Manav, Günver 1970-1971 “Malatya Folkloru” (Danışman: Sedat

Manav, Günver 1970-1971 “Malatya Folkloru” (Danışman: Sedat Veyis Örnek), Ankara:
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Etnoloji Kürsüsü.
Ö N S Ö Z
ABC~
D-
EA~
BCBE-
1. Bölüm
MALATYA'NIN TARİHÇESİ
MALATYA'NIN CO&RAFİ DURUMU
MALATYA’NIN TARİHİ ESERLERİ
EKONOMİK BURlMf
X) Bahçecilik
2) Hayvancılık
3) Bakırcılık
YERLEŞİM VE KONUT
2. BölÜa
HAYATIN ÇEŞİTLİ DÖNEMLERİNDEKİ
«BET v© İNANMALAR
1) BOĞUM
2) SÜNNET
3) EVLENME
4) ÖLÜM
YATIRLAR
1) YATIRLARLA İLGİLİ EFSANE VE İNANMALAR
HALK HEKİMLİĞİ
HALK TAKVİMİ, HALK METÖROLOJİSİ ve BELLİ GÜNLER
ÖTEKİ HALK ^BETLERİ ve İNANMALARI
l) BİTİL İNAÇLAR
3. Bölüm
A-
MAHALLİ KIYAFETLER
B~
CDEI1-
MAHALLİ YEMEKLER v© MUTFAK EŞYALARI
MİLLİ OYUNLAR
ÇOCUK OYUNLARI
MÜZİK ALETLERİ
HALK EDEBİYATI
1) Şive özelliği
2 ) İssal
3) Şiir
4) Türkü
5) Mani
6 ) Ataaöaü
7) Bilmece
G>Ho\lyo$rafya
kaynak kVşiler
T İ”
Ö N S Ö Z
Mezuniyet tezim olarak hazırlanan bu araştırma Ankara Ünüversitesi Bil ve
Tarih , Coğrafya Fakültesine sunulmuştur.
Araştırmanın konusu Malatya ilinin folklorudur. Bu konu 1970-1971 öğret im yılı
sonunda hocam Prof«Dr. Sedat Veyis Örnek tarafından verilmiştir*
Çalışma sahamızda bugümsdek folklor hakkında şok az çalışma yapılmıştır. Malatya
folkloru ile ilgili tüm yasılı kaynakları okuârnş bulunuyorum. Bunlardan Ş.Belli»nin
kıyafet , bağlama ve türkü 9 H. Duman’m düğün} M. Erkal*ın atasözleri i T. Koçer*in
koç katımı; A. Şentürk'ün hastalık tedavileri ve karla ilgili yazılarından faydalandım.
Malatya*Iı olmam dolayıeıyle bu bölge folklorunu araştırırken hiç bir zorlukla
karşılaşmadım. Ancak saman yetersizliği nedeni ile her konuda derinliğine bilgi toplayabilmem mümkün olmada.. Bu nedenle eksiklerim ve yanlışlarım olabilir,
Malzeoı© derleme veveri toplama için yerinde gözlem ve mülakat tekniklerini kul~
landım.
Ayrıca kaynak kişilerden ve Akçadağ Öğretmen Okulu son sınıflarına ** Bâtıl
jinaşçlar ve masallar H adı altında verilen kompozisyon Ödevinden yararlandım.
Bütün bunlardan başka bu araştırmada karşılaştırmalı bir çalışma yöntemide yer
almaktadır.
Araştırmamda daha çok ikinci ve üçüncü bölümleri ağırlık vermiş bulunuyorum.Birinoi bölümdeki bilgileri ** İl yıllığı” 4 dan ve " Yeşil Malatya H adlı ( Ankara,1966)
Malatya ve kazaâaiı Kültür yardımlaşma cemiyeti yayınından almış bulunuyorum.
Araştırmayı hazırlarken faydalandığım kaynak kişileri ve literatürü ayrıca ek bir
liste halinde sunuyorum.
Çalışmalarımın düzealenmesihde yardımını esirgemiyen hocam Prof.Br*Sedat V. Örnek'e
teşekkürlerimi sunarım.
Etnoloji
kurjüs.û
Giinver Manav
‘
)
-2 “
İ. BÖLÜM
A- MALATYA*HIM TARİHÇESİ
Malatya isminin Hitfcit *l«rde Moldiya» Asurlu'larda Kelidi,Melit şHomali'lad
da MalitasMelitsa olarak kullanılmış, Araplarda ise Malatiyye şeklinde söylen­
miş daha sonra fürkler tarafından Malatya olarak kullanıl «ıştır »Şehrin bu şekil,
de adlandırılması 3Ş00 ş«H» evvelinden başlar, Malatya adının şimdiki.gözen© b
buoağı belgesinde bulunan Melet deresi ile ilişiği olduğu tarihi kayıtlardan am_
laşılmaktadır*(1)
M.Ö,-40«
Anadolu’ya gelen fursalı kabilesinden doğma;katıksıa bir
Türk b®l#ssl olan Malatya ©ok eskiden M.Ö. 1900-1200 yıllarında Anadolu ve Suriyede yaşamış eski başkentleri Hattuş&ş adını taşiyan ( bugünkü Boğaz köy)
sırs Asur v© Bâbilonyalı*ların rakibi bulunan ilk kırallık devreleri M.Ö. 1650
yıllarına kadar süren ve kralları birinci Kürşil zamanında M.Ö. 1810 yıllarında
Anadolu'yu ellerine geçiren Hitit imparatorluğunun işinde bulunmuştur.Yukarda
belirt&i|imi» gibi asıl adı bu imparatorluk zamandaki&in söyleniş şeklinin değiş­
mesinden doğmuştur»
Bu hakikat h alen şehrin dört Km. kuzey doğusunda bulunan ve yığma topraktan
meydana getirilmiş aslan tep© denilen höyükte 1932-1938 y ı l l a r ı arasında yapı­
lan arkeolojik kasılar sonu çıkarılan tarihi eserlerden anlaşılmaktadır«Bu eserler M.Ö, 13«yüz yıllar* ait bir sarayın kalıntılarıdır * Bu höyükten başka
Mahsradi*Saman köyü,î®aa©ğlu»Hasırcı,Ali§an»ICöse höyükleri ile Maltepe»Toprakteps atlı tarihi kıymetler taşıyan yerler bulunmaktadır,
Hitit imparatorluğundan sonra Kalatyasyı bu imparatorluğun parçalanmasıyla
kurulan devletoillerin en büyük ve en güçlüsü Kargamış krallığı toprakları
içinde görmekteyiz. Şehir sonradan sırası ile iitanniler? Hurçiler,Saeaniler«
Babilliler v© Asurlularm idaresi altında yaşamıştır.
M.Ö. 4* yün yılda buralarını Medfler ve onların yerine geçen Pereler İran
imparatorluğununa katmıştır. Bundan iki yüz yıl sonra leoa savaşı sonunda, Ma­
kedonya imparatoru Büyük İskender,Bütün Anadolu"yu olduğu gibi Malatya ve do­
laylarını hükmü altına almıştır* Baha sonra Malatya topraklarında Sasani?lerin
hüküm sürdüğünü görraekteyiz. Roma imparatorluğundan sonra şehir ve çevresi Saeani Şahenşahı 1. lîüerev tarafından alınıyor ve yakıp yıkılıyor.
7» yüz yılda Müslüman Arap Ordusu komutanı Halit İbni Mesleme Malatya’yı
zabt ve Bizans imparatorluğunu karşı hudut şehri haline getirmiştir.
Şehrin BizanslIlar ile Müslümanlar arasında bu alınıp verilmesi (1071) yı­
lında Vuku bulan Malazgirt meydan savaşına kadar devam eder. Bundan sonra Tüfek
ler tarafından ele geçirilen Malatya, Anadolu Selçuklularına uyruk Banişmindi
Türk imparatorluğunun dallarında birinin merkezi olarak görülmektedir,
Selçuklulardan sonra İlhanlı*lar ve Mısır» Suriye Memluk ijsparatsrluğu em­
rine geçmiştir. Osmanlı imparator**«« Yıldırım Beyazit tarafından alınan şehir
bir kaç sene sonra geri verilmiş 1401 yılında Timur Malatya’ya hakim olmuştur.
Malatya 1516 yılında Osmanlı patişahı Yavuz Sultan Selim tarafından JSŞBIidEI*
Memluklu*lardan alınarak Osmanlı hudutları içine girmiş ve merkezi Maraş olan
(15 Bka. Evliya, Çelebi.| Malatya,(Hazırlayan, Kuşouoğlu M.)İstanbul.1968
-3( Zulkadir Genel valiliği) nln 5 ilinden biri olmuştur.
1839 tanzifatından sonra şehri» ozaman Mamuret- Ül-Aziz adını tanıyan
Elazığ ilinin bir sancağı olarak görmekteyim.
Cumhuriyetin ilânından sonra müstakil il haline getirilen Malatya 1954
yılında ilçelerinden Adıyaman*nın il olması ile halen Akçadağ? ArapkirsÂrguvaa» BarendetBoğanşehirsHekimhan, Pötürge ve Yeşilyurt adında sekiz ilçesi
bulunan bir ildir.
Bu gün eski lalatya ile şehir arasında 10 km.İlk bir mesafe vard«**
Malatya'nın Kuruluş Efsahesi
(j Malatya’nın bu günkü yerine yerleşmesi ile halk arasında ş^le bir
efsane dolaşmaktadır. Bu efsaneyi H.B.H. dergisinde F.Kurt ” Malatya efsanesi”
adı altında şöyle anlatmaktadır.
”Bu günkü Malatya şehrinin 1825 tarihinde kurulmuş olduğunu biliyoruz..
Sski lalatya ise bundan 3Ş-35 asır evvel kurulmuşturki şimdiki Malatya’ya 810 kau mesafededir» Bu günkü Malatyaenar, m k i ismi ” Âsboziwveya ”Asbuzu” i®
miş * Asbuşu Eski Malatyafaın sayfiyesi imiş{h&İk her yas sayfiyeye gelip ki­
şili şehire dönerlermiş.
Fakat sayfiyeye çıkarken tüfe Malatya*lalar ateşlerini toplar hasırladık
larını bir kuyuya doldurup üzerini kapatırlarmış. Sayfiyeden dönünce kuyu açı
lıp herkesin ateşi iade edilirmiş. Bunu yapmadaki amaç «cağın sönmemesi, mahal­
li anlatişla kör kalmamasını temin için .yapılarmış. Yine b&yie bir yaz sayfi­
yeye çıkarken evlerdeki ateşler toplaaıp kuyuya doldurulmuş dönüşlerinde kuyu
açılınsa tüm ateşin söndüğünü görmüşler fcu durumu uğursu»luk sayan Malatya*lı
lar artık burada kalmayı tehlikeli bularak seki Malatya’yı bırakıp bu günkü
Malatyalya göç etmişler ve buraya yerleşmişlerdir. Bu günkü Malatya’nın hsSkt
eski Malatya’dan gelen halkın kurduğu şehirdir*(2)
B. MALATYA’MIN COĞRAFİ DURUMU
Malatya doğu anadolunun yukarı Fırat kısmındadır. Çevresini doğuda Slâğ^l , güneyde Adıyaman, batıda Maraş ve Kuüsşsyds Sivas’la Srzincan kuşat ir*
Ayrıea Malatya’nın güneyinde Antitoroslar? Kernek ve Beydağı, doğusunda Venk
İzoli dağlar i» kuzeyinde Tokma suyu , batisında Akçadağ ( Kurte dağı)sKiirecik dağı bulunmaktadır. Boğuanadolu iklimi hüküm sürer* Yani kışı soğuk ve ya
ğışlı yası sıcak geçer. Yağmur ilk ve son baharda çok yağar. Malatya kazaları
il© birlikte yüaölçümü 13624 kilometr® karedir* Malatya havzası ortalama
75C»10QQ a. yüksekliğinde derin vadilerle oyulmuş ve daha yüksek dağlarla çev­
rilmiş bir platodur. lalatya
eni©® , 38-21 boylamları arasındadır*3
C, MALATYA TARİHİ EŞEKLERİ
Ulucamiİ s Saki Malatya şehir surlarının içinde olup 33X5.0 mZ büyüklü­
ğünde bir alana kaplar. Camii Selçuklu*lar devrinde Selçuk Sultanı l.Alaaddia
Keykubat zamanında Yakup oğlu Manzur tarafından yaptırılmıştır. Hizmete açı­
lış tarihi miladi 1224 dür.Selçuk mimari taramdadır*4
(2) Bkz* Kurt.F.4” Malatya efsanesi ” H.B.H.,sayı 121,s. ^3
(3) (4) Bkz. Hör yönü ile Yeşil Malatya » S.10-26
> >94* •
-4 -
Silahtar Mustafa Paşa Kervan Sarayı s
Eski Malatya’nın Alaoakapı semtindedir. M. 1637 tarikinde 4 . Murat'ın Si­
lahtarı Bosnalı Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır» 1$66 yılında restore
edilmiştir.
Musalla- Namazgahs
Eski Malatya surlarının dışında Malatya -Sivas Karayolunun sağ kenarında
dır# Kitabesinde M. 1243 tarihinde Sac ettin İsakm oğlu Selçuk kumandanı Kemalettin Kaıayar tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Vakıflar idaresi t a a m d a n
restore edilmiştir»
Karahan Camii :
Karahan mahallesinde bulunan caminin giriş kitabesinde 1583 tarihinde
yapıldığı ve Abdullah oğlu» Malatya Miralayı Hüsrev Bek yazılıdır.
Alacakapı Gamiıis
Alaoakapı mevkiinde eski Malatya Belediyesinin karşısındadır. Tuğladan
minaresi sonradan yaptırılmıştır. Bu camideki kitabede 1592 tarihi Seyit 5mer Şah Ali ve Seyit Sbu Ahm*t ismi yazılıdır.
Melik Sunullah Camiis
Halk arasında vaiz hocaları veya vaiz baba adı ile anılır. M.1394 tarihin
de Sultan Melik -Ü1 Zahir Berkkuk zamanında Abdullah Husnii oğlu Çerkez, tara^**,*
findan yaptırılmıştır.
Emir ömer Mescit ve Türbesi*
Eski Malatya'nın Emir Ömer mahallegindedir. Orijinal işlemelerle süslü
tipik Osmanlı mescididir. M. 1563 yılında yaptırılmıştır.
Akminare :
Eski Malatya şehir surlarının dışında silme taştan yapılmış tek kubbe ve
tek minarelidir. Kanuni Sultan Süleyman oğlu 11. Selim zamanında 1073 yılında
Zaira Yusuf oğlu Himmet Bek tarafından yaptırılmıştır.
âhmet Duran Mescit ve Türbesi!
Şehir surlarının dışında Malatya -Sivas şasesinin batısındadır* Giriş
kapısındaki kitabede 1794 tarihi yazılıdır. Diyarbakır valisi Madeni humayun Emini lusuf Ziya Paşanın oğlu Muhammet Sabit Bek yazılıdır.
Toptaş Camii s
Şehir surlarının dışında aynı isimli mahallededir* 1588 tarihinde Miralay
Hüsrev Bek tarafından tamir ettirilen caminin kim tarafından yapıldığı kesin
olarak bilinmemektedir#
£
Şahabiye-İ Kübra Medresesi t
Eski Malatjra Ulu camisinin güney indedir. Bu gün harap olmuş vaziyettedir.
Sultan Keykavüs zamanında mimar Semaaddin Muhammet İbni Osffian ve Takvor oğlu
Sitefon isimli ustalar yapmıştır.
Sitti Zeynep Kümhedi t
Karahan mahallesinde silme taştan yapılmıştın * Kubbesi sekizgen pi­
ramit şeklindedir. 17.yüz yıl sonlarında yapıldığı tahmin edilmektedir.
Sütlü Minare s
Şehir surlarının dışında ve güneyinde bulunan tek minareli ve tek kub­
beli küçük bir Osmanlı camisidir.
Meydan Başındaki Kanlı Kümbet :
Eski mezarlığın içindedir, fipik Selçuk kümbetidir. l?»Jüz yıl sonlarında
yapılmıştır.
1
%
Çingene Hanı :
Karlık ismiyle tanınmış tepelerin altındadır. Alaaddin Keykubat devrinde
yaptırılmış güzel ve tarihi bir Selçuk kervan sarayıdır.
Eski Malatya Şehir Surları :
Roma imparatoru Gonstance zamanında şehir surları yapılmaya başladı*532
tarihinde Bizans imparatoru jüstinianus zamanında tamamlatıldı. Daha sonra
restore edilerek OsmanlIlar zamanındada kullanılmıştır. Bu gün hâlâ ayakta
durmaktadır.
Aslan Tepe s
Orduzudaki £ Seat ) Aslan tepede taştan oyulmuş arslan heykelleri var­
dır. Burada yapılan kazılardan çok zengin tarihi eserler ele geçmiştir.
Teni Camii s
Malatya’nın bu günkü il merkezinde bulunan cami silme taştandır* Sultan
11. Abdulha&idto yardımıyla 1913 yılında yaptırılmıştır. Çift minarelidir.
Söyütlü Camii:
İl merkezindedir. 1860 tarihini taşıyan kitabesinde caminin vilayet Re­
isi Hacı Bektaş Efendinin yardımıyla yapıldığı yazılıdır.
Hatea Bede veya Hötüm Dede Minaresi :
Tipik Selçuk minaresidir,. 17• yüz yılda yaptırılmıştır .(Ş)
D. EKONOMİK BURUMU
Malatyada tarımın $ 60 nı tahıl » % 10 nu meyvaeılık, % 30 «u sanayi
bitkileri teşkil eder. Hayvancılık önemli yer tutmaz. Fakat Bazı dağ köy­
lerinde hayvanoılık yapılmaktadır.
l)Bahçecilik i
Son yedi yıl içinde afyon ekiminin yasaklanması ile meyvaeılık daha da
©itmiştir. Malatya’da 458.ŞGO ağaç kayısı bulunur. Türkiye’de en iyi kayısı­
yı yetiştiren yar MalatyaAır. Halk kendi aralarında kayısıya "mişmiş" demek­
tedir. Malatya’da yetiştirilen kayısı aftlarinı şöyle sıralayabiliriz. Çolöğlut hacıhaliloğlu» hacıkız, hasanbey,kurukabuk-Bavur aşısıtsarılok kayısı­
larıdır. Kayısı beş yaşında meyva vermeye başlar ve bir ağaçtan 30-100 kg.
raeyva alınır.'
'
İn verimli yaşı 12 dir.
Malatyada kayısıdan başka elma» armut»üşümjcev is »
dut »şeftali yet iştir il is*» Malatya *nıa yetiştirdiği meyvaların ömür ve verim­
leri şöyle özetlenebilir.
leyvanın ismi
Ömrü
Kayısı
Elma
Armut
Şeftali
İ T y IÎ
5 yılda
şo
«
6
’•
50
«
20
H
7
3
rt
"
terim Başlağıcı
Bn verimli yaşı
12
20
20
7
Yıllık
verimi
30-100
30-100
30-100
10-100
farım Bakanlığı tarafından 1939 yılında aşılan meyva ıslah istasyonunda
Malatya'nın ihraç maddesi olan kayısı üzerinde durulmaktadır. Kayısı daha
ziyade şekerpare olarak ihraç edilir. Bundan başka kayısı pestili ve kuru ka­
buk yapılır. Karısı çekirdeğinden ( İç ) bade® olarak faydalanılır.
1953 yılında 2000 ton kayısı istihsal edilerek 3 milyon lira? 1964 yılın­
da 8 bin ton kayısı istihsal edilerek 10 milyon lira gelir getirmiştir.
U m a çeşitleri ise; alosuk» amasya» misket» hacıbekir»hacının elması ve
beyaa elmadır.
ârmut §eşitleri| bal armudu»hecasısü armudu»şelem armuduskif armuduisarı
armut» limon armudu ve kumlu armut dur.
Malatya'da elmaçarmut ve şeftali yaş meyva olarak satıldığı gibi güneşte
kurutularak da M kuru kabuk ” satılmaktadır. Malatya’da ayrıca bağcılıkta ya­
pılır. Yetiştirilen îiaea çeşitleri! atnalı»şam» peygamber s taharmebi»beyas
mikerrie kurefişi* Ökiiss gösü » hacı kıran üzümleridir. Yaş meyva olarak vsya
kurutularak satıldığı gibi ayrıca üaiim pestili ve oevi&ll sucuk yapılarak sa­
tılır* Üssümden yapılan pestile halk ** köpük bastığı’* demektedir. Malatya'da
yetiştirilen diğer ürünler j arpa» tütün»pancar»kavun ve karpuzdur. .Şehrin or­
tasından geçen îohma ve Fırat nehirleri ovayı ©ulamaktadır. Araainin $ TO i
sulanmakta, $ 30 unda is© kuru tarım yapılmaktadır* Malatya'da pamuklu dokuma
tutün»şeker»kiremit»lastik ve un fabrikaları vardır.
Z) Hayvancılık s
Malatya'da hayvancılık ileri değildir. Ancak dağlık bölgelerde büyük ve
küçük baş hayvan yetiştirilmektedir. Malatya Sultan suyu harasında safkan arap
atları beslenir. Arapkir» PÖtürge ve Hekimhan kasalarında nakliyatı temin için
katır ve eşek yetiştirilir. Darende ilçesinde bük f Sulu arasi) denilen yerler
de sığır beslenmektedir* Ayrıca Akkaraman ve karakıl keçiler yetiştirilmektedir*
Köylerde bir kaç koyunu olan kimseler çobana verirler. Çoban her evden aldığı
koyunlar! otlatmaya götürür. Bumm karşılığında her koyun için hasat samanı ha­
tırat t teneke) buğday alır.
Yabani Hayvanlar ve Av Hayvanları s
Malatya* da kuşların her cinsi bulunur. Avcılık şevk için yapılmaktadır e
Son yıllarda avcılık ve atıcılık kulübü kurulmuştur. Keklik» ördek»angut ka­
sı» toy»kemalak^üveyiktbağırtlak gibi kuşlar avlanır.
Yeşil Yurt ve Pötürge İlçelerinde karaca denilen yabani keşi avlanmakta­
dır. Pötürge» Arapgir ve Akçadağ ilçelerinde domua ve ayı avcılığı yapılır.
-T -
Balık Avcılığı s
Malatya9da. Fırat »şiirinde balıkçılık yapılmaktadır. Balık avına pazar
günleri erkekler gider »serpise ( Şebeke}» şah veya dinaeit usulleri il© ba­
lık avlanır*
Şebeke { serpme) s
w î'opba gibi orülffîüş ağa benzer bir şendir* Avcı bunu eline hasırlar
daima. aşağı yukarı 'bakar. Balığın geldiğini görüne© ağı üstüne atar ve al­
sını btemek için koluna bağlı ipi şeker ve torbayı, çıkarır» böylece balık
yakalanır'¿(.D
ŞaJtı »
»» şah sabit kullanılan çuval şeklinde ağ ipleri ile Srİiliaüştür. Suyun
çavrinti yani göl, elan yerinde ağız kısmı aşağı gelesek şekilde yerleştiri­
lir .Torbanın dibin© tasma® denilen bir ip bağlanır. Bu ipin bir ucu avcının
elindedir- Balık torbaya girince hassas ip oynar* mt>% dii«r eliyle ağı» kıs­
mı ağaçlarla açık ©lan şakın ipini çeker»balık yakalanmış, olur.M2
Bunlardan başka eğmece denilen bir aletle balık avlanır* Bu bir nevi
oltadır»
fıratta Görülen Balıklar %
Farkî şabit »fcsr» it»bulsun *buIluca»karaca v e gölçüdür* Fark balığı 130
1 4 0 kg* ağırİlgındadır. İ n lezzetli balık şahittir*
Malatya’da Kcçkatımı s
” Malatya çevresinde koyunu m olanlar bir birlerine katarak sörü teş­
kil ettirirler. Bu sürüyü bir çoban güder. Sürü sahipleri keyunlarm aslık x
ve çokluğuna göre koç ta beslerler. Koçlar sürü ile otlatılır ve beslenir.
Sonbahar başında İki ay kadar koçlar ayrı otlatılır. Kısmî takvime göre sonba
bahardan 45 gün geçince koçlar' sürüye katılır. Koç katıma» birkaç gün kala
koyun ve koç sahiplerinde bir hazırlık görülür* Berkit koçunu gürelce boyar
boynuzuna ve bonuna elma boncuk takarlar. Koçunu güzel süsleyen ’-Bakında Koç
süsleme görün” diye Öğüaitr.
Ayrıca koyun ve koç sahipleri pidsıbaklava» hedik (haşlanmış buğday)
ve kavurga yapar şekerleme ve m#yva alırlar. Batta zengin olan kimseler kur­
ban keserler. Kurban eti bölünmeden büyük bir leŞsade piş ir ilir toa amana kadar
çoban sürüyü. köyün yakınına getirmiştir. MÇobaa haydin ha#diye bağırır."
Maniler söyler*
Bu manilerden bir- kaç Örnekj
Çoban durdum ağama»
Kavalımı çalaşala,
Sürümü otlattım,
Sevğiliıai ana ana#
Koyun vurdum hevşeye»
Kıpır kıpır gevşeye,
Herkes yarini almış»
Gidin söylen âyge*ye.
(1) Bkz. Totaysalgır»0 •î"Fırat nehrinde balıkçılık” derme »sayı ,1 »S.13 , 1<?38
1939
(2) Bkz*»
rt
**
f}
M
11
»«
«
ti »
»>
"
-8 -
Çobatıın haykırışı»! ve manilerini duyan koyun ve koç sahipleriıköylâltr»
çocuklar koçları ve hediyeleri alıp tüfek sıkarak, «ani' söylüyerek sürüye
âd|ru yürürler. îolda koçlara güzel kızları bindirirler, güzel kız bindir­
me kuzuların dişi olmasını temin için yapılır* Koçlar sürüye katıldığı
gaman ilk çevirdikleri koyunu sahibine ziyafet çektirilir veya oyun oy­
natılır. Bw arada çobanın hediyesi verilir», götürülen yiyecekler yenir,
fakir çocuklara para dağıtılır» çalgılar çalıp türküler söyleyerek oynar­
lar» Sonrada oyun ve türkülerle ev® dönerler • Böylece koç bayramı adı
takılması icap eden bir bayram yapılmış olur .” (3 )
Koçları sürüye katmaya w koç katımı ” veya M koç salımın denir» Koç
kat imadan 5 ay sonraki ilk güne "Döl başı * denir* Bol başına 2 ay ka­
la koyun sahipleri ** davarın yüzü yetti» kılı bitti M derler. Komşuları“
na hamur mayası , tuz , ateş , yün tarağı vermealer , verirlerse koyunlarina nazar değeceğine inanırlar* Bu durum evdeki koyunlarata tamamının do­
ğum yapmasına kadar devam eder* Döl başından itibaren koyunlar yavrulamaya
bağlar» onun için çoban koyanları çok uşşağa götürmem ve yanında küçük er­
kek çocuklar götürür * Koyanlardan doğuran olursa çooakları haberci olarak
sahiplerine gönderir ve kurularını götürmeleri için çağırtır, Kuzuyu götümeye gelen kimse çobana eğlencelik f Çerez ) getirir fe Buna t Döleek)
denir* Bilçek çok olduğu saman köye dönen çoban çocuklara dağıtır. Bu
sebeple çocuklar çobanı sever vs her akşam karşılamaya giderler*
3- Bakırcılık
Malatya'da halk bakır olan mutfak eşyalarını çok önem verdiğinden
bir kısım esnaf bakırcılık yapmaktadır. Bakırdan söz açılınca M bakırda
altın kadar kıymetlidir »yenisi eskisi para eder** derler.
M Malatya'da bakır eşyalar üzerine çeşitli motüfler yapılır. Bil­
hassa sini ( biîyük bakır tebsi) »sahan ( Yemek tabağı) elleğeni ve ıbrığa bu motifleri yaparlar. Bakır eşyalar üzerindeki motifler gerek Sel­
çuklular gerekse ûsaıaalilarin kendine has dünya görüşü ve mistik felsefe­
sini yansıtmaktadır» Bu motiflerde genellikle OsmanlI devrinin çiçek zev­
kini ( lale, gül , kuş feefc. ) görmek mümkündür*
Bunlardan başka geyik, karaca v.b. sitilize edilmiş şekillerini görü­
rü*.»^)
B, Yerleşim ve Konut
Malatya düz bir plato üzerinde kurulmuştur. îoplu bir yerleşim gözeçarpmaktadır* Ev yapımında genel olarak kerpiç, taş, tahta kullanılır*
Kerpiç î Soprak ve saman karıştırılarak yapılan çamur» kare şeklindeki
dört bölmeli kalıplara boşaltılıp şıkıştırılır ve kalıplar çıkarılıp kuru»
maya bırakılır* X©rpls*h büyüğüne anaç »küçüğüne kuzu denir *
Evin temeli kazıldıktan sonra kurban kesili» ve kanı temele akıtılır*
(3) Bkz. Koçer,f*s «felk:tya!*:dar:’KöÇ:'katımı •• T.F.A, S a: 231» İstanbul ,1968 ,S* *
(4) "
Dökmeci,C.î ’’Anadolu’da bakırcılık” Yeni Fırat Dergisi,S. 19,
Elâzığ
K % le rd « k i e v le r in Üz er-i gtJte!Uife&e dam dır. Byda Sa&üıolvt'Bm t ip ile ö z e l l . i | i â i r .M ala tya'd a mim iki v e y a ta k k a tla. o l a b i l i y o r . a « » e llik le i k i k a t lı»
ç ık a r tm a lı e*lex» d il& a tittis ii çak m a k ta & irie r. Eaynak k iş i le r d e n a ld ığ ım -b ilgim
le r a göy© 25~3Ö esne e v v e l i k i k a t l ı e v le r in a l t k a t ı ah ır» sam anlık v e Ba­
har aralafe k u lla n ılssa k ta 14i . Bu gte a k s * .v e sam anlık '.evin d ış ın d a y e r a l m aktad ır. İki k a t l ı e v le r in I k l ı m katmadaki o r ta k ıs ı« â a bulunan oda da 6070 santim d ı ş a r ı ç ık k k y a p ılm a k ta d ır» Bu t i p evlere ç ık a r tm a lı ev d en ir •
« l w i # pencereleri kilçüktöıs»> fakat 3$45 ta» bu yana yapılan evle»rin -^anaeraleriMa' büyüdüğünü görraekieyis *il)
®âki evlerin A«busu(Seöt) bağ evleri olduğunu düşünürsek, .yazdan yasa
geldikle tıa ekleri kışın yabanî hayvanların girmesini önlemek için pencere«
ler i küçük yapmış olduklarını düşünebiliris.
8a gUa hala, eski ■avleria-iç ve 4i| duvarları inatta tabanı illükle
(killi toprak ) sıvanmaktadır. fakat .yeni yapılan -evler badasa edilmektedir.
Şehir dahilinde kerpiç ev yapma Belediye tarafından yasaklandığı için kir*mit ve fcetoît-arma kullanılmaktadır»
İvin Bölüşleri s
Oda (
3 kış i m x ( Oturma odası)« mabeyin ( ara salon)»&ut~
fak t h z & m vs evin Inllnâa .«yvait veya havlu ( bir nevi batışa) bulunur*
Tipik bir Malatya Evi ve İg Büaeni 1
Selâmlık s Misafir odasıdır* daha aiyade erkek'misafirler kabul edilir.
Selâmlıkta bir makat ( Divan) bulunur* B u 'tahtadan yapılır# yerden 50*60 ©s.
yükseklikte duvarı bir baştan bir başa kaplar .Halı .yattıklar» minder m baya»
patiska üşer İne kaaevioe işlenmiş örtüler bulunur.
Duvar kenarına minder ve halı yastıklar disilir. Duvar içinde camlı»
kömme dolap buluma? • Bu dolaba bardak fincan t kolonya » şeker koyulur»
lif damı s kışın oturdukları odadır* Kadın misafirler bu odaya alınır.
İç düşeni silamlik şeklindedir» Talan bu odada fazladan örtü yeri (yatak
dizilen kıeım) * ocak ve makatın iç kıemıMa banyo vasifesini gören '* haham­
lık *) bulunur. Hamamlık f kare şaki iade çimentodan yapılmıştır* Su bir bor»
ile dışarı akıtılır*
Mabeyin î
Salona mabeyin denilir, fasın burada oturulur. Salonda makat bulunduğu
gibi hasır» kilim» minder ve-halı, yastıklarda bulunabilir. Mabeyinin bir kıs­
mının Sn tarafı açıktır» buraya ” k%te$ denir.
Köffk i bir nevi balköMur* tahtada« korkuluk bulunur* Genellikle bağ( bahçe)tarafınâadır. ■
Mutfak #
Mutfakta ocak* irat ( raf) , kaşiklık{ tahtadan kaşık koymak için yapilmiş kutu)» taka, bulunur.
faka i Duvarın içinde sabun» kibrit , tua v#b. küçük şeyler konulan
kapaksız dolapdır.
(1)
Su bilgileri kaynak kişilerden elde ettim.
-ıcHızna ;
İvin kışlık arzaklarısın ve ambarlarının bulunduğu edadır. Hısnada
( kil*#)- ayrıca -taş» küpleri» peynir ve yağ tenekeler i «ua£aş& «diler.ân~
bara sahra koyulur*( i$afcra~ Srsak) .
..lyva» s
lyia öniftde yerden 8Ü~3Ö om. yükseklikli® taprak ve taştan yapılmıştır,
üş tarafı ve tavaüi aşık bir tarafi kapalı yahutda üş tarafi kapalı bir t a ­
rafı a gıktır. Çok defa arfig (Asma ağacı) denilen ağaçla etrafa, kapatılır.
i^vandayazıa oturulup iş yapıldığı gibi ekmek pişirilen ve şamaşia
kasanını sığacağı şekilde İki ooak bulunur. Eyvan her güa fllükle pardafe»
lanır. (Pardah- killi toprak Bulandırılıp bir bezle tabana sürül tir*)
Başı evlerde ayvana tandır koyu.ltar. fandır { ekmek pişirilen kömme
ooak ) bulunan -eyvana tt tandır örtmesi H 'denir'.#
îuvalet
i
Bakiden evlerin dışına ? kerpiç veya tahtadan yapılırdı» bu gün her
evin iş kısmına yapiiaaktaâı»1.
11. B S İl f M
HAIâîîH ÇEŞİTLİ DÖŞEMLERİYLE İLGİLİ~&DET
W
ÎKAEMALÂE
Anadolu*nun her tarafında olduğu gibi Malatya’da da hayatın çeşitli
dönemlerinde bir takı© h a z ı r l ı k ve aşam aların bir biri arkasına yapılması
gerekir. İ s t e r gelişmiş isterse geleneksel topluklarda olsu» bu aşamaları,
halk uygulamak zorundadır.
Bu Sdet ve inanmaların çoğu söz konusu toplumlarda kuşaktan kuşa­
ğa geçmiş ve gelenekleşmiştir* Biz bu aşamaları dert büyük kısma ayılarak
inceleyeceğiz•
1 ) Boğum
2) SÜnnst
3) Evlenme
4) Ölüm
1) DÖÖUM
Malatya^da doğumla ilgili âdet ve inanmaları üş bölümde inceleye­
ceğiz. U)
Malatya halk diliyle hamile kadına * iki çanV > * Cebe M* şoouğu
olmayana n &ısır kadın " yeni doğum yapmış kadına w dıasgen" veya tt emsikliM çocuğa da n 'ga$a " denmektedir.
Malatya’
mdaki ailelerin en başta gelen arzuları çocuğa # bilhassa
erkek çocuğa sahip olmaktır»
(1)
fürkâyedeki doğum âdetleri ile ilgili geniş bilgi için Bkz. î Acıpayamli, 0. î îürkiyede doğumla ilgili Sdet ve inanmaları© X. Etnolojik
Etüdü» Erzurum? 1961
- II
Bi® bu
değua sıayıaı Uf'böliıad® iöçeleyeseğia•
a) îJiîğassdas Önce
b) Boğu® olayı
o) Boğumdan sonra.
a)
Bağamdan &MM» s Malatya*da kadınlar gebe- kalssak için çeşitli $>ir*~
tikler« b*ş vururlar şöyleki | hkmt.TSmm ve âbdult&feap siyaretlsr ine-gi*
dip dilekte bulunur nefes almadan siyftretia etrafİni üç kes dolaşırlar„Bu­
na. benser idtileri fürkiye’nin bası belgelerinde görfâek mümkündür <>
öraeğin * Sivas*ta. ayaı aitti siyarailere s^aı maksat için gidilmekte­
dir .5,2)
:;fo©u|« ol®ayaa kadın çlngsalikteki (§#st).kirktudu ( dut ağacı) deniîea gövdesi bir inşam, rahatlıkla #?çebilect||İ- şekilde yerıliBif ağacın
arasında!* geçer* Ayrıca sakalla «belerine- gidip bellerini çektirirler®
(2İle 3 »İstanbul 4 3 ¥<*ya feelleril» fc% bıraktırırlar* Saip bırakıaa şu şekil­
de' yapılır $ Küçük bir be® parçasına tu» koyulup bağlanır ve ispirtoya batı-*
rılarak yakılır« öncede hasırlanan küçük tef^sün içim yanan tuşlu bes atılıpkadıma beline ağı« kıa»ı Kapatılır« Bir «aidat bekledikten acara alınır*
Gebelikten korunoak içiş ise çocuk iatemiyen kadın hamdle olduğunu an­
layınca y8* üstü yşre yata?» başka- bir kadın tealinin aşarine.ayakları ile
basar»
Gebeliğin başi sağıcında ise iki canlı kadın güsel şeylere bakar*(SiaepŞ
Balıkesir 6 ) Bilhassa çocuk.aaa. karnında hareket ettiği »asan kadın neye
bakarsa çocuk ona fcejtser«
drneğin ı ayıya bakarsa ve tüyift şeftali yarse çocuk kıllı» ayva yerse
gamaeli olacaktır. Bunlardan başka Aaaile kadın »iyaraie gidince elini vücudunu neresine değdirir«»» çocuğun o kıssanda leke olacaktır*
Cinsiyet- tayini %
Malatya’da gebe kadının çocuğunun kıs veya oğlan olacağını §§yle tahain
ederler J
Öübs kadın oturduğu yer dan kalkınca ilk defa sağ aylıyla adın ataisa
oğlanı, sol «yağıyla atarsa kıs doğuracaktır*
ö©be.kadının .haberi olmadan başınım uzarına bir parça tuş koyulur ve
hareketlerine dikkat edilir. Hamile kadı» elini ilk defa başına götürürse
oğlan* burnuna götürürse kıs çocuk doğuracaktır * { Aatep 7 5
Gebe kadın sokakta toplu iğne veya çivi'bulursa erkek, düğme veya di­
kiş iğnesi bulursa kıs çocuğu e1 e.caktır.
.Oebs kadir* gör*ell.«firse erkek* ç Irkini.®§irse kıs çocuk doğuracaktır*
(Sivas 8, Van 9 3
(2) İka« âşkım5ite «3, ş Sivas Folkloru s S<>,3S, Sivas*1940
(3) " Östalli.C.
%M2ile*de doğum Metleri " tt.F.A» S. 432*Ankara,l^Şl
(9 ) " Ünleri Dr .S. %Mfilrlsİyg *dfe fıbbi folklor üzerine bir rapor**
H.B.H,
s, n s
(d) « M,Beki
i ** İetanmîida doğum ve çocuk hakkında İdet ve inancalar"
H*B.K,S. 251
(ö) * Bayrı,M.H. s nM l ıktsar!âe kısırlığa dair âdet ve iasuafflalar”H.B.E,
S. 1*3 > İstanbul,1938
(?) H Arsunar,P*
«Gasiantep f o l k l o r u 2.0 , İstanbul»19*52
(8 ) " Aşkun, 7.C
sS. 109
(9) M AcıpaıraiBİı.o.î s*
Gebe kadını kalçaları büyükse kıs* karnı büyükse erkek çocuk doğu® ya­
pacaktır» (Zile 10,Balıkesir 11 )
Soğura günü yaklaştıkça çocuğa giyecekler hazırlanır .Bu hazırlı|ı
gebe kadın yapar. Eğer İlk doğumu lee gebe kadının annesi çoougun tüm
giyeceklerini kundak takısını ve beşiğini hazırlar.
Hamile kadın sıksık hamama götürülür,kemiklerinin yumuşuyaoağı ve
kolayca doğum yapacağı inancı vardır.
b) Boğum ©layı *
Malatya’da genellikle doğum evde mahalle ebelerinin nezaretinde yapılır.
Ebeden başka üç doğum yapmış kadın bulunur» deha fazla kişi odaya alınma»*
Gebe kadının kolay doğum yapması için çarşafa koyulup sallanır»(Eski­
şehir 12»Mersin 13»Sinop 14 )
Kolay doğusyapmış kadının yazması gebe kadının başına Örtülür*
fare içinde ılık su bulunan bir teşt ( büyük bakır leğen) koyulur.Gebe
kadın bunun üzerine oturtulur. Böyiece doğum yaptırılır. (Ankara 15)
Çocuk doğduktan sonra arkadan gelen parçaya eş deniri* B§ akar suya at ılır* ( Gaziantep 16 )
Çocuğun göbek bağı kesilir» çocuğa uyku versin diye yastığının içine k
koyulur*
faza belenen ( vücuda tus sürmek ) çocuk yıkanıp» kundaklanır»annesi*
nin yanına yatırılır*
Çocuğun $uza bölmesindeki maksat pişkin vücutlu olsun « terlemesin di­
ye yapılmaktadır*
o)
Boğumdan Sonra s
Çocuk doğar doğmaz babasına müjdeci gönderilir. ( Zile 17»Balıkesir18)
Baba müjdecice para verir* Umumiyle kız çocuk doğumu iyi karşılanmaz»wKız
doğunca dört duvar ağlar M demektedirler* Çocukları yaşamıyan kadının çocu­
ğu doğar doğmaz» kurtderesinin ağız kısmından geçirilir. (Balıkesir 19»Güney
anadolu 20)
Çocuğu yaşamayan kadın isimleri Muhammet olan kırk evden madeni para
toplayıp* bilezik yaptırır ve koluna takar* focuğa .Jfaşar» Bursun' adları ko­
yulur.
Çocuğa yedi yaşına kadar ailesi giyecek almaz* Çocuğun giyeceğini kom­
şular ve tanıdıklar temin eder*
Eger » erkek çocuğu yaşamıyorsa çocuğun safları yedi yaşına kadar ke­
silmez» kulağına küpe takılır ve kız elbiseleri giydirilir* ( Elâzığ 21)
Çok ağlayan ve hastalıklı çooukları mezar deliğine bırakırlar»yedi
adım uzağa gidip bir müddet beklerler* S|er çocuk ağlarsa iyileşecek ve
uzun ömürlü olacaktır» ağlamazsa yakında ölecektir*
Lokusa kadının yatak bayına kırk basmasına karşı bir soğana batırılmış
Çuvaldız ( büyük iğne } asılır» kırk çıkıncaya kadar bekletilir*
(ÎBFBkz.' Ö^ell i»C.Î S * 432
(11) M
Bayrı, H.H.l S, 73
(12) « "Iskişehinde folklor üzerine bir çaİışma”H*A.£,S. 328»a^?®^>1935
(13) *» üğur»S* î İçel folkloru» S* 4* Ankara, 1^48
(14) « «Olkütaşır »M .ş.sSinop *ta çocuklara ait halk inanmaları” i*B.H»S.5l,
İstanbul»1938
(15) 4
Koşay»H.Z. iAnkara Budun Bilgisi %S* 98, Ankara» 1935
(16) K.K. Reyhan*lı » M* dan derlenmiştir *
Çocuğu şaşardan korumak içini alnına veya kulağman arkasına .tavafla
karası sürülür. Bundan başka çocuğa nazar ds|e®sâa® önlemek için kundağına
göz boncuğu takılır »yüzüne mavi örtü örtülür. Baş ucuna Kuran'ı Kerim ası­
lır. Kırk gün çocuk ve lohusa kadın yalnız bırakılmas.
Kırk çıkarma iki devrede yapılırı Boğumdan 20 gün sonra yarı kırkı
çıkarılırken » çoouk ve annesi yıkanır. Boğumdan kırk gün sonra yine aynı
iŞİea yapılır. Lofausanm kırkı çakmadan başka bir lohusa eve alınmas»çün­
kü o lohusanıa kırkı diğerini basır. ( Merzifon 22 ) Lohusa kadın ve çocuk
kırk gün dışarıya çıkartılmaz» ( konuşanın kırk gün mezarı açıktır) Demek­
tedirler. Egar evden çıkması zorunlu ise çocuğun kundağı içine bir parça
ekmek koyulur ve kapı önünden geçerken besmele çekilir.
îûohusa kadın çocuğunu emzir irkin yüzünü duvara döner» bunu sütüne
nazar değmesini önlemek için yapmaktadır. Lohusa bir şeye üzülür veya kor»
karsa sütü çekilir. Çocuğu doğumdan sonra ölen lohusanıa» sütünün çekilmesi
için kullanılmamış sabun»gggaüne sıkı sıkı bağlanır veya banyoda haberi
olmadan arkasına soğuk su atılır.
Çocuğa doğumdan sonraki ilk cuma günü ad verilir. Cuma günü ezandan
sonra» naaazlı aptesli bir erkek namaz kıldıktan sonra çocuğu kucağına
alır ( Tavrum senin adın “A..8- alsun)diye kulağına seslenir#
Çocuk dokuz ayına kadar kol ve bacakları düzgün olması için günde
bir veya iki defa açılıp temizlenmek üzere sıkı sıkı sarılır. Suna kundak­
lamak denir. Çocuğu kundaklarken belden aşağı kısmına ılık öllük ( killi
toprak ) koyulur. Bu toprağın konmasında iki sebep vardır.
1) Pisliğin çocuk vücuduna dağılmaması»
2) Toprağın vücudunda yapacağı çöküntüleri ©t dolması»yani çocuğun şiş­
manlaması için koyulur.
tohusa kadının sütünün çok olması için tatlı şeyler yedirilir. Bu sı­
rada çanı ne isterse yedirilir. Eğer hoşuna giden bir koku duyarsa { yeeek
kokusu ) avucunu koklaması gerekir »aksi taktirde ,summa “ olur .Yani göğsü
şişer ve sancı yapar.
Doğu» yaptığı andan itibaren lohusa kadına komşuları kuymak getirirler.
(Antep 23 } Doğumun İlk haftasında kuymak yaparak hatır sormaya» daha son*
rada görmeye (göz aydınına) gidilir.
Göz aydınına gelenler ş Altın » çoouk takımı» bakır mutfak eşyaları»
havlu» çorap v.b. getirler. Mali durumu yerinde olan aileler doğumun yedinci
günü mevlüt okuturlar. { Merzifon 24)
(ITTBte. özteUiTc. s's." 432 ’
“
“
(18-19)Bkz# Bayrı,M.H. s 0. 73
(20) Bka. Ali Rıza * ** Anadolu'da Bozkurt" K.B.H»S.3.2-»İstanbul» 1930
(21) «
İrdentuğiM.» Hal köyünün etnolojik tetkiki,S.58,AnkaralI
(22) M,Kutlu 8 H Kersifon*da çocukla ilgili âdet ve iaaamalar*koaulu seminer
dan derlenmişt ir *
(23) K.K. M.Reyhanlı*dân derlenmiştir.
(24) M»Kutlu*dan derlenmiştir.
Yeni doğan çocuğa koyulaoak isimi daba şok balsa tarafa. seçmektedir.
Genellikle ilk çocuka babanın yakınlarıma imi, verilir. Sğer çocuğun is­
mi değiştirilecek olarsa ilk verilen ad çocuğun göbek ada, olta*.
galatya'da geaölilkle çocuğa Mehmet»Ahmet,Mustafa*¥ahap »Fahri »Baoı
Ali »Besine» Zeynep,7atma»Zahiâe »Assai isimleri koyulur, fok kız çocuğu olanlar Songül ve Yeter isimleri kokarak kız çocuğunun son olacağına ina­
nırlar.
Çocuk doğduğu andan itibaren $rf aylık olunouyakadaa anne şüüjrer
le beslenir, âliı ayından sonra anne sütünden başka hayvan sütünden yafilan «amalar verilir. H e r annenin sütü kafi gelmezse süt annesi tutu­
lur. $oeuk büyüyünce süt annesine saygı duyar ve onun çocuklarıyla süt
kardeşidir» bir beleriyle evleaemasler.
Çocuk 0-12 aylık olunca anne sütünden kesilir. Fakat erkek gocuk­
ların 2-3 yayına kadar s«zİrildikleri görülür.
fooulu memeden kolayca kesesek işin çocuğun saçından bir parÇa ke­
silip kara sakızla birlikte anne göğsüne yapıştırılır veya boya sürülerek
çoouk korkutulur.
gocuğa nasar değmesi halinde ocak kadına t m çevirtilir. Ocak ka­
dın eline aldığı bir parça tuzu çocuğun laşı ve ©»uzları üzerinde dua okuyarak üç defa çevirir, fuz çevirirken kadın esnerse çocuğa muhakkak
nazar değmiştir. Baha sonra b» tuzu bir tas su içinde eriterek parmağını
suya batırıp çocuğun anlına sürer, diğer suya evin içine ve kapı ününe dö­
ker.
Bundan başka nazar değe» çocuğa kurşun dökülür.Bu işi mahalle ebe**
si veya ocak kadın yapar. Kurşun dökme pratiğini hastalıklı gelişmemiş
veya çok ağlayan çocuklara uygulamaktadırlar.
,
Bir tavaya konulan fındık büyüklüğündeki kurşah ateşte eritilir.
Çocuğun başı üşer iade su dolu tas ve t a a m üaerinede kalbur koyulur, eri­
tilen kurşun kalburun içine dökülür# Kurşun su içinde «öz şeklinde olur­
sa çocuğa nazar değmiştir. Sivri olursa ( Hazarı değen kimseni» gözüne
batsan) denir, ş» pratik üç çarşamba tekrarlanır. { iJeraifon 25)
Yine nazar detmesine karşı nazarlık »muska takılır. Hasarlığı
kadınlarda takarlar fakat daha çok » küçük çocukların omuzlarına takıl­
dığını görmekteyiz1
« Hocaya yazdırılan muskadan başka hurma çekirdeği*
şeb ( şab ) bir bez parçasına dikilip çocuğun omuzuna takılır.
Ayrıca korkan çocukların korkusu çıkartır. Bunun için ocak kadın
çocuğun annesini yazmasını alıp karşılıklı birer ucundan tutup dirseği
ile tuttuğu yerden başlayarak, çocuğun tuttuğu yere kadar ölçer. !u arada
dualar okur ve esner.Yazmayı çocuğun omuzunda gezdirir»bunu üç kez tek­
rarlar v«i yazmayı çocuğun başına örter.Bu pratiği yapaa ocak kadına para
veya şeker vermek gerekir .Aksi halde eli geçmez veya çocuk iyileşmez.
Biç Hediği ( Buğdayı)
Çocuğun dişinin çıktığını ilk görenkimse çocuğa gömlek (îç çamaşırı1)
hediye edecektir.
(25) M.Kutlu*dan derlenmiştir.
- 15
Baha sonra çocuğun dilesi dişhediği kaynatıp Üşerine yedi t ü r ü çeres ko~
yap, kafalara tsbak tafeak dağıtır*( Mersifon 86«Aat*9 27) tabaktaki buğ~
dayi boşaltsa komşular tabaim i ç i m para koyup verirler. Hu para i*« ço­
cuğa hediye alınır. İve çağrılan akrabalar hedik yiyip etlenirler* Çocu­
ğun iatoe ¿takas» pat*. # kitap» ayna,tarak,bıçak v.b. feöyaİar.Ctetaabtil 88)
Çosuk bunlardan hanğisini ilk âefa eline alırsa büyüyünce itlim aldığı ’
şeyle ilgili meslek sahibi olacaktır»
örneği I Fara alırsa sea|İa , makas alırsa tersi v.b. olacaktır.
Geç konuşa gocuklar hooaya okutulur fKorucuk siyarot ine götürülür,
âaaeei feeuğa ©inse! erianını gösterir veya bamı* yoğurduktan sonra elişi
yıkadığı suya çocuğa içirir,
Geç yürüyen çocuklar HÖtte dede siyaret ine götürülür. İt doğülen
tahtayı kaşıyıp tosları çocuğun bacağına sürülür.Çocuğun başaklarına yu­
murta akı sürülür. Çabuk yürümesi işin " hırhirik « denilen üş tekerli
arabalar alınır, çocuk buna dayanarak yürümeye alıştırılır.
Taal adı» atmaya başlayan çotsmğm ayaklarına delikli şekerler im «imitler bağlanırfçağrılan komşu çocukları tarafından şeker ve simitler kagirilir* Buna ( köstek kırsa ) denir, Kösteği kırılan çoouk artık düşmeden
yürüyecektir.
Çocu&ua saçı ve tırnağı bir yaşını geşinöejeakadar kesil»#* .tırnağı
kesilmede» önce dede veya dayısının cebine çoouğım eli sokulur daha sonra
tırnağı kesilir. Böylelikle çocuğun birsıa olması İnlenmiş olur.
öığrık { Beşik Götür»®) 1
Elaları yeni evlenişte ilk doğu»u yapmışsa çocuğun bütün giyecekleri
karyola ve ya beşiği* yataklarını baba evi hasırlar. Boğumdan bir hafta
sonra beşiği efelenip komşu ve akrabalar davet edilir-. Bavetiiier hediye­
lerle birlikte gelip hasırlanan beşiğe bakarlar { usun ömürlü çleaa#®nalı
babalı büyüsün) diyerek hediyelerini beşip İşerine barakırlar. Savetlilerin tamamlanmasıyla hep birlikte lohusa evine beşik götürülür. Orada biras
oturulur® hayırlı dilekleri ile ayrılırlar.
Çoouk ferbiyesi î
Malatya’da çocuğa terbiye aile vtakrdba büyükleri , hatta k m ş u bü­
yükleri tarafından verilir* Çocuğa daima büyüğe saygı göstermesi öğretilir.
Bir büyük ©daya girince ayağa kalkılacağına , büyükler evde iken üst köşe­
ye oturulmayacağını * eve gelen misafirlerin büyükleaiain ellerinin Spü- le-oeği hatırlatılır. Büyüklerin yanlarında fasla temuş^tenyacagı ve su içer­
ken büyüklere sorulduktan sonra yere oturulup içil«ee|İ küçük yaşlardan
itibaren öğretilir.*
Çocuğun yanında cinsel kontlardan ve korku- verisi konulardan konuşulmas. Kıs çocuğunun küfretmesi hoşgörü ile karşılanmaz» fakat erkek çoouk
aksinedir.
(26) M.Kutlu*dan derlenmiştir.
(27) K.g. s. Reyhanlı *dan derlenmiştir.
(28) Bks, Zlgas* K.s « İstanbul folkloru « T.F. A 9S. 93»İstanbul»1957
Çocuk
Öyaek i m 's
Kıaıa k % % m kısanat
Kısıası veraes hi&aaa*
Sıpan ekmek kssass»
Kişi» yiye asana*
Heımi diyez: uy«ma*
Uyuşunda büyiieün»;
tıpişis tıpış yürüsün*
îleaaid© yavruma aeani •
2- S ü S O
î
Geleneksel toplumumraşda erkek çocuklarla belli bir dönemde sünnet edil­
meleri dinea gerekmektedir. Bu bir çeşit çocukluktan kartu ima pratiğidir.
fflamt pm%i$inİM aşağıdaki aşamalara anırarak iacölsyeöğtia»
a) Büanet hassırlığ*
te) Kirve tabini
o) Sünnet hamamı
d) Süaast düğünü
'
e) Çocuk teoslai veya sfta**#t
f 5 Sünnet sonu
a) Sünnet- hazırlığı ş
Malatya’da erkek çocuğu olanlar» doğamdan itibarin sünnet masrafını kar­
şılamak amacı ile para biriktiriri îataktyçrğaa;S karyola takısı ve renkli
bohçeler hasırlamaya başlarlar.
Sünneti » tik ssörivet M denmektedir ,8er aile oğİMİarıam mürivetini çal­
gılı t yemekli ve mevltttlü yapmayı ister » aileni» «ali durumu iyi değilse
( Bilhassa dede, veya amca ) yardi» eder»
Süaast odasının
akraba gençleri yahutda komşu gençleri
yardım eder* Çocuğun yatacağı karyolayı yeni yastıklar ve -örtülerle süsler»
odanın duvarlarına renkli bohçe ve fgafoıt kağıtları takarlar.
Hasar dölütesüse .karşı afianot yatağına goss üoaaugu takılır*
b) Kirve fayini s
Üslatya4*!« erkek çocuklara bir- oniki yaşları arasıada sünnet ettirirler.
Çocuğu**' ailesi, keadi aracında kirve yapacaklerı kişiyi kararlaşt ırir*Kirve
genellikle iyi gi>rüştükliri dest ve akrabaları arasından seçili»• l|«r birden
fasla şee$ş-edilecekse her çocuk için ayrı kirve tutulabilir .Sünnet edilecek
çocuğun babası ve dedesi# kirve etmeyi düşündükleri şahsın evine gidip »ha­
yırlı bir işleri olduğum» sSyilİyerek » kabul buyurursanız sisi oğlumusa kir­
ve yapmak istiyoruzM derler.
Bunun m a t î m kirve adayı memnun olduğunu söylerse düğün hasırlısına
hemen başlanır % Kirve il çocuk babası sünnet gününü kararlaştırırlar. Düğün
gününden 2~3 gün önce kirve, çocuklara sünnet elbisesi » şapka ve ayakkabı
alip götürür. Bundan sonra çocuklar hamama götürülür.
o) Sünnet Şamamı t
Düğünden bir gün önce ( cuma-oumartesi ) kirve sünnet olacak çocuğu
babasına ve mahaliden çocuğun skâar«adaşlarından bir kısmını hamama davet
©der- . Ki!‘V® h&mmâmsi tanıdıklarını bama» paralarını Bder.ve sustalara. bab~
Şİ0 verir» feeuftön yıks&maaı 1 1 © ilgilenir* Çocuk küeükse giydirir*
»tt sırada â8gUn evinâ* pirinçler iyrıkl&aır* şsbssl«* teffli®lenir ve
kurban kesilir* M ğ m yutası { yufka } pişirilir». loğun -bir feasırlifc g3ss~
çarpar. Süğîia basıriıâıaa. bttîla akrabalar vs h m ş n l m yardı» eder* JGst&ve*
lerien şsusds$#» v# «as* getirilip edalara yerleştirilir#
ç0«mkları hamamdan getirdikten sonra kirve, çalgıcıları getirmeye gi~
der*
'>
4)
Süaaet ÎHS|0nü s
Böğiin kirvenin çalgıcıları getir«as i ile başlar» Çalgı sesi âvyan kom­
şular düğüne gelirler.
İlk Şmmi sünnet edilecek şee-tık oynatılır daha sonra akrsfeslar ve 3ee®~
şular eyü&rlar* Kirve ve afcrafe&lisr oyj^anlariin § X t a m para yapıştırırlar.
Oyuncular cilalarındaki para ila bir Mitte* oynadıktan satıra çalgıcıya verir­
ler. Bası kimgelerde paraca, eyaiiy&n kişi başında şevirdikten som*» çalgıcıya
verirler# Bu düğünde ©a çek masrafı kirve yapar.
B®ğ§aler&e erkek ve kadın grup% m t ayrı ayrı yerlerde- teplaaıp ellenir­
ler# Kadınların oynadı§ı yerde erkek bulunaaşî B&aı şamanda gttlgıeilartft e~
turduklar». yer ila kadınların oynadıkları yer arasına perde şekerler.
S ü p a ifia davnl-suraa ve Ilâatİ çalgısı getirilir» Srkekler dsvulla
kadınlar Elâaığ çalgısıyla oynarlar ,
Bliaıİ çalgısı j Klarnet »dümbelek { darbuka )»keman »teften oluşur.
Bir mütdst davetliler eğlenip oynadıktan sonra sünnet edilecek çocuklar ve
arkadaşlari bir taksi veya aünUbUee bindirilerek çalgı ile binlikte şehirde
dolaştırılır.
W$û gelince kirve çocuklarla başına, şeresle birlikte bşsuk para ( m ~
denl para ) serper* Bunlara, diler çocuklar yerden toplarlar * Evin işin® gi~
rim ® «t>© kad&n basırladığı «tas tahsisini başının üserine alır* sünnet edilecek
çoe-ak ebenin arkaaadds diğer çocuklarda sünnet olacak çocuğun arkasında al­
lanırlar . Çalgıoılar kına türküleri çalıp sSyler » çocuk üçkes dolaştırıldıktan scnra kınaya fsksts een bulur*. Baha sonra davetliler yine oynamaya başlar­
lar . Bu sırada kirve sünnetçiyi getirmeye gider* Sünnete! galimse çacyklar '
.allamaca başlar, lavetliler ve kirve ( İrkek »lan ağlsami»ayıptır) derler*
Kirve bir sandalyeye eturur* nacaklar in» bavlu yayılıp uaerine çocuk
otnrtuliirî Etrafa davetliler .toplanır, kirvenin yanındaki bir kişi feesğaa
ağama İnknm verir* fosuk sünnet edilirken annesinin allamaması gereklidir*
Eğer ağlama ileride gelinini kıskanan fedana bir kaynana els,cağx kabul
edilir* Çoouk sünnet edildikten, sonra çesyğun kanından bir parmak-kirvenin
S'omleğin© s ilrülür .
Söylene»bundan- sonra kan akrabası ©ayılırlar ve b|r birlerinden kıs
alıp vermeaîer. Sünnet ■bitinse kirve çocuğu yatağına yatırır# yiüüaü öpüp
■ ( geçmiş olsun delikanlı) der» hediyesini verir . Hediye olarak bisiklet»
beşibirlik ( altın) * kolsaati verir.
Baba eanra mevlüt okutulur» bitinse yemeklerin tadına bakması için
aşçı kirveyi çağırır. Kirve tadına baktıktan sonra aşçıya babşiş verilir*
*» 18 *>
İlkkez erkek lex'den baş Uyarak tiki davetlilere yersek verilir. Yemeklerini
yiyenler * geçmiş olsun darı** evliliğine w diyerek ayrılırlar. Sünnet
edilea çoouk, al basmasın diye üç gün süre ile yalnız bırakılmaz.
e) Sünnet Sonu *
Sünnet gününden sonra akraba ve davetliler göz aydınına gelirler#
Göz aydınına gelenler# altın# elbiselik kumaş*saat*ev eşyanı»iç çamaşırn»
iıavlu ve küçük şeyler hediye alarak getirirler.
Sünnet edilen çocukların sayısının muhakkak tek ©İmasına dikkat
edilir. H e r sayıları çiftse çocukların yaşamayacağına inanırlar, »ir ailenin
iki erkek çocuğu varsa yanı sıra bir fakir çccuğu da sünnet ettirirler.
Düğünden bir Jıafta sonra (çocuk iyileşince ) çocuğun ailesi hediye
«Uî> -kirveye götürür. Bu hediye kirvenin yaptı|ı masrafın karşılığı olarak
alınır.Hediye olarak genellikle halı# radyo v.b. alınır.
»undan sonra kirve akraba gibi çocuğun problemleri ile ilgilenir*
çocuk kirvesine babası gibi saygı gösterir.
3- H U 8 Ü E
Evlenme » kişiyi yeni ve değişik bir düzene vardırması bakımından ha­
yatın ikinci Önemli devresi olarak alınır. Irkek ve kıs için bir geçit dev­
resi olan evlenme aynı zamanda taraflar ve aileler arası ilişkileride etki­
leyeceğinden üstünde önemle durulan bir olaydır.
Anadolu’nun her yerinde olduğu gibi(l) Malatya’da da evlenme Öncesi
bir takım gelenek » âdet ve törenin yapıldığını görmekteyiz .Bunları sıra
ile şu aşaıaalara ayırabiliriz t
a) Evlenme Çağı
b) Evlenme arzusunu belirtme
e) Görücü gezmek veya dünür gitmek
d) Söz kesimi
#) Başlık
f) Sişan
g) Evlenme ve düğün
Düğün ©layıda ayrıca şu aşamalara ayrılır*
1) Düğün hazırlığı# 2) Çehiz düzme#3) Gelin hamamı #4) Kına gecesi*
5) Duvak örtme,0 Srkek evine geliş { Öelin alma) » 7) Resmi nikâh ve dini
nikah# 8) Gerdek gecesi { Zifaf ) t9) Zifaf sonrası .
(l) Karadeniz bölgesindeki evlenme görenekleri için £kz. Brdentuğ#».«
” Türkiye’nin Karadeniz bölgesinde evlenme görenekleri ve törenleri”
Antropoloji dergisi# Sayı 3-4#S. 17 * Ankara
I
a) Evlenme Çûğxt
1^44 yıU*rıaâa yazılmış bir makaleden.öğrendiğimize gör© ', Malatya’da
evlenme yaşı kızlar için 12-1? »erkekler için ise 15**18 dir.(2) Fakat bu
gün genellikle kızlar 15-22»erkekler ise X8~25 yaşlarında evlenmektedirler
Bunun yanında 13-14 yaşlarındaki bir kızı 40 yaşındaki bir erkeğe almak
veya bunun aksine yapmak işin bir sakınca görmezler.
Malatya’da dul yeni© il© evlenme ( levirat) ve baldızla evlenme (Sorarat) görülmektedir. Bütün bunlardan başka eskiden daha çok yapılan ¡fakat bu
gün çok as denilecek derecede rastlanılan w beşik kertmesi« idetiaid© görü­
yoruz. (3)
b) İplenme Arzusunu belirtme $
Malatya’da 30-40 yıl evveli yapılmış olan kayıtlar ve araştırmalara gö­
re evlenme olayı ile ilgili 2 eşit ( kız ve erkek ) evlenme isteğini kendi
ailesi içinde aşıkça belirtmesi imkansızdı« (4 )
Delikanlının bayat arkadaşını seçme hakkı ançak ana ve babaya hatta ak­
rabalara tanınan bir haktır. Bu hak » özellikle erkek tarafında olduğundan
teşepbüst# erkek tarafından gelir. Kız ailesi bu konuda pasiftir®
Evlenme çağma gelen delikanlı ve genç kışlarda bazı tuhaf haller göze
çarpar» Delikanlının yatağı yorganı dağınık bulunur. Genç kız ise evlenmeye
ait ©asallar anlatır* küçük çocukları sevmeye başlar ve çehiz hazırlar.
Deli-kanlı ve genç kızlar böjrlece ana babalarının dikkatini çemkmiş olurlar.
Böyleoe oğlan annesi bir kaç komşu veya akraba hanımını yanına alarak kız
aramaya çıkar. Bu kız arama bir hafta hatta bir ay sürebilir» Beğenilen kız
komşulardan ve bakkaldan sorulur.
c) Dünür Gitme s
Malatya'da kız genellikle görücü usulü il© seçilir. Tavsiye edilen bir
kaç kız evine gidilerek bakılır , uygun görülen kızın evine tekrar gidilir.
Buna ’• görücü gitmek" veya(ldümir gitmek1*denir. Dünüroü giden kadınlar en
güzel elbiselerini giyer ve bolca ziynet eşyası takarlar. Ziynet eşyası
az olan kadınlar komşulardan ödünç alırlar® Dünürde kızın annesi il© ko­
nuşulurken kız kahve ve şeker ikram eder* kapı y a n m a oturur . Dünürcüler
kızın her halini görmek için güldürücü fıkralar anlatırlar* Bu suretle
kızın dişleri gülüş şekli görülmüş olur. Ayrıca temizliğini anlamak İçin
bir kadın evla tuvaletin© gider. İğer tuvalet temizse kız titiz ve becerik­
lidir» kanatma varılır»
Kıs beğenildiği taktirde damat adayı kızın annesine methedilir. Baha
sonra niçin geldiklerini söylerler. Kız annesi «babası ile görüşe! im »Al­
lak kısmet ettiyse ae diyelim” der. Dünür nihayet bulur.
Oğlan annesi ©ve dönünce kocasına ve ayrıca o|luna kızı över» oğlundan
evet cevabı alınca bir kaç gün sonra kız evine tekrar gider. Bu arada kız
annesi kocası ile konuşmuştur» uygun gördülerse bunu oğlan annesine söyler.
(2) (i T i ^ l ^ i T ^ p k i r ' düğünü«l)erme»S.
1944 ;
(4) Bkz. Duman»H.î ‘‘Malatya’da düğün âdetleri” H.B.H»S. 2.8; 1933
•
Bir gece* erkek tarafında« akraba ve komşular hep birlikte kızı babaaınâm- istemeye giderler» Oğlan babası '* Allahın einri» peygamberin kavli" ile
kışı babasından ister. Kıs babası ” Allah kısmet ettiise olur,yalnıs biras
düfünelim” der. 'Kahve şeker ikram edilir daha sonra ayrılırlar. Her iki taraf
bir birinin sülâlelerini sorarak olumlu cevap alınacak olarsa artık her şey
bitmiş ©ıra nişanlanmaya gelmiştir.
d) 88« Kesimi *
Kız ailesinin evine giden oğlan tarafı istedikleri başlık ve takıyı
sorar . Bu konuda anlaştıktan sonra götürdükleri şeker veya şerbet oradakilere
dağıtılır*
'
e) Başlık ( Kalın)
Malatya’da her aile başlık almaş » bu âdet daha ziyade köylerde gö­
rülür» Basan şohisdski şehiss ve-remi^ecek olan aileler başlık alırlar. Burada
başlığa ” kalın’* denmektedir« Başlık miktarı ailenin zeniinliğine veya fakir­
liğine göre değişmektedir* Malatya’nın bazı köylerinde fasala başlık alma baba­
nın şerefine düşürdüğü halde $ Sğribük köyü §) bazılarında ise şîraf artırıcı
bir rol oynar* (Akçadağ ilçesi 6)
Eskiden * lalın ” olarak tarla? altın} hayvan ve bunlar gibi.ver ilelirirdi* Bu gün para olarak verilmektedir*Şehirde bu adet tamaaen kalkmıştır.
Arapkirve köylerinde başlık altın?silahs v.b. şeklinde verilmekte idi. (?)
®« gün 1000-7000 lira başlık alınmaktadır. (8)
(( Arapkir ve köylerinde başlığı götüren oğlan babası ve akrabaları
nişan ziyneti ile birlikte parayı veya silâhı kız babasına verirler. Kız babası
kabul ederse elini öperler* Buna ”el öpme” denir. Bu merasimden sonra kıs evin­
den oğlan evine bir sini baklava ve evdekilere birer hediye gönderilir. Bu na
** yol” denir. Yol geldikten sonra komşu ve akrabalar hayırlı olsuna gelirler,||9
Malatya’da ©skiden şok başlık alınır * fasla ziynet eşyası istenirdi,bu gün
bu âdetler eteki katılıklarını kaybetmiştir.
i) Hişan *
Söz kesimi ve başlık anlaşmasından sonra nişan hazırlığına başlanır.
Bir seremoni ile birlikte takılan kıymetli eşyalara nişan adı vedilir.
Malatya *da pazar veya perşembe günü nişan yapılır. Nişandan iki gün
önce ağlan evi kız evine befcçe yollar. Bu nişan bohçesinde | Hişan elbisesi
iş çamaşırı, ter 1ik *ko 1onya»çorap sraakya j takımı bulunur.
Bğer nişan ” asrî •* olacaksa yanliidamatta nişana gelecekse gönderi­
len nişan elbisesi kıza giydirilerek süslenir» damatla birlikte yanyana oturur­
lar.
Nişandan 1-2 gön önce kız ve oğlan ailesinin tutukları ebe kadınlar
(Okuyucu) akraba ve doslari nişana davet ederler» Davetliler ebe kadına para
verirler.
Malatya’nın köy v© kasabalarında okuyucu erkekdir# Erkek okuyucuya
" Çığırışı ” denir. Çağırıoı düğün sahibinin davet edilmesini istediği kişile­
rin evine giderek düğün sahibinin ismini söyler,”(a ) nın selamı var sizi
pasar günü oğlunun nişanına bekliyorlar” der.tfe okuyucuya bahşiş verilir.
/I^kz, iîrlca
.
“*21“
Nişan kıs evifi&e yapılır» Nişan yapılacağı gün oğlan evinde topla­
nan davetliler kız evine giderler.
Sakiden hiç bir surette oğlan kıs evine götürülmez „kıs ise davet­
lilerin hntvmm* çıkar ılmasdi..(10) fakat im gün ** &İri ** nişan yapılmaktadır * (İl) Nişan günü oflan kıs evine getirilir ve kışla davetlilerin husui«ufida otururlar.
Kaynanaönceâe -kararlaştırdıkları ziynet eşyalarını kısa takar,gelin
kız kaynananın elini Öper«. Kıs ailesinden bir kişi iki gencin nişan yü­
züklerini takıp hayırlı olmasını diler. Bundan sonra kıs ve oğlan bütün
davetlileri* keş geldiniz diyip büyüklerin ellerini öperler »Nişan bitinceye
kadar- yany&na oturular.
Oğlan evinin getirdiği şekerle şerbet yapılıp davetlilere dağıtılır.
Bir müddet ellendikten sonra davetliler hayırlı olsun dilekleri ile ay~
yılırlarIıss ve oğlan giden davetlileri kapıya kadar uğurlayıp'büyüklerin
ellerini öperler. Yaşlılar ** yüzünüz ağ olsun** derler»
¿skiden yapılan nişanlarda kus ve oğlan davetlileri çıkmadığı içi»
getirilen ziynet eşyası kız annesine bırakılırdı, (13)
Bu gün m ali durumu y e rin d e o la n a i l e l e r n iş a n ı o rd u evi veya aeasuoaİİC
s a lo n la rın d a y a p m a k ta d ırla r.
r
Şerbetin Hazırlanış! *
Oğlan evinin gönderdiği şeker ve şerbet boyası ( kırma.»! renkte) ebe
tarafından Iiaşırlanır.iŞerbet hazırlanın©©, ©be oğlan ve kıs akrabalarını
şerbetin tadına bakmaya çağırıp bahşiş alır •
Eğer oğlan nişana gelmemişse bir sürahi şerbet ayrılır. Baba sonra
davetliler© şerbet dağıtılır. Ayrılan bir sürahi şerbet bir tebsi ve
altı.bardakla birlikte damada götürülür. Damat şerbeti içip ebe kadına
bahşiş verir *
şerbetten bir kaş gün sonra kız evi damada bir bohçe içinde elbise­
lik kumaş »iç çamaşırı s gömlek,gravat* terlik,kolonya »şeker»çorap
gönderir. Bunu ebe kadın götürüp yine bahşiş alır.
Eskiden yanı 25**30 sen© evvel yüsttge tali derecede öne® verilirdi .
Hatta evlendikten sonra nişan yüzüğü takılmazdı. (13)
Bu gün mutlaka nişan yüzüğü alınır. Köylerde ise nişan yüzüğü olarak
taşlı yüzük al infilaktadır.
Nişanın ertesi günü kızı ahbapları hamama davet ederler. Hamam dönü­
şü kız evinde yemek yenir* eğlenilir.
,!‘ Nişanlı durmak !* üç aydan iki seneye kadar sürebilir.
(5)(6) Kendi gözlemime dayanarak veriyorum.
(7) Bkz. Bslli,Ş*s S.
(8) Kendi gözlemime dayanarak veriyorum.
(9) Bkz. Belli,ş.î S. al
(10)Bka, Duman,S.s S. **
(11)Kendi gözlemime dayanarak veriyorum.
(12)Bks» Duman,H.s S.
(13 )
" ** '*
" ”
- 22
Beşik
*
Beşikteki şeoukiariü nişanlanmasıdır* Baba ziyade akraba ve ahbaplar
arasında yapılır* Aileler beşikteki çocuklarını bir birleri ile nişanlamaya
raal olduktan sonra oğils» annesi kıs çocuğa yeni giyecekler? altın küpe
ve beşik alır* Yeni takımlarla »üslen«» beşiği» İnerine mali durumuna göre
naaarli fia takılı altın t ç o m g m ylys»eeğî ş®k#r m oyuncak ayrıca anne ve
babasına birer hediye koyup gönderir. Bu hediye ve beşiği getirene kıa evi
bahşiş veril*. O gec© oğlan evini, yemeg® davet »derler. Oğlan çööu|w*uö an­
nesi yakın doiları ile birlikte kız evine gelir yemek yiyip eylenirler.
Aralarındaki n ü £ W sahibi bir erkek veya kadı» gerilileş hediyeleri
gösterip her İki çosuğu nişanladıklarını söyler. Saha sonra İlâhiler okuyup
şerbet İçilir* Böyleoe bebekler nişanlanalı olur.
Beşik kerimesi sorunlukları olmadıkça bozulmaz» çocuklar büyünee evlenir­
ler. Malatya’da yapılan nişanlarda sakiden kadın v© erkek supları ayrı oturulardı » {14} Bu gün bu âdet köylerde göze çarpmaktadır.
Bu.gün bütün nişanlarda ortak olan kısım nişan v© düğün arasında dini
bayram girdiği saman ilk §a*e oğlan evi kız evine » daha sonrada kız evi oğ­
lana hediyeler gönderir* Bu hediyeler şuhlardın
Oğlan evi kıza | k m ® , elbise, ayakkabı »yazma,iç çamaşırım eker ve koloya gönderir. Ayrıca kurban bayramında kurbanlık koç süslenip boynuna renkli
kudale sarılarak kıa evine gönderilir.
Oğlan evinin gönderdiği hediyeler© karşılık kız evi.oğlana î elbiselik
kumaş iş çamaşırı tçogsap»şeker v.b. gönderir» Bu hediyeleri getirene bahşiş
verilir.
t ) Evlenme ve Bü|ün s
l)
Düğün hasırlığı $ Nişandan sonra kararlaştırılan bir tarihte düğün
hazırlığına başlanır. Kız evinde çehiz hazırlığı yapılır* Çehiz hazırlaamasına kız akrabaları yardım ederler. Eskiden gelin elbisesi olarak bin dal­
lı, ipekli elbiseler »çorap ? çarşaf ( Siyah ipeStli ) »kundura { Ayakkabı) v.b.
alınıâdı. (15) Bu gün is© gelinlik beyaz kumaştan ,çanta »ayakkabı,iç çama­
şırı, manto»makya j takımı alınmaktadır.
Bunlardan başka kız ailesine küçük hediyeler alınır. Bu hediyelerin mik­
tarı oğlan evini mali durumuna göre değişmektedir.
Hazırlıklar- tamamlanınca kız evi oğlan evinin kararlaştırdıkları gün dü­
ğün yapılacaktır.
Eskiden nişanlılık devresinde kız ile oğlan bir birleri ile görüşemezler
bir birlerinin evlerine gidemezlerdi* Ancak ölüm»bayram ,kandi 1 gibi özel
günlerde giderlerdi . (16) Bu Sdeti karedeniz bölgesinde de görmekteyiz .(17)
(14) Bka« Duman»H.î S.
(15) #
« «
« ”
(1$) Bkz. BrdentuğiN.î S.2*
(19) Bkz. Belli, Ş. î S. H
** 23 "
Bu gOa ,fe#r i k i t a r a f t a i s t e d i k l e r i »aaaa b i r b i r l e r i n i mlmriû».
g i t t i k l e r i m b i r b i r l e r i i l « ^ » d ik l e r i g ö r ü l ü . Her iki. t a r a f a y r ı ay«,
r ı t u t t u k la r ı #b# k a d ın la r la a k r a b a la r ım v e i n a t l a r ı n ı ditpn© d avet e d e r ler 6
sağ$&$•» %
«m* fes.» nvlarfH y&rğanın şgsssşafı $©§ir ilir « Bana
•«Yorğsa ylui* denir* jfettgaa yüailasi koaşu.ve ahbaplar davet edii&r . Bav«tlil«r a d ile r söyler hayırlı olması için dualar ©karla*.
TorftMA genç kışlat» diknrl» la» anne»! şeker. dağıtır »bu şekerden:
ikişer tane yorganın köşelerine dikilir, Banu şifaf geeeai kış ire damat
yiyecektir» Malatya**«« ârapöirilçeaiade kıss evine koaşu va akrabalar
muhtelif feediyaler .getirirler. Banlar yasa» Çdolağ) * faaila»meadii v.b* dir.
Bu hediyelere tt serçü*1 denir.» Büğtae ssrçtt gönderenler çağrılır. (18)
çoğunlukla perşembe ve pasa? güaü düğüu yapılır»
Haİatya*ûa başı aileler davetiye olarak kart bastırdıkları halde
yine bu kartları ebe kadın dağıtır ve bahşiş alır®
Şehla Diama Saatrlığıı
Kıs oğlan ev in e gitmeden i k i gün onee ç e k i ş in i b i r edaya d ia e r » kom­
şu v e ak rab a lar ( b ilh a s s a genç k ı ş l a r ) çekişte bakmaya g i d e r l e r »
Ertesi g&nü çöhis bir arabaya doldaralarak oğlan m i m yollanır,
âkraba ve komşu gençleri çekişi odaya yayarlar» çekisin serildiği ba oda
gelin edasıdır* Oğlafe evi gelin odasını baştrlaya« gençlere ye«ek verir.
Oğlan evinde çekiş Öç gün davetlilere açık olur* Kıs fahişinin içinde g©~
nellikl© ayna bulundurulur. Ba radaki amaç evlilik hayatının ayaagibi par­
lak geçmesini temin içindir®
Kıs çekisi ? Sandık »karye la »yatak takıraı»kalı»p©raelen ve bakır
mutfak eşyaları ile gelin kısın giyecekleridir. Eskiden daha çok bakır
eşya ve yün çorap verilirdi.» bu gün aşalmiştır. (19)
Büğün Günleri v# Aşamaları e
Düğün gününden bir hafta evvel hasırlıklar başlar* Pazartesi günü
kış ve oğlan evinde çamaşır yıkanıp temislik yapılır*
Salı günü. oğlan evinde düg&n yufkası^pişirilir* .Çarşamba günü seb­
zelerle piriafler ayıklanır» tabak » kaşık»çatal»bardak ve sandalye komşu­
lardan alınır« Her kornea kendi kaşık ve çakalına ayrı renkte iplik bağlar
böyleoe ayırt ©dilirken kolaylık sağlanır»
Eğer perşembe gönü gelin getirileeekse »çarşamba gününden itibaren
çalgıoılar getirilir« Çalgı sesi duyanlar dtğüne gglirler . Bugün sahibi
ve komşular sıra ile oynarlar. Eskiden bir hafta on gün süren düğün ba gün
en fasla iki üç gün eürer » Perşembe veya pasar günü gelin geldikten sonra
biter•
(13) Bka. Belli,Ş.i S. ZV
(19) •’ Duman»H.î S. iff
Düğünde ©evlüt oiKitul^r »yemek verilir. Davetlilerden erkek ve kadınlar
ayrı gruplar kalinis yemek yiyip * âilah başakadar çıkarsın»bir yastıkta
koâa»ı»İarw dilekleri ile .ayrılırlar*
Bu gün düğü» genellikle'salonda yapılmaktadır. .Kadınlaş* evlerinin te~
aız kalması işin salonda yapılan düküne evde yapılana tero âlı etmektedirler.
Salonda yapılan düğünde davetlere limonata ve pasta ikram edilir»
Her iki türlü düğündede oynayan kişinin alnına para yapıştırılır.Ba
İdet nala geçirlidir* Kaynana düğünde Mutlaka oynatılır» ".kaynana yufka ile
oynarsa esene bolluk. olur!f demektedirler*
Gelin Hamam ve İ m a i
i;
Düğün perşembe günü o laca k sa s a lı» p asa? günü olâoafcaa «ma* günü %aıaas»
k ın a s ı* y a p ı l ı r . Oğlan e v i b ir to rb a k ın a » b i r m iktar şek er »eğer «ali
ramu y e rin d e ie e b ir koç k ıs e v in e gön derir.B un a "kın aya h aber’’d e n ir .
JPaaarfcesi kısa ilk kına yakılır* Sona tamam kınası denir. Sakiden kı­
ğın başına ellerine ve ayaklarına kına yakılırdı* (20) Bu gün sadece alla*»
r ia i ortaaıaa kına yakılır* Ztm kına yakan kadıaıa *Ba,fi '©ütüa w (dul ol­
asısı) pltuan. la».ı»âır* M ân km eleriyle yüalinü kapatarak ağlar vasiyette
kınalının &ıüae oturur* SCınaoı kıssa kına yakarken türküler söyle ve kası
ağlatır* Bu türkülerden bir kaş Iraek %
Takın gelinin kınasını,anası çeksin belasını>
Çağırın banım kalasım > kıaua kınsa kutlu olsun .
Kına bir tas içinde esilir. Kıs kıbleye değru oturtulur*başına bir yas*»
aa örtülür* Kı&ın elim
kına sürülüp bağlanır* Diğer kına davetlilere da­
ğıtılır * Salı günü kısın yakın akrabası kamama davet eder* Eğer kıa evi
senginse kamama çalgıcı götürülür. O gün için kaman kiralanır, îıkaaıp
eylenirler* K
Eskiden bamae« i ç i n akşama kadar eğlenilir»kam am ın u s t a s ı b i r te b a iy e
renkli sumlar d ik e re k b a şın ın üstünde t u t a r . G elin u s ta n ın arkasında
d a v e t lile r d e gelinin arkasın d a e ır a la n ır * ü ç k»& d a la ş ı r la r » g e lin ş a r k ı l a r ı
s ö y le r kın aya ç e k e r le r* Bunlardan b ir örnek|
Galin ederler aani el gibi«
Dikerler ortaya ince ©um gibi,
Slekte-n e l e r l e r un g i b i ,
Şen babanın evi fen olsun *
Mğ e r bir gelin türküsü ( Bu nu gelini ağlan evine götürürken d© söylerler)
ÖeSs m m . gel baeı»
Gelin olasısı
Çarşamba perşembe»
Bisse gelesin
(20) K.K.ŞakiöiH. dan derlenmiştir.
- 25 -
Gelinin kınasın
; âl eylemişler
Gözünün sürmesin
.Sol eylemişler
. Seni bir yiğide
Kal eylemişler
Gel ana» gel bacım
Gelin olasıa
Çarşamba perşembe
Bize gelesin.
İskiâen ksr gelinlik çağındaki kısa gtottf işlemeli takunyası bulunurdu.
/ayrıca p#@i#raal.ı ve kildeai vardı,Kilden $ Sakırdan , kalaylı m kapağı
kubbeli yuvarlak küçük sandık biçiminde lifkese tarak koymaya yarayan bir
bamam aracıdır.. Bu araç bu gün tamamen ortadan kalkmıştır.
delin Get irme s
s»
Malatya* da g e lin p erşşabe ve pas ar günü o ğ la n evin© g e t i r i l i r # Bu gün©
« g e lin g ia ü “â e ttir . ö e l i a günü k ı s ve o ğ lan evin de yoğun b i r k a s ı r l ı k v a r ­
d ır .
Kış evinde tüs; akraba ve komşular toplanır genç kıs 3. süsler gelinlik
giydirirler. Kıs süslenip duvağı takıldıktan sonra eline bir ayna verilip
üç kes "Benni güselim baktım»! güseî” "baktım güsel olsun n diye tekrarla“
tılır. Gelin hasırlatılınca dışarı çıkıp bir müddet ayakta durur, füm da­
vetliler» geline bakıp^âllak başa çıkarsın^derler.
Bu arada oğlan evi karar 1aştırdıkları bir saatte taksilerle gelini almaya
gelirler. Komşu ve akrabalar taksilerle gelin alayına katılırlar.
islinin bineceği taksi en «iadedir* iki metre renkli ©eten kumaş oğlan evi
tarafından taksiye bağlanmıştır.. Bu radaki adet içabı diğer taksiler gelin
taksisinin arkasında sıralanır ve gelsa taksisini geçmezler.
Q.elin taksisinde damat 5sadıç ve kan ı m bulunur.
Sadıç | o ğ la n ın y a k ın a rk a d a ş ıd ır v e düğünde m asrafın çoğunu k a r ş ı l a r «
düğünü id a re e d e r.
Kws ©viaia Snüne gelince arabalardan ittif.; gelini® almak için kapı çalınır.
Pakat .kapı kilitlenmiştir. Kısın erkek kardeşi veya ebe kadın bakşif almayınca
kapıyı açma». öelia duvağı yü&üae örtülü olarak kınaya çekilirîÇalgıcılar
ağlatacak §©kilde ©aniler söylerler. Bir kaç örnekg
Kaşların karasına >
öül koymam arasına ^
Beni merhem demişler,
Bağrımın yarasına,
âtuatas içinde kınam esildi9
Şimşir tarak İlo aülfUm ç§süldüf
Benim yasım yadellere yasıldı®
Doldur pınar doldur ben gidiyorum.»
Anamı babamı terk ©diyorum«
—26 “•
Hey ağalar şöyle durun divana
Bir suna boylu hanım geliyor»
Taramış zülfünü dökmüş bir yana,
Bir suna boylu hanı® geliyor.
Kınadan sonra gelin anne ve babasının elini öper ve erkek kardeşi
gelinin beline kırmıza kurdale bağlar* Şayet erkek kardeşi yoksa bu İŞİ
baba yapar. Böylece bundan sonra kızın sorumluluğu kooasma birakılmış
olur# Daha sonra gelini kolundan tutup taksiye bindirirler bu arada kız
evinin aidiğı seten kumaş taksiye bağlanır* Gelin alındıktan sonra oğlan
evine giderken şehir dolaştırılır. Yolda gençler taksinin Önün# durup
bahşiş isterler. Selin oğlan evi önünde taksids® inerken sadıç »geli­
nin başı üzerinden çerezle birlikte madeni para atar. Çocuklar bunları
toplar bereket parası olarak saklarlar.Gelin oğlan evinin eşiğine adım
atacağı sırada dama veya yüksek bir yere çıkmış olan kaynana işinde bulgur
t m ve para'olan küpü gelinin önüne atar. ( Sal köyü (2l) )
®ğer oğlan evi zenğinse kızın ayağı Önünde kurban kesilir.Eskiden
gelin arabasından evin içine kadar "en* serilirdi. ( İn - kumaş sermek)
gelin bunun üserinden yürüyerek eve girerdi «Saha sonra bu kumaş dörder
metre kesilerek yoksullara dağıtılırdı. (22)
Bu gün bu Idet tamamen terk edilmiştir. Fakat altı sene evvel zen­
gin bir ailenin ilk oğlu evlenirken gelinin ayağına m serilmişti*{Z%)
Gelin eve girince damat ile°koltuktt edilir »(lızın koluna damat girerek
gelin odasına götürür•}
Başat »gelin odasında kızın yüzünü açmak İster gelin rıza göstermez
damat ** yüz görümlüğü * altın veya bilezik takınca duvağını açar« Bir
müddet sonra dışarıya çıkarlar. Evdeki büyüklerin ellerini öpüp»gelin
bir sandalyeye oturur. Bu sırada gelinin kuşağına bir erkek çocuk verilir.
Buradaki amaç ilk defa erkek çocuğu olmasını temin içindir. Gelin çocuğa
mendil verir. Davetliler geline bakıp «maşallah“derler . Bazen kaynananın
kolu altından gelin geçirilir. Bu gelinin kaynanasının söjrü altında kal­
ması için yapılır.
Bir müddet sonra çalgıcılar çalgıçılıp eğlenirler daha sonra müvÜ t okunur ve davetlilere yemek dağıtılır. Yemek önoe erkeklere daha
sonra kadınlara verilir. Temekten sonra tüm davetliler ayrılırlar.
Akşam olunca gelinkız ile gelen bir kaç yakını evlerine dönerler
* gelin kıs"odasına götürülür. Sadıç hanımı g#li»e evlilik hakkında
bilgi verir.
Yassı namazına giden sadıç» damat ve akraba erkekleri dönüşte hoca­
yı gerirerek dini nikah yapılır * Daha sonra "Gerdeğe koyulur" damat sus
gelin odasına girerken arkadaşları tarafından omuzuna vurulur. Buketin
ol») kuvvetli anlamına gelir.
**‘ "T " " • “ • " ‘ "'■'.|‘ ,'l^-T'1r il||ir» | MlİW>l*H . | - - - r r i ir W W p :|Mı'~'l>' ılı ' l>ni'll.lT»ll>l»lll^>)i>W lllJ.llUJJJLIÜ-lXlLJıimjMaıT
jn jı ı m ı
(21) Bkz.Erdentuğ R. s Hal köyü, D.T.O«F,îayını, Ankara , 1968
(22) K.K.H. Güner’dsn derlenmiştir.
(23) Kendi göslemime dayanarak veriyorum.
Damat ve gelin bir birlerini» ayağına başlamaya çalışırlar, Hangisi
Sap© diğerinin ayağına ' & m m m SSIÎS onun sözü ötekine geçecektir. Baha son­
ra elbiselerinin fcanfininin üste kalırsa onun sözü geçecektir»
Zifaf geçesinin ertesi günü, gelin ve damat evdeki bölüklerin ©İleri­
ni öperler. Tatak şargafındaki bekSrit kanını kız ve oğlan ailelerise ebe
.gösterip bahşiş alır* »aha sonra bir kaç komşu kadına gösterilir. (24)
Kayın valide ve kayın baba geline hediye takarlar* Gelin kaynana ve
kaynat asiyi# ¡ m m ş m m y m % gelinlik eder. Gelinlik etme b|r ile beş sene sü­
rebilir ancak kaynatanın rısaöi ile bozulabilir.
Kendi ta b ir le rin ® f i r e «gelin evâekilerle yüz göz olmaması için gelin­
lik ed er” #
&it$S eab&hı ebe gelinindOTağıni damada götürüp bahşiş alır;«» Gelin
kus dtivaksıg olarak gelinliğini bir gündaha giyer ertesi günler normal kıya­
fetle dolaşıl^
8adı.ç gelip damadı hamama götürür akşama kadar gezdirir. Buna"güveyi
gezMesi'' denir*
Gelin evdeki büyüklerle sofraya ©turana,kUçük görömoeltri .ile birlikte
yemek yer,. Büyükler yatmadan yatmam,kocasından çok kaynatasına hisset eder»
Bir büyük odaya girince ayağa kalkar ve ayaktadurus. Otur demeden oturmaz veya
başka bir. odaya gider. Bir iki gün. sonra kıs ailesi bir sini baklava gönderir.
Bu baklavadan ev halkı *.komşular ve gölen iftiımfirler yerler»
Bir hafta sonra gelin nanesi evine gider. Buna H haftaya giiae w -denir.
Gelin haftası sabahtan akşama kadar sürer haftaya giderken damat ailesi ,damat
akrabaları şadıo ve. bir kaç komşu katılırlar.
Kıs ailesinin akraba ve d&siları bü günde hediyelerini geiiri&ler*Ifeınek.yenir»eğlenirler»akşaıe. olunca dağılırlar.
Bükünden oabeşgüa sonra gelin hamama götürülür. Buna *’15 hamamı’* denir.
Eskiden İŞ hamamında eğlenceler- tertip edilirdi». (2?)
Malatya’da Kıs Kaçırma î
Malatya’da iki şekilde kıs kaçırma olayına rastlanır.
1) Kaçırma? yanı zorla kaçırma#
2) Kaçışma» anlaşarak kaçma
1)
Kaçır&a t Yolda veya tarlada gördükleri kışları beğenen delikan­
lılar bir fırsatım bulup kısın niyetini sorarlar. ®ğer kız istemezse veya
delikanlı ailesinin kendisine vermiyeoeğini salarsa kızı kaçırmaya karar verir.
Kızı bir kaç gün isler. Yanına bir arkadaşını alarak taksiye biner »kızı yal­
nız yakalayınca asını kapatıp zorla taksiye bindirir ve kaçırır.
Kızı kaçıran delikanlı köye veya kasabaya bir akrabasının evine götü­
dür. Bir kaç gün sonra şehira dönüp nikâh kıyar. Kıs ailesi > kaçırıldığı gün
çok üstündür ve oğlan âileesyl« kavga eder. Kışı ve oğlanı gördükleri yerde
öldüreceklerini söylerler *
( 2 4 ) l u 0 7 ^ î e n ,âen derlenmiştir.
(25)
Bkz. Buman»Jf.î S. 1%
- 28^
Baha » m r ® araya #ir@ü. akrabalar iki aileyi barıştırır vm nikah
yaparlar» Şfcrlnrd« teu kaçırıldıktan sonra bile başlık alınır,
g) Kaçışsa s
farlada veya bahçede anlaşan çiftle? bir biri«* tel sevdikleri balâ©
kız silkti veya erkek ailesi birbirleri il« evlendirmek iete&eslnrisg kıss ve
otlan anlaşarak kaçaz-lar.
iiaçişirsa sonunda iki all« kavga ederlerimde araya. yine akrabalar gi»
rerek iki tarafı usîaiırırîar. Mikah kıyı l % m m delikanlı kxzı «** getirir.
Bir müddet dargın kalan aileler dini beyra«»larda bartyarlar# Bu türlü &ar
çış»da da köylerde başlık alınır, 1« kaçırma kaçış«salar bassa a inayetlere
yol agiaaktfö barmende ısutlti. bir aile kurulmasına yardıs etwektedir.
ßalia ve Damat Kıyafeti ı
İöfci gnlia kıyafeti f % peşli ? ipek fallar.gnıllu beyaaa veya kırep
yuse «rtttlitr* başa fes takılır,ayağa yünçorap ve kundura (ayakkabı) giyilirdi.
Sesin altına gelenek kısma- altı» âlMÎi?»J&afeâlll ( K&hMil) ve kırk belik saçı
pullu beya&iuâin altından g önitkürdi'. MaJggaj ise | .gelinin gözüne keşen kes
sitaa© şekil İr* ellerine ve ayaklarına k u m yakılırdı* (26)
Bu .gttfikft g elin , k ı y a f e t i f Beyaz- g e l i n l ik * fesyas t ü l duvak f i ş e k ire
g e li n t e l i baş» t a k ı l ı r * Beyaz ayakkabı v e fa n ta b a sı» gmtn y e r in » ç iç e k
alım ı?» Soğuk iıa va la rd a g e l i n l i ğ i n İ n e rin e k ır k a a l ı n ı r *
Suflörde ine renkli gelinlik giyilir, Cinlin ata veya arabaya bin**
dirilirken ««fiii&an itibaren çarşaf örtülür * #
Eski damat kıyafeti | tç gömlek, usum den siyak şalvar tyeiek» şefe* ve
yakanın beyan gömlek giyil irs acem şalı kuşak bele sarılır ve ayağa ye«eai
(ayakkabı ) gjjrilirdi* (tT)
f i e d i k i dn«at k ı y a f e t i f P an tolon »oefcet *göıslek»kravat v e ayakkabı
g iy m e k te d irle r. S'd
Bonuf olarak şunu aöylüye bilirin | İster gelişmiş isterse gelenek­
sel toplmmlarda-olsö». evlenme rsniaea tnnb.it edildiği taktirde geçeriidir.
Ev.lsnr.eain t e m t ü m m m t içâ n yapılan
v#b*ritleri» en ge­
nel ve toplumsal mtmaxt birle§»eyi açık surette i l i n etmektir. Snilln gayri
©sşru ilifkites ayırt adar. (28)
Malatya numî t&plmmdm av lenftesin yapılüanı için en a® iki §abi|
ölpalidır*
fine bun&da nifafın ertesi sabahı evlenmenin sonuçlandığını ibareti
olarak bekaret kanını taşıyan. çarşaf ber iki aileyi ve komşulara gösterilerek
■gelin bekaret ini ispat iw at adır.
(2$) (2f) laysak kiçilsrdtn aldığı® bilgiye göre veriyorum»
(28) Btes, Erdenimi;»H.* Karadeniz bölgesindeki nurİnsan görenekleri ve törenleri*
ântroio j i .deriini » Sayı i **4 » s . t?» İnkara
Malatya’da nişan ve evlenmede h er vesilo ile şeker vetatlı yenmesi
şekerdeki t a i U I x I a ? y » i > ^ o & k biri mşaaf* , 0 9 U r
arası ilişkileri geçirmek
amaca. i l e ' y a p ı l a ? ,
Hattâ hocaya şirinlik m m I k m i yaptırarak eşleri birbirine tatlı göstermek
ietenmektedir. Tin© Önemli bir kon« olan •* Damat b a ğ l & m n jn burada görmekte­
yim »
Tism% v-^a kışın m t l u olsasını istemeye bir kişi aikaa sa.raBs.nda bıçak,
veya makas kapat*?#* Böylese damat ziî&î g m m i evlilik görevini yerin© ge<~
tirsise® *
B ly le bir 4urö®u % i l ® m k işin daıs&t gelin© boşadığını söyler v e tekrar
di«i nikah yap il ir • Bu eşyada dama ailesinden bir kişi elini bağlar nikak -bi­
tince açssr»
Malatya*da düğü»
.nişan gibi eğlencelerde silân sıkılmasındaki m & q
oradaki kötü ruhlara, uftaklaçt&y»&k iğin yapıldığı
k m m m â fö p m » ( t e l in i »ub-
larla davamla şekilde- temaca çekme de ayna, maksatla yapılıştadır. Bilak
atmak avrttpa d^S’ü nlerindtd« görülür* Bunuı köti. rubları def ettiği aynı gamanda
gele», davetlileri kabar verdiği anlamını taşımaktadır •
Ifeynasaniii yaya sağ&ıeı» gelinin başına attığı çar as ve paranın ¡Harekat
jaötefii û l m e M »aklanması Kaait»İ3« Koşaydın inancına göre | Hali» bir adamın
(Kaynananın) elinden sutlu dakikada a y n i m i # para bereket parasıdır. Bunu alan
kimsenin parası bereket kapanacaktır* (2 9 )
A yrıea k«yrm a«ı*ı daisdan g e lin in a y a ğ ı önüne a t t ı ğ ı küpü» k ır ıle s a s ıs d a k i
amaç > g e lin in fe8t ü k ı l a r ı n d a n k u rtu lm a sı ve b erek et g e tir« « # ! i ğ i n y a p ı l ı r *
4“- ö I- Ü I!
tasanın yaşamının #on» olan ölü® , insanı.büyük acı. ve kedere gark etti­
ği gibi abratma yarılabilıaeşi şak güç bir olaydır* (1 )
Anadoİ« * m m her bölümünde ölümle İlgili çeşitli inanç ve seremonileri
görmekteyim* Malatya’daki ölümle ilgili inanmaları vermsye çalışacağım.
a) Qlü©ü BUfüadürea Ön belirtiler #
1“ Köpek y®un usun «Istsîi f&svfça 2 »Biv&s3 *Mens ifan 4 )
— Ât kişnerse ( Kayseri 5)
—
Bvift yanındaki ağaçta karga sürekli öterse (Sivas 6 )
(29)Bkz* £r&entiJâ>H«8. 23
(1)
Bu kanada
geniş bilgi inin Bfcs* örnok*S,V» 5Anadolu folklorunda Ölüm,
Ankara # 19?1
(а) Bke, Od«k,T,! Itaelo# ağısından Ölüm* ¿akara l$S$»(Mea*iS çalışması)
(3)
w
(4)
(5)
(б)
H.Kut lu • dan derlenmişt i r ,
Ske. Örnek
S, 25
«
Aakun Y.C. * S* S*
ikşkrmj?*SeîSivaa folkloru»Sivas 1Ş40
«* 30 **•
*—
Gece evden etrafı siyah t©«cer©»kasan verilire® ( Konya8Kayseri
Sivas) (7)
— ■Oeco evden süt verilirse ( Çankırı*Çorum,Sivas) (8)
<-* Oece ekşi hamur verilire© (Çankırı»Çor««?Sivas) (9)
— Gece yıldız kadarsa
-- Rüyada ön dişler acıyarak çekilirse { Afyon* Konya ) (10)
— Rüyada mevsimsiz üzüm görülürse
— Rüyada bir ev yanarken görürse
«■«*• Rüyada Sîaüş bir kimse çağınsa ( Urfa* Ankara sErzurum) (11)
— Basta pencere veya kapıl» bakarak (Kimse girmediği halde) misafir
geldi yer verin derse®
— » Vasiyet ederse
-«• İşdahı aşılıp son riskini yerse
— »■Ağsını üç defa açıp kaparsa (Çankırı%MeraIfon) (İğ)
— * Ölü yumşaksa
— • Hastanın eli ayağı şişerse
b) Kaçınmalar î
— Ölü yumuşaksa » yıkarken üzerinde bir oklara kırılır veya bir
ekmek saoı alınıp hayrata verilir.
-** Ölüyü getirirken yatağı toplanır» orta yere bir taş koyulur.
( Sivas *SiverekjTrafcaon ) (13)
•*- Çenesi sarkmasın diye bağladır*
Ölü evindeki su dolu kaplar ve sıvı yemekler boşaltılar .(Hopa?
Rize» ürfa-Çarıklar köyü) (14)
— Tabut, evden çıkınca ev halkından bir kişi arkasından taş atar
vejsi geriye bakmadan eve döner*
— > Ölünün arkasından çok ağlayan kişinin sırtına haberi olmadan
mezar toprağı atılır*
**« ölünün artakalan suyunda sadece soyhaları (Çamaşırları)yıkanır.
**— » Artan sabun ©ve alınmaz (Şuhlar köyü) (15 )
— > Yanık oduâlar atılır
**« Ölü eoyhalarını ©vsahipleri yıkama
«»■ Mezar dönüşü arkaya bakılmaz
— Ölü giysileri yoksullara dağıtılır»
•«* Ölü evinden taziyeden ( baş sağlığı dilemek) dönenler doğru kendi
evlerine giderler»başkasının evine uğrarlarsa o eve ölüm getireceklerine
inanılır»
(7) (8)(9)(10)(İl)(12)(13) Bkz. örn®k,S.?.*“S. 43
(14.) Eks* Ö.Tunç ay * *» Çarıklar köyünde hayatın üç ana dönemi ile ilgili
Şdet ve inanmaların etnolojik tetkiki ** Ankara ,1968 (Te* çalışması)
(15) ’* S.Ayöaoanı M îîuhlar köyü monografisi” Ankara»1969*(Tez çalışfcası )
o ) Öliira S ı r a s ı
f
Ölüm o la y ın ı ö lü s a h ip le r i a ğ lıy a r a k d u y u ru rla r. Uzakta o la n a k ra b a la ra
komşular haber v e r i r l e r .
— ö len kim senin «S*ü aşıkfca k a p a t ı l ı r v e ç e n e s i b a ğ la n ır» ü z e r is e b i r
beyas ö rtü k a p a t ılır »
Ölünün b a ş ı k ıb le y e ç e v r i l i c e ! ve a d a k la r ı ya n m a » s a t ı l ı r .
— ölüsün şişm e sin i Önlemek i ç i n k a rn in in Ü zerine b i r b ıç a k k o y u lu r.
(Kayseri» Si^a$»îişak) (İĞ )
— Y ık a n d ığ ı yerd e b ir gün mum veya lamba y a k ı l ı r .
— ö lü hemen gömülmesi i ş i n h a s ır la n ır .y o k s a k o k a r. ( Ankara»Çubuk) ( 17 )
— ölünün baş ucunda kuran 51 kerim okunur. ( Her y e rd e ) ( 18)
— Ölü y ık a n ırk e n i k i hoca » ölünün y a k ın la r ı v e kom şuları b u lun u r,
- - ö l e n kimse kadın sa kadın lar# erkekse e r k e k le r y ık a r la r .Ç o c u k i ş i n
c in s iy e mevzubahis d e ğ i l d i r .
— Ölüyü yık aya n kimseye b i r h avlu » b i r t e r l i k * p ara v e Ölünün g i y ­
s ile r i v e r ilir .
— Yıkarken suya e l batmaması i ş i n s a p l ı t a s k u l l a n ı l ı r . Yoksa komşu­
la rd a a ödünç a l ı n ı r .
ölüyü y ık a rk e n k u la ğ ın a v e burnuna pamuk t ı k a n ı r .
— î l i k su i l e y ık a n ır y a ve gu siil a p d e s ti a l d ı r ı l ı r .
— ö lü e v in d e k i avlu da y ı k a n ı r .
— Ölen k i ş i y i şok seven kimse ölünün a y a ğ ın ı y ık a r v e suyunu d öker.
1) Kefenlemeş
Yıkanan IIü kurulanınca boyu iple Ölçülür *bu ip pat ikka yahut âmerikan
bezi kefen üzerine tutulup elle yırtılır.Kefene makas vurulmaz. Kafa gelecek
kışıma yırtıp buradan boynuna geçirilir. Ayak uçlarını bağlar üzerine k i m
yeşil kıyamet gömleği girdirirler •
Kadınların başına yeşil dolak (yasma) örtülür ve ellerine kına kına kokoyulur. (Konya) (İ$>)
Erkek ve kadın Ölü tabuta koyulduktan sonra zem-zem serpilir ve buhur
(koku) yakılıp tütsülenir. Ölü mezara tabutla gömülmem.
2) Cenaze Kaması t
Malatya halkı genellikle sunâi olduğundan Ölen kimsenin cenaze namazının
kılınması zorunludur. Cenaze namazı kılınırken tabut cemaatin önündeki mu­
salla taşında ©İmalıdır.« Kamaş kıldıktan sonra orada bulunanlara hoca döne­
rek M Sy cemaat bu Ölüyü nasıl bilirsiniz ?''diye sorar® "iyi biliriz Allah
rahmet etsin M derler.
tabutun üzerine ölen kimsenin cinsiyetini belirten giysiler örtülür.
Mezara gidip ölü defnedildikten sonra arkalarına bakmadan dönüp gelirler.
Ölen kikinin hayırı işin yetmiş fidre dağıtılır» buna ıskat denir.
(16 )(17)( I I T (19). Örnek» S .V. î“İ. 4^
- 33 -
Bizim baea sisin bacar
Gezemedim uçtan uca*
Bilemedim gelinlik nice
Uyan âlim uyan sabah oldut
İnanmaksan günler doğdu»ben ölem.
B- T â f X R E â H
Anadolilmumın küçük büyük tüm şehirlerinde yatar ve evliyalar siyaretgahma rastlanır. Bunların kalk hayatında önemli hin. yeri var dır .Malat­
ya halkı maddi ve manevi imkana ısİlklerifca terfi karşıya kaldığında işi­
ni» v« yapılması gerekek şeyin ssstlaka bir yatırı siyaret etmekle # adak»
ta bulunmakla gerçekleş«Joîleeeği inancı- hakimdir*
Bu inançlar atalardan beri süre geldiği ve kutsal olarak vasıflandı«
rıldığı için anlamını ve önemini yitirmemiştir.
Malatya’daki yatırları şöyle ©aptaya biliri» ı (i)
Melik Sunu İlah Oa&ii s
1)
Yatırlarla ilgili efsane ve inanmalar î Halk arasında vaiz ocağı
veya vaiz baba ismi ila anılır. Bası eserlerde *• Karaca köy camii** diye»
geçen bu camiî eski Malatya’dadır. MiıMıre kitabesinden anlaşıldığına göre
1394 tarihinde Abdullah Hüsnü oğlu tarafından yaptırılmıştır. Bu siyarete
daha çok ruh hastaları götürülür* orada bir gece yattıktan sonra» ziyare­
tin suyu ile yıkanırlarsa iyileşirler* (Yozgat) (t)
Emir Ömer i
Tarihi eserler kısmında anlatmıştık bu ziyaretin pencereleri şok
küçük oda loştur. Mezarın orta yerinde, düssgü» bir taş bulunur. Bu taşı
yatırı» bekçileri siyareteilerin başını beline sürer s İradaki inança
göre taş sürülen
ağrı®asmış . Bu yatıra gelen kişiler dilekte bulunur,
dilekleri olunca raum ve yemek getirirler, âyrıoa yatırın etrafında nefes
almadan yedi defa dönerler. BÖylece dileklerinin olacağına inanislar.
ülu Camii î
Tarihi eserler kısmında anlatmıştık*!»» caminin ortasında yaptıran
kişiye ait bir raesar vardır. Bu yatıra çeşitli dileklerde bulunurlar.
Bilhassa sınıf geçmek için gidilir dilekleri olunsa mumgötürürler.
Battal üasi ı
Yaşama efsaneleşmiş bir halk kahramanıdır« 1.1i» asrın ortalarında
yaşadığı tahmin ediliyor. Boğum yeri Malatya »babasının adı Hüseyin Gazi
oldufita söylenir*
(1) Buradaki bilgileri ikbeytB. eski Malatya tarihi eserlerine (IŞ64)
ve kendi gözlemlerime dayanarak veriyorum.
(2) Bkz. T.Altıntaş s * Yosgat ve oivarındaki yatırlar",1969 (Tez çalışması)
Annesi Şahide hatun tarafından soyu Hz. Muhammede kadar uzadığı iddia
edilmektedir. Babasının intikamını almak için Şah Tahcıasla bir çok savaş­
lar yapmış kuşattığı bir Hura kalesi önünde yaralanmış ve bugünkü Ağaç
köyünün Çatak mevkiindeki mağaradan birin© sığınmış ve orada ölmüştür,
paha sonra bu mağaraya gömülmüştür. Halk bu yatıra giderek çeşitli dileklefde bulunur» dilekleri yerine gelince kurban götürürler.
Ahmet 'Duran Mescit ve türbesi «
Malatya -Sivas şosesinin yüz metre batısındadır. 1994 tarihinde Diyar»
bakır valisi Yusuf Ziya Paşanın oğlu Muhammet Sabit Sek yaptırmıştır ve
burada Sabit Be*in mezarı bulunmaktadır. Bu yatıra özellikle çocuğu olmayan
aileler giderler. Çocukları olması için dua eder, dilekte bulunurlar. ¡Eğer
çocukları olursa ismini Ahmet Duran koyarlar ve her sene bu ziyaret# kur­
ban götürürler. Ç Hacı Bektaş) (3)
lîeşşaf Hoca s
Doğduğu tarih hakkında kesin bir birgiraiz yoktur. 1928 de ölmüş ve
Banazı (semt) mezarlığına gömülmüşsüzerine dört sutunlu tepesi kubbe şek­
linde bir türbe yaptırılmıştır.
Halk arasında manevi bir nüfusa sahiptir. Müderrislik yapmış musga
yazarak hasta ve kötü huyluları iyi eden bir hoca imiş.
Halk «kalemi 6ağlamdıM demektedir. Yani hooanm yatığı muska la r m
fayda sağladığı inancındadırlar. Bu yatıra giderek dilekte bulunur ve
dilekleri olursa mum götürürler.
C-HALK H E K İ M L Î Ü İ
Malatya halkı eskiden beri kaderci bir tutuma sahip olduğundan ay­
rıca batıl inaçlara fazla ilgi gösterdiğinden»haetalıkları geleneklel te­
davilerle geçirmeye çalışırlar.
Hasta » doktora götürülmeden önce ziyaretken dolaştırılır» çeşitli
"kooa karı ilacı H kullanılır.
Malatya'da çeşitli hastalıkların tedavileri î
a) İç hastalıklar
Boğmaca s Horozun ibiğinden alman bir damla kan , bir bardak suya
damlatılır. Daha sonra 11 tane su kabağı çekirdeği ortasından delinerek
bir ipliğe takılır ve boynuna asılır.
Dif ağrısı : Çürük dişlerin arasın»* bir parça tuz koyulur.
Diş nezlesi :©iğlik yerlerde yetişen M sızı otu" kaynatılır»soğuduk­
tan sonra günde bir kaç kez gar gara yapılır*
Bel ağrısı s Bir parça karasakızla çeke© kaynatılıp bir parça bez
üzerine koyulup cibar (yakı) gibi ılık halde bele yapıştırılır.
(3) Bakınız s D. öçalan s *» Hacı Bektaş çevresinde yatır ve evliyaların
toplum hayatındaki yerin»190#ânkara» ( tez çalışması)
Bizim baca sizin baca»
ÖSSemedİ® uçtan, uca»
Bilemedim gelinlik nice
Uyan M i « »yan sabah oİd«,
İnanmaksan günler doğdu,ben öle®.
B- î A î r 8 S A B
Anadolüffluzun küçük büyük tüm şehirler iade yatır ve evliyalar ziyaretgaiıına rastlanır. Bunlar*» kalk hayatında önemli bin yeri vardır »Malat­
ya halkı maddi ve manevi İmknneıelıfelaria karşı karşıya kaldığında İşi«
nin V® yapılması gerekek şeyin ısutlska bir yatırı siyeret etmekle * adak­
ta bulunmakla gsrçekleşeJoileeeği inanışı hakimdir*
Bu inançlar atalardan beri süre geldiği m kutsal olarak vasıflandırıldığı için anlamını ve önemini yitirmemiştir.
Malatya’daki yatırları şÖ|rls saptaya biliriz i (l)
Melik Sunuİlah Camii %
1)
Yatırlarla ilgili efsane ve inanmalar j Halk arasında vaiz ocağı
veya vaiz baba ismi ile.anılır» Bası ©serlerde w lîaraoa köy camii*' diye*»
geçen bu camii eski Malatya’dadır» Minare kitabesinden anlaşıldığına göre
1394 tarihinde Abdullah Hüsnü oğlu tarafından yaptırılmıştır. Su ziyarete
daha çok ruh hastaları götürülür* orada bir geoe yattıktan sonra* ziyare­
tin suyu ile yıkanırlarsa iyileşirler* (Yozgat) (t)
Emir Ömer ı
tarihi eserler kısmında anlatmıştık bu ziyaretin pencereleri çok
küçük oda loştur* Hasarın orta yerinde düzgün bir taş bulunur * Bu taşı
yatırı» bekçileri ziyaretçilerin başını beline sürer § ^uradaki inança
göre taş sürülen jMt"ağp%mmmz§ » Bu yatıra gelen, kişiler dilekte bulunur,
dilekleri olunca mum ve yemek getirirler, üyrıea yatırın etrafında nefes
almadan yedi defa dinerler. Böylece dileklerinin olacağına inanlnlar.
ülu Camii t
Tarihi eserler kısasında anlatmıştık*®» caminin ortasında yaptıran
kişiye ait bir mezar vırdır. Bu yatıra çeşitli dileklerde bulunurlar.
Bilhassa sınıf geçmek için gidilir dilekleri olunca mumgötürürler.
Battal öa»i *
Yaşama efsaneleşmiş b|r halk kahramanıdır« I*IS. asrın ortalarında
yaşadığı tahmin ediliyor* Boğum yeri Malatya »babasının adı Hüseyin Gazi
olduğu söylenir»........
. L
(1) Buradaki bilgileri ikbey*£. seki Malatya tarihi eserlerine (1964}
ve kendi gözlemlerim© dayanarak veriyorum.
(2) Bkz. T.Altıntaş t ** Yozgat ve civarındaki yatırlar’*,1969 (Tez çalışması)
-3 6 Kabakulak % Bomusdişis şişkin olan ki eifada bir kas kez dolaştırılır.
Bademcik s fûtun yaprağına bal görülüp boğaza bağlanır.
d) Oöz Hastalığı
Söz ağrısı s Anne sütü damlatılır*
İtdirseği ( arpacık )* Yoğurt siyah köpeğin önüne koyulup köpek ya­
ladıktan sonra artan yoğurt göze sürülür.
e) Beri Hastalığı.
Siğil s Yaban gülünün bir dalı siğilli kişi tarafından kırılır.Dal
kuruyunoa eiğildegiçeoektir. (?) Arpa il» dua okuyup siğil yasılır,arpa top*
r&$& gömülür. ;
Siğil veya ben (leke) atkılı ile dipten bağlanır bir zaman sonra düşer.
kurdeşen (dabaz) * Kurdun aşık kemiği bir iple bağlanıp boyuna asılır(6)
Dabaz ocağına gidilir , soğuk pınar suyu ile yıkanılır. Babaz pınarından yıkanıl­
mak için alınan bu su koyular* yere koyalmassa!ıdır aksi halde fayda' sağlam**»
8ıİt (mantar hastalığı) s Kar üzerinde çıplak ayakla yürünür.11 ve
.•ayaklardaki patlaklara mayasıl âfeniİmektedir»Ateşte eritilen karasakıa bir çöple
çatlaklara sürülür. (t)
Yılanoık * Ziyarete gidilip * ziyaret taşı yılancık olan yere sürülür
ve oradaki sudan içirilir»
Saçkıran î Saç diplerinin kaşınıp yara olmasıdır * Evdeki hastalık­
sız birinin idrarı ile hasta kimsenin başı yıkanır. Bundan başka yumurtanın beya­
zı barutla karıştırılıp sürülür*
f) Dolaşım Sistemi Hastalığı
İshal s Yabani erikten yapılan salça ( erik eşşisi) havanda döğülmüş
tuzsuz leplebi karıştırılıp hap şekline getirilir sabahları aç karnına birer tane
yutulur. (S)
Ayrıca erik salçası ile kahve karıştırılıp yenir.
.
Saflar t Sülilk yapıştırılır.
Kabızlık s Aşı ( tatil) kayısı yenir,bunun kurusuda olabilir.
B*fci bir ateşli hastalık tedavisi# Su iadavi şeklinin bu gün raalanilmaktadır *.Sskîdsa hastalığın tedavisi için hastanın kuşağı belinden alınıp
evin ortasındaki kakmaya (direk ) bağlanır, asta iyileşince kuşak çözülürdü.
13- HALK TAKVİMİ,HALKîffiîEROLOJİS.£ veBELLİ GÜNLER
İnsanlar eskiden beri gökyüz ile ilgilenmişler ve tabiat olaylarını
kendilerince yorumlamışlardır * Zaman zaman uğursuzluk getiren bu tabiat olayların­
dan kurtulmak için çareler aramışlardır.
Halk takvimi s Malatya halk takviminde aylar ;
a)
Örka^Karakış veya ze&heri ayı îŞimdiki ocak ayıdır.Ay içinde so
1
belirtmek içi» «zekeri ayı*' denir. Ancak aylar sayılırken ’'orta karakış" adı
verilir.
(5)(6)(7)(8) Bkz.Şentürk,A.: S» 5%,$%
•37~
b)
0)
d)
e)
fj
g)
fa)
1)
3)
k)
l)
atîoüfe Ayı (fm karakış ayı) Şimdiki §ufea% .eyıdır»
Mart ayı veya açur ayı.
Lisan ayı s Şimdiki nisan ayıdır.
Mayıs ayı
İlk temmuz ay» .5 k m i z m ayıdır,
Orta temmiş ayı? Temmuz ayıdır,
Son temmuz ayı§ Âğuetoa ayıdır.
ilk güz ayı ; Eylül ayıdır»
Orta güz ayı5 İkim ayıdır,
Son güz ayı $ lası» syıdir»
İlk karakış ayıj Şimdiki aralık ayıdır* (i)
.Halk Mate®»olojiSi s
— Kavak ağacı yaprağını üsten dökmeye başlarsa kış şiddetli olur.
— Hava çek sıcak vs bulutlu olursa yağaur yağacaktır.
— Kuvvetli r il»gardan sonra yağmur yağar.
— Çok dolu yağarken annesinin İlk çocuğu Mr. tan® alıp ikiye böler atar­
sa s dolu yağması kesilir* (t)
— Çok y«ğ«n*r yağarken dışarıya bir demir parçası atılırsa yağmur durur.(3)
— Ay v® güneş tutulunca teneke çalınır ¡¡silah patlatılır»
ây ve güneş tutulması faalle deyimiyle "insanların yüsiinito karasıdır"
0Ün adları ise; Hemen hemen aynıdır»şSy1eki? pazar ertesi?salı »çar­
şamba s perşembe »suma»ournsörtesi»basar•
Yön adları is® § Kıblesgüneydir ,
Oünbatı 1 Batıdır.
Gündoğu | Doğudur,
öuzey
i Kus eydir.
Belli Günler î
Bıdırellez s Mayıs ayının ilk haftası, yani 6 mayıs günüdür. Bu günde
pikniğe gidilip eğlenilir? tuşlu peksimet (bilik) veya katmer pişirilir.
Tuzlu yiyecekleri yedikten sonra su içmeden yatılır. Bunu bilhassa genç kızlar
yaparlar, öeoe »genç kuşlar rüyalarında evlenecekleri erkeği .görürler»damat
adayı genç kıza rüyada su verirmiş. Sğer bulanık su verirse dul erkekle,temiz
au verirse bekar erkekle evleneceklerdir«
Bunlardan başka akşam almadan madeni para güldalma bağlanır»ertesi
sabah alınıp bereket parası olarak bir' sene saklanır. Buradaki inanca göre
Hışır gül ağacının yanından geçer ve paralara dokunurmuş.
Sevraz { Martdokudu}
Malatya'da "Suit&nnavruz" denilir.Mart ayının ikinci haftası pikniğe
gidilir. Özellikle Keraek dağı (Bey dağı 5 na çıkılır. Nevruz toplanıp»yüzlere
gözlere sürülüp Öpülür ve "daima bugünlere çıkalım inşallah * denir.
Bkz. Hacı Emin oğlu»N.s "Malatya halk takviminde aylarHT.P*iLs1.52^5» 1969
Bka. 0.Kural t "Kayseri*nin Tomarsa iiçesi çevresinde göksel olaylar­
la ilgili halk inanmaları“ 1969 (tez çalışması)
* 3 8-
E- ÖTEKİ HALK tDETLERÎ ve İNANMALARI
V-;.
İnsanları etkileyen âdet ve inancaların toplum hayatındaki maddi ve
0aae»i etkilerini küçümsememek gerekir * Bu tdet ve inanmalar kişilere doğu«
muadaa ölüsoeyedek «şlik eder. Böyleoe kuşaktan kuşağa geçer*
l) Batıl İnançlar t
Gece dışarıya tene (buğday} dökülm-az«
Ateş m ile söndürülmesi.
İkmek ve karınsaya basmak günahtır#
— Baş yastığa, üaerins oturulma».
— Kuş yuvası bozanın yuvası dağılır*
— Gusul abdesti alınmadan çocuğa süt verilir®« lahlaksıs olur*
Çalınan şey kimseye hayır etmez *
— Gece ıslık çalınırsa şeytanlar toplanır*
Saç kesilince duvar deliğine koyular*
— Saç ortaya atılırsa baş ağrısı yapa».
Tırnak kesilince ömür kısalır (gece)
— Çekilen diş camii duvarına koyulur.
— Yere tuz dökülürse öteki düoyada kirpikle toplanır *
— * Kaşının ortasındaki kılı alırsan imanın gider#
— Başkaaanın evinde tırnak kesilince kavga edersiniz,
— Cuma günü ev süpürülme® »
«** Yolou arkasından ev süpürülmez*
— Çarşaraba günü çamaşır yıkanma®*
— Tırnak kesildikten sonra yıkamadan bir yerini kaşırsan uyuz olursun
denir.
— Gök gözlü ( Mavi gözlü )»düztaban ve k&lç&eı yere yakın kimselerden
gelecek nazara karşı gizlise kalça kaşınır.
Bunlardan başka nazarlık olarak eve ve arabaya çeşitli muska ve es­
ki yası maşallah levhaları 9 hurma çekirdeği * §®b takılır.
Ayrıca evlerin kapı tokmağı tuhftsu el ş#kliM#dlr* Bu sİ© "Fadime
Ananın eli" denir* İs lamın beş şartım gösterir.
—
—
Muskalar i
Malatya1da muskaya " Susga" veya ” Hamaylı" demektedirler .»Muska
hocaya yazdırılıpıbal mumuna batırılmış bir be® parçasına sarılır* Bunu
omuzlarına vşya boyunlarına takarlar. Muska üçken biçiminde yada yuvarlak
yapılır*
Yağmur Duası t
Malatya'da yağmur yağmadığı»kuraklık baş gösterdiği samanlarda yağ­
mur duasına çıkılır * Yağmur duasına erkekler çocuklar v© hooa katılır, Na­
mazdan çıkan halk hooa ile birlikte yağmur duasına çıkmayı kararlaştırir»
özellikle kimsesi» çocukların katılmasıyla büyüye» £tup dağa veya yüksekçe
bir yere çıkıp dua ederler. Baha sonra evleri dolaşarak erzak toplar yemek
pişirir, halka dağıtırlar.
Bu arada çocuklar ©İlerine bir değnek alarak üzerine bir be» parçası
takarlar. Bu sopayı aşağı yukarı oynatarak şu beyitleri tekrarlarlar.
FÖt »pöt pötücek,
Pötüceğe m #@rek*
Allah bir yağmur ,
Yağ»yağ yağmur»
Teknede hamur#
farlada çamur»
Ver âilahım fer»
Sicim gibi y a ğ m u r «
İli. B Ö L Ü M
ju m m h h i K n m m ı m
fasihi kayıtlardan <S$vmiMiğisıu göre ilk kıyafet Örtaasyada görüifflüştür. İnsanlar giysiyi bir takı® tabisi» olaylarından korunsak amacıyla giydik­
leri kanısındayım.
Srkek Kıyafeti s
Malatya'da ©akiden erkekler iç köynek?tufflan (don)»ktîyaek*yelek fşalvar*
oaket, palto,kuşak»kasket şapka ,y©moai (ayakkabı) giyerlerdi, (l) Sa gün
bu kıyafeti eade-öe-yaşlılarda g^risekteyig.
öenç erkekler isfe 3 âilet»kısadon} gomlek»pantolon*ceket »ayakkabı
giymektedirler.
Kadınlar «akiden faniye»keynek»tueianııaibın veya «atara.*bervannik»şal­
var flaştık ayakkabı voya kundura giyerlerdi*
Baha önceki kıyafetler ise % peşli fistan V© ipek şalvar-başa fes%
lastik ayak&bı gibi şeylerdir. (2) Buna köylerde bala rsöiamaktgyıs. Şehirdeki
yaşlı kadınlıda ilk anlattığımıa kıyafetlerine rastlanır..
C-enç Jtı*iar ise % Kısa don»faniye»gömlek (kombia©»©«)»aıbıe (elbise)
ayakkabı giyerler, İş yaparken yaşlıların giydiği şalvar ytriae bu gün. genç
kıalar pantolon veya, pijama giymektedirler» Kadın^eli» ve genç kıllar baş«
lansa yassına-(dolak) tüterler# Ancak yaşlıların yasa¡baları daha koyu renktedir.
• Sokağa çıkarken geneliiki© çarşaf örtülür# nadir olarak manto giyenler
vardır* İki türlü çarşaf vardır? i) İpekli»siyah çarşaf,2 )âlasalı çarşaf.
Siyah çarşafı daha çok köylüler kullanır ve yüzlerine peçe Srterler.
Bu tâet Kiiayik» Sarara kiiylarted© vs âkçadağilçeSiade sertliğini muhufmm
etmektedir»
(l) (2) Bu bilgileri kaynak kişilerden edindiğim bilgiler« $öre veriyorum.
—4®""
Bakiden kadınlar e#çlarını kırk bel ile örerlerdi (3) bu âdet hala
köylerde fite* çappa^aetadir.
Kadında Süslenme %
Kadınlar ©skiden beri kınayı el ve ayaklarına hatta başlarına sür­
mektedirler .Ayrıca gözlerine sürme çeker,kolamsa bilezik»boyuniarına koş*1
«
don »kremse ( öeşibiriik) takarlar« Ziynet eşyası olmayan kadın işin "kola,
Taoyau çıplak" demektedirler. Köylerin basılarında beşibirliklerl bağlarına
taktıklarını görüyoruz. t i m eskiden zıbınların üstüne gümüş kemer takar­
lardı® (4 )
Tasma s
Başa örtülen yazmaya (dolağ) yada "dolak" denir» Solaklar etrafı
süslü ve iki tarafı oyalı baş Örtüsüdür®
©yanın gSsel-elmas* için dolağın rengin® uyması gerekir. Oya çe­
şitleri 1 Köprü s pirinç» limoöçife|i.*hereai menekşe, kirpik»arslan ağsı»
nerğia oyalarıdır# Oyalar genellikle ifne il© yapılır «fiğ ve mekikle yapılan oyalarda v
2w konu hakkında l.şemsi*nim Ülkü, dergisinde ( 19 4 Î } çıkan bîr ma­
kalesini veriyorum. Bu tip kıyafeti Akçadağ köylerinde bende gördüm.»ilginç
balâağum İfia resimlerini çektim.
- Sarı Çiçek Taylasında Kadın Kıyafeti
—
(( fskarı âima ve Aş&ğı&tma aşiretindeki kadın kıyafetini tanıtaca­
ğız. Bu aşiret Malatya'nın Mat«ar bucağından bağlar ve Sivrİğe kadar usanır.
Bu bölgede kadın ve kıs. giyiniş t arşı kendine mahsus özellik gösterir. Ba
fark başın bağlanış tarzıdır 1». Genç kığlar başlarına faa giyerler»saçlar yedi
veya dokuz bölük Örülür .Bölüklerin açana saç bağı deniJken yünden örülmüş
uoa püsgüllil bağlar bağlanır. Fes üzerine taş denilen gümüşten yapılmış
üzeri işlemeli bir tepelik dikilir# Banan üzeriaede çeşitli ipekler sarılır.
Ba ipeklerin aerı » lacivert renklerini "paşa " çeşitli renklerine ise ^Puru)
.denir. Paralar paşadan daha küçük ve daha silaiidtp»etrafı püsküllerle çevri­
lidir#
Genç «e güzel kışlar nazar değmesin diye ba püsküllerin uouna mavi
boncuk takarlar « Kadınlarda baş tav alet i kıs 1ar 1 skinden as farklıdır. Baş
aynı genç kızlarda olduğa şekilde bağlanır yalnız kadınlarda beyaz ve ince
tülbentden bir örtü vardır. la örtüye * işar" adı verilir.
Sisler iear Örtmsssler, ancak gelin, olanca örtebilirler.
Biğer bir fark ise kadınlarda saç bağı bulunmaz. Genç kızlar fesin
önüne gelen kısma renkli boncuklar» gelinler ve kadınlar ise * eenlfc *» adını
verdikleri altını takarlar.
Fesin düşmesini önlemek için, çenenin altından kulağın pinınn kadar
bağlanan parçaya M sarkan doruk" denir.
(3)Bks. BsllifŞ.s " Sarıçiçek yaylasında kadın kıyafeti,5ÜXkü» 194?,S©:2 ^ . 3 » ,
(4 )
Kaynak kişilerden aldığım bilgiye göre veriyorum.
Dul ve yaşlı kadınlarda
baş tuvaleti siyah ve altınsızdır.
Diğer Giysileri İse | Genç kizlan ve kadınların her aaman giy­
dikleri elbise topuklara kadar inen Üç beşli entarilerdir. Su elbiseler
arapdura&ı,sirasime , Arapkir alacası ve çitari ismi verilen dokumalardan
dikilir«
Bileklere kadar uzanan kolların kenarlarında ba Vazifesini gören bir
kısım vardırki buna "kol bağı'1 denir »Bazı yerlerde fistan adı verilen bu
üçpeşli elbiselerin üzerine ••bervannik" veya * öğnükM adı verilen yarım etek
bağlarlar»
Bel kısmında bazen yünden örülmüş aoem kuşakları basende "kefiye**
adını verdikleri renkli ve işlemeli örtüler bağlarlar. Bu kuşağın arası cep
vazifesini görür.
Erkek ve kadın çorapları her zaman yünden örülür. Kadın çoraplarına
renkli motifler yapılır. Bazı çorapların ucunda püsküller,bazılarında diz
bağı bulunur.
Düğün ve bayramlarda elbise değişir «Genç kızlar ve gelinler " kutnu11
adı verilen ipekli elbiseler giyerler ve başlarına puru veya puşu bağlarlar.
Gocuk tt cepken " altındaki işlemeli yelekler düğünlerin en gözde elbiseleri­
dir. Gocuğun kol ve göğüs üzeri simle işlenmiştir. Feslerin ön kısmına gü­
müşten yapılmış ve üstü renkli taşlarla süslü çiçekler takmak âdettir. Gelin
elbisesi diğerlerinin aynıdır. Yalnız iç çamaşırları ipeklerle işlenir*))(.5)
B. MAlıâLLİ ZBHBKISH ve MUTFAK EŞYASI
1) Çorbilar s
Ay§ köfteli kalak çorbası s Bu çorba düğün veya davet yemeklerinde
yapılır»Yufka hamuru hazırlanır»yufkalar açılıp küçük kareler şeklinde
kesilir»Ilekten elenip bir bez üzerine hafif kurutulur» Bu arada et suyunu
salça katılıp kaynaymoa hazırlanan hamurlar ilave edilir »Pişince indirilip
ayâ köfte ve yoğurt katılıp yafda kavrulmuş nane dökülür.
(Ay8 köftenin hazırlanış* :et ve bulgurun küçüğü yoğrulur »nohut büyük­
lüğünde yuvarlanıp kızgın yağda kızartılır»Böylece aySköfte hazırlanmış olur)
Tarhana çorbası * Dövmeden yapılmış tarhana suda ıslatılır,daha sonra
bir müddet kaynatılır,içine kavurma (et),ıspanak,ya| ilave edilerek pişince
üzerine yağda kavrulmuş nane dökülür.
Gendime çorbası s Dövme haşlanıp süt veya yoğurt katılır. Süt katılırsa
şekerde ilave edilir , buna "sütlü çorba” denir* Diğerine ise "ayranlı çorba"
denir.
2) Etli yemekler *
Nohutlu yahni } genellikle düğünlerde pişirilir»Nohut haşlanır,et ve
sağan kavrulup salça katılır,su dökülüp kaynatılır. Nohut ilave edildikten
sonra bir müddet kaynatılır ve indirilir.
(5)Bkz. Belli,ş.t S. 3i "
İçli Köfte s
Malatya halkı köfteye (küfte) demektedirler* İçli köfte orta bulgurdan
yapılır. Bulgur ile kıyma çok az su katılarak yoğrulur.Küçük parçalara ayrı­
lan hamurun ortası açılıp içine Öncede hazırlanmış kıyma¡,soğan vemaydono^
koyulup kapatırlir. Baha sonra kaynayan su içine katılan köfteler haşlanır.
Suyu aiizüliipisoğutulur. Yumurtaya batırılıp yağda kızartıldığı gibi tirit
içinde haşlanarakda yenir. ( Tirit} salça katılmış ©t suyudur.) Bu yemeğe
daha çok gelin haftasında ve davetlerde raslarız.
âyva Köftesi ı
Ayvanın içi oyulur#içine kıyma ve pininç doldurulur. Ayrıca ¿cağda kav-*
rulan soğan a salça katılır üzerin© su ilave edilerek kaynayınca içerisine
ayvalar atılır hafif ateşte pişirilir.
Lahana Köftesi i
Mahna küfte denir, State bulgur yoğnMur* haşlanmış lahanaya sarılır»
tencereye dizilip üzerin# tirit dökülür ve kaynatılır.
Kelle Suyu s
Kavurma (et) ve salça kızartılır üzerin» m dökülüp kaynatılır.öenişce
bir tabağa tandır ekmeği küçük parçalara bölünerek koyulur «İllerine kaynayan
etli su dökülür ve yenir»
P*t-pıt î
Bir tencerede au kayşatıl«* , yarmanın (haşlanmamış buğday döğülerek
yapılır) küçüğü katılıp tekrar kaynatılır. İçine kavurma ilave edilirspişihce
kızgifiyağ ve şeker katılır.
3) Sisiz Yemekler?
Şam kebaba s
Rendelenen taze kabağın içine maydonoz soğan yumurta tu* V© us ilave
edilerek yoğrulur. Yuvarlak parçalar halinde 'yağda kızartılır.
Malatya’nın köfteleri meşhurdur. Halk âyetmiş, iki türlü köftemiz varH
demektedir. Bunlardan bir kaç örnekf
Sşkşili ıspanaklı köfte *.
Yarma su il© yoğrulur küçük parçalara ayrılır.Bu çimdikler ikiye ayrılıp
yuvarlanır.Tirit için© atılıp kaynatılır2daha sonra ıspanak ve erik salçası
katılıp indirilir.
Tevek köftesi 1 Asma yaprağına ievek denir. Yarmaya su katılarak yoğrulur»
hamur haşlanmış asma yaprağına sarılıp tencereye dizilir. Özerin© bir tabak kapa i»Vıp suda haşlanır. Baha sonra su süzülür. Bir kaşık un katılmış ayran ilave ©dilip
kaynayıaoaya kadar karıştırılır. Pişince üzerine yağda kavrulmuş soğan ilave
edilir.
>
Kaymak s
Bir tencerede su kaynatılır»ayrı bir kapta un ile ılık su karıştırılıp
kaynayan suya boşaltılır ve devamlı karıştırılır. Pişince Üzerine kızgın yağ
veya şeker dökülür.Bu yeteak yeni doğum yepmış kadınlara yapılır.
Malğhuta s
Kayanyan suya mercimek ve yarma katılıp karıştırılır iyice pişince
ü z e r i n ® kaağan yag ve Jeişniş kavrulup dökülür.
Pirinçli Harla »
Pirinç yıkanıp suda pişirilir üzerine bir miktar suda esilmiş un
dökülüp kay&ayırscaya kadar karıştırılır» özerine kızğıg» ya| ilâve edilir,
4— î&tlılar
Kabuk aşı t
Kayısı kabuğu ( güneşte kurutulmuş tatlı kayısı) sıcak suda yıkanır.
Çok m stı katılarak kaynatılır. Suyu azalınca üzerin© şeker ve yağ katılır
ve dökülmüş ceviz dökülür,
îor-tor s
Yorulan hamur yufka halında açılır arasına şeviz dökülüp oklavaya sarı­
lır foklava çekilip küçük kareler şeklinde kesilir »Yağlanmış tepsiye dit-ilip
fırında kızartılır. Özerine kaynamış şurup dökülür.
Fiş- Fış s
Ün »yumurta»karbonat »yoğurt karıştırılır* Kızlın yağ içine kaşık kaşık
boşaltılıp kızartılır» Önceden hazırlanmış şurup işinde bir müddet bekletilir,
Mutfak Eşyası ile îligili Küçük Sözlük î
Aktaracak! Yufka ekmiğini saç üzerinde indirip kaldıracak aygıtsdön­
dürgeç*
A
Baruş iKüçük kazan (Malatya-Arapkir)
Bazlama tahtası s Saç üzerinde pişirilecek ekmeği hazırlamaya mahsus
tahta.
Çarçur s Su çekmeğe yarayan ağaçtan kap { Malatya-Darende)
Çemoe - Çömçe î Kepçe
Çepik ı Çömleğin geniş ve uzun kolu
Don sitili s Büyük kov»
Ekmek tahtası ? Yufka ekmeği açılan tahta
Bt tahtası. î fahtaian yapılmış kendinden şaplı st kıymaya mahsus aygıt.
El değirmeni î Sulğur»mercimek tögmeye yarıyan.taş ayiit.
8%Üm i Altı geniş ağzı dar saplı ve emzikli su nakline mahsus bakır
kap.
Oüm-güm î Tahtadan oyulmuş yayık
Güvlek t î'ahtadan yapılmış su kabı
Güveç
j Pişmiş topraktan içinde yemek pişirilen kap»
Hangi1 $
Kova
Harar
ı Büyük kıl çuval
Hayrat kazanıi İçinde buğday kaynatılan büyük bakır kazan
Havan ve kolu * Madeni dibek
Helke i Süt sağmaya ve kuyudan su çekitsge yarayan saçtan V£y& bakır­
dan kava.
SîTv/
.
■
Hırça s Yayık ( Malatya-Kemaliye )
İliştir i Kevgir
İnek tası : Büyük b&kır tas
Kaşıklık 3 İçine kaşıkları koyup duvara asmaya mahsus tahtadan aygıt.
K&mik t KttçÜfc kasan
Kemz i Bakır stüıgeç
Ksrnsp î Tahta külek
Kupa
ı Bardak
Küp
î Topraktan turşu koymaya yarayan aygıt.
Kutm tenceresi : Büyük tencere
Külek * Yoğurt koymaya mahsus bakir kap .
Köpüş s Tahtadan yapılmış saplı aygıt, Bu aletle hali ve kilim yıkanır)
Leğen iâgsı ile dibinin genişliği aynı işine yemek koyulan veya hamur
yoğrulan bakır kap.
Maşrapa s 0u içmeye ve aktarmaya yarıya» kuplu tas (jibe ■ ı Bir çeşit buğday ölçeği ( Mal&iya-Iemaliye)
Bm
i Yufka ve bazlama ekmeği pişinmeye mahsus madeni aygıt.
Saplı tas ı Bakırdan kendinden saplı tas.
Sahan
t Bakır tabak •
Sitil
ı Kova
Sini
s Büyük tepsi .
Şilepçe s El. leğeni ■
Sükr®
î Bakırtas, kase *
Şapşak î Ağaçtan veya bakırdan saplı su kabı .
fandır ı fere gömülü ekmek pişirmeye yarayan ocak veya fırın ,
fava
* İçinde t m m k veya yağ kızartılacak tek veya çift kulplu madeni
bakir kap*
Tenoere î Yemek pişirilen küçük kasan •
Tepür
s Buğday kx v.b. hububatın taşlarını ayıklamaya yarayan yayvan
as kenarlı tepsi biçiminde tahtadan aygıt.
Teşt
ı Büyük çamaşır leğeni
Toy
3 Çuval ( Malaiya-Kema1iye )
Tuluk i layık»peyaia*»yoğur koymaya yarıyan hayvan derisi,tulum.
Tüfe
t Topraktan yapılmış fireak ocağı (Malatya -Fötürge )
Türük * Yünden veya keçi kılından yapılmış asık torbası (Malatya-Kemaliye)
Yamak t Bakır göğü®
Yanlık s Peynir t yağ ve yoğurt konulan tulum (Maİatya~İr-iağaç)
Zoka
î Taştan yapılmış höyük havan
Derek
Bllioe
Oodafa
Kağlar
0sk
t
t
s
s
Sepetler is© s .
Küçük küfe
Meyve sepeti
Sİ sepeti
Kasık sepeti
t Ekmek sepeti
isli*** 'sftö&fâ* s
G. MÎLLÎ OYUKLAR
Malatya«da milli oyunlar davul zurna eşliğinde oynanır. Her bölgenin
kendine özgü oyunlar* olduğu gibi Malatya'sında kendine ösğii oyunları
vardır. Bu oyunların başlıcaları şunlardır?
Malatya üçayağı î
Berm® suyunun akışını ve kayısının güzelliğini dile getiren bir oyundur.
Her düğün »her bayaamda oynanır. Altı erkekle oynandığı gibi üşkız üç erkekle-*
de oynanmakt adır.
*• Kartal Oyunu s
Unutulmak üşer® olan bir oyundur * İki erkek kartalın üçüncü dişi kartala
kendini eş alma çabasını füşürleri İle gösteren bir oyundur,
la fili!
Köy enstitüline isafeten bu ismi almıştır. Oyunun «anası onların çalışma
tarzını gösterir.Beşten fasla oyuncu il© oynanır.
âğirlama s Güreşlerde pehlivanları güreşe hazırlama ve oyuna davet etmedir.
Tüm oyunların başını ağıta«» alır» yavaş tanpoludur.
aaşik® = ” Gaçik*
Kürtçe kız anlamına gelir. Çok hareket1i bir ©yundur»çevrede çok beğenilir.
îezleme s
Kıs ve erkek birlikte oynanır. Tez» çabuk anlamına gelir« Sekerek ve sıçra­
yarak oynanan hareketli bir oyundur« Oynanan oyunların sonu mutlaka tezleme
ile baflanır.
Berde
t
fiş erkek üç kıs veya dört erkekle oynanır. M e r yanda sıkıca dirsekten
tutulur. Buna izafeten f9 «jırak M anlamına gelen berde ismi verilmiştir.
Lorke t
Hem tek,hem bir kaç kişi il© birlikte oynanır# ” Lorke »9 Kürtçe ©yun
anlamına gelir. Hormal kıyafetlede oynanır.
Bok«s hokka s
Ağır ve sade fiğttrlü bir oyundur. Genellikle yaşlılar tarafından oynanır.
Bir kiloya eskiden hokka denirdi.
Gelin kınası 2
Yalnız kadınlar oynar. Kn önde başına mumlar taşıyan kadın« arkada gelinkız
daha arkada diğer kadınlar bulunur.Bu oyun gelin veya sünnet olacak çocuklar
kınaya çekilirken oynanır.
D. ÇOCUK OYUNLARI
Kişi yaşamının başlangıcında çoouğun oynadığı oyunlar onun kişiliğini
aada olsa etkiler ¿Çoouklarm birlikte oynadıkları bu oyunlar onlara küçük
yaşlardan itibaren bir takım sorumluluk duygusu»kişilikt cinsiyet anlayışı
hatta birlikte yaşama ve anlaşma aşılayacaktır.
Malatya çocuk oyunlarından bir kaç örnek t
Yağ satarım bal satarım* Kız erkek karışık oynanır. Kız ve erkek çocuklar
»l ele tutuşarak daire teşkil eder ve yere diz çökerler..
J
\
Aralarından bir kişi ©be olur . Ebe olan çocuk elindeki mendili saklanarak
daire etrafında dönmeye başlar* Bu arada tüm çocuklar şu beyiti söyleyerek
el çarparlar.
Yağ satarım.
Bal satariffl>
Ustam ölmüş,
Ben satarım.
frakta zıplayarak dolaşan ebe gizlice elindeki mendili oturanlardan birinin
arkasına bırakır, »ger ©turan çocuk arkadaki mendilin farkına varırsa.»sade­
li alıp ebenin arkasına koşar. îSbe Kalkan çocuğun yerine oturtır ozaman ayakta»
ki ebe olur. Böyleo® oyun devam eder.
Bğer arkasına bırakılan mendili farkstfissyea olursa efe»© bir defa döner#
mendili alıp oturan çocuğa bir kaç tane vurur.
Menevş© (Menekşe)
İki ebe orada bulunan çocukları gruplara ayırır4ar-. Şöyleki | ebelerden
biri diğerine *
— «t beni» «
— “ İdim seni*1
~»HBana eş gerek 11
— *• âl eşini ,f diyerek birer birer çocukları kendi taraflarına alırlar«
Baha sonra ebe başta olmak üzer©»çocuklar el ele karşılıklı tutuşurlar.
Ebe karşıdaki Bbeye ı
— M Menevşe'*
— « Mendilim düş© "
— '* Bizden sise kim düş©?«
i!âyşe düşe " derler .
§yşe koşarak gelir# iki elini kenetliyerek hızla ellerin© vurarak açma­
ya çalışır. İğer açarsa bu gruptan bir kişiyi kendi grubuna götürür* Eğer
açamazsa kendisi bu grupta kalır. Oyun böylece devam eder. îlk önce hangi
gruptakiler biterse o gruba caza verilir. Ceza olarak çürük ®l»a veya orao
derler.
Kör ebe s
Kıs erkek birlikte oynanır, lir araya toplanan çocuklardan birini ebe
seçmek için bir kişi ortaya çıkıp kendiside dahil " Ta şunda ya bunda keçe
külah başında*' diyerek sayar. En son feslime kimde biterse o çıkar ¡»böylece
ea sona kalan çocuk ebe olur, »benin gözleri sıkıca bağlanır»etrafındaki
çocuklar el sürüp kaçarlar. Ibe çocukları yakalamaya çalışır# kimi yakalarsa
o ebe olur. Oyun böyle devam eder.
Ana beni kurda verme t
Bir çocuk ana bir çocukta kız olur. Diğerleri ananın arkasına tek sıra
halinde dizilirlere en öndeki ana çocuklarını kurtan korumaya çalışır. Kurt
çocukları yakalamak için iki yana »aldırır.Arasıra kurt sesleri çıkarır. Bu
«raâa çocuklar " Ana beni kurda verme** diye bağrışırlar. Oyun devam ederken
kurt çocukları birer bârer kaçırır. la sona kalan ana oturup ağlar. Kurt anaaia yanma gelip niçin ağladığını sorar ana çocuklarını kurdun kaçırdığını
■oylüyerek en küçük kızını vermesini İster.
Kurt gidip şirkinlsştirdiği çocukları getirir, ana M bunlar değil” der.
Kurt pamuk kısın yüzüne karalar sürüp getirir* Anne kısmı tanır ve kurdun
elinden kaçırır.
Sülü deynek t
Sülü kısa»deynekte usun sopalardır. Çocuklardan iki kişi yukarıda anlatılan
şekilde gruplara ayrılariar. Yere iki taş koyarak üşer ine küçük sopayı(sülü)
yerleştirirler. Bu iki taşın etrafına bir daire şişilir. Buradan on adı» öteyede bir Şİ«Sİ Şişilir • Bu çizginin gerisinde diğer grup bulunur, taşın y a n m a
oyuna başlayan grup gelir. Bu grup elindeki deynekle eülüyü kaldırıp uzağa
fırlatır* Kargıdaki grup aulüyü tutarsa yer değiştirirler»Oyuna diğer grup
devam eder. ,
S* MÜZİK ALEfi&HÎ
Malatya’da müzik aletlerine daha şok Akçadağ ilçesi ve Arğuvan ilçesinde
rastlanır. Halk »genellikle sazla söylenen türküleri sevmektedir. Bunun
işin son yıllarda açılan Malatya deneme radyosunda türküler programın geniş
bir kısmım kaplar.
Malatya ( Arğuvan ilşebi) köylerinde bağlama ve ouraı
((Malatya'nın şok geniş bir kısmını içine alan arğuvan ilçesi *Kuruçay' dan
başlayıp Aşağıatma aşiretine kadar usanır.Bu çevredeki köylerde bağlama ve
oura halk çalgılarının en başta gelenidir. Buradaki evlerin hepsinde bir saz
bulmak mümkündür . Çalışma saatlerinde arta kalan samanlarında köylüler muay*“
yen bir yerde toplanıp saz çalıp vakit geçirirler. Bağâaa&lar bir metreye
yakın uzunlukta ve {f 13 )»(17)* (26) perde Üzerinden bağlanmış beş tam sesli
gamlardan müteşekkil çalgılardır, gazan esas iskeleti üç kısımdan ibarettir.
Çanak»kol»göğüfe ve burgulardır. Çanak kışmı suda bekletildikten sonra özel
aletlerle beğzi bir şekilde ortası oyulur. Göğüs ve kol kısımları ekseri
çamdan yapılırsada bir şak yerlerde düyen tahtalarını yontmak sureti ile
yapılır, çanak ve kol kısımları hazırlandıktan sonra tutkalla yapıştırılır,
îîakiş olarak göğüs kısmı ateşte kızdırılmış bir demirle dağlanır. Burgular
dut ağacmdandır. Beş telli olan bu bağlamalar.Kiraz ağacının kabuğundan yapı­
lan halk arasında ** tesene'* denen küçük mızraplarla şalınır.
Curanın yapılışı s
Köylüier arasında cura ve kara düzen ismiyle anılır. Bağlamadan biraz
küçüktür. Yapılışı farksızdır^ Yalnız curada onbir perde ve üş tel vardır.
Buna renkli iplerle yapılmış süslü püsküller takılır.)) (l)
F. HALK SDEBÎAfI
Anadolu'nun her yerinde olduğu gibi Malatya halkının da kendine Özgü
bir ede biati vardır.
(1) Bkz*®elli»Ş.s '‘Arğuvan köylerinde bağlama ve ouran,Ülkü» S.33*194?
-4 8 -
Biz bunu yedi bölümde inceleyeceğiz,
l) Şive özelliği
Malatya halkının $ 86 sı ®ürkçe»$l3»5 u Kürtçe»4
^ 0*5 Ermenice konuşsaktadır *
Malatya şivelerinden örnekleri
Ağuz s Doğuran hayvanın ilk sütü
Arhaçs Hayvanların gece yattıkları üstü açık yer.(Malatya-îriağaç)
Alavires Alış veriş
Analı§ : Üvey ana
htrnğ
t Nane Aralık * Antre,giriş
Ar.it
i temiz»saf
Asarmak? Besleyip büyütmek
Asalet s Mahsus
Aşermeks Hamile kadının yemek seçmesi
Ayakçaks Merdiven
Ayaz
i Bulut sus hava
Ayaaşmaks Konuşmak»afclaşmak
Aznavur s Sert»asabi
Ağartı * Beyaz şeyler
Ağoıl
s Beyaza mejrilli
Ağırlama % İkram
Ağu
s Sânir
Ağlık
% Pudra
Ağsak
i i’opal kimse
Ahbum
s Hayvan gübresi
Akıt
i K a i m pekmez
Alaca
s Yerii,renkli dokuma
Alabanda ? Kaykınma
Avunmak s Hayvanları çifMeşt irmek#
Barhana t Bir çok kimse
Bıldırcıkı Keçi yavrusu
Bastık
s Pestil
Bayolmak s Zengin olmak
Bedrik
s Temiz»atılmış pamuk
Beheme
s Aptal
Beleş
s Bedava»parasız
Bılkımak s Çürümek
Bıngıldak» Çocukların kafasının üstü
Bızıkmak t Sıkılmak
Bayak
t Evvel
{'
Birabar s Birlikte
Bindik
s Kısa boylu
Bireo-Birems Teker teker
çebiş
s Bin yaşındaki keçi yavrusu
Çapmak
s Koşmak
J
-4 9 Çaptık çalmak
ÇitU
»iştir
Biştiri
Bıaık atmak
Eştin
Eğiş
Hatun
Kattla
lavanta
Minik
Mamaraş
Mucuk
larpus
Öllük
Pişik
Sındı
Seplemek
Velesbit
¥ao«r vuour
Sıbm
t
»
s
s
t
s
s
s
i
i
1
1
t
s
t
î
i
i
î
t
e
•
11 çırpmaktalkışlamak
Fidan
Dişleri büyük
Doğurmamış keçi
Hayvanın çifte atması
Bir türlü at yürüyüşü (Malatya-fâündüabey)
Ateş küreği
Hanım s k a d m
Sefer»an
Kolohya
Köpek yavrusu
Şişman kadın (llalatya«Kilayık )
Küçük gözlü
Tabanı nane
Killi toprak
Kedi
Makas
Bırakmak
Bisiklet
Anlaşılma»
Bibise
Akrabalık Terminolojiei
Saba a Baba !)evvelca»!ağa,,de.riirdi.
âna s Anne
Kardeş * Gardaş
Ağabey s abisg&kko ( Kürtlerde)
Küçük kardeş i gardaş»efe
Büyük ağabeyin karısı s Yenge
Küçük kardeş karısı
s Adı ile
Büyük kıs kardeş
* Bacı»abla
Küçük kız kardeş
8 bacısadı ile
Amoa
s Ami«emmi
s Yenge »abla ;.
Araca karısı
Anneane
s Kene
: Ana»nene
Babaanne
Bayı
s Bayı
Bayı karısı
î Yenge
s Yeğen
Yeğen
Damat
t düveyi
Gelin
s aslin
feyae
t Hala
Hala
# Bibi
Teyze»ki» kardeş ve kala kocası i Enişte
Kaymana
t Kaynana
**5Û—
Kayınbirader
Görümce
îorun
Üvey
Üvey çocuk
Üvey ana
Büyük baba
s
s
i
s
s
t
î
gaym
Görüm
Torun
öley
Evlatlık
Analık
Dede
Kari koca arasındaki M tap tsrimleriş Malatya’da »eki terbiye gereği
zevceler bir birlerini adları ile çağırmazlar. Kadının kocasına bitap te­
rimi M herif*' dir. Kocanın gıyabında kullandığı terim “bizim herif'%
11 bizimki'1 s n çocukların babasıf' dır .
Koca kadına bitap ederken '}gıss,V ,hey,,s*%arıM diye hitap ©der» Fakat
son yıllarda her ikieininde bir birlerinin adlarını söylediği görülür.
Malatya’da aile baba soyunu takip eder .Yani "‘Pederşahindir .Srkek ço­
cuk daha çok sevilir ve istenir.- Çocuklar baba akrabalarını daba çok
severler vs sayarlar. Malatya'daki sünni »alevi ve ermeni grupları kendi
aralarında kız alıp verirler Malatya’da böyk erkek(çocuk § kardeş öldü­
ğünde küçük kardeşle yenğe evliliği ( levirat ) ve abla öldüğünde baldız1® enişte evliliği ( iorarat) görülmektedir» Ancak eorarata daba ma as rast­
lanır .
g) Masal
Masalın eğitici değerini önce halk sezmiştir. Usun kış gecelerinde ka­
dınlı çocuklu muâliolerd© masallar söylendiğini hepimi® biMris. Bu bölge­
de masala genellik!© kadınlar ve çocuklar ilgi gösterirler. Bu masallardan
bir kaç Örnek s
(( Evvel saman içinde bir avcı varmış bu avcının yanında küçük iki kardeş
varmış. Bunlar büyüyünce ihtiyar avcıya artık gideceklerini söylemişler.
Avcı i her birine «yrnı cins yedi hayvan vermiş ve bunları yolcu etmiş. Bu
avcılar gide gide bir ağaca rastlamışlar 9 artık yolumu® burada ayrılsı«de®işlerı o ağaca bir bıçak saplamışlar# Zaman saman gelip bakana demişler»
"eğer bıçak parlaksa biliyoruzki yaşıyoruz t yarı paslanmişsa hayatımızın
tehlikede olduğunu anlarıaf* demişler» vedalaşıp birbirlerinden ayrılmışlar*
Kardeşlerde«biri epeyce yol aldıktan sonra bir hana gelmiş»fakat şehirde­
ki halkın yas inçinde olduğunu görmü, hancıdan sormuş.Hanaı M8u şehrin suyu
bir devin elinde her sene bir kız yemezse suyu bırakmıyor »bu sene sıra
padişahın kızında onun için yaslıyız” demiş • Avcı padişahın kızını kurtar­
maya gitmiki kız deve doğru yaklaşmaktaymış. Avcı kızın arkasına saklanarak
devin yanına gitmiş. Dev kızı yemek için hazırlanırken avcı okla devi delik
deşik etmiş bu sırada dev ağzından ateşler püskürtmüş ama avcının hayvanları
bu ateşi söndürmüşler «Avcı devin kulaklarını kesip padişahın yanına gitmiş
kızını kurtardığı için onunla evlenmiş. Bir gün avcı avlanmak için ormana
gitmiş bir kaç kuş avlayıp pişirmek için ateş yakmış ağacın üstönde bir ka­
dın varmış.Kadın üşüdüğünü söyleyerek kendini aşağı indirmesi için avoıya
yalvarmış«Avcı kadının sopasından tutunca taş olmuş »padişah avcıyı ne kadar
aradıysa bulamamış#
. (
m 3MI
H * &*w»fcr\|*A,
„*»
ş ı **
Günlerdan bir fSs Stekİ kar de? i o r a d a k i bıçağa bakmaya gitmiş bışağı yarı
paslı görüne« kardeşinin hayatıma tehlikede olduğunu anlamış. Derhal yola
çıkmış
fittim us gimiş bir şehre gelmişki her kes padişahın damadı geldi
dîye seviniyor» ânlatılanları dinlemiş, sabah olur olmaz derhal ormana gidip
kardeşini .aramış, ©rsı&nda bir ateş yakmış e sırada ağaçtaki kadın kendisini
indirmesini söylemiş* Avox kadına ateş etmiş bakmışki kurşun işlemiyor o
sırada ihtiyar avcının anlattıkları aklına ge&miş ceketinin düğmelssraoi
ç ö z e r e k kadına ateş etmiş. Kadın yere yuvarlanmış yalvarmaya başlamışı
livoı w ormandaki taş yaptığın insanları diriltirse» seni Sld{5r«ea«d#teiş,
İhtiyar kadın elindeki değneği kırınca insanlar canlanmış. Avoı kadısı öl­
dürmüş birilJtkte padişahım evine gitmişler, yemiş işmiş muradına geçmişler.
K İ pre B fg y,-,--
Ş iir
Halk edebiatimisda şiir önemli bir yer tutar bunlar sazltt m a m n m
h a lk veriRileridir«MalatyalI övücü M r ir&ekî
fcj&latya,
Malatya görünür dağlar işinde*
Sayışıs■kaynaklar çağlar içinde ,
Güle vurgun bülbül bağlar işinde*
Şehirlerin incisidir Malatya.,
Tayl&fiMa serinlenir' sineler,
Eyvanlarda tnmi diser nineler»
GÜgellesisç gözleriyle demelers
lükslerin yakutudur Malatya»
Bende ilkaşkamı onunla tatdım»
Keynynda büyüdüm gösünde yattım,
Yaşama gücüme ümütler kattın,
Güzeller ülkesidir Malatya.
Şsfağıda aldan şallar uçuşur,
öru^uhda aşık gönül tutuşur,
Batında bülbüller dertli ötüşür,
Beldelerin beldesidir Malatyas (l)
4) Türkü
Afiadelu’da öteden beri t örMiler mühim hadiseler üs er ine söylenir,
Malatya türkülerinde sade ve dokunaklı bir anlatım buluşur. ..
Bu türkülerden bir kaç iraek|
- -
Fırat kenarı
___
H
Pırat kenarında yüzer kayıklar
Anam ağlar bacım beni sayıklar
Başıma toplanmış bsğrı yanıklar
Asidim sise besi yare götürün.
(I) Bkz. Efend^ğil,B«j Her yönü ile Keşil Malatya,1966,Malatya
alatya kazaları koruma cemiyeti yayınından.,
fırst kenarında esbap yuteuşlar
Tuyşp y«y«P gül&alıaa asmışlar
Sevmediğim y a « aeşsdi demişler
Ssvssids kurt ula® eliadiliaden
Ölsado kuriula« köyün dilinden
Slbisem duvarda atili kaldı
Kitabı® bavulda tarifeli kaldı
Oyar benim ile küsülü kaldı
öptüm yanağından kendi® barıştım.
Nettim «is® bul«« benim yarımı
Settim sise ’Verin benim yarimi
M
türkü
Fırat nehrinde boğulan bir lise öğrencisinin üserine yakılmıştır,
Seğirmen futu Çiçek Türküsü
Değirmen üstü şişek
Orak getirin biçek
Ben yarimi taşırım
örita boylu 89? şişek .
Değirmen bentli olur
Kıs seven dertli olurSeversen ©ir gelin & m
Söaüns mertli olur.
Değirmenin su başı
Burma» göğümü» yaşı
Ben kaçırıp ©ideyim
Ev süpürür tos eder türküsü
Iv süpürül tos ©der
Alında yiirü salında yürü
Kaş altından göa eder
Salında yürü Komşu v&liah euşum yok
Alında yürü salında yürü
Kısın bana göz eder
Alında yürü
Tıkılsın şu Malatya
Alında yürü salında yürü
T
iller bizi söz (eder
10'
Salında yürü,
Bks, BellijŞ*s « Malatya köy türkülerine toplu bakış« Serme?3.1^1947,
i'Aalrfyâ
-53 5) Maniler
.
Halkı» art ak malı olan manilsr her konuda yasila bilir* Malatya'da manileri
genellikle kadınlar söylemektedir. Bu canilerden örnekler i
jgfgv
SSK
lası başında hagtoaş,f«kei‘«e
şekerden tatla. gardaıg,
Aoep bir gön olurımı (
Kav«şak b m x garda*? ,
Limonu küjaae yerim >
Bir eli yosma yarim*
Ölüm vur ayrılık varı
Mektubu keeme yarim.
Fırat kenarına kesti© postumu,
Bilemedi® düşmanımı dostumu .
Eğer ben bu hasretlik n m ölür-sem,
Örtmesinler mesarimın üstünü.
Kerneği havus başı yaman çağlıyor,
Sertli karın senin işin ağlıyor,
Yallani billahi durma» gelirim ,
Bu/çocuklar ayatıs» bağlıyör-.
Altına, boadurayıa >
Gerdana diadireyim îpek ¡mendil değilsin >
Koynumda geddireyim.
Bahçala» alı oalar >
GSİİerifi mavi çalar >
Yalını» yola gitme ,
Seni, bir m & % çalar.
M«rdüğsni.m kırk ayak >
Kırkına vurdum düyak >
Saktım yarim geliyor »
Seğirttim
yalın ayak.
. -v
‘i.-,.v >■■'.’
Bahçaiarda gül gördüm ,
Gülü kırmışı gördüm ,
Bu geoeki dişimde (rüya).
Sevdiğim fcısı gördüm.
bazıları K.K.Şentürk.A.daa alınmıştır.
iste'--.'?
Baba «aşar {
ağla®a ,
öiindüî* geçer ağlama ;
Bu kapîjrı Örten &İiali ;
Bir gün aşar a ğ i a m ,
Sa dağlar «1« dn#Âar >
Etrafı *ml« dağlar ,
doİy ¥ar#»S '
tfejpl (myref v ^ m m k çağlar,
3r\'
£a ûmmi& n m m »
Ktmmâm
kl&xm Ksbit i«t?b%y) k m % m ,
Çekemedim & m m % .
Hy^aasa terdi» feîlüa?
ftsl
[email protected] füîH» >
S# â®âin &«$*« feöatia ,
fca! olsyn benim dil in«
ferşiâa görfiııiireüfâ ,
çarşafa birİİBîîrsiiij.?
îpsk farşlfIscfe ,
I® göK©! gSrÜRÜreüa,
6} Silmeseler
M«latya?dâ g^mllikl&
bilmeeeye rağbet ettiği girilir* Bilene®
mahiyet iade birbirleri»® bilaea# sorarak eğleairler* Birkaç örnek |
Allah yapar yapışım,
Bıçak açar ¡sagumıa-
( & *fw }
Alta. tahta üatö tahta"
îfiaâe bir sa a li safta. ( Kapl«abağa)
Biss biB H m idik’
OttiS iki kız idikStaİldik büşüldük,
î&i dubaya dişildik.
{ Mş)
Bir direğim vw-,
Iftfîd# biM. askeri® var<. ( Haşhaş)
Çit demedea çalaya düşer,( Oüaeş ışığı/)
îer âitiflda minare
( 8a?mf)
-
MM
a*
~
SSETÎ, sari mpkm.;
ttlşerim tiye fcer&ar.
( fisyısi)
BX«*cft â®lfe©» ,
coak başına gşişss®
( tag }
$fek kuşlar /
Camii taşlar '
Kendi yeae# ,
I-*« bağışlar »
{ âr& }
M
faştandır
>
îsdi|i k m m & m â .ir <
î}iir«yayı &<&ymır>
Kendi doymaz naâsndir <,
Ç Değirmen )
7 ) Atasözü. ve D®ğiK«.r
Atasügü o bilge halkıme İl» düşüncesini yansıtır. Halk İçendi dili ile
yaratılan bu sUsİsre &mtn vermektedir« Atasözlerinin bir kısmı K.K.A.
Şentürk'ten derlenmiştir. Bir kaç önsek ;
■İlK " :.
lîfe'lA.':'-
MR
1 1
Ao a. işletme taleti depreime •
&aı patlıoeföi kıracı çalmaz.
Aiii aeıyı* eu şano iyi, keser.
Ao tavuk dUşünde arasayı görür.
As mezarı yoktur.
Ada» adafâi yemez .
Agaç babında devlet o l m a .
Ağır durki batman gelecin»
% it olsasiiıciii kara it oâsun «
Akşamın hayrından sabahın ş^rri iyidir,
f a m d a n sonra yerler mühürlenir •
Aklı başından boş karış yukarda Akılsız avlasın var parayı »edeceksin Akıllı avladın *ar parayı nedeoeksin Alış vsria başka doslute başka.
Altın yere düşmeyinen tunç olmaz ,
Al paranı git kadıya.
Alan almış satan kaytiaden kurtulmuş 6,1afi»« $dat bize kabahat,
Ali gıran baş kesen.
Allah dağına gör® kar verir *
Allah dağrunun yardımcısıdır.
Allan uyu» versin kaşınacak tırnak vermesin Aİâja maelu&uti ¿şahını gökdsn indirir şahını Ateş düştüğü yeri, yakar ,
Ata binmesi bir ayıp inmesi iki *
Atılan taş vurulan kurbayı değme1i Avrat malı dış kapı ss&ndalı
,
\
56 -
M veren oandaa çok veren maldan *
Âzdan m ölür çokta® şok.
Caya gövdeye ©ilk olmazâda» adama yük olmass.
Aştan artması dişten artar.
Anasına kak kışını al kenarına $>ak teini al <■
Anayı kızdan ayıran paradır,
Ayranı» ekşi diyen olmaz *
Arabanın Öntekeri nerye giderse arka tekeri oraya gider Ağaca güvenme Jcurur adasos güvenme ölür.
Ağanın salı gider hismeteiain oanı*
»ir topal bit yedi mahalleyi gezer.
Boş çuval dik durmaz Soğasın* çüt (karasaban) demiri ile delmişler „
Başta® gülmeyen sonunda gülmez ,
Sildiğin ayranı bilmediğim yoğurda değişmem ,
lir mersimskten k ö z çıkar .
Borçlu ölmemiş benzi sararmış.
Baba «alı tea tükenir,
Balık baştan .kokar.
l e ş parmağın hanlısını keşsen Jssngis^aHteeae©- açıtaa»
lir kıs onbeşiade ya ere ya yere ,
Bacı baoıyı istese yerine varmaz ,
Çirksf© ( pisliğe ) taş atarsan üstüne stçrar Çirkinin hamamdan gelişi güzelin uykudan kalkışı güzeldir.
Demir tavında gerek ,
Deveyi yardan atan bir tuta® ottur.
Demir ıslanmaz deli uslanmaz „
Dertli dilegen olur aşık söyleğen olur..
Delinin öğünü olmaz başında belli olmaz .
Dirlik nerede devlet orada „
Davarı olan karşı gider,
Dosluk başka alış veriş başka.
Demirin kertiğiaiki bosutlmaygr«
örneği ekmekçiye vsr bir ekmekte üste ver ,
El eli yur (yıkar) elde döner yüzü yur „
Elden gelen öğün elmas oda vaktinde bulunmaz .
İrken kalkanlar erken evlenen kazanmış
Sekiye rağbet olsaydı bit pazarına nur yağardı ,
i
Ev alma komşu a l ,
'
İlde bulunan beyde bulunmaz ,
İve bazlama açmayan ele yufka açar,
İlin ağzı torba değilki büzesin.
Erkek erkekliğini kadın kadınlığını bilmeli Fakir hırsızlığa gitiş ay ilk akşamdan doğmuş ,
Fakirin yüzü soğuk olur *
Garip kuşun yuvasını Allah yapar.
0ardaş gardaşı istese avaadını almaz ,
Gavura kızıp 0ruç bozulmaz ,
Oülae komşuca gelir başına Gel gel olsunda gil gil ( »ışır ) olsun.
Gitae ggyifiß avına seni düşürür tavına.
Güooük kalkar b % % a baten* öün görffisoif faanadan Ç ©vden ) Öğüt almamış anadan .
Geliß girwadik ev olur ölü çıkmadık ev olm&a,
Harama binası olaaa«
Her yitiâiı* bir yoğurt yiyişi vardır »
Haydan gele» huya gider .
Herke« gkbumına ( Gübre } gire bostan eker Her horoa kendi çöplüğünde Ötür*
Her kes külü kendi Haine eşer *
İte taş atanda bir efesek atanda »
İki @ös bir büyüdür ,,
lefi ©an derdinde kasap yağ derdinde Keşinin w & m pımarin gölünden 0» içer ,
Kısâır nassdir bin kuruş asâır,
Karyağdıki ayak ü g % e *
Kelden körden topaldan sakın*
Kör ölür badi» göalü olur.
Kısın var sı,sın var.
Kısın gönlüne bırakıra®» $m dav»louya ya aurnaoiya varır,
Kanı kanman yumazlar kanı suyunan yarlar,
X&» bibice oğlan dayaya çeker«
Küçüğü küçük derdi büyüğün büyük derdi .
Kürten evliya koy/aa havluya ( bahçeye )
Kürdün yemediği aş ya karın ağrıtır ya baş .
Kürt yer çarığına bakar.
Leyleğin günü laklakla geçer Minareyi falan kılıfını hasırlar .
Merhaaetdea ®@rat (hastalık) gelir .
Namasda göğü olmayanın «sanda kalağı elmas .
He oldu® deaeıseli ne &l& ® m deieli.
Oynamayan gelin ( yerip ct*r) der
Oğlan yetir kıs yetir yine mitili ( yük;) sen götür „
Ot» çek®r köküne bakarlar»
öküsüa büyük olsun şifte gitmesin Ölüsü olan bir gün ağlar delisi ©lan her gün- ağlar *
Suyun yavaş akanından insanın yere bakanından korkulur .
Sarsısate sapından arlanıaas ^
Su akar taştan iyilik iki baştan î’avukoa tavuk au içerken başını haka kaldırır *
feaoere yuvsrian«if Kapalını bulmuş,
fekkeyi bekleyen çorbayı içir .
farianın taşlısı kadinin saçlımı faş atdıııâa k&luam yoruldu Tandır sıoakken lıaiaur yapışır ,
Ususadığın taş baş yarar *
üssüsünü y© bağını sorma,
¥ar»ı pulun etol« ala® kulun .
Toksa pulun dış kapı yolun *
Yas in başı k ş y m m y a u m kışın aşı kapna®a@»
Yiyen it«8 eken biçer *
Tarım el®» gönül aljaa.
fessek hnlâmmn giriş û s & m «flhrÜBMR ©iviş»(kaçmak)
Ya#®asanda gürle.
Yumurtaya kulp takarlar «•
farımı yeae bütünü böl«e<
Zengin arabasını dağd&a aşırır,
dua *» Hayır dua
Anlının ortasından â©ğ® *
Alalı kara gg&$lü oğlan vere
Boyuna bosip ölçül« *
&şyr®»ı karalı «issin ,
BüyüasyssinSert yapışa.
Elini attığın toprak altın ola ilân yüsüö dert girmeye.
Gökdea yağa yordun toplayanın Gafusui gadaya gidesin,
üaâaa bana gele *
Hara» itgan ( Köpek kanı ) olsun *
İki ©ifanda yüsüa ağ ola,
İki elin dert ¡goymsye.
Kilitli sandık önüne ©turasın .
iurs4ıa yalan ola Pilli budaklı olasın*
foprağıma gidesin.
Yedi damdan essin geleYedi yıl bir yanına yatasın YÜstin gülmeye dişin ışımayaYiğit iken devrilesin Yanın yere gele Yeriş ip yetesiyeein*
Malaca Anadolu'nun en eski şehirlerinden biridir. Zaman »aman bir çok
„„.'letlerin istilasına uğramıştır. Bu günde güzelliğini korudan tarihi ©serleri
vardır * Cografik bakımdan kışları soğuk, yazları sıcak geçen Malatya» geniş
bir ovaya * Fırat ve Tohma nehirlerine sahip yea^eşil bir görünüştedir.
Malatya*da tarım ikinci derecede bahçecilik yapılmaktadır. Sulh* ve ve»
yioıli topraklara sahip olduğundan ekonomik yönden »engin sayılabilir.
Hayvancılığa fazlam® önem vermedikler inilen ancak baaı dağ köylerinde
hayvancılık yaptıklarını görüyoruz.
Aynısamadda halk» bakır eşyayı tutduğundan»bakıraılık yapıldığını söy­
leye biliriz. Düz bir ovada yerleşmiş olan halkın kerbiçten yapılmış konut­
larında sakin bir yaşamları olduğu dikkati çeker.«
Asıl konumuz olan Malatya Folkloruna gelince f halk genellikle kaderci
örf ve adetlerini sıkı sıkıya bağlı diyebiliriz.
Bu gün modernleşme çabalar* görülmekle birlikte yine eski ftdet ve inan­
maların yürürlükten: olduğu bir gerçektir.
îşte bu Sdet ve inanmalar halkın yaşamlarını tümü ile etkilemiştir.
Öenelekeel fürk toplumusmzda halkın erkek çocuğa daha fasla değer ver­
diklerini biliyoruz. Böyleoe Malatya’da da erkek çocuk daha fazla sevilir ve
istenir* Çünkü erkek çoouk baba ocağını sürdürecektir.
Erkek çocuklar belli bir yaşa gelince aileler tarafından sünnet ettiri­
lirler. Bana ** İlkmü&üvet » denir« Halk* çocuklar in doğum , sünnet v.b.
önemli olaylar sırasında nazar ve albasaasını önlemek amacımla bası ritler
ve büyüse! pratikler yapmaktadır. Sünnet terkek çocuklar için delikanlılığa
geçiş prat ilidir.
tin© halk şivesi İle * ikinci mürüvet** denilen evlenme seremonisinde de
saadet » bereket ve genellikle bol aürriyet temin etmek amacı ile bası ritler
yapıldığını görürü®.
Evlenmede önce soy ve sülâleye önem verilmektedir. Ayrıca evlilikle
ilgili yerleşme kuralına göre burada kıs evlendikten sonra koça evin« gitmek­
tedir. * B&bsyerli* (patriloc&litsy) buda genelleksel kültürümüzün bir özel­
liğidir.
Anadolu'nun her tarafında olduğu gibi Malatya'da da ölüm ©layı büyük
üzüntü yaratır Ve aylarca yas tutulur.
Yine burada akrabalar arası sıkı münasebeti görmek mümkündür. Babanın
ölümü halinde amca veya büyük erkek kardeş silenin sorumluluğunu üzerine
almaktadır.
‘
Malatya*da yatırların halk üzerinde manevi etkisi fasladır. Bugün
hastayı doktora götürdükleri gibi ziyaretede götürmekte ve mahalli ilaçlarla
tedavi etmeye çalışmaktadırlar.
h G lU n n h U O P h m
:WŞ.
s Türkiye'de Doğufiîla İlgili M e t V© İnanmalım
Etnolog Etüâü * Er»uru*,l96l
--- — — -s^Törkiyede Ys^aur Öua®ıM B.T.C.F. Sergisi,Cilt 21,Sayı «ı«2
1963
—
-«‘’Anadolu’da Umarla İlgili Baz», İdet ve İaan®alarMB.T»CeF.
Dergiai,Cilt 20, Sayı l-Z,l$62
AşkutttCea,V.s Sivas Folkloru»Cilt.1,1940,Sivas
AH8UN42»Fsrruh i Gasiaatep Folklor«,İstanbul,1962
ATAKAH* Sadi Yaver s w Safranbolu Düğünleri*1»Bartın, 1936
MlBI*M»Halit s Kalk M e t ve İnanmaları »İstanbul, 1938
BELLİ*!®«®! S «Malatya’da Köy Türkülerin® Toplu Bakış^BarmeiiSaya. 20
l Ş 4 7 ^ a W *vâ ♦
s ’* Arğuvan Köylerinde Bağlama ve Cura'» ülkü,Sayı 3»
Ankara ,1947
s *• Sarışigek faylasında Kadın Kıyafetleri54 Ülkü,
Ho.2,Aakas*a91947
ÇBLEBİ» Evliye s Malatya, Hasırlayan? Kyşou Oğlu,M,,İstanbul,1968
SUMAN,Halis
1« Malatya’da »ügün Jtdetleri" H.B.H,Sayı 25ı İstanbul
1933
BE3EOTU0 jBermin î(!Törfceye*fsia Karaden#® Bölgesinde fivlenm Görenekler i
ve törenl®riÎSAatropolo ji, Say ı»3-4,Ankara 1966
— «— * ı Hal Köyü ,B.T.C.F. Yayını»Ankara,1963
«
M
1956
*— -- --- ---- § san Köyü, 9' « *
6«
BHKAL9Eefaaet
»«Malatya’da AtasöeleriHBer©e»layı 17» ^ ^ ' 1 9 4 5
FAHRİ,lart
t ** Malatya »fsanesi,Efsun Tuluğuv® İki Halk İlacı”
H.B.H, Sayı 121 « İstanbul,1940-1942
HACBMİîîOÖLü ,îîeomeddia **» Malatya Halk Takviminde aylarMT.F.A* Sayı
i 238, İstanbul,196Ş
HER YÖNÜ İ U ü YEŞİL MALATYA * Ankara 1966 (Malatya ve Kasaları Kültür
Yardımlaşma Cemiyeti Yayınlarından)
KA8AHAH,Bekir,S.*MHekifflhan»dan Altı £fsane"T.F.A,Bayı 143,İstanbul
1965
KOçEH.furan s«Tılsımla. Mühür «T .F.A, Sayı, 231 İstanbul, 1968
sM Malatya’da Koç Katı®ı”T.F*â»Sayı 225*İstanbul,1 ^ 8
ÖSNEK, Sedat,¥ *s Sivas ve Çevresinde Hayatla Çeşitli Safhalarıyla
İlgili Batıl J&a&flarm ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik ®efckiki,B.T.C.F.
Yayını,Ankara»1^65
--- — ~ — — - i Etnonoji SÖ2 İÜ&Ü»D.T.C.F. Yayını Ankara,1971
-----— s 10© Soruda İlkellerde Sin,Büyü,Banaat9lfsaae»îataa-
bul.1971
s Anadolu Folklorunda üU*tt,B.f*Ö*F»Yayını,Ankara,1971
« 6i -
„,â.BlsasM Kiri©ağış Uşaği«f.F.â» Sayı $1,İstanbul,1957
_¿Bedri s Malatya fariM Eseri©yi»Malatya 1964
„„„.»Salih * Kalkma Malatya*Malatya¡»1955
şSOTÖHKsâfesîet « HYs§ily«rtta Bası Hastalıklarsa, fedavileri*6
T.F.a» Sayı 22, îstaabyiş 1969
,
-- -- «.
« Malatya Folklorunda Kar“ Î.P.AtSsyı
2?2®
İstanbul»1972
70B0S»Doğan
* Malatya'yı Tanıyalı®, Malatjta *1958
fCTAYSALGZRsÖ i «Kızıl İs Köy«» Darsa® 3Bayı.1»«^*« 1938-39
YASA» İbra&i® 1 m*keye*ae Kıs Kaçırma G@a©lskl©ri v® Bunlar­
la İlgili Bası İdari M©geİ®ler»T.©.B«jW i Yayını fiUakarasl962
H.B.H. Dergileri
î.F.Ab Dergileri
Staografya Dergileri
Fırat
M alatya İ l Y ı l l ı ğ ı 19&7
KAYNAK
GAS3AŞ
* Abuser ,
ÇEIiEM t ü m ü h m
ÇELEN, Mehmet
¿oban» GÜZÎÛ&
vmîR*mum
MIARBAKIRLI, Vahap
IBDOĞMUŞiKanif©
EVLÎÎâöÖUÎfîîeoop
ER20ĞM»Hamdi
aÜHİI» öavid©
aÜlffîHfHacer
«ÖKÇE,Hakkı
GÖKÇE,Mehmet
HOŞAKLI, Hakkı
KAHAöÖZ»Zeynep
ÖZ,İmine
üZıBevriş
ÖZER»Hacx
PEKÎAŞ,Fatma
HEYHAKLI,Mustafa
ŞAHİN,havva
ŞAHİH, Şükran
ŞENÎÜEK» Ahmet
ŞAKLIOĞLU»İbrahim
SÖNMEZ » Ayşe
ÎAŞÎAH»Bedriye
?0mş»H**dar
VAİZOÖMI» Zahide
¥âİZOÖUi,£dİF
YALVAÇ»Çaial
YILMAZ» Saniye
TZLHA2»Halis
YlIjiAZ»Sıdıka
YÜ80Ü»Ahmet
KİŞîmi
Arabacı
37
82
Yat
54
**r*T
25
50
62
«
»
«
Manav
Öğretmen
Ev Kadını.
**
«
M
»1
«
«
»
Serb#» Meslek
ÎS
50
5a
43
81
55
47
44
40
29
32
43
51
27
as
31
45
40
İS
30
65
63
45
43
22
25
32
51
d
H
X
H
«
t»
M
O
*
it
»
M
«
t»
»
M
M
M
«
«
M
;
EV K A SIL I
Ev Kadını
Avukat
Emniyet Amiri
Ev Kadını
ti
n
Avukat
İlk ö ğ r e tim M L
Serbef Meslek
Ev Kadını
İşçi
İşçi
Seyyar Batıcı
Ekmekçi Kadın
Avukat
Ev Kadını
il
H
Emekli Memur
Memur
öğrenci
iv Kadını
Kalaycı
Ev Kadını
Ziraat Bankası M&
Ser’
oee Meslek
Öğrenoi
Kabortaeı
Ev Kadını
Serbes Meslek
Kısaltmalar*
SfOf
# fil v® tarih - Coğrafya Fakültesi
fFA
s Türk Folklor Araştırma Dergisi
HBH
« Halk Bilgini Haberleri
M utfak
£ ş v ^ LAR-i
;„'»y¡
!•■«?'
ÿlC *
J tl
tpW&h&Sé
4aWa-»\
atm a
fltWacg)k
-j
iatim?
Sami Güner
Old Malatya, Ulu Camii
c a m ii