet ve âtıfet-ı seniyyeye mübâşeret itmeği dâ‘ilerine tevdî‘ itmiş olmağla arz-ı keyfiyete müsâra‘at eyledim ol-bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 2 Receb sene [1]321 Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye a‘zâsından ed-dâ‘î Mustafa Şükrü 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri Metne Ait Sözlük abîdane: âtıfet: azimet: Kul olarak, ibâdet edene yakışır surette. Koruma, sevgi, acıma, şefkat, hüsn-i zan, karşılıksız sevgi. Takvâ ile amel etmek. Allah’ın emirlerini en mükemmel ve eksiksiz yapmağa çalışmak, kesin karar vermek, yola çıkmak, gitmek. bâb: Kapı, kısım, bölüm, mevzu. dâî: Dua eden, duacı. dirîne: Eski, kadim. intişâr: Dağılmak. Yayılmak. Üremek. isticlâb: Çekme, celbetme. marûz: Bir şeyin etkisine uğramak veya uğratmak, arzolunmuş, arzolunan, verilmiş, sunulmuş. muktezi: Lüzumlu olduğu taayyün etmiş, anlaşılmış, gerekli. mübâşeret: Bir işe girişmek, karşılaşmak, başlamak ve devam etmek, temas etmek, dokunmak. mülâki: Buluşan, yüz yüze gelen, görüşen, kavuşan. müsâraat: Teşebbüs, girişme, sür’at ve acele etme. nezd: Yan, yakın, göre, nazarında, fikrince penâh: Sığınma, sığınacak yer, dayandığı nokta. seniyye: Çok mühim ve kıymetli, âli olan, yüce olan. tevdi: Emanet vermek, bırakmak. tevsî: Genişletme, bollaştırma. ümniye: Bir şey için ümitlenmek. vesâtat: Vâsıta olma, araya girme, aracılık yapma. Terim Sözlüğü İrâde-i seniyye: Padişahın sözlü ve yazılı emri ve bu emrin mabeyn-i hümayun baş katibi tarafından sadrazama bildirildiği belge. 1832 yılına kadar herhangi bir konu özet halinde yazılıp padişaha sunulur ve buna arz tezkeresi veya telhis, bunun yazana telhisçi denirdi. Padişah telhisi okuyarak mesele hakkındaki fikrini aynı belgenin üzerine kısaca yazardı. Bu yazıya hatt-ı hümayun denirdi. 1832 den sonra irade-i seniyye usulüne geçildi. Fermân: Padişahın herhangi bir konuya olan resmi emrinin yazılı hali. Biti, hüküm, misal, yarlığ ve menşur da denir. Fermanlar ait olduğu meseleye göre divan-ı hümayun kalemlerinden birinde yazılır, özeti divan sicillerine kaydedildikten sonra nişancı tarafından tuğralanıp gönderilir veya elden sahibine verilirdi. Âtıfet-i seniyye: Sultanın koruması, şefkati ve himayesi altında olmak. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Yüce Fetva Makamının Huzuruna Kadim duacınızın arzıdır ki Halife hazretlerinin buyruğu ile ve özel bir memuriyetle önceden Çin’e gittiğimde Singapur’da tanıştığım, İslamın önde gelenlerinden bir zâtın bu defa bana göndermiş olduğu mektupta kendisinin İslâmiyete hizmet etmek emeliyle Çin’in Hind kıtasında olan Benan şehrine giderek bölgenin ileri gelenlerinden Mehmed Said Efendi’nin yanında ikamet itmekte olduğu ve adı geçen Said Efendi’nin orada halife hazretleri adına bir mektep ile bir de kütüphane yaptırmış olduğu ve bu mektep ile kütüphanenin oralarda İslamiyet’in yayılıp genişlemesine çok güzel tesirleri olacağı beyanıyla adı geçen kütüphaneye halife hazretleri tarafından, gerekli dinî içerikli kitapların gönderilmesi konusunda şeyhülislamlık makamının aracılığına müracaat ve halifenin merhamet ve ihsanını davet etme görevini bana vermiş olmakla durumu arz etmeye teşebbüs ettim, bu konuda emir ve buyruk şeyhülislam hazretlerinindir. 2 Receb sene [1]321 Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye üyelerinden duacınız Mustafa Şükrü 321 322 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II 1 a) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünkü dile aktarınız. “Mûmâ-ileyhin tahsîsât-ı ilmiye meyânında almış olduğu ma‘aşâtın mekâdîr ve târihlerini mübeyyin tanzîm olunan pusula merbûtan takdîm kılınmış olmağla ol-bâbda emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.” b) Metinden alınmış, aşağıdaki pasajı bugünkü dile aktarınız. “Said Efendi’nin orada nâm-ı nâmî-i cenâb-ı hilâfet-penâhîye bir mekteb ile bir de kütübhâne te’sîs itmiş olduğu ve bu mekteb ve kütübhânenin oralarda tevsî‘ ve intişâr-ı İslâmiyyete fevka’l-âde hüsn-i te’sîri olacağı beyânıyla…” c) Talik yazı türünün Osmanlı bürokrasisinde hangi alanlarda kullanıldığını kısaca belirtiniz. d) Bâb-ı fetvâ, meşihat ve kütüb-i şeriyye terimlerini birer cümle ile açıklayınız. e) Tevsi‘, ümniye, intişar, azimet, keyfiyet, kütüb, leff, tevdi‘, merbut, istifsar kelimelerinin anlamlarını yazınız. METİNLER 2 Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 011) 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri (Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 011)) Hû Bâb-ı Fetvâ Dâ’ire-i Meşîhat Hıtta-i Çin’deki ehl-i İslâma ferâ’iz-i dîniyye ve ulûm-ı şer‘îyi ta‘lîm itmek üzre ulemâdan birkaç zâtın bi’l-intihâb arz-ı şeref-mend-i telakkîsi olduğum irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhî iktizâ-yı âlîsinden olmasına mebnî sıfat-ı matlûbeyi hâ’iz zevât taharrî ve tedkîk olunarak Fatih Câmi‘-i şerîfi mücîz ders-i âmlarından ve huzûr-ı hümâyûn ders-i şerîfi muhâtablarından Şehrî Ahmed Ramiz Efendi ile mekâtib-i ibtidâ’iyye müfettişlerinden Çerkes Hafız Ali Rıza ve câmi‘-i mezkûr ders-i âmlarından Karaağaçlı Hafız Tayyib efendilerin liyâkat-i ilmiye ve evsâf-ı matlûbe ile muttasıf ve a‘yân-ı muktedireden oldukları anlaşıldığı gibi Çin’deki Müslümanların Kur’ân-ı azîmü’ş-şânı fenn-i tecvîd üzre kırâ’et ve tilâvetde melekeleri olmadığı ashâb-ı vukûfun ifâdelerinden müstebân olmasına binâ’en ilm-i kırâ’et ve üslûb-ı edâ-yı ta‘lîme muktedir bir zâtın da mûmâ-ileyhime terfîkı müstelzim-i muhassenât olacağından kurrâdan ve hüsn-i savt ve edâya mâlik huffâzdan Burusalı Hâfız Hasan Efendi’nin dahi mûmâ-ileyhim ile birlikde olarak ta‘yîn ve i‘zâmları ve sâye-i kudret-vâye-i cenâb-ı cihân-bânîde mûmâ-ileyhimin oraca te’mîn-i ma‘îşet ve vikâye-i şeref ve haysiyetleri zımnında her birine şehrî üçer bin guruş ma‘âş tahsîsiyle azîmetleri içün de atiyye-i seniyye tertîbinden müstevfâ harc-ı râh i‘tâsı münâsib gibi vârid-i hâtır-ı kâsır olmuş ve zikr olunan ma‘âşlar oraca mu‘teber banka ma‘rifetiyle muntazaman te’diye itdirilerek bilâd-ı ba‘ide-i ecnebiyyede mûmâ-ileyhimin zarûret ve ihtiyâcdan vikâye ve vak‘ ve haysiyetlerinin muhâfazası vesâ’ilinin Bâb-ı âlîce istikmâli muvâfık-ı şân-ı mekârim-nişân-ı âlî bulunmuş olmağla keyfiyetin südde-i seniyye-i cenâb-ı tâcidâriye arzı mütemennâdır efendim. Fî 2 Muharrem sene 1325 ve fi 2 Şubat sene 1322 Şeyhulislâm Mehmed Cemâleddin Metne Ait Sözlük ayân: Gözler, bir yerin ileri gelenleri, meclis âzaları, muayyen ve müşahhas olan şeyler. baîd: Uzak, ırak, umulmadık. cihan-bânî: Cihanın kurucusu, dünyanın koruyucusu olan. hâiz: Bir şeye sahip olma, sahip, mâlik, yer tutan. harc-ı râh: Yol harcı, yol parası. huffâz: Hâfızlar. hüsn: Güzellik, iyilik, eksiksizlik. iktizâ: Lâzım gelme, gerekme, lâzım, ihtiyaç, gerek, işe yarama. intihâb: Seçmek, ayırıp beğenmek, ihtiyar ve âmâde eylemek, bir şey yerinden çıkmak. istikmâl: Bir şeyin olgunluğa, kemale erdirilmesi, ikmal etmek, eksiksiz ve tam oluş, tam ve kâmil olmak. itâ: Vermek, bahşetmek, ihsan etmek. izâm: Göndermek, yollamak. kâsır: Kısa, eksik, kusur işleyen, kusurlu. kırâet: Okumak. kudret-vâye: Güç veren. liyâkat: İktidar, ehliyet, hüner, lâyık olmak, fazilet, kıymetlilik. maîşet: Yaşayış, yaşama, ömür, yaşamaya lüzumlu bulunan maddeler. mâlik: Sâhib, malı elinde bulunduran, bir şeyin mülkiyetini elinde tutan. 323 324 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II matlûb: mebnî: mekârim: meleke: İstek, istenilen şey, alacak, ödünç verilmiş. Yapılmış, kurulmuş, bir şeye dayanan, ... den dolayı, ... e binâen. Keremler, iyilikler, güzel ahlâk sahibi olmak. Tekrar tekrar yapılan bir iş veya tecrübeden sonra hasıl olan bilgi ve mehâret. muhassenât: Üstünlük sebepleri, güzel, hayırlı ve faydalı işler. muktedir: Güçlü, kuvvetli, becerikli, iktidarlı. muttasıf: İyi veya kötü bir sıfatla tarif edilen, vasıflanmış, vasfı mevcut olan. muvâfık: Uygun, yerinde, denk. müstebân: Âşikâr, beyanı açık olarak anlaşılan, açıklanmış. müstelzim: Lüzumlu, gerektiren, mucib ve sebep. müstevfâ: Yeter, yetişir, kâfi derecede, yeteri kadar, tam, mükemmel. mütemennâ: İstenilen, temenni olunan. savt: Ses, bağırmak. südde: Kapı, eşik. şehrî: Aylık, aydan aya. şeref-mend: Şerefli. tâcidâr: Taçlı, taç giyen padişah, hükümdar. taharrî: Aramak, araştırmak, incelemek, araştırılmak. tediye: Eda etmek, ödenmiş para, verilmiş borç. tedkîk: Hakikatı anlamak ve meydana çıkarmak için inceden inceye araştırma. telakkî: Karşılamak, almak, kabul etmek, şahsi anlayış ve görüş. terfîk: Birinin yanına katma, arkadaş etme. tilâvet: Okumak, takip etmek, arkasına düşmek. vak‘: Ağırbaşlılık, ağırlık, yüksek yer. vârid: Ulaşan, yetişen, gelen, erişen, akla gelen. vesâil: Vesileler, sebepler. vikâye: Koruma, koruyuculuk, sahip olma, arka çıkma, kayırma. vukûf: Bir şeyi bilme, öğrenmiş olma, bir hâlde kalma, durma, duruş. zevât: Zatlar, şahıslar, kimseler. zımn: İç taraf, maksat, gaye, açıktan söylenmeyip dolayısıyle anlatılan. Terim Sözlüğü Bâb-ı âlî: Sadrazamların divan-ı hümayundan bağımsız bir yönetim merkezine kavuşmaları üzerine 18. yüzyıl sonlarından itibaren sadrazamlık dairesine veya paşa kapısına verilen ad. 19. Yüzyıldan itibaren hükümet idaresinin merkezi ve hükümetin resmi adı olarak kullanılmıştır. Nişân-ı âlî: Padişah fermanı veya tuğrasının diğer adı. Nişan-ı hümayun, nişan-ı şerif diye de bilinir. Atiyye-i seniyye: Padişahın hediye, bahşiş ve himayesi. Kurrâ: Çok Kur’an okuyan anlamında olup hafızlardan kıraat ilmini tamamlamış olanlar. Fenn-i tecvîd: Kur’an-ı Kerim’i usulüne uygun okumak için yapılan faaliyete verilen isim. Ders-i âm: Medresi bitirdikten sonra özel bir sınav sonunda medrese talebelerine ders okutma yetkisi kazanan müderrislerin unvanı. Camilerde umuma hitap ettikleri için de ders-i âm denilmiştir. Mekâtib-i ibtidâiyye: Çocuklara temel eğitimin verildiği okullar. Bu okulların hocalarına muallim, yardımcılarına da kalfa denilmiştir. 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 325 Huzûr-ı hümayûn dersi: Ramazan’ın birinci gününden itibaren başlayan ve sekiz derste son bulan padişah huzurunda mukarrir denilen kişi tarafından verilen dersler. Mukarrirler, devrin en tanınmış alimleri arasından seçilirdi. Dersin konusunu Kur’an’ın tefsiri oluştururdu ve dersin dinleyicilerine muhatap denirdi. Ferâiz-i dîniyye: Dinin yerine getirilmesi zorunlu meseleleri. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Fetva Kapısı Şeyhülislamlık Dairesi Çin kıtasındaki Müslümanlara dinin emirlerini ve şerî ilimleri öğretmek amacıyla alimlerden bir kaçının seçilmesinin, anlayışıyla şereflendiğim halife hazretlerinin buyruğunun gereği olduğundan istenilen özellikleri taşıyan kişilerin araştırılmasıyla Fatih Camii vaiz ve hocalarından ve padişahın huzurunda yapılan derslerin muhataplarından Şehrî Ahmed Ramiz Efendi ile ilk mektep müfettişlerinden Çerkes Hafız Ali Rıza ve yine Fatih Camii vaizlerinden Karaağaçlı Hafız Tayyib efendilerin ilmi ehliyet ve talep edilen özelliklere sahip önemli kişiler oldukları anlaşılmıştır. Yine Çin’deki Müslümanların Kur’ân-ı azîmü’ş-şânı tecvîd ilmine uygun okuma maharetleri olmadığının işi bilenlerin ifadelerinden anlaşılması üzerine Kur’ân-ı Kerim’i okuma ilmi, üslup ve tavır konularında ehil olan bir kişinin de adı geçenlerle beraber gönderilmesi lüzumlu olacağından Kur’ân’ı kaidelerine göre okuyan ve güzel ses ve edaya sahip hafızlardan Bursalı Hafız Hasan Efendi’nin seçilen alimlerle beraber tayin edilerek gönderilmeleri, cihanın kurucusu yüce padişahımızın sayesinde bu şahısların oradaki günlük ihtiyaçlarının karşılanması, şeref ve itibarlarının korunması için her birine aylık üçer bin kuruş maaş tahsisi ve gidebilmeleri için de sultanımızın hediye kaleminden yol harçlığı verilmesinin kusurlu aklıma göre uygun olacağını düşündüm. Ve bahsedilen maaşların Çin’de muteber bir banka aracılığıyla düzenli olarak ödenmesi uzak ve yabancı memlekette bulunan görevlilerin zaruret ve ihtiyaçlarının giderilmesi, itibarlarının muhafazasına vesile olacak eksiklerin Bâb-ı âlî tarafından giderilmesi kerem sahibi padişahımızın şanından olduğu için durumun padişahımızın yüce kapısına sunulması talep olunur efendim. 2 Muharrem sene 1325 ve fi 2 Şubat sene 1322 Şeyhülislâm Mehmed Cemâleddin Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 012) 326 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II (Şeyhülislam Mehmed Cemaleddin Efendi’nin Yazısı (No: 012)) Hû Bâb-ı Fetvâ Dâ’ire-i Meşîhat Hind-i Çînî kıt‘asının Benan şehrinde eşrâf-ı mahalliyeden Mehemmed Said Efendi’nin nâm-ı hümâyûn-ı hazret-i hilâfet-penahîye olarak te’sîs itdiği mekteb ve kütüphâneye cânib-i kudsiyyet-menâkıb-ı cenâb-ı zıllu’l-lâhîden ihdâ ve Çin’e gönderilmek üzere dâ’ire-i meşîhate irsâl buyurulup altı mâh mukaddem Dersa‘adet Emti‘a-i Dahiliye Gümrüğü Anbarı’na teslîm idilmiş olan on sekiz sanduk kitabın müddet-i medîde anbarda kalması nefâsetine halel-dâr yanını mü’eddâ olacağından bahisle tesrî‘-i îfâ-yı muktezâsı hakkında Rusûmât Emânet-i celîlesinden bu kere vârid olan tezkire leffen tesyîr-i savb-ı dâverîleri kılınmağla atebe-i ulyâya arzı mütemennâdır efendim. Fî 6 Safer sene 1322 ve fî 9 Nisan sene 1320 Şeyhulislâm Mehmed Cemaleddin Metne Ait Sözlük cânib: dâver: emtia: halel-dâr: îfâ: ihdâ: irsâl: mâh: medîd: menâkıb: mukaddem: müeddâ: mütemennâ: nefâset: savb: tesrî: Yan, yön, taraf. Âdil, insaflı ve doğru olan hükümdar, vezir veya hâkim. Ticaret malları. Bozma, bozulma, bozulmuş. Ödemek, yerine getirmek. Hidayete eriştirmek, doğru yola götürmek, hediye etmek. Göndermek, gönderilmek, yollamak. Senenin onikide biri. Ay. Kamer. Devamlı, çok uzun süren, uzatılmış, çekilmiş. Menkıbeler, hayat hikâyeleri. Zaman ve mekân cihetiyle daha evvel olan, değerli, üstün, takdim edilen. Mânâ, anlam, mefhum, kavram, eda olunmuş. İstenilen, temenni olunan. Beğenilir olmak, kıymetlilik, değerlilik, çok güzellik, pek iyilik. Taraf, cihet, yön, dökülmek, nüzul etmek, doğruluk, dürüstlük. Hızlandırma, sür’atlendirme, acele ettirme. Terim Sözlüğü Dersaadet Emtia-i Dahiliye Gümrüğü: Taşınabilir ticari mal ve benzer eşyanın İstanbul’da işlemlerinin yürütüldüğü ve depolandığı kurum. Atebe-i ulyâ: Kapı eşiği demek olan atebe kelimesi Osmanlılarda saltanat makamı anlamında kullanılmış. Ulyâ sıfatıyla beraber kullanıldığında ise yüce saltanat makamı ve sultan kastedilmiştir. Tezkire: Aynı şehir, kaza ve beldede bulunan resmi daireler veya şahıslar arasındaki haberleşmeyi temin eden belge. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Fetva Kapısı Şeyhülislamlık Dairesi Çin’in Hind kıtasının Benan şehrinde bölgenin ileri gelenlerinden Mehmed Said Efendi’nin halife hazretleri namına yaptırdığı mektep ve kütüphaneye, Allah’ın gölgesi hükmündeki halife tarafından hediye ve Çin’e gönderilmek üzere şeyhülislamlık makamına iletilip altı ay önce Dersaadet Emtia-i Dahiliye Gümrüğü Anbarı’na teslîm edilmiş olan 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 327 on sekiz sandık kitabın uzun süre anbarda kalması kitaplara zarar vereceğinden bahisle lüzumlu işlemlerin hızlandırılması hakkında Rusûmât Emânet’inden bu defa gelen tezkire ek olarak tarafınıza gönderilmiş olmakla yüce makama arzı temenni olunur efendim. 6 Safer sene 1322 / 9 Nisan sene 1320 Şeyhulislâm Mehmed Cemaleddin Encümen-i İntihâb-ı Me‘mûrîn-i İlmiye Reisi Namına Yazılan Belge (No: 13) (Encümen-i İntihâb-ı Me‘mûrîn-i İlmiye Reisi Namına Yazılan Belge (No: 013)) Encümen-i İntihâb-ı Me’mûrîn-i İlmiyeye Fî 19 Şa‘bân sene 1339 300 Hiç bir sebeb-i kânûnîye müstenid olmayarak (Devlet-i ebed-müddet-i Osmâniye’nin bekâ-yı mevcûdiyyeti içün ta‘kîbi îcâb iden meslek-i siyâsîye muhâlif harekâtda ta‘annüd ve ısrâr itdiğinden) ta‘bîriyle azl olunduğundan bahisle tercüme-i hâlinde muharrer ibâre-i mezkûrenin tayy ve tashîhi istid‘âsını hâvî i‘âşe kalemi ketebesinden Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından bi’t-takdîm havâle buyurulan işbu istid‘ânâme kırâ’et olundu. Mûmâ-ileyhin tercüme-i hâl hulâsa-i müseccelesinde bu sûretle muharrer olan ibâre-i mezkûrenin sicil nizâmnâmesinin otuzuncu maddesi mûcibince tayyi münâsib gibi mutâla‘a kılınmış olmağla karîn-i tasvîb-i sâmî-i cenâb-ı fetvâ-penâhîleri buyurulduğu takdîrde îfâ-yı muktezâsı zımnında sicil müdiriyetine havâle buyurulması tezekkür kılındı. Ol-bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. 26 Şa‘bân sene 1339 ve fî 3 Mayıs sene 1337 Encümen-i İntihâb-ı Me’mûrîn-i İlmiye reisi nâmına Emînü’l-fetvâ Sicil Müdiriyeti’ne 9 N (Ramazan) minhü (1337) Kaleme fî 19 Mayıs sene 1337 328 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Metne Ait Sözlük azl: Bir şeyi yerinden veya güruhundan veya işinden ayırmak. Birisini işinden veya makamından ayırmak. bekâ: Devamlılık. Evvelki hâl üzere kalma. Dâim ve sâbit olma. ebed: Ebedîlik. Zevalsizlik. Sonu olmamak. hâvî: Kapsamak, içermek. iâşe: Geçindirmek. Beslemek. Yaşatmak. Diriltmek. ibâre: Bir fikri anlatan bir veya birkaç cümlelik yazı. Parağraf. karîn: Yakın, hısım, akraba, bir şeyi elde eden, nâil olan. mezkûr: Zikredilen, bahsedilen, adı geçen. mûcib: İcap eden, lazım gelen. Bir şeyin peyda olmasına vesile ve sebep olan. Gereken, gerektiren, lazım gelen. muharrer: Yazılan. müseccel: Kaydedilmiş, sicilli. Mahkeme defterine geçirilmiş. müstenid: Bir şeye dayanan, bir şeyin üzerine koyulmuş. İstinad eden mütâlaa: Bir şeyi etraflıca düşünmek, okumak, tetkik etmek. sâmî: Yüksek, yüce, refi‘ taannüd: İnat etme, ayak direme. tabîr: İfade, anlatma, söz, manası olan söz, deyim. tashîh: Daha iyi ve daha doğru hale getirmek, düzeltmek. tasvîb: Münasib görmek. Uygun ve doğru bulmak. tayy: Kaldırmak, çıkarmak, geçmek. tezekkür: Unuttuktan sonra hatıra getirmek, zikretmek. Bir şeyi ders gibi tekrar ile ezbere almak. Birkaç kişi toplanıp iş üzerine görüşmek. Terim Sözlüğü Encümen-i İntihâb-ı Memûrîn-i İlmiye: İlmiye sınıfı arasına alınacak memurların seçimini yürüten kurul. Şeyhülislamlık makamı bünyesinde faaliyet yapan kurullardandır. Sicil Müdüriyeti: Şeyhülislamlık dairesi içinde memurların özlük kayıtlarının tutulduğu yer. Nizamnâme: Tüzük, yasaların uygulanışını açıklamak için ya da yasa gücünde olmak üzere Tanzimat döneminde yayınlanan heyet-i vükela kararları. Bunlar Şura-yı devlet tarafından incelenir, padişahın onayından sonra geçerli olurdu. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Encümen-i İntihâb-ı Me’mûrîn-i İlmiyeye (İlmiye sınıfı memurlarının seçildiği kurul) 19 Şaban sene 1339 300 Hiç bir kanuni sebebe dayanmaksızın (Kıyamete kadar yaşayacak Osmanlı Devleti’nin mevcudiyetinin devamı için gerekli işlerin yapılmasına muhalif hareketlerde inat ve ısrar ettiğinden) ifadeleriyle azl olunduğunu söyleyerek biyografisinde yazılı, adı geçen ifadenin kaldırılıp düzeltilmesini istediği dilekçesi iâşe kalemi katiplerinden Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından takdim olunarak havale edilen bu dilekçe okundu. Adı geçenin kayıtlı biyografi özetinde bu şekilde yazılı olan yukarıdaki ifadenin sicil nizamnamesinin otuzuncu maddesi gereğince kaldırılması uygun görülmüş olmakla fetva makamınca da münasip görüldüğü takdirde gereğinin yapılması konusunda sicil müdüriyetine havale buyurulması düşünüldü. Bu konuda emir ve buyruk, emir verme yetkisi olanındır. 26 Şa‘ban sene 1339 ve 3 Mayıs sene 1337 Encümen-i İntihâb-ı Me’mûrîn-i İlmiye reisi nâmına Emînü’l-fetvâ Sicil Müdiriyeti’ne 9 N (Ramazan) minhü (1337) Kaleme havalesi 19 Mayıs sene 1337 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 329 Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdâresi’nden Meşihat Makamına Yazılan Belge (No: 16) (Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdâresi’nden Meşihat Makamına Yazılan Belge (No: 16)) Hû Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl İdâresi Aded 278 Huzûr-ı Âlî-i Cenâb-ı Meşîhat-penâhîye Mahkeme-i Teftîş-i Evkâf-ı Hümâyûn sınıf-ı evvel ketebesinden fazîletlü Mehmed Cemâleddin Efendi’nin gurre-i Zi’l-ka‘de sene [1]293 târihinde nâ’il olduğu bâ-ibtidâ hâric-i Burusa müderrisliği ru’ûs-ı hümâyûnunun terfî‘âtıyla ahîren uhdesine ihsân buyurulan Adana mevleviyeti târihi zabtının ve bundan dolayı me’hûzâtı mikdârının mektûbî-i âlî-i cenâb-ı meşîhat-penâhîleri kaleminden istifsâr buyurulması bâbında emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 26 Şa‘bân sene 1327 ve fî 29 Ağustos sene 1325 [Mühür] Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl Şu‘besi Mektûbî Kalemi’ne Mûmâ-ileyh fazîletlü Mehmed Cemâleddin Efendi’ye gurre-i Zi’l-ka‘de sene 1293 târihinde Burusa müderrisliği ve gurre-i Cumâdiye’l-ûlâ sene 1325, 30 Mayıs sene [1]323 târihinde şehrî altı yüz sekiz guruş ma‘âşlı bilâd-ı dûriyeden Adana mevleviyeti tevcîh buyurulduğu kayden müstebân olmağla ol-bâbda emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. 330 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Fî 26 Şa‘bân sene 1327 [Mühür] Mektûbî-i Meşîhat-i Ulyâ Sicil Şu‘besi’ne fî 27 Şa‘bân sene 1327 608 608 İnfisâli gurre-i Cumâdiye’l-ûlâ sene [1]326 18 Mayıs sene [1]1324 Hulâsa 2605 Metne Ait Sözlük ahîren: bilâd: dûr: infisâl: istifsâr: ketebe: mehûzât: müstebân: nâil: tevcîh: uhde: ulyâ: En son, en son olarak. Beldeler. Diyarlar. Memleketler. Şehirler. Uzak. Olduğu yerden ayrılma. Yeni bir fasıla geçme. İfade isteme. Sorma. Sorup anlama. Kâtibler. Yazıcılar. Alınan şey. Alınanlar Vâzıh, âşikâr, beyanı açık olarak anlaşılan, açıklanmış. Muradına eren, nâil olan, ele geçiren. Erişmiş. Döndürmek, yöneltmek. Bir işi üzerine alma. Söz verme. Pek büyük, pek yüce, daha yüksek. Çok yüksek olan. Terim Sözlüğü Mevleviyet: Osmanlı ilmiye teşkilatında yüksek dereceli ve vilayet kadılıkları için kullanılan terim. Gurre: Hicri takvimde ayın ilk günü. Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl Şubesi: Şeyhülislamlık makamı ve buna bağlı birimlerde çalışan memurların sicil kayıtlarının tutulduğu birim. Ruus-ı Hümâyun: Ruus; vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, mevali, timar ve zeamet sahipleri haricinde Osmanlı Devleti’nde mevcut bütün devlet hizmetleri ile vakıflar ve hazineden maaş alan her türlü devlet memurunun atama işlerini gösteren resmi belge. Bunlar ruus defteri denilen defterlere kaydedilir, divan-ı hümayunun ruus kaleminde tutulur ve ruus-ı hümayun adı verilirdi. Mahkeme-i Teftîş-i Evkâf-ı Hümâyûn: Vakıflar mahkemesi. 1856 yılında Evkaf Nezareti bünyesinde kuruldu. Görevi, vakıfların leh ve aleyhindeki davalara bakmak, mütevelli hesaplarını denetlemek, devlete ait vakıfların kira sözleşmelerini yenilemek, vakfiyeleri tanzim etmek, imamlık, hatiplik ve vaizlik gibi görevlere atanacakların imtihanlarını yapıp atamalarını tasdik etmekti. 1908’den sonra mahkeme-i teftiş-i evkaf adını aldı. Sınıf-ı evvel ketebesi: İstanbul’da ilmiye sınıfına mensup olanlar üç kısım olup bunlardan birincisi ilim mertebelerine sahip resmi alimler, ikincisi şerî hizmet yapan hakim ve katipler, üçünsüsü ise medreselerde bulunan hoca ve talebelerdi. Birinci guruba dahil olanların katipliklerini yapanlara sınıf-ı evvel ketebesi denilmekteydi. Metnin Bugünkü Dile Çevirisi Fetva Kapısı Sicil Kayıtları İdâresi Aded 278 Yüce Şeyhülislamlık Makamı’na Sultan Vakıfları Teftiş Mahkemesi birinci sınıf katiplerinden fazilet sahibi Mehmed Cemaleddin Efendi’nin [1]293 senesi Zilkade ayının ilk gününde ibtida-yı haric payesiyle sahip olduğu Bursa müderrisliği ve sonradan kendisine bağışlanan Adana müderrisliği 331 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri görevinin kayıt tarihinin ve bu görevden dolayı alacaklarının ne kadar olduğunun yüce şeyhülislamlık makamı mektupçu kaleminden sorulması konusunda emir ve buyruk şeyhülislam hazretlerinindir. 26 Şa‘bân sene 1327 ve 29 Ağustos sene 1325 [Mühür] Fetva Kapısı Sicil Kayıtları Şubesi Mektupçu Kalemi’ne İsmi zikredilen fazilet sahibi Mehmed Cemaleddin Efendi’ye 1293 senesi Zilkade’sinin birinci gününde Bursa müderrisliği ve gurre-i Cumâdiye’l-ûlâ sene 1325 senesi Cemaziye’levvel ayının ilk gününde (30 Mayıs sene [1]323) aylık altı yüz sekiz kuruş maaşla uzak vilayetlerden Adana müderrisliği görevinin verildiği kayıtlardan anlaşılmış olmakla bu konuda emir ve buyruk şeyhülislam hazretlerinindir. 26 Şaban sene 1327 [Mühür] Yüce Şeyhülislamlık Makamı Mektupçusu Sicil Şubesi’ne 27 Şaban sene 1327 608 608 Ayrılması 1 Cemaziye’l-evvel sene [1]326 18 Mayıs sene [1]1324 Özet 2605 a) Aşağıda verilen metni günümüz Türkçesine çeviriniz. “30 Mayıs sene [1]323 târihinde şehrî altı yüz sekiz guruş ma‘âşlı bilâd-ı dûriyeden Adana mevleviyeti tevcîh buyurulduğu kayden müstebân olmağla ol-bâbda emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.” b) Metinlerde geçen kurum isimlerinden beş tanesini yazınız. c) Aşağıda verilen paragraftan ne anladığınızı kısaca yazınız. “Hiç bir sebeb-i kânûnîye müstenid olmayarak (Devlet-i ebed-müddet-i Osmâniye’nin bekâ-yı mevcûdiyyeti içün ta‘kîbi îcâb iden meslek-i siyâsîye muhâlif harekâtda ta‘annüd ve ısrâr itdiğinden) ta‘bîriyle azl olunduğundan bahisle tercüme-i hâlinde muharrer ibâre-i mezkûrenin tayy ve tashîhi istid‘âsını hâvî i‘âşe kalemi ketebesinden Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından bi’t-takdîm havâle buyurulan işbu istid‘ânâme kırâ’et olundu.” d) İnfisal, müsteban, bilad, müseccel, ibare kelimelerinin anlamlarını yazınız. e) Mevleviyet, tezkire, gurre, kurra ve ferman terimlerini birer cümle ile açıklayınız. 2 332 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Özet 1 2 3 Ta‘lik yazıyı okuyabilmek Osmanlı paleografyasında önemli bir yeri olan ta‘lik, İran kaynaklı bir yazı olup İranlı ilim adamlarına göre tevkî, rika ve nesih yazılarının kaynaştırılmasıyla meydana getirilmiştir. XI. Yüzyılda ortaya çıkan bu yazıya, harflerinin asılı gibi görünüşü dolayısıyla “ta‘lik” adı verildiği söylenir. Ta‘lik yazı İran’da yazışmalar, kitaplar ve divan kayıtlarında kullanılmış; XIII. Yüzyılda çok bilinen şeklini almıştır. Ta‘lik yazıyla kaleme alınan arşiv belgelerini okuyabilmek Bu üniteye alınan belge örneklerinde de görüleceği üzere şeyhülislamlık makamı ve bağlı kurumlarında, ilmiye sınıfı arasında ta‘lik yazı türü kullanılmıştır. Üniteyi tamamladıktan sonra ta‘lik yazıyı tanıma ve okuma becerisini artıracaksınız. İlmiye sınıfının özlük işlerinin nasıl yürütüldüğünü, açıklayabilmek Şeyhülislam bütün müftü teşkilatının idaresi, mevalî denilen büyük müderris ve kadıların idaresinden sorumlu olmakla birlikte ona asıl nüfuz ve itibarını sağlayan konu ulemanın reisi olması fetva yetkisidir. Bunların verdiği fetvaların çoğu ibadet, iş ve gündelik hayata ilişkin olmakla birlikte siyasi ve idari içerikli olanları daha mühimdir ve sonuçları devletin, milletin geleceğini ilgilendirmiştir. Bâb-ı meşîhat veya Fetvahane adıyla bilinen şeyhülislamlığın merkez teşkilatında çok sayıda görevli ilmiye mensubu idarî, ilmî ve dinî konulara bakarlar ve bunları şeyhülislamın tetkikine hazır hale getirirlerdi. Bunlar içerisinde en önemli görevli fetva eminidir. Eyalet sancak ve kazalardaki müftülükler ise meşihat makamının taşra bölümünü oluşturmuştur. Şeyhülislamın başkentte padişah, yöneticiler ve halkla sıkı irtibatına paralel olarak taşra müftüleri de bulundukları bölge yöneticileri ve halk ile irtibatlı olmuşlardır. 4 Kelime haznenizi ve bilginizi geliştirebilmek Ta‘lik yazı örneklerinde geçen anlamını bilmediğiniz kelimeler veya terimler, metinlerin sonunda verilen sözlük ve terimler sözlüğü kısımlarında yer almaktadır. Bu sözlük eşliğinde belge örneklerini okumanız kelime dağarcığınızın zenginleşmesini sağlayacaktır. Ardından gelen metin sadeleştirilmesi kısmını da incelemeniz, bu kelimelerin metinde hangi anlamda kullanıldığını anlamanıza yardımcı olacaktır. 8. Ünite - Ta‘lik Yazısı ile Metinler 2: Evrak Örnekleri 333 Kendimizi Sınayalım 1. “nâil” kelimesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. döndüren b. karşılaştıran c. aydınlatan d. sefere çıkan e. muradına eren 2. “Beldeler, şehirler” anlamına gelen taşıyan kelime aşağıdakilerden hangisidir? a. semavât b. küttâb c. bilâd d. büyût e. kilâb 3. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde “yazılan” anlamına gelen bir kelime vardır? a. Mücerred - mükellef – müzekker b. Mufassal - mücerreb - müdakkik c. Murahhas - mücella - musaddak d. Muhabbet - müreffeh - muharrer e. Müsebbit - müsellem - muhaddis 4. Aşağıdakilerden hangisi “bâb” kelimesinin anlamı olamaz? a. kapı b. ev c. kısım d. mevzu e. bölüm 5. “Hind-i Çînî kıt‘asında kâ’in Benan şehrine … eşrâf-ı mahalliyeden Mehmed Said Efendi’nin nezdinde ikâmet itmekde bulunduğu” ifadesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. azimetle b. firkatle c. ubudiyetle d. müraseleyle e. ihtiramla 6. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. taannüd: inat etme b. tasvip: münasip görmek c. mâh: ay, kamer d. îfâ: açık, aşikar e. vesâil: vesileler, sebepler 7. Aşağıdaki kelime ve anlamı eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? a. dûr: pişmanlık b. infisal: ayrılma c. tevcih: kapı d. sâmî: kara e. tashîh: yüksek 8. “1323 târihinde şehrî altı yüz sekiz guruş ma‘âşlı bilâd-ı dûriyeden Adana mevleviyeti … buyurulduğu kayden müstebân olmağla” ifadesinde boş bırakılan yeri aşağıdakilerden hangisi en uygun şekilde tamamlar? a. tevcîh b. tefrik c. tafsil d. terkim e. talim 9. Aşağıdaki ifadelerin hangisinde bir kurum ismi yer almaktadır? a. İbâre-i mezkûrenin sicil nizâmnâmesinin otuzuncu maddesi mûcibince b. Atiyye-i seniyye tertîbinden müstevfâ harc-ı râh i‘tâsı münâsib c. Mûmâ-ileyhin fetvâhânede keyfiyet-i istihdâmıyla tavzîf edildiği d. Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından bi’t-takdîm havâle buyurulan e. Sıfat-ı matlûbeyi hâ’iz zevât taharrî ve tedkîk olunarak 10. Aşağıdaki yazı türlerinden hangisi ilmiye teşkilatı tarafından kullanılmıştır? a. Sülüs b. Kufî c. Reyhani d. Siyakat e. Ta‘lik 334 Osmanlı Türkçesi Metinleri-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e 2. c 3. d 4. b 5. a 6. d 7. b 8. a 9. c 10. e Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Nâil” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Bilâd” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Muharrer” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Bâb” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Azîmet” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İfâ” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “İnfisâl” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Tevcîh” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise sözlükten “Fetvâhane” kelimesinin anlamına bakınız. Yanıtınız yanlış ise “Giriş” kelimesinin anlamına bakınız. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 a) “Adı geçenin ilmiye tahsisatından almış olduğu maaşların miktar ve tarihlerini gösteren pusula ekte sunulmuş olmakla bu konuda emir ve ferman şeyhülislam hazretlerinindir.” b) “Said Efendi’nin orada halife hazretleri adına bir mektep ile bir de kütüphane yaptırmış olduğu ve bu mektep ile kütüphanenin oralarda İslamiyet’in yayılıp genişlemesine çok güzel tesirleri olacağı beyanıyla…” c) Şeyhülislamlık makamı ve bağlı kurumlarında, ilmiye sınıfı arasında ta‘lik yazı türü kullanılmıştır. d) Bâb-ı fetvâ: Şeyhülislamların dairesi için kullanılan ve ilmiye sınıfının hemen bütün resmi işlemlerinin görüldüğü yerdir. Meşîhat: Bu terim Bâb-ı fetva gibi şeyhülislam dairesi için kullanılmıştır. Kütüb-i şer‘iyye: İçeriği İslami konuları taşıyan kitaplara verilen isim. e) Tevsi‘:Genişletmek Ümniye:Ummak, ümit etmek İntişar: Dağılmak, yayılmak, üremek Azimet: yola çıkmak, gitmek Keyfiyet: Bir şeyin esâsı ve iç yüzü, yönü, durum Kütüb: Kitaplar Leff: Sarma, dürme, içine toplama, iliştirme, raptetme Tevdi ‘: Emanet vermek, bırakmak Merbut: Bağlı, raptedilmiş, mensup İstifsar: İfade isteme, sorma, sorup anlama Sıra Sizde 2 a) 30 Mayıs sene 1323’de aylık altı yüz sekiz kuruş maaşla uzak vilayetlerden Adana müderrisliği görevinin verildiği kayıtlardan anlaşılmış olmakla bu konuda emir ve buyruk şeyhülislam hazretlerinindir. b) Meşihat, Pusula Odası, Fetvahane, Sicill-i ahval Şubesi, Meclis-i tetkikat-ı şer‘iyye. c) Özlük dosyasında dayanaksız olarak Osmanlı Devleti’nin devamını engellemeye dönük hareketlerde bulunduğu ifadelerinden dolayı görevden alınan Hüseyin Hüsnü Efendi’nin bu durumun düzeltilmesi için verdiği dilekçenin okunduğu. d) İnfisal: Olduğu yerden ayrılma. Yeni bir fasıla geçme. Müsteban: Vâzıh, âşikâr, beyanı açık olarak anlaşılan, açıklanmış. Bilad: Beldeler, diyarlar, memleketler, şehirler. Müseccel: Kaydedilmiş, sicilli. Mahkeme defterine geçirilmiş. İbare: Bir fikri anlatan bir veya birkaç cümlelik yazı. e) Mevleviyet: Osmanlı ilmiye teşkilatında yüksek dereceli ve vilayet kadılıkları için kullanılan terim. Tezkire: Aynı şehir, kaza ve beldede bulunan resmi daireler veya şahıslar arasındaki haberleşmeyi temin eden belge. Gurre: Hicri ayların ilk günü. Kurra: Çok Kur’an okuyan anlamında olup hafızlardan kıraat ilmini tamamlamış olanlar. Ferman: Padişahın herhangi bir konudaki resmi emri ve bunun yazılı hali. Yararlanılan Kaynaklar Abdülmecid Mutaf. (2012). Temel Osmanlı Türkçesi Dersleri. Yitik Hazine Yay., İstanbul. Fehmi Yılmaz. (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. Gökkubbe Yay. İstanbul. Mehmet İpşirli. (1999). “İlmiye Teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi, I, İstanbul. Mübahat Kütükoğlu. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yay., İstanbul. Recep Toparlı-Sadi Çöğenli. (1990). Osmanlıcada Kullanılan Arapça ve Farsça Edat Zarf Deyim ve Terkipler. Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum. Şemseddin Sami. (2011). Kâmûs-ı Türkî. (Haz., Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal). İdeal Yay. İstanbul. Yılmaz Kurt-Muhammed Ceyhan. (2012). Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası. Akçağ Yay., Ankara.
