İndir - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü

T.C.
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI
Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü
KARADENİZ BÖLGESİNDE MERSİN BALIĞI ÜRETİM İMKANLARININ
ARAŞTIRILMASI
PROJE NO: TAGEM/HAYSÜD-2001-07-01-04
Dr. Bilal AKBULUT
(Proje Lideri)
Dr. İlker Zeki KURTOĞLU
Eyüp ÇAKMAK
Yahya ÇAVDAR
Hacı SAVAŞ
Nilgün AKSUNGUR
Hasan ERGUN
Danışmanlar
Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ
Yrd. Doç. Dr. Serap USTAOĞLU
Doç. Dr. Devrim MEMİŞ
ARALIK 2005
TRABZON
ÖNSÖZ
Karadeniz’de deniz kafeslerinde balık yetiştiriciliği önem kazanan bir sektördür. Bu
sektörün ülke ekonomisine katkısı her geçen gün biraz daha artmaktadır. Başlangıçta çok
sayıda girişimci Karadeniz’de kafeslerde gökkuşağı alabalığı üretimine başlamış, ancak yaz
aylarında su sıcaklığının 20ºC’yi geçmesi başlıca sınırlayıcı faktör olmuştur. Sonuçta çoğu
girişimci faaliyetlerini durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya
başlamıştır. Son dönemde, bu amaçla Enstitümüzün de öncülüğü ile levrek ve çipura gibi
türlerin ağ kafeslerde yetiştiriciliği başlatılmıştır. Özellikle yıl boyunca üretimi yapılabilecek
ilk alternatif tür olarak levrek balığının ekonomik ölçekte üretimine başlanmıştır. Fakat
yetiştiricilerin yeni türlere ilişkin arayışı sürmektedir
Yumurtalarından dünyaca meşhur siyah havyar üretilen mersin balıkları büyük
ekonomik önemi olan türlerdir. Ülkemizde başta Kızılırmak, Yeşilırmak ve Sakarya
nehirlerine üremek için giren mersin balıklarının avcılığı 1971 yılında yasal olarak
sınırlandırılmış ve 1997 yılında da tamamen yasaklanmıştır. Bütün mersin balığı türleri 1998
yılından itibaren CİTES sözleşmesi kapsamında nesli tehlikede olan balık türleri listesine
alınmış ve tüm dünyada yetiştiricilik dışında avcılığı ve havyar ticaretinde kota
uygulanmasına geçilmiştir.
Ülkemizde mersin balığı yetiştiricilik çalışmaları 1989 yılında başlatılmış olup, 2000
yılında kuluçkahanede yumurtadan yavru üretimi gerçekleştirilmiş ve 2004 yılında Sakarya
nehrinde bir balıklandırma çalışması yapılmıştır.
Enstitümüzde 2001 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel
Müdürlüğünün desteğiyle “Karadeniz Bölgesi’nde Mersin Balığı Üretim İmkânlarının
Araştırılması” projesi başlatılmıştır. Bu projeyle, mersin balıklarının yapay üretimi için
uygun yer seçimi, yavru üretme tekniği, tank ve kafeslerde yetiştirme, anaç stoğu oluşturma ve
doğal stokların iyileştirilmesi gibi ihtiyaç duyulan konularda, gerekli parametrelerin elde
edilmesi amaçlanmıştır.
Yürütmüş olduğumuz bu proje çalışmasıyla, Karadeniz Bölgesi’nde mersin
balıklarının yetiştiriciliği ve doğal stoklarının geliştirilmesi konusunda tecrübe, bilgi birikimi
yanında bir anaç stoğu oluşturulmuştur.
Soyu tükenme noktasına gelmiş olan mersin balıklarının kültüre alınması ve ülkemiz
su ürünleri yetiştiricilik faaliyetlerine katkı sağlaması konusunda, bu sonuç raporunda yer
alan bulguların önemli katkısı olacaktır. Proje verilerinin değerlendirilmesi sonucunda;
ülkemiz sularında bulunan mersin balıkları hakkında bilinmeyen soruların birçoğuna cevap
verildiği düşüncesindeyim.
Bu konuda yapılacak yeni çalışmalara ışık tutması dileğiyle, projede çalışan ve emeği
geçenlere, özellikle destek ve bilgilerini esirgemeyen Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ,Yrd. Doç.
Dr. Serap USTAOĞLU ve Doç. Dr. Devrim MEMİŞ’e teşekkür eder, Ülkemize faydalı
olmasını dilerim.
Dr. Atilla ÖZDEMİR
Enstitü Müdürü
İçindekiler
ÖNSÖZ........................................................................................................................................I
Kısaltma Tanımları................................................................................................................... III
Tablo ve Şekiller Listesi........................................................................................................... IV
Öz .............................................................................................................................................. V
Abstract ..................................................................................................................................... V
Giriş............................................................................................................................................ 1
Literatür Özeti ............................................................................................................................ 5
Genel Bilgiler ......................................................................................................................... 5
Kültürü ................................................................................................................................... 7
Besin Değeri........................................................................................................................... 9
Türkiye’de Yapılan Çalışmalar ............................................................................................ 10
Materyal ve Metot .................................................................................................................... 12
Araştırma Sahası .................................................................................................................. 12
Araştırma Üniteleri............................................................................................................... 12
Materyal ............................................................................................................................... 13
Karaca Mersini (Acipenser gueldenstaedtii) ........................................................................ 13
Sivri Burun (Acipenser stellatus) ......................................................................................... 14
Mersin Morinası (Huso huso) .............................................................................................. 14
Metot…………………………………………………………………….………………….14
Bulgular ve Tartışma ................................................................................................................ 16
Karaca Mersiniyle İlgili Çalışmalar ..................................................................................... 16
Doğadan Yakalanan Türlerle İlgili Çalışmalar .................................................................... 18
Mersin Morinası Türüyle İlgili Çalışmalar .......................................................................... 19
Yumurta Alım Çalışmaları ................................................................................................... 20
Diğer Çalışmalar .................................................................................................................. 22
Özet .......................................................................................................................................... 24
Literatür Listesi ........................................................................................................................ 26
Kısaltma Tanımları
AB : Avrupa Birliği.
ABD : Amerika Birleşik Devletleri.
CITES : Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and FloraNesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine
İlişkin Sözleşmesi.
CORDIS: Community Research&Development Information Service, Avrupa Birliği
Araştırma ve Geliştirme Bilgi Servisi
FAO : Food and Agriculture Organization of the United Nations, Birleşmiş Milletler Gıda ve
Tarım Örgütü.
DSI : Devlet Su İşleri
KKGM : Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü.
MERKODER : Mersin Balıklarını Koruma ve Yaşatma Derneği
MS-222 : Tricaine Methane Sulphonate
ORT.: Ortalama.
ppm : part per million, milyonda bir birim
SUMAE : Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü.
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği.
TAGEM : Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü.
TKB : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı.
TRT : Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
TÜGEM: Tarımsal Üretim Genel Müdürlüğü
TÜDAV : Türk Deniz Araştırmaları Vakfı
USD : United State Dolar, Amerikan Doları
III
Tablo ve Şekiller Listesi
Tablo Listesi
Tablo 1. Ülkeniz sularında bulunan mersin balığı türleri bazı ayırt edici özellikleri….…….…5
Tablo 2. Türkiye sularında bulunan mersin balıklarının etinin besin değeri……………..…….9
Tablo 3. Doğadan gelen mersin balıklarının tür dağılımları…………………………………..17
Tablo 4. Proje kapsamında bilgi alınan ve işbirliği yapılan kişi ve kurumlar………………....21
Şekil Listesi
Şekil 1. Dünya toplam mersin balığı üretim miktarları …………..……………………………3
Şekil 2.Türkiye mersin balığı üretim miktarları…..………………………………………...….3
Şekil 3. Acipenseridae familyasının morfolojik özellikleri…………………………….………6
Şekil 4. Dünya mersin balığı yetiştiriciliğinden sağlanan üretim miktarları…………………...8
Şekil 5. Giresun’daki bir balıkçının evinin önünde mersin balıklarını büyüttüğü havuz. ..…..10
Şekil 6. Coşandere Alabalık Çiftliği…………………………………………………………..11
Şekil 7. Alabalık Üretim ve Eğitim Tesisi………………………………………………….…11
Şekil 8. Biyo-Deney Ünitesi………………...………………………………………………...12
Şekil 9. Deniz Kafes Araştırma Ünitesi……………………………………………………….12
Şekil 10. Karaca Mersini (Acipenser gueldenstaedtii)…………………………………………13
Şekil 11. Sivri burun (Acipenser stellatus)……………………………………………………13
Şekil 12. Mersin morinası (Huso huso)…………………………………………………….…14
Şekil 13. İçsu havuzları ve deniz kafeslerinde su sıcaklıkları değişimi………….…………...15
Şekil 14. Projede kullanılan mersin balığı büyütme kafesleri………...………………………16
Şekil 15. Kafes ve tanklarda mersin balıklarının bakımı……………………………………...18
Şekil 16. Muayene edilecek mersin balığının bayıltılması……………………………………19
Şekil 17. Mersin balıklarında gonadların incelenmesi………………………….……………..20
IV
Öz
Bu proje ile Karadeniz Bölgesi’nde mersin balıklarının yavru üretim imkanları
belirlenmeye çalışılmıştır. Karaca mersini (A. gueldenstaedtii) yavruları (6-14 gram) tatlı su
ortamında ve akabinde deniz kafeslerinde büyütülmüşlerdir. Alabalık yemiyle beslenen
balıklar 4 yıllık bir bakım ve besleme sonunda yaklaşık 3-5 kg ağırlığa kadar ulaşmıştır.
Doğadan yakalanan mersin morinası (Huso huso) türünün tank ve kafes şartlarına
adapte olduğu, karaca mersini (A. gueldenstaedtii) ve sivri burun (A. stellatus) türlerinin ise
kültür şartlarına adaptasyon zorluğu yaşadıkları tespit edilmiştir. Diğer mersin balığı türlerine
proje çalışma süresi içinde rastlanmamıştır.
Morina ve karaca mersinlerde gonad gelişimi ve yumurta olgunluğunu belirlemek için
birer balık cerrahi operasyona tabi tutularak gonadları incelenmiş, balıklarda gonad oluştuğu
(I-II safha), ancak yumurta olgunlaştırmadığı (VI safha) belirlenmiştir.
Mersin balığı üretimi için Amasya-Yedikırlar Baraj Gölü kenarına DSİ’in sazan balığı
üretimi için kurduğu tesisin uygun olabileceği belirlenmiştir.
Eğitim ve tanıtım çalışmaları yapılarak ulusal ve uluslararası kurum ve kişilerle irtibat
kurulmuş ve yayınlar yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Mersin balığı, Yavru üretimi, Karadeniz, Adaptasyon, Tank, Kafes.
Abstract
This study was carried out about possibilities sturgeon's reproduction at the Black
Sea Region. Servuga sturgeon fry (A. gueldenstaedtii) were about 6-14 gram (n=600) were
feed by trout food in fresh water tanks and sea cages for 4 years until they reach
approximately 3-5 kg.
Beluga (Huso huso), karaca (A. gueldenstaedtii) and stellata (A. stellatus) species were
obtained from wild population of Black Sea. Beluga (Huso huso) were adapted to tank and
cage condition, but karaca (A. gueldenstaedtii) and stellata (A. stellatus) species could not
adapted and other species that should be found in the Black Sea had not been encountered.
To determinate situation of gonad, maturation and stages of egg of two species a
surgical examination had been applied to beluga and karaca species and their gonad and
maturation were investigated and it has been seen that they were on stage (I-II) and not to
ready to spawn (stage IV).
A carp farm has been found by State Hydraulic Works near Amasya-Yedikır Dam-lake will
be use due to sturgeon hatchery with our works aims to find a suitable site for sturgeon
propagation.
A seminar, field observations and contacts with national and international authorities
were done as education and presentation activities and also two articles have been published.
Keywords: Sturgeon, Propagation, Black Sea, Adaptation, Tank, Cage.
V
Giriş
Mersin balıkları, Avrupa, Asya ve Amerika kıtalarının kuzey yarımküredeki sularında
iki familya ve 27 türle temsil edilirler. Kıkırdak iskelete sahip olmalarına rağmen, vücut
üzerindeki kemik plakalar ve zırh şeklindeki baş yapısı dolayısıyla kemikli balıklar sınıfına
(Osteichthyes) dahil olan mersin balıkları, evrimsel, biyolojik, morfolojik ve fizyolojik açıdan
diğer kemikli balıklardan farklıdır (Ustaoğlu, 2005). Karadeniz’in Türkiye sularında iki
familyaya ait 6 (7) tür bulunmaktadır (Ustaoğlu ve Okumuş, 2005).
Türkiye’de Tarım ve Köyişleri Bakanlığı(TKB)’nca aşırı avcılığı, üreme sezonunda ve
küçük balıkların avlanmasını engellemek maksadıyla mersin balığı avcılığını düzenleyen
yasal kararlar 1971 yılında alınmıştır. Bu düzenlemeler ile mersin balıklarının avcılığı
Kızılırmak, Yeşilırmak ve Sakarya nehirlerinde tamamen yasaklanmış ve diğer ırmaklarda ise
boy yasağı getirilmiştir. 1979 yılında 140 cm’den büyük mersin morinasının (H. huso) dışında
avcılığı yasaklanmıştır 1997 yılında ise bütün mersin balıklarının avcılığı yasal olarak
durdurulmuştur.
Mersin balığı populasyonlarında dünya çapındaki gerileme, bu balıkların “Washington
Anlaşması”
kapsamında
koruma
altına
alınmasını
gerektirecek
boyutlara
ulaştığı
belirtilmiştir. 164 ülkenin imzaladığı CITES (Convention on International Trade in
Endangered Species of Wild Fauna and Flora- Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki
Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme) kapsamında, 1 Nisan 1998 tarihinden
itibaren bütün mersin balığı türleri CİTES kapsamına alınmış, balık ve yumurtasından elde
edilen ürünlerin (havyar, et, canlı balık ve balık yumurtası) dünya çapındaki ticareti kontrol
edilmeye başlanmıştır. A. sturio ve A. brevirostrum, koruma statüsünde en üst seviyede (EK
I), diğer türler ikinci seviyede (EK II) yer almaktadır (CITES, 2004; Ustaoğlu ve Okumuş,
2005)
Mersin balıklarının Türkiye’deki doğal yumurtlama alanları başlıca Kızılırmak,
Yeşilırmak, Sakarya ve Çoruh nehirleridir (Çelikkale, 1994; Çelikkale ve ark., 2004). Mersin
balıklarının yumurta bırakmak için girdiği Samsun ilinden Karadeniz’e dökülen Kızılırmak ve
Yeşilırmak üzerinde Altınkaya ve Derbent barajları (Kızılırmak) ile Hasan Uğurlu ve Suat
Uğurlu barajları bulunmaktadır.
Dünyadaki mersin balıkçılığının durumuna baktığımızda; Mersin balığı stoklarının
büyük kısmına sahip olan Hazar Denizi, geçmişte olduğu gibi günümüzde de mersin balığı
avcılığının ve havyar üretiminin odak noktasıdır. Dünya mersin balığı avcılığının % 90’ının
gerçekleştiği Hazar Denizi’nde doğal stoklar, Rusya ve İran tarafından 1940’lı yıllardan
itibaren kurulmuş olan üretim istasyonlarında yapay yöntemle üretilen yavruların doğaya
salınması ile desteklenmiştir. Bu yöntem, nehirlere kurulan barajlar ve su kirliliğinin doğal
üreme üzerindeki olumsuz baskısından dolayı uygulanmıştır. Üreme göçü sırasında özellikle
Volga Nehri civarında yakalanan anaç balıklardan, kuluçkahanelerde yapay şartlarda yumurta
elde edilmekte ve yavrular birkaç gram ağırlığa ulaştıktan sonra denize salınan bireyler
stokların desteklenmesi amacıyla kullanıldığı bildirilmektedir (Ivanov ve ark. 2001).
Stok takviyesi çalışmalarının sonucunda mersin balığı av miktarı, 1970’li yıllarda
yaklaşık 30.000 ton/yıl ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 1980’li yılların sonuna kadar stok
takviyesi çalışmaları devam etmiş ve av miktarı yıllara göre 20.000-30.000 ton/yıl arasında
gerçekleşmiştir. 1989’da Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte, hem yılda milyonlarca
yavruyla doğal stokları destekleme programı ve hem de avcılık üzerindeki sıkı kontrol
zayıflamış ve 2000’li yıllarda Hazar Denizi’nde avlanan mersin balığı miktarı yaklaşık 3.000
tona gerilemiştir (şekil 1) (CITES, 2004; Ustaoğlu ve Okumuş, 2005).
1990’a kadar Sovyetler Birliği ve İran’ın kontrolündeki balıkçılık aktiviteleri ve
havyar ticareti, 1991’de Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan’ın da katılımıyla beş
ülkenin kontrolüne geçmiştir. Başlangıçta, ekonomik durumu yetersiz olan bu devletler
avcılıkta kota uygulamamış, bu durum stokların sömürülmesine ve mersin balığı
populasyonlarının gerilemesine neden olmuştur. Av miktarında azalma olmasına rağmen,
uluslararası piyasada havyara olan talebin artması kaçak avcılığı artırmıştır. Öyle ki dünya
piyasalarında lüks tüketim maddesi olan işlenmiş havyarın fiyatı 3000 USD/kg’ı bulmaktadır.
Oysa Hazar Denizi’nde kaçak yolla elde edilen havyarın satış fiyatı yalnızca ortalama 40
USD/kg civarındadır. 1970’li yıllarda Hazar Denizi’nde yılda yaklaşık 30.000 ton mersin
balığı (Huso huso, A. gueldenstaedtii ve A. stellatus) avlanırken günümüzde bu miktar birkaç
bin tona düşmüş ve bütün türlerin nesilleri tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.
Bunların yanı sıra, Hazar Denizi’nde giderek artan bilhassa petrol çıkarma aktiviteleri sonucu
oluşan kirlilik tehlikesi diğer bir olumsuz faktördür. Ancak Hazar Denizi’nde halen devam
etmekte olan en büyük tehdit, üreme zamanından önce havyar elde etmek amacıyla yapılan
kaçak ve usulsüz avcılıktır(Chebanov 1998; CITES, 2004; Ustaoğlu ve Okumuş, 2005).
2
Mersin Avcılığı (Dünya)
Toplam
Rusya
35000
İran
30 bin
Üretim (ton)
30000
25 bin
25000
20000
25 bin
20 bin
18 bin
15000
10000
5 bin
5000
1000
0
50
55
60
65
70
75 80
Yıllar
85
90
95
00
Şekil 1. Dünya toplam mersin balığı üretim miktarları
Anaç mersin balıklarının yaklaşık %90’ı yumurtlamadan önce avlanmaktadır. Av
miktarındaki azalışa karşın akuakültürden elde edilen mersin balığı miktarında dünya çapında
artış gerçekleşmiş ve üretim miktarı yaklaşık 3.000 tona ulaşmıştır. Mersin balığı
stoklarındaki gerilemeye paralel olarak uluslararası alanda yetiştiriciliğe olan ilgi artmış ve
1990’lı yılların başından itibaren Fransa, Almanya, İtalya, Macaristan ve İspanya’da kültür
şartlarında et ve havyar üretimine yönelik faaliyetler yoğunluk kazanmıştır. Mersin
balıklarının kültürü, hem nesli tükenmekte olan türlerin korunmasına katkı sağlamak, hem de
legal yoldan havyar elde etmek açısından önem taşımaktadır.
Havyar mersin balıklarının yumurtalarının işlenmesiyle elde edilmektedir. Günümüzde
havyar üretimi iki yöntemle yapılmaktadır; bunlardan biri Karadeniz ve Hazar Denizi’nde
eskiden beri uygulanan geleneksel yöntemdir. Bu yöntemde denizde büyüyüp gelişen mersin
balıkları ilkbahar aylarında üremek için nehirlere girerken nehir ağızlarında veya nehirde
üreme gerçekleşmeden yakalanarak yumurtalarının alınması ve işlenmesi esasına dayanır.
İkinci yöntem ise havuz veya kafeslerde bakılıp büyütülen balıklardan havyar üretilmesidir.
Ülkemizde
havyar
üretimi
ve
mersin
balıklarının
mevcut
durumlarını
değerlendirebilecek bilimsel kayıtlar yetersizdir. Bununla birlikte, Şekil 2’de görüldüğü üzere,
1974 yılına kadar artan bir üretim yapılmış, mersin balığı avcılığına yönelik yapılan yasal
düzenlemeler neticesinde üretim belirgin bir düşüş göstermiş ve daha sonra mersin balıkları
koruma altına alınmasıyla üretim yapılmamış veya kaydedilmemiştir.
3
Mersin Balığı Üretimi (Türkiye)
350
317
Ü re tim (to n )
300
250
200
200
150
100
100 100
50
10
0
9
3
8
4
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980
Yıllar
Şekil 2. Türkiye mersin balığı üretim miktarları
Mersin balıklarının doğal üreme alanları olarak kabul edilen başta Kızılırmak ve
Yeşilırmak olmak üzere Karadeniz’e dökülen Sakarya, Melet Irmağı, Çoruh nehirleri ve hatta
daha küçük akarsulardaki üreme durumları belirgin değildir. Mersin balıklarının avcılığı
yasak olduğundan, bazen diğer balık türlerinin avcılığı esnasında yakalanan mersin
balıklarının orijinleri de belirgin değildir. Bu balıklar ülkemiz nehirlerinde üreyen balıklar
mı? yoksa Karadeniz’e sınırdaş diğer ülkelere ait kuluçkahanelerde üretilip Karadeniz’e
bırakılan balıklar mı? olduğu belirgin değildir. Çünkü Ukrayna veya Rusya Federasyonu’nda
kuluçkahanelerde üretilen mersin balıkları doğal stoklarının gelişmesi için Karadeniz’e
bırakıldığı bildirilmektedir.
Türkiye’de, İstanbul (Su Ürünleri F.), Ankara (Ziraat F.), KTU (Sürmene Deniz Bil.
F., Rize Su Ürünleri F. ), Ondokuz Mayıs (Sinop Su Ürünleri F.) Üniversiteleri ile Tarım ve
Köyişleri Bakanlığı, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Türk Deniz
Araştırmaları Vakfı (TÜDAV) ve Mersin Balıklarını Koruma ve Yaşatma Derneği
(MERKODER) mersin balıklarıyla ilgili çeşitli çalışmalar yürütmektedirler.
Balıkçılık sektöründe başta alabalık olmak üzere levrek ve çipura türlerinin havuz ve
deniz kafeslerinde yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler kaydedilip, bu türlerin ihracatı
yapılırken, ülkemizde henüz mersin balıkları üreten bir çiftlik kurulamamıştır.
4
Literatür Özeti
Genel Bilgiler
Mersin balıkları kıkırdak iskeletli olup, Acipenseridae familyasına mensupturlar.
Acipenseridae familyası Acipenser ve Scaphirhynchi olmak üzere iki alt familyaya ayrılmakta
ve bazı araştırmacılarca Scaphirhynchi’nin (Slastenenko, 1956; Kohneshahri, M. ve Takami,
M. 1974) sadece Kuzey Amerika ve Aral Denizinde bulunan familyaya ait 5 türün olduğunu
belirtmiştir. Diğer 21 tür ise Acipenser alt familyasına aittir.
Ülkemiz sularında Acipenseridae familyalarına ait 6 tür bulunmaktadır. Bunların
özelikleri Tablo 1’de verilmiştir.
Mersin balıkları anadrom balıklar grubundandır. Az tuzlu denizler, tuzlu okyanus
sularından milli nehirlere, serin göllere ve ırmaklara kadar, çok değişik su koşullarına
girebilmekte ve adapte olabilmektedirler.
Tablo 1. Ülkeniz sularında bulunan mersin balığı türleri bazı ayırt edici özellikleri
Familya: Acipenseridae
Altfamilya: Acipenserinae
Genus: Huso
Genus: Acipencer
Acipenser
sturio
Linnaeus,
1758
(Kolan
Balığı)
Huso huso
Acipenser stellatus Pallas, 1770 (Sivruşka Balığı)
Linnaeus, 1758
Acipenser gueldenstaedtii Brandt, 1833 (Rus Mersin Balığı)
(Mersin Morinası)
Acipenser
nudiventris
Lovetsky,
1828
(Şip
Balığı)
Acipenser ruthenus Linnaeus, 1758 (Çuka, Çiga Balığı)
Huso: Ağız büyük ve hilal
şeklinde,
solungaçları
boğazda birleşmiş.
Acipenser : Ağız enine yarık
şeklinde
değil,
ve
fazla
büyük
solungaçları
boğaz
bölgesinde birleşmez
5
Mersin balıklarında yüzgeçler kıkırdak ışınlarla desteklenmekte ve kuyruk yüzgecinin
üst lobu uzamıştır. Burun uzamış, ağız yuvarlak, dişsiz ve aşağı bakışlıdır. Bıyıklar bazı
türlerde düz, yuvarlak, bazı türlerde üzerinde küçük püsküller bulunur. Baş kemiksi bir
deriyle zırh şeklinde kaplanmıştır. Sırtta bir, yanlarda birer ve karında iki sıra olmak üzere beş
sıra kemik plaka bulunur (şekil 3).
Modern mersin balıkları Acipenseridae ve Polydontidae olmak üzere iki altfamilya
altında sınıflandırılmaktadırlar. Acipenseridae familyası bireyleri, Kuzey Yarım Kürenin
anadrom ve tatlı su türlerini kapsamaktadır. Bu bireylerin vücutlarında 5 sıra kemik plaka ve
ağızlarının ön tarafında 4 bıyık bulunur. Bu familya 4 alt familyaya ayrılır.
Bunlar;
1) Morina (Huso) Mersinleri,
2) Mersinler (Acipenser),
3) Shovelnose Mersinleri (Scaphirhynchus),
4) Pseudoshovelnose Mersinleridir (Pseudoscaphirhynchus).
• Kıkırdak iskelet
• Uzun vücut
• İlkel vücut
formu
• Basit ve büyük
Acipenseridae
5 sıra ganoid
plakalar
Baş zırh
şeklinde,
uzanmış
Dorsal yüzgeç
geride
hava keseleri
• Omur sınırları
belirgin değil
Kaudal
yüzgeç
heteroserk
4
adet
bıyık
Ağız ventral,
dişsiz ve
uzayabilir
Pektoral
yüzgeç
aşağıda
Pelvik yüzgeç
geride
Şekil 3 Acipenseridae familyasının morfolojik özellikleri
Paddlefishes Familyasının, Polydontidae bireylerinde kemiksi plakalar bulunmaz.
Burunları kürek şeklinde uzamış ve iki bıyıkları bulunur. Bu familyada iki tür bulunmaktadır.
Bunlardan biri Mississippi’de (ABD) diğeri ise Yangtzetyan Nehrinde (Çin) dir.
6
Mersin balıkları, hayatlarının büyük bir kısmını denizlerde geçirirler. Denizde cinsi
olgunluğa eren balıklar ilkbahar başlarında şubat-mart aylarından itibaren nehirlere girerler ve
mayıs ayı içerisinde yumurta bırakarak tekrar denize geri dönerler.
Yumurtlama, nehirlerin 2-10 m derinliklerinde hızlı akıntılı, tabanı çakıllı olan
yerlerde, 12-17°C’de olur. Türlere göre çapı 2-4 mm, rengi koyu-griden siyaha kadar değişen
yapışkan yumurtalar tabandaki çakıl ve taşlara tutunurlar. Kuluçka süresi su sıcaklığı ve
türlere göre değişmek üzere 3-10 gündür, kuluçka sonunda yumurtadan ortalama 9 mm
boyunda larvalar çıkar. Su sıcaklığına bağlı olarak, 5-15 günde besin keselerini absorbe eden
yavrular, zooplanktonlarla beslenmeye başlarlar. Temmuz ayı ortalarına doğru 10-15 cm boya
ulaşır, denize göç etmeye başlarlar ve cinsi olgunluğa erene kadar denizlerde kalırlar. Bu süre,
türlere göre değişmektedir. Örneğin; Mersin morinaları 14-16 yılda cinsi olgunluğa gelirken,
karaca mersinleri 7-9 yılda cinsi olgunluğa gelmektedirler. Ancak, mersin türlerinin bir çoğu
her yıl yumurta vermemektedir.
Buna rağmen denizlere gitmeyen, akarsu ve göllerde yaşayan, çok az miktarı
denizlerin az tuzlu bölgelerine inebilen ve tatlısu mersini olarak bilinen Çoka mersini (A.
ruthenus) ve Amerikan mersini (Polyodon spathula).gibi türler mevcuttur.
Mersin balıkları genellikle beslenmelerinde sinek larvaları, kurtçuklar, çeşitli
yumuşakçalar ve kabuklularla beslenirler. Bu yiyecekleri genellikle uzun burunları ile
yumuşak zeminleri karıştırarak ortaya çıkarır ve hortum şeklinde ağzıyla emerek yutarlar.
Spiral bağırsak sistemine sahip olmaları karakteristik bir özellikleridir.
Kromozom yapılarına baktığımızda mersin balıkları omurgalı canlılar içerisinde
kromozom yapıları en karmaşık olandır. Kromozom sayısı oldukça çoktur ve kromozomların
yaklaşık yarısı ise mikrokromozomdur (Vasil’ev et al. 1980). Kromozom sayılarına (2n) göre;
mersin balıkları iki gruba ayrılırlar; bunlardan 2n=120 olanlar Huso huso, H. dauricus,
Acipenser ruthenus, A. stellatus, A. sturio ve A. nudiventris türleri ve diğer ikinci grupta,
2n=240 ise Acipenser gueldenstaedtii, A. baeri, A. naccarii, ve A. schrencki türleri yer
almaktadır. Birkaç türün kromozom yapısı hala incelenmemiştir.
Kültür Çalışmaları
Mersin balıklarının yapay üretimine 1868 yılında başlanmış olmasına rağmen, ticari
anlamda mersin balığı yetiştiriciliği 1970’li yıllarda SSCB‘de gerçekleştirilmiştir. Bu yıllarda
yıllık üretim 300 ton iken 2002’lerde 3.750 ton’a çıkmıştır (Şekil 4). Mersin balıklarının
yetiştiriciliğine olan ilginin artmasıyla önce Bulgaristan, Macaristan ve Almanya’da başlatılan
kültür çalışmaları, daha sonra ise Japonya, ABD, İtalya, Fransa, Polonya, Belçika,
7
Danimarka, Avusturya, İspanya, Çin, Norveç, Yunanistan, İsrail ve diğer bazı ülkelere
yayılarak halen devam etmektedir. Yetiştiriciliği yapılan mersin türleri sterlet (çoka)
(Acipenser ruthenus), Paddlefish (Polyodon spathula), Atlantik mersini (A. sturio), mersin
morinası (Huso huso) ve daha çok hibrit türlerdir. Bu ülkelerde anaçlardan yapay yolla elde
edilen yavruların bir kısmı havuzlarda yemeklik balık olarak büyütülürken, büyük bir kısmı
ise av bölgelerini zenginleştirmek ve doğal stokları takviye etmek için doğaya
salıverilmektedirler.
Günümüzde ise anaç balıklara hormon enjeksiyonu yapılarak yumurta alınmaktadır.
Buna rağmen yetiştiricilikte, yeterli sayıda üretime uygun ergin dişi birey bulma zorluğunun
yanında, yumurtalarının yapışkan özelliği nedeniyle döllenmeleri güç olmakta ve yavrularının
büyütülmesinde zorluklar yaşanmaktadır.
Üretim (ton)
Mersin Yetiştiriciliği (Dünya)
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500 150
0
84
3746
2993
1825
742
318
86
88
90
92
94
Yıllar
96
98
00
02
Şekil 4. Dünya mersin balığı yetiştiriciliğinden sağlanan üretim miktarları
Yumurtalarının yapışkanlık sorunu 1914 yılında çözümlenmiş olmasına rağmen bu
türlerin yetiştiriciliğinde; yeterli sayıda üretime uygun ergin dişi bulmakta ve yumurtadan
çıkan yavruların stok takviyesi yapılabilecek seviyeye ulaştırılıncaya kadar bakımı ve
beslenmesinde zorluklar yaşanmaktadır.
Yetiştiricilikte, mersin türleri arasında önemli farklılıklar bulunmamakla birlikte,
yetiştiricilik tekniği üç aşamada yapılır;
a) Anaç balıklarının yakalanması, olgunlaştırılması, sağım ve yapay dölleme,
b) Kuluçka dönemi,
c) Yumurtadan çıkan yavruların belli bir süre bakım ve beslenmesi.
Yukarıda belirtilen bu işlemlerin yapılabilmesi için bütün mersin yetiştiricilik işletmelerinde;
8
a) Yuvarlak beton veya büyük kanal şeklindeki havuzlar (anaç balıkların bakımve
beslenmesi için),
b) Kuluçkahane (yumurtaların alınması ve yapay döllemenin yapılması için),
c) Yuvarlak beton veya dikdörtgen şeklinde büyük havuzlar (yumurtadan çıkan
yavruların bakımı ve beslenmesi için) bulunması gerekir.
Kültür ortamında yumurtadan çıkan yavrular önce Daphnia, Artemia ve Tubifeks ve
benzeri canlı yemler ile, daha sonra ise %50 oranında protein içeren granül ve pelet yemlerle
beslenirler. Doğaya bırakılacak mersin balığı yavruları 4-6 haftalık bakım ve beslemeden
sonra nehirlere veya denizle nehrin karıştığı sığ kısımlara bırakılırlar.
Havuzlarda büyütülen balıklar ise türlerine bağlı olarak değişmekle beraber 1 yılda
175-325 gram arasında ağırlıklara ulaşabilmektedirler. Mersin balıklarının pazarlama ağırlığı
1 kg’dan başlamakta ve havyar üretimi için ise yumurta olgunlaştıracakları yaşa kadar
büyütülmeleri gerekmektedir (Çelikkale ve Bayrak, 1982). Kültür koşullarında üretilen
mersin balıkları daha hızlı büyümekte ve daha erken cinsi olgunluğa gelmektedirler.
Besin Değeri
Mersin balıkları Tablo 2’de görüldüğü gibi besin değerinin yüksek, etinin yağlı ve
lezzetli olması nedeniyle Avrupa ülkelerinde oldukça ilgi görmektedir. Genel olarak mersin
balıkları taze, dondurulmuş, kurutulmuş ve özellikle tütsülenmiş olarak pazarlanmaktadır. Eti
kaliteli olup ve yumurtalarından dünyaca meşhur olan siyah havyar üretilmekte, hava
keselerinden tutkal yapımında kullanılan “İhtiyokol” adlı madde çıkarılmaktadır. Sperm
keselerinden ise yanık tedavisinde kullanılan ilaçlar yapılmaktadır.
Tablo 2. Türkiye sularında bulunan mersin balığı türlerinin et değerleri
Tür
Mersin Morinası
(Huso huso)
Karaca Mersini
(A. gueldenstaedtii)
Şip Balığı
(A. nudiventris)
Sivri Burun
(A. stellatus)
Et Verimi
(%)
Su
(%)
Protein
(%)
Yağ
(%)
Enerji
(kcal/100 g)
63
73.8
16.6
6.7
136
64
67,0
18.8
12.5
188
_
69.7
18.7
10.2
_
63
70.7
19.0
8.6
153
9
Türkiye’de Yapılan Çalışmalar
Ülkemizde mersin balıklarının kültür ortamında üretilmesi çalışmaları henüz yenidir.
Ancak, son yıllarda mersin balıkları üzerine çeşitli araştırmalar başlatılmıştır. İstanbul
Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Sapanca Su Ürünleri Üretim Biriminde yumurtadan elde
edilen 5.000’den fazla karaca mersini (A. gueldenstaedtii) yavruları Sakarya nehrine
bırakılmıştır. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Bölümü Araştırma Biriminde
Sibirya mersininin (A. baeri) yetiştiricilik çalışmaları devam ederken, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi, Sinop Su Ürünleri Fakültesi ile KTÜ., Sürmene Deniz Bilimleri ve Rize Su
Ürünleri Fakültelerinde mersin morinası ve karaca mersini türlerinin tanklarda yetiştiriciliği
üzerine çalışmalar yapılmaktadır.
Son yıllarda mersin balıklarının yetiştiriciliği özel sektörün ilgisini çekmiştir.
Giresun’da kıyı balıkçılığı yapan bir balıkçı evinin önüne yaptığı bir havuzda denizden
yakaladığı balıkları büyütmektedir (Şekil 5). İstanbul ve Samsun’da iki firma mersin balığı
çiftliği kurmak için uygun yer aramaktadırlar. Ordu-Ünye’de bir alabalık tesisinde mersin
balıkları büyütülmeye başlanmıştır. Trabzon’un Sürmene ilçesinde bir müteşebbis kendi
arazisi üzerinde mersin balığı üretim tesisi kurma aşamasındadır.
Türkiye’de FAO uzmanları Edwards ve Doroshov (1989 yılında) yaptıkları araştırma
sonunda hazırladıkları “Appraisal of the Sturgeon and Seatrout Fisheries and Proposals for a
Rehabilitation Program” adlı raporlarında mersin türlerinden Morina (Huso huso), Rus
mersini (Acipenser gueldenstaedtii), Atlantik mersini (A. sturio), Sivrişka (A. stellatus) ve
Şip (A. nudiventris) türlerinin nisan ayında İstanbul, Samsun ve Trabzon balık pazarlarında
satıldığını bildirmişlerdir. Aynı raporda, balıkçıların görüşüne dayanarak Morina türünün
sahil sularımızda bulunduğunu ancak bu balıkların üremek için ülkemiz nehirlerne
girmediklerini,
ancak
diğer
türlerin
ise
bölgenin
doğal
balıkları
olabileceklerini
belirtmişlerdir.
Bazı araştırmacılar Karadeniz’de yaptıkları araştırmalarda Geldiay ve Balık (1988),
Pourkazemi et. al. (1999), Billard ve Lecointre (2001), Karadeniz ve Azov havzasında 7
mersin türünün; morina (Huso huso), Rus mersini (Acipenser gueldenstaedtii), Atlantik
mersini (A. sturio), Sivrişka (A. stellatus), Şip (A. nudiventris), Sterlet (A. ruthenus) ve Pers
mersini (A. persicus) olduğunu bildirmişlerdir.
Son yıllarda Çelikkale, Okumuş ve Memiş (2004) yaptıkları “Contemporary Status of
Turkish Sturgeon (Acipenseridae) Stocks, Conservation Measures and Recent Studies” ve”
Historical and current status of sturgeon stocks in Turkish waters” adlı çalışmalarda
Acipenseriformes
(Huso
huso,
Acipenser
10
sturio,
Acipenser
stellatus,
Acipenser
gueldenstaedtii, Acipenser nudiventris) ailesine ait 5 türün Karadeniz’in Türk sularında ve
Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Çoruh nehirleri ve bunların ağızlarında doğal olarak
bulunduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca Karadeniz’in Türkiye sularında bulunan mersin stokları
hakkında bir fikir yürütebilmek için güvenilir verilerin çok az olduğunu belirtmişlerdir.
Şekil 5. Giresun’daki bir balıkçının evinin önünde mersin balıklarını büyüttüğü havuz.
Ustaoğlu ve Okumuş (2005) yaptıkları “The Sturgeons: Fragile Species Need
Conservation” adlı derlemede mersin morinası (Huso huso) ve Rus mersini (Acipenser
gueldenstadti) türlerinin Samsun yöresinde hala tesadüfen trol ve gırgır ağlarına takıldığını
bildirmişlerdir. Aynı çalışmada Karadeniz’deki tür çeşitliliği açısından ve hem de ülke
ekonomisi bakımından kaybedilmesi kabul edilemez olan bu değerli balıkların korunması ve
nesillerinin devamının sağlanması bakımından gerekli tedbirlerin alınması ve uygulamaya
geçirilmesi gerektiği belirtilmişlerdir.
Bu proje ile, mersin balıklarının yapay üretimi için uygun yer seçimi, yavru üretme
tekniği, tank ve kafeslerde yetiştirme, anaç stoğu oluşturma ve doğal stokların iyileştirilmesi
gibi ihtiyaç duyulan konularda, gerekli parametrelerin elde edilmesi amaçlanmıştır.
Projeyle, mersin balığını tanımak, yapılan çalışmaların sonuçlarını toplamak ve daha
ileri çalışmalar için faaliyetler planlamak mümkün olmuştur. Bunun yanında hedefdışı av
olarak yakalanan bireyler satın alınarak bir anaç stoğu oluşturmaya çalışılmıştır. Proje çalışma
süresince türün kültürüne ilişkin olarak proje çalışanı araştırmacıların deneyim ve bilgi
birikimilerinin geliştirilmesi sağlanmış, üretim ve yumurta elde etmek maksadıyla çeşitli
operasyonlar ve yetiştiricilik denemeleri yapılmıştır.
11
Materyal ve Metot
Araştırma Sahası
Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi araştırma ve örnekleme sahası olarak kullanılmıştır.
Bölge genelinde; Enstitü teknesi ile çekilen trollerde ve kıyı balıkçıları tarafından hedef dışı
av olarak yakalanan bireyler canlı olarak muhafaza edilmeye çalışılmıştır.
Araştırma Üniteleri
Araştırmada Trabzon ili, Maçka ilçesinde Altındere deresi üzerinde bulunan
Coşandere Alabalık Çiftliği (Şekil 6), İl Özel idaresinden kiralanan Alabalık Üretim ve
Eğitim Tesisi (Şekil 7), Enstitüye ait Biyo-Deney Ünitesi (Şekil 8) ve Yomra Balıkçı
Barınağında bulunan Deniz Kafesleri Araştırma Ünitesi (Şekil 9) kullanılmıştır.
Şekil 6. Coşandere Alabalık Çiftliği
Şekil 8. Biyo-Deney Ünitesi
Şekil 7. Alabalık Üretim ve Eğitim Tesisi
Şekil 9. Deniz Kafes Araştırma Ünitesi
12
Materyal
Projede İstanbul Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi’nden temin edilen Karaca mersini
(Acipenser gueldenstaedtii), doğadan yakalanan türler (Acipenser stellatus, Huso huso) ve
özel işletmeden temin edilen Mersin Morinaları kullanılmıştır.
Karaca Mersini (Acipenser gueldenstaedtii): Bu tür St.Petersburg Bilim Akademi’sinden
Johan Anton Güldenstädt (1745-1781)’den sonra Brandt (1833) tarafından isimlendirilmiştir.
Kromozum sayısı 2n=250±8’dir, bunların 92±4’ü metacentric veya submetacentric’dir. Diğer
kromozomlar subtelocentric veya acrocentric’tir.
Karadeniz’de bulunan bu tür, azami 80-100 kg ağırlığa ve 2 metrenin üzerinde boya
ulaşmaktadır (Şekil 10). Sırtı grimsi siyah, kirli yeşil veya koyu yeşil, yanlar genellikle grimsi
kahve ve karın limon sarısı rengindedir. Alt dudağı biraz oyuk olup, burun kısa ve yuvarlaktır.
Bıyıklar kısa ve düz, ağızdan çok buruna yakındırlar. Sırtta 10-14, yanlarda 30-34 ve karında
15-16 adet arasında değişen plakalar bulunur. Doğal ortamda çoğunlukla 11-13 yaşında
yumurtlar, ender olarak da 7-9 yaşında cinsi olgunluğa erişirler. Mart sonu ile haziran ortası
arasında 8.2-15°C su sıcaklığında yumurtlarlar. Yumurtlama çoğunlukla sabahın erken
saatlerinde gerçekleşir. Çapları 2.8-3.8 mm olan 350.000-380.000 adet yumurta verirler.
Spermleri çubuk şeklinde olup büyüklükleri yaklaşık 60µm’dir. 1 cm3 sperm sıvısında
yaklaşık 1.0x1010 adet spermatozoa bulunur. Yumurtadan, larvalar 90 Gün-Derecede çıkarlar.
13 mm olarak yumurtadan çıkan larvalar, 7-9 gün içinde 18 mm boyda dış beslenmeye
başlarlar. 10-12. günlerde zooplanktonla aktif beslenmeye başlarlar.
Şekil 10. Karaca mersini (Acipenser gueldenstaedtii)
13
Sivri Burun (Acipenser stellatus): Latince bir kelime olan stellatus yıldızlarla kaplı
anlamındadır. Balığın vücudunu kaplayan plakalar yıldız şeklinde olduğundan bu isimle
adlandırılmıştır.
Çoğunlukla
15-20
kg
ağırlık
ve
100-130
cm
boya
kadar
büyüyebilmektedirler. Bu türün karakteristik özelliği burnudur; burnu çok uzun, ince ve yassı
olup, baş uzunluğunun 6/10’u kadardır (Şekil 11). Karadeniz ve Marmara’da bulunur.
Kromozom sayıları 2n=118±2’dir. Bunların 70±4’ü metacentric veya submetacentric ve
diğerleri ise acrocentric’tir. Cinsi olgunluk 4 yaşlarında başlamakla beraber, çoğunlukla 5-6
yaşlarında üremeye başlarlar. Döllenmemiş yumurtalarının çapı 2.7-3.2 mm olup, 70.000420.000 adet yumurta verirler. Genellikle nisan- temmuz ayları arasında, diğer türlere nazaran
nispeten durgun sularda yumurta bırakırlar. Yumurtlama 16-23°C arasında gerçekleşir ve
larva çıkışı için 2-7 gün gerekir. 5-9 mm boyunda yumurtadan çıkan larvalar, 30-40 mm boya
geldiğinde aktif yem almaya başlarlar.
Şekil 11. Sivri burun (Acipenser stellatus)
Mersin Morinası (Huso huso): Huso kelimesi Latincede domuz anlamına gelmektedir.
Beluga ve büyük mersin balığı olarak da isimlendirilmektedir. Karakteristik özelliği başın alt
kısmından bakıldığında ağzının yarım ay şeklinde görünmesidir (Şekil 12). Sekiz metre boy
ve 3.200 kg ağırlığa kadar ulaşabilmektedirler. 12-16 yaşlarında cinsi olgunluğa erişirler.
Kromozom sayıları 2n=118±3’dür. Kromozomların 60±2’si metacentric veya submetacentric
ve diğerleri acrocentric’tir. Yaşadığı bölgeye göre H. huso ponticus, orientalis, caspicus,
maeoticus ve curensis gibi alt türlere ayrılmaktadır.
14
Şekil 12. Mersin morinası (Huso huso)
Üreme sezonu ilkbahardır ve çoğunlukla mayıs ve haziran aylarında yumurta
bırakırlar. Optimum yumurtlama sıcaklığı 9-17°C’dir. Yumurta çapları 3.0-4.0 mm ve
yumurta ağırlığı ortalama 30 mg’dır. Yumurta sayısı balık büyüklüğüne bağlı olarak
değişmekle beraber 1 kg canlı ağırlığa karşılık 3.000-13.000 adet yumurta verirler. 10-14 mm
boyunda yumurtadan çıkan larvalar, bir ay içinde 50-60 mm boya ulaşırlar.
Metot
Anaç Stoğu Oluşturma
Bölge genelinde gerek Enstitü teknesi ile yapılan diğer proje çalışmalarından, gerekse
de kıyı balıkçıları tarafından elde edilen canlı bireylerden ve kuluçkahanede yumurtadan
çıkan karaca mersini yavrularının tatlı suda beton havuzlarda veya tanklarda ve deniz
kafeslerinde büyütülerek anaç stoğu oluşturulmuştur.
Adaptasyon
Canlı temin edilen balıklar tatlı suda, beton havuz ve tanklarda, deniz suyunda ise
kafes şartlarında adaptasyon çalışmaları yapılmıştır.
Besleme
Balıkların beslenmesinde, ticari alabalık yemi ve yaş yemler (mezgit ve hamsi)
kullanılmıştır.
Cinsi Olgunluğun Belirlenmesi
Anaç balıkların cinsi olgunluk durumlarını belirlemek için cerrahi operasyon
yapılarak, gonadları incelenmiştir.
15
Bulgular ve Tartışma
Karaca Mersiniyle İlgili Çalışmalar:
07 Mayıs 2001 tarihinde İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Sapanca Su
Ürünleri Üretim Birimi'nden alınan ortalama 6-14 gram ağırlığındaki (yaklaşık 600 adet)
Karaca (A. gueldenstaedtii) yavruları Coşandere Alabalık Çiftliğine yerleştirilmiştir. Kasım
2001 tarihine kadar burada bakım beslemesi yapılan balıklar iki gruba ayrılarak bu tarihten
itibaren Enstitüye ait Biyo-Deney ve Deniz Kafesleri Araştırma Ünitesine taşınmıştır.
Biyo-Deney Ünitesi; Enstitü idari binasının bulunduğu alanda olup, 12-20°C sıcaklığa
sahip ve 45 metre derinden alınan deniz suyunun akıtıldığı tankların bulunduğu ünitedir.
Yomra balıkçı barınağında bulunan, Deniz Kafesleri Araştırma Ünitesindeki kafes
ağlarının tabanı tül ağ ile örülerek balıkların atılan suni yemlerden azami istifade etmesi
sağlanmıştır. Ayrıca ağın taban kısmının gergin durması için alt kenarına yarım parmak
galvanizli borudan çerçeve yapılmıştır. 4.0x4.0x3.5 m ebadındaki kafeslerin kenarları 16 mm
göz açıklığındaki ağdan yapılmıştır. 1x1x1m ve 1.5x1.5x1 m ebatlarındaki ağlar ise tamamen
tül ağdan yapılmıştır.
Biyo-Deney Ünitesi su alım sisteminde yaşanan çeşitli problemler sonucunda tank
grubunu oluşturan mersin yavruları Şubat 2002 tarihinde Yomra Balıkçı Barınağındaki deniz
kafeslerine taşınmıştır. Araştırma kafeslerinde yaz aylarında deniz suyu sıcaklığının 25°C’nin
üzerine çıkması (Şekil 13) nedeniyle çok zor şartlarda temin edilen balık materyalini
kaybetmemek için Deniz Kafesleri Araştırma Ünitesi’ndeki balıkların bir kısmı (35 adet)
Mayıs 2002 tarihinde Enstitümüzce kiralanan Altındere Alabalık Üretim ve Eğitim Tesisine
nakledilmiştir.
Balıkların diğer kısmı (78 adet) ise deniz suyu sıcaklığının bu tür üzerindeki etkisini
gözlemlemek, stok yoğunluğu, büyüme, yem değerlendirme ve yaşama oranı bilgilerini elde
etmek için deniz kafeslerinde bırakılmıştır.
Bu denemede balıklar 1 m2 ye 8 adet (ort. 321 g ve 328 g) ve 12 adet (ort. 312 g ve
328 g) olmak üzere iki farklı stok grubu olarak 1x1x1m ebatlarındaki 4 adet kafese
yerleştirilmiştir. Yaz ayları boyunca deniz kafeslerinde kalan balıklarda ölüm gerçekleşmediği
ve balıklarda yem alımının devam ettiği görülmüştür.
30
2001
2002
2003
2004
Su sıcaklıkları (°C)
20
15
10
5
0
20
Aralık
Kasım
Ekim
Eylül
Ağustos
Temmuz
Mayıs
Nisan
Mart
Aylar
Şubat
Ocak
0
Haziran
Kasım
Eylül
Temmuz
Haziran
Nisan
Şubat
10
Ocak
Sıcaklık (°C)
İÇSU
Şekil 13. İçsu havuzları ve deniz kafeslerinde su sıcaklıkları değişimi
Altındere Alabalık Üretim ve Eğitim tesisinde kış aylarında dere suyunun sıcaklığının
(Şekil 13) aşırı düşmesi ve tesisteki beton havuzlarda suyun donmasıyla balıklar kış
başlangıcında (18 Aralık 2002) Deniz Kafesleri Araştırma Ünitesine getirilmiştir. Balıklar
Ocak 2003 tarihinde 500-900 gram ağırlığa ulaşmışlardır.
Deniz ve tatlı su tanklarındaki balıkların beslenmesi alabalık yemi ile yapılmış olup
deniz kafeslerinde ise taze balık ve ticari alabalık yemi birlikte kullanılmıştır.
Deniz kafesleri, balıkların rahat hareket edebilecekleri ve verilen yemin kafesten
çıkmayacağı şekilde dizayn edilmiştir (Şekil 14).
Gölgelik
Kör Ağ
Demir Çerçeve
Şekil 14. Projede kullanılan mersin balığı büyütme kafesleri
17
Kafes ağları midye birikimi, alg oluşumu gibi sebeplerle kirlendiğinde, balıklar bir
başka kafese aktarılmıştır. Bu türe ait bireyler tatlı ve deniz suyunda tank ve deniz
kafeslerinde geçen 4 yıllık bakım ve beslemelerinin sonunda 3-5 kg ağırlığa ulaşmışlardır.
Yapılan literatür incelemesinde; karaca mersininin deniz kafeslerinde büyütülmesinin
yaygın olmadığı, daha çok karada inşa edilen beton veya toprak havuz ve tanklarda yapıldığı
görülmüştür (Doroshov, S. İ. 1998 Kozlov, V. I., 1993).
Doğadan Yakalanan Türlerle İlgili Çalışmalar:
Proje süresince gerek Enstitünün deniz çalışmaları gerekse balıkçıların diğer balıkların
avcılığı esnasında yakalanan yavru mersin balığı bireylerinin Deniz Kafesleri Araştırma
Ünitesine alınarak kafes şartlarına ve yeme alıştırma çalışmaları yapılmıştır. Bu balıkların
türleri morfolojik ve meristik özelliklerine göre belirlenmiştir. Bu yöntemlerle temin edilen
balıkların yakalandığı yer ve tür bilgileri Tablo 3’de verilmiştir.
Deniz kafesi veya tatlı su tanklarına yerleştirilen balıkları ortam şartlarına alıştırmak
için havuz ve kafeslerin üzeri kısmen örtülerek gölgelik yapılmıştır. Yeme alıştırmak için
balıklara yaş yem (mezgit, hamsi) veya ticari alabalık yemleri verilmiştir. Doğadan toplanan
balıklardan mersin morinaları ortam şartlarına ve yeme adapte edilmiş olup, karaca ve sivri
burun türlerinin adaptasyonunda başarı sağlanamamıştır.
Tablo 3. Doğadan gelen mersin balıklarının tür dağılımları
Tarih
18.04.2002
08 05.2002
09.05.2002
21.05.2002
11.08.2002
25.09.2002
30.02.2003
18.03.2003
05.12.2003
10.12.2003
10.12.2003
18.01.2004
30.01.2004
Adet
1
4
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
Türü
A. gueldenstaedtii
A. gueldenstaedtii
A. gueldenstaedtii
Huso huso
A. gueldenstaedtii
A. stellatus
A. gueldenstaedtii
A. stellatus
A. gueldenstaedtii
A. gueldenstaedtii
A. stellatus
A. stellatus
Huso huso
18
Büyüklüğü
300 gram
250 gram
200 gram
1000 gram
250 gram
4000 gram
300 gram
300 gram
120 gram
1500 gram
1500 gram
302 gram
640 gram
Alındığı yer
Yıldızlı/Trabzon
Çarşıbaşı/Trabzon
Yorma/Trabzon
Merkez/Rize
Yoroz/Trabzon
Yıldızlı /Trabzon
Havaalanı/Trabzon
Havaalanı/Trabzon
Faroz/Trabzon
Havaalanı/Trabzon
Havaalanı/Trabzon
Havaalanı/Trabzon
Ardeşen/Rize
Sivri burun türünde sıvı hale getirilen yaş yem enjektör yardımıyla balığın midesine
direkt verilmiş, bu yöntemle balık en fazla 3 ay yaşatılmıştır, ancak bu türe ait balıklar kendi
haline bırakıldığında yem almadıkları görülmüştür.
Mersin Morinası Türüyle İlgili Çalışmalar:
Giresun ili Bulancak ilçesinde küçük bir balıkçının 10 yılı aşkın bir süre içinde balık
ağlarına takılan yavru morina balıklarını evinin bahçesindeki bir havuzda besleyip büyüttüğü
duyumu alınmış, bunun üzerine 23 Eylül 2002 tarihinde balıklardan ağırlıkları 20-30 kg
arasında değişen anaç olabilecek özellikte 6 adet balık satın alınmıştır. Bu balıklar
Maçka’daki tesisimize taşınarak bakım ve beslemeleri yapılmıştır. İlk birkaç gün yem
almayan balıklara beslenmesi için derin dondurucuda muhafaza edilen mezgit balıkları
verilmiş ancak balıkların çok az yem aldığı gözlenmiştir. Havuzlarda doğala özdeş bir ortam
oluşturmak ve stresi azaltmak için havuzun üzerine siyah bez ile gölgeleme yapılmıştır.
Gölgelemeye müteakiben balıkların yem almaya başladığı görülmüştür.
Maçka’daki büyük morinalara hamsi av sezonun başlamasıyla birlikte taze hamsi
verilmeye başlanmıştır. Taze hamsiyi daha fazla tercih ettikleri gözlenmiştir. Ancak, 18
Aralık 2002, tarihinde Maçka'daki tatlı su kullanılan suyun sıcaklığının iyice düşmesi
balıkların beslenmesini olumsuz etkilemiştir. Daha iyi şartlar sağlamak amacıyla, mersin
morinaları önce Enstitü kampüsünde, deniz suyu akıtılan beton bir havuza daha sonra ise
deniz kafeslerine yerleştirilmişlerdir (Şekil 15).
Şekil 15. Kafes ve tanklarda mersin balıklarının bakımı
19
Yumurta Alım Çalışmaları:
Mersin balıklarının üreme özelliklerini incelemek ve mevcut balıklardaki gonad
gelişimini tespit etmek için, karaca mersini ve mersin morinası türlerinden birer balıkta
cerrahi inceleme yapılmıştır. Mersin balığı türlerinde cinsiyet ve cinsi olgunluk balığın
morfolojik karakterlerinden belirlenemediğinden, genel uygulama balığa cerrahi operasyon
uygulanmasıdır. Karın kısmında 2.0-2.5 cm’lik kesi yapılarak balığın gonadlarının göz veya
otoskopla incelenmesi, doku örnekleri alınarak laboratuarda incelenmesi ve çeşitli testlerin
yapılması esasına dayanmaktadır.
Bu amaçla, 08 Nisan 2004 tarihinde, elimizdeki 4 yaşlı ortalama 83 cm total boy ve
2860 gram ağırlığındaki Karaca mersinlerinin cinsiyet ve cinsi olgunluk durumlarını
belirlemek için cerrahi operasyon yapılmıştır. Yapılan inceleme ve doku çalışmalarından bu
balıkların cinsi olgunluğa ulaşmadıkları görülmüştür.
Operasyon sırasında; muayene edilecek balığın sığabileceği büyüklükte bir tanka su
doldurularak 100 ppm oranında bayıltma solusyonu (MS-222) ilave edilmiş ve tank suyuna
sürekli oksijen verilmiştir. Muayene edilecek balık kafesten alınarak bayıltıcı solusyonlu
tanka yerleştirilmiştir. Bir birkaç dakika içinde bayıltıcı etkisini göstermiş ve balığın yüzme
pozisyonu değiştirildiğinde normal konumuna dönemediği görülünce bayılmış olarak kabul
edilmiştir. Bayılmış olan balık daha önceden hazırlanmış olan ameliyat sedyesine karnı yukarı
gelecek şekilde yatırılmış, bu arada bayıltma tankındaki suya yeni su ilave edilerek MS-222
oranı 50 ppm’e düşürülmüştür. Operasyon süresince dalgıç pompayla bayıltıcılı ve
oksijenlendirilmiş su balığın ağzına akıtılmış ve solungaçlarından su geçişi sağlanmıştır.
(Şekil 16).
Şekil 16. Muayene edilecek mersin balığının bayıltılması
20
Balığın karın kısmında gonadların bulunduğu bölge önce 1.5 cm’lik daha sonra 5
cm’lik kesi yapılarak incelenmiş ve laboratuar çalışması için gonadlardan örnek alınmıştır.
Daha sonra dikiş yapılmak suretiyle kesi yeri kapatılmıştır (Şekil 17). Ameliyat sehpasından
alınan balık markalanarak ayıltma ve gözleme kafesine yerleştirilmiştir.
Operasyon uygulanan 10-12 dakika sonra normal yüzme davranışı gösterince diğer
balıkların yanına taşınmış, daha sonraki gözlemler ve incelemelerde balığın yem aldığı ancak
kesi yerinde dokuların kaynamasının uzun zaman aldığı görülmüştür.
Gerek operasyon, gerekse laboratuarda yapılan gözlem ve incelemelerden, balığın
cinsi olgunluğa gelmediği anlaşılmıştır. Bu nedenle diğer balıklar da aynı yaşta olduklarından
bu gruptaki başka bireylere operasyon yapılmamıştır.
Aynı prosedürle, 17 Mayıs 2004 tarihinde, deniz kafeslerindeki 9 adet mersin
morinalarının en büyük bireyi (1.72 cm total boy) muayene edilerek gonadları incelenmiş ve
cinsi olgunluğa gelmediği görülmüştür. İncelenen balıkların sağlık durumlarının iyi olduğu,
normal beslenme ve yüzme davranışları gösterdikleri, ancak kesi yerinin kısa sürede
iyileşmediği gözlenmiştir. Yapılan bu incelemeler sonucunda bir “Mersin Balığı Cerrahi
İnceleme Protokolu” hazırlanmıştır.
A
B
C
D
Şekil 17. Mersin balıklarında gonadların incelenmesi.
A-kesi yapılması; B- doku incelemesi; C- Dikiş ve kesim bölgesine dezenfektan uygulamsı;
D- Tedavi dönemi enfeksiyon oluşumunu engellemek üzere antibiyotik uygulanması.
21
Diğer Çalışmalar
Doğadan mersin balığı temin etmek için balıkçılarla irtibat ve diyaloğu sağlamak için
balıkçı kooperatif ve birlikleriyle görüşülmüş ve hazırlanan afişler balıkçıların görebileceği
yerlere asılmıştır.
Sinop Su Ürünleri Fakültesinde mersin balıkları üzerine çalışmalar yapan öğretim
elamanı Yrd.Doç.Dr. Serap USTAOĞLU Enstitümüze davet edilerek, mersin balığı
yetiştiriciliğinde yapılabilecek ortak çalışmalar ve söz konusu üniversite ile yapılabilecek
işbirliği imkanları ve koordinasyon konuları incelenmiş bu amaçla bir çalışma toplantısı
düzenlenerek enstitü araştırmacılarının katılımı ile konu tartışılmıştır.
07-13 Temmuz 2003 tarihleri arasında Ukrayna’nın Kherson şehrinde bulunan Mersin
Balığı Üretme İstasyonunda incelemelerde bulunmak amacıyla teknik gezi yapılmıştır. Proje
lideri ve enstitü müdürünün katıldığı teknik gezide mevcut uygulamalar hakkında detaylı bilgi
alınmış, konuya ilişkin çeşitli dökümanlar temin edilmiştir.
03.05.2004 tarihinde enstitümüzü ziyaret eden Bulgaristan Balıkçılık Enstitüsü Müdürü
Prof. Dr. Kamen Prodanov ve mersin balıkları konusunda uzman olan Dr. A. Georgiev
Tsekov’a mersin konusunda yaptığımız çalışmalar anlatılarak, kendileri ile mersin balıkçılığı
hakkında karşılıklı bilgi alış verişinde bulunulmuştur.
Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğünce hazırlanmakta olan mersin balığı
projesi kapsamında konuyla ilgili bir FAO uzmanı ile birlikte 12 Eylül 2004 tarihinde
Amasya İli, Suluova İlçesindeki DSİ VII. Bölge Müdürlüğüne bağlı Yedikırlar Balık Üretme
İstasyonunda incelemelerde bulunulmuştur.
Mersin balıkları üzerine araştırmalarımızı genişletmek, uluslararası bir boyut
kazandırmak ve Avrupa Birliğinden destek ve ortak almak için “Protection and Imrovment of
Black Sea Sturgeon Species” adıyla bir partner profili hazırlanarak AB 6. Çerçeve
Programının Web sayfası olan CORDIS’te yayınlanmıştır.
Bu ortak ve işbirliği arama çağrımıza Ukrayna’nın YUKNIRO Araştırma
Enstitüsünden (Dr. Sergey Krasnoktsky) ve İsrail’den cevap gelmiş olup her iki ülkede
uluslararası proje yapılırsa ortak olabileceklerini belirtmişlerdir. İran’daki Mersin Balığı
Araştırma Enstitüsünden Dr. Mohammad Pourkazemi ve Dr. Mahmoud Bahmani ile
yaptıkları çalışmalar hakkında e-mail ile bilgi alınmıştır.
22
Mersin balıkları hakkında daha detaylı bilgi edinmek için Üniversitelerin bilgi ve
deneyiminden yararlanmak amacıyla Şubat 2005 tarihinde Enstitümüzde “Mersin Balığı
Yetiştiriciliği” konulu hizmetiçi eğitim semineri yapılmıştır.
Projenin
tanıtımı
için
projenin
içeriğini
anlatan
bir
web
sayfası
(http://www.geocities.com/mersin) hazırlanarak İnternet’te yayınlanmış, TRT radyosunda
konuşmalar yapılmış, projeyi tanıtan broşür ve posterler balıkçılara dağıtılmış ve Balıkçılık
kooperatif ve dernek panolarına asılmıştır. Tanıtım faaliyetleri sonucunda gelen telefon, mail
ve ziyaretçilere detaylı bilgi verilmiştir. Proje süresince “Balıkçılıkta Yükselen Değerler,
Mersin ve Sturgeon Culture” adlı makaleler Enstitümüzce yayınlanan Yunus Araştırma
Bülteninde ve “Türkiye’de Mersin Balığı Yetiştiricilik Çalışmaları” adlı makale Türk Tarım
dergisinde yayınlanmıştır.
Proje süresince işbirliği yapılan, belge ve bilgi alınan kurum ve kişilerin listesi Tablo
4’de verilmiştir.
Tablo 4 Proje kapsamında bilgi alınan ve işbirliği yapılan kişi ve kurumlar.
Kişi
Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ
Prof. Dr. M. Salih ÇELİKKALE
Prof. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ
Doç. Serap USTAOĞLU
Doç. Dr. Devrim MEMİŞ
Prof. Dr. Kamen Prodanov
Doç. Dr. A. Georgiev Tsekov
Dr. Sergey Krasnoktskiy
Prof. M.S. Chebanov
Dr. Mahmoud Bahmani
Dr. Pourkazemi Mohammad
Prof. Berta SİVAN
Dr. Fatma TELLİKARAKOÇ
Şafak BULUT
Dr. Frank CHAPMAN
Kasım ŞAHİN
Reşat AYDIN
Recep YILMAZ
Selim KAYA
Salih ÖZ
Ali Hikmet. HALICI
İsmail UZUNTAŞ
Kurum
Rize Su Ürünleri Fakültesi
İstanbul Üniversitesi
Sürmene Deniz Bilimleri Fak.
Sinop Su Ürünleri Fakültesi
İstanbul Üniversitesi
Fisheries Institute / BULGARİSTAN
Fisheries Institute / BULGARİSTAN
YUKNIRO / UKRAYNA
Kuban/RUSYA
Sturgeon Institute/İRAN
Sturgeon Institute/İRAN
Hebrew University / İSRAİL
MAM/TUBİTAK
Tarım İl Müdürlüğü / Rize
California Üniversitesi/ABD
Coşandere Alabalık /Trabzon
Küçük Balıkçı/Trabzon
Küçük Balıkçı/Giresun
Cankardeşler Balıkçılık/Trabzon.
Öz Balıkçılık/ Rize
Yetiştirici Ünye/Ordu
Yetiştirici Sürmene/Trabzon
23
İlişkisi
Bilgi – İşbirliği-Belge
İşbirliği –Belge - Materyal
Bilgi-Belge
Bilgi – İşbirliği-Belge
Bilgi-Belge
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi
Bilgi - Materyal
Bilgi
Mekan
Materyal
Materyal
Materyal
Materyal
Bilgi-Materyal
Bilgi - Materyal
Özet
Bu çalışmada Karadeniz Bölgesinde mersin balıklarının yavru üretim imkanları
belirlenmeye çalışılmıştır. Proje süresince yapılan çalışmalar varılan sonuçları aşağıdaki gibi
özetlemek mümkündür.
I) Proje başlangıcında İstanbul Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Su Ürünleri Üretim
Biriminden getirilen Karaca mersini (A. gueldenstaedtii) yavruları (6-14 gram) tatlı su tankı
ve akabinde deniz kafeslerinde büyütülmüşlerdir. Tank ve kafeslerde alabalık yemiyle
beslenen balıklar 4 yıllık bir bakım ve besleme sonunda 3-5 kg ağırlığa ulaşmışlardır.
II) Hedef dışı av olarak balıkçıların ağlarında kalan ve diğer araştırma çalışmaları
neticesinde yakalanan yavru mersin balıklarının tank ve kafes şartlarına adaptasyonu
çalışmaları yapılmıştır. Bu yöntemle temin edilen balıklardan mersin morinası (Huso huso)
türüne ait balıkların tank ve kafes ortamına adapte olarak yem aldıkları ve büyüdükleri
görülmüştür. Diğer türlerden karaca mersin ve sivri burun türlerinin tank ve kafes ortamına
adapte olmadığı gözlenmiş olup, bu türlere ait balıklar en fazla 3 ay yaşatılabilmiştir.
Karadeniz’de var olduğu bilinen bu üç türün dışındaki diğer mersin balığı türlerine
rastlanmamıştır.
III) Yavru üretim çalışmaları, araştırma birimindeki morina ve karaca mersinlerinde
gonadların gelişimi ve yumurta durumlarını belirlemek için birer balık muayene edilerek
gonadları incelenmiş, balıklarda gonat oluştuğu görülmüş, ancak yumurtlama safhasında
olmadıkları belirlenmiştir. Ayrıca, mersin balıklarında cerrahi inceleme protokolü
oluşturulmuştur.
IV) Yavru üretimine uygun yer tespiti çalışması ile Amasya-Yedikırlar Baraj Gölü
kenarına Devlet Su İşlerinin sazan balığı üretimi için kurduğu tesisin mersin balığı üretimi
için kullanılabileceği belirlenmiştir.
V) Eğitim ve tanıtım çalışması olarak hizmet içi semineri düzenlenmiş, Ukrayna’da
mersin balığı üretme çiftliğinde incelemelerde bulunulmuş, ulusal ve uluslar arası kurum ve
kişilerle irtibat kurulmuş, projenin içeriğini anlatan bir web sayfası hazırlanarak İnternet’te
yayınlanmış, iki makale yapılmış ve AB projeleri için CORDIS web sayfasında partnerlik
profili yayınlanmıştır.
SUMMARY
This study was carried out about possibilities sturgeon's reproduction at the Black
Sea Region. Project works and obtained results summarized as below;
I) Servuga sturgeon fry (A. gueldenstaedtii) were about 6-14 gram (n=600) were
transferred from Istanbul University, Fisheries Faculty, Sapanca Freshwater Aquaculture
Research Center to Institute. Sturgeon fry were feed by trout food in fresh water tanks and sea
cages for 4 years until they reach 3-5 kg.
II) Beluga (Huso huso), servuga (A. gueldenstaedtii) and stella (A. stellatus) species
were obtained from fisherman as by catch and also during other research activities. Beluga
(Huso huso) were adapted to artificial conditions (tank and cage), but servuga (A.
gueldenstaedtii) and stella (A. stellatus) species could not adapted and they just only had been
lived for 3 months. Meanwhile other species that should be found in the Black Sea had not
been encountered.
III) To determinate situation of gonad maturation and stages of egg of two species a
surgical examination had been applied to Beluga and servuga individuals and their gonad and
maturation were investigated and it has been seen that their maturity were not enough to
spawn. Also a surgical examination protocol has been prepared for these species
IV) A carp farm has been found by State Hydraulic Works near Amasya-Yedikir
Dam-Lake will be use due to sturgeon hatchery with our works aims to find a suitable site for
sturgeon propagation
V) A seminar for project stuff, field observation to Ukraine sturgeon hatchery and
Amasya carp farm and communicate with national and international authorities was done as
education and presentation activities. Also a web page was prepared for project and two
articles were published in the Journals and a partner profile has been published on CORDIS
website.
Literatür Listesi
Andreasen, L., 1999. Captive propagation as a recovery tool for North American Sturgeon. –
In: Williamson, D. F., G. W. Benz, and C. Hoover (eds.) Proceedings of the Symposium
on the Harvest, Trade and Conservation of North American Paddlefish and Sturgeon,
May 7–8, 1998, Chattanooga, TN. TRAFFIC North America/WWF, Washington, DC,
USA. 121–129.
Anonymous, 1975. Gıda-Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Su Ürünleri Genel Müdürlüğünce
Yayınlanan Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 1975-1976 Av Mevsimine Ait 3
Numaralı Sirküler.
Anonymous, 2003a. CITES Authorizes 2003 Caviar Quotas as Caspian Sea Sturgeon Stocks
Start to Recover; http://www.cites.org/eng/news/press/030905_caviar-quotas.shtml;
14.11.2003;15.30).
Anonymous, 2003b. Current Trends in the Huso huso fishery in the Caspian Sea and the
Beluga
Catch
and
Export
Quotas
for
2003,
CITES
2003.
http://www.cites.org/eng/resources/quotas/huso_trend.pdf; 01.12.2003; 10.15).
Artyukhin, E.N. and Andronov A.E., 1990. A morphological study of the green sturgeon,
Acipenser medirostris (Chondrostei, Acipenseridae), from the Tumnin (Datta) River and
some aspects of the ecology and zoogeography of Acipenseridae. Zoologicheskii
Zhurnal, 69: 81–91 (in Russian); English translation J. Ichthyol., 30: 11–21.
Artyukhin, E.N., 1995. On biogeography and relationships within the genus Acipenser.
Sturgeon Quart., 3: 6–8.
Beamesfelder R.C.P. and Farr, R.A., 1997. Alternatives for the protection and restoration of
sturgeons and their habitat. Environmental Biology of Fishes 48: 407-417.
Bemis, W.E., E. Findeis, E.K. and L. Grande, L., 1997. An overview of Acipenseriformes.
Env. Biol. Fish., 48: 25-71.
Billard, R. and Lecointre, G., 2001. Biology and Conservation of Sturgeon and Paddlefish.
Reviews in Fish Biology and Fisheries, 10: 355-392.
Birstein, V.J. and Bemis, W.E., 1997. How many species are there within the genus
Acipenser? Environmental Biology of Fishes, 48: 157–163.
Birstein, V.J., Hanner, R. and DeSalle, E., 1997. Phylogeny of the Acipenseriformes:
cytogenetic and molecular approaches. Env. Biol. Fish., 48: 127–155.
Burtzev , I.A., 1999. The history of global sturgeon aquaculture. J. Appl. Ichthyol., 15: 325.
Chebanov, M. İ., 1998. Sturgeon culture in the Sea of Azov basin: problems and prospects of
a new biotechnology. Caspian Environment Program; Proceedings from the first bionetwork workshop. Bordeaux, November 1997. World Bank, Washington DC: 29–42.
CITES, 2004. The CITES Appendices. (www.cites.org/eng/append/appendices.shtml.
Çelikkale M. S. Ve Bayrak, M., 1982. Mersin Balıkları Üretim Tekniği, AÜ, Ziraat Fakültesi
Yayınları: 225
Çelikkale, M. S., 1994. İçsu Balıkları ve Yetiştiriciliği, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Cilt I, Trabzon
Çelikkale, M.S., Timur, M., Memiş, D. ve Ercan, E., 2002. Influence of aclimitation to the
cold water on growth rate of russian sturgeon juveniles (Acipenser gueldenstaedtii,
Brandt&Ratzenburg, 1833), Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Science, 2:137140.
Çelikkale, M.S., Okumus, I. and Memis, D., 2004. Contemporary Status of Turkish Sturgeon
(Acipenseridae) Stocks, Conservation Measures and Recent Studies. Symposium on
Aquaculture Development – Partnership between Science and Producer Associations,
European Inland Fisheries Advisory Commission (EIFAC), Wierzba, Poland, 26 – 29
May 2004.
Doroshov, S. İ., 1985. Biology and Culture of Acipenseriformes, in Muir, J., and Roberts, R.,
eds., Recent Advances in Aquaculture: London & Sydney, Croom Helm, p. 251-274.
Dabrovski, K., Czesny, S., Christensen, J.E., Van Eenennaam, J.P. and Doroshov, S.I., 1999.
Fatty acid composition of sturgeon eggs discrimination of domestic and wild origin.
J.Appl. Ichthyol 15: 326.
Dettlaff, T.A., Ginsburg, A.S. and Schmalhausen, O.I., 1993. Sturgeon Fishes, Developmental
Biology and Aquaculture. Springer Verlag, Berlin Heidelberg, 300 s.
DeSalle, R., and Birstein, V., 1996. PCR identification of black caviar. Nature 381,
No:6579:197-198: In: The Sturgeon Quarterly 4, No 4:6.
DeSalle, R., 2002. Sturgeon: Once Plentiful, Now Endangered; American Museum of Natural
History(http://www.amnh.org/learn/pd/genetics/case_study/endangered.html 8.11.2003;
14.30)
Edwards, D. and Doroshov, S., 1989. Appraisal of the sturgeon and seatrout fisheries and
proposals for a rehabilitation programme. Technical Cooperation Programme, FAO: 37
Findeis, E.K., 1997. Osteology and phylogenetic interrelations of sturgeons (Acipenseridae).
Environmental Biology of Fishes 48: 73-126.
27
Geldiay R. and Balık, S., 1988. Türkiye tatlısu balıkları. Ege Univ. Fen Fakültesi Yay.No.97,
Bornova-İzmir. pp. 519.
Hodcik, J. 1988. The Freshwater Fishes of Europe General Inroduction to Fishes Acipenseri
Formes, AULA- Verlag Wiesbaden
Ivanov, V.P., Vlasenko, A.D. and Khodorevskaya, R.P., 2001. Status of Caspian sturgeon
stocks and their conservation. CITES World Official Newsletter of the Parties, 8: 2-3.
Kozlov, V. I., 1993. Sturgeon Farming, Russian Federal Institute of Irrigation Fish Culture
(VNIIR)
Luk’yanenko, V.I., Vasil’ev, A.S., Luk’yanenko, V. Luk’yanenko, V. And Khabarov, M.V.,
1999. On the increasing threat of extermination of the unique Caspian sturgeon
populations and the urgent measures required to save them. J.Appl. Ichthyol. 15: 99102.
Nesov, L.A. and Kaznyshkin, M.N., 1983. New sturgeons from the Cretacious and Paleogene
of the USSR. In: V.V. Menner (ed.) Contemporary Problems of Paleoichthyology,
Nauka Press, Moscow. pp. 68–76.
Özdemir, N. 1982. Mersin Balığı Türleri Yapay Üretimi ve Türkiye’de Üretim Olanakları,
Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Yayın Biyo No:2
Öztürk, B., 1998. Black Sea Biological Diversity Turkey, GEF Balck Sea Environmental
Series, Volume 9. U.N. Publications, New York, 144 pp.
Pavlov, D., 1998. Access to spawning grounds and natural reproduction in Caspian
Acipenseridae. Caspian Environment Program; Proceedings from the first bio-network
workshop. Bordeaux, November 1997. World Bank, Washington DC: 1–9.
Pourkazemi, M., Skibinski, D.O.F., Beardmore, A. 1999. Application of mtDNA d-loop for
the study of Russian sturgeon population structure from Iranian coastline of the Caspian
Sea. J. Appl. Ichtyol. 15:23-28.
Raymakers, C., 2000. Assesment of the Implementation of CITES listing of
Acipenseriformes, TRAFFIC EUROPE, IUCN: 51 pp.
Raymakers, C., 2002. International Trade in Sturgeon and Paddlefish Species – the Effect of
CITES listing. Internat. Rev. Hydrobiol., 87: 525– 537.
Speer, L., Lauck, L. and Pikitch, E., 2000. Roe to Ruin: The Decline of Sturgeon in the
Caspian Sea and the Road to Recovery. Natural Resources Defense Council, Wildlife
Conservation Society, SeaWeb: 26 pp.
28
St. Pierre, R., 1999. Restoration of Atlantic sturgeon in the northeastern USA with special
emphasis on culture and restocking. J. Appl. Ichthyol. 15: 180–182.
Tagliavini, J., Conterio, F., Gandolfi, G. and Fontana, F., 1999. Mitochondrial DNA
sequences of six sturgeon species and phylogenetic relationships within Acipenseridae.
J. App. Ichthyol. 15:17-22.
Ustaoğlu, S. ve Okumuş, İ., 2004. The Sturgeons: Fragile species need conservation, Türkish
Journal of Fisheries and Aquatic Science, 4: 49-57
Ustaoğlu S., 2005. Mersin balıklarının Türkiye ve dünyadaki son durumu, Hizmetiçi Eğitim
Semineri, Trabzon
Vasil’ev, V. P., Sokolov L. I. and Serebryakova E. V., 1980. Kariotip sibirskogo osetra
(Acipenser baeri Brandat r. Leny I) nekotorye voprosy evolyutsii kariotipov
osetroobrazynkh. Vorp. İkhtiyologii 20:814-822.
Williot, P., 1998. Conservation of Caspian Sturgeon: some questions and suggestions.
Caspian Environment Program; Proceedings from the first bio-network workshop.
Bordeaux, November 1997. World Bank, Washington DC, 50–60.
Williot, P. and Brun, R., 1998. Ovarian development and cycles in cultured Siberian sturgeon,
Acipenser baeri. Aquat. Living Resourc. 11(2): 111-118.
Williot, P., Sabeau, L., Gessner, J., Arlati, G., Bronzi, P., Gulyas, T., Berni, P., 2001.
Sturgeon farming in Western Europe: recent developments and perspectives. Aquat.
Living Resource. 14:367-374.
Zaitsev, Y. And Mamaev, V., 1997. Marine Biological Diversity in the Balcak Sea, GEF
Black Sea Environmental Series, Volume 3, U.N. Publications, New York, 208 pp.
29