üçlü sorumluluk

-1-
TÜRKİYE'DE KİMYA SANAYİNDE SAĞLIK, ÇEVRE VE
İŞ
GÜVENLİĞİ
“ÜÇLÜ
SORUMLULUK”
UYGULAMALARI:
“ENVIRONMENT HEALTH AND SAFETY IN
CHEMICAL INDUSTRY THE APPLICATION OF
RESPONSIBLE CARE IN TURKEY”
Yrd. Doç. Dr. Füsun UYSAL*
Yrd. Doç. Dr. Gökhan OFLUOĞLU**
Yrd. Doç. Dr. Yasemin KÖSE**
Kimya sektörünün
temellerinin atıldığı tarihten buyana, sanayileşmenin
buna bağlı olarak ekonomilerin nasıl hızla geliştiğine şahit olmaktayız.
Öncelikle, teknolojileri, beyin ve ekonomik gücü yüksek olan ülkelerden
başlayan yapılanma, üretim teknolojileri, fabrikalar ve beraberinde gelişen
yan sanayinin kurulması, Türkiye'de de devam etmektedir.
Kimya sanayilerinin gelişmesi ile değişik sorunlar gündeme gelmiştir. Bu
sorunlar; işçi sağlığı ve iş güvenliği, çevreye verilen zararlar, ürün kalitesi
gibi temel konulardır. Çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik
durumlarını
en
üst
düzeye
ulaştırmak,
iş
kazaları
ve
meslek
hastalıklarından korumak işletmecilerin sorumluluklarındandır. Bunun
yanında,
çevre
kirliliğinden
kaynaklanan
problemlerin
arttığı
bir
dönemdeyiz. Yasal yükümlülükler, sosyal bilincin artması ile sanayi
kuruluşlarında faaliyetler başlatılmıştır.
* Trakya Üniversitesi, Çorlu Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği
Bölümü Öğretim Üyesi, Çorlu, TEKİRDAĞ.
** Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Çaycuma İktisadi ve İdari Bilimler
-2Fakültesi, İşletme Bölümü Öğretim Üyesi, ZONGULDAK.
Bu çalışmada, kimya sektöründe yer alan firmaların tüm çalışmalarında,
teknik emniyet, çevre koruma ve insan sağlığı konularında gönüllü bir
yönetim şekli olan ÜÇLÜ SORUMLULUK (Responsıble Care) hakkında
bilgi verilmektedir.
Çalışmada İşçi Sağlığı ve İş güvenliği, Çevre Yönetim Sistemlerinin tarihsel
gelişimi ve şu anda uygulanan sistemler hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca
Üçlü Sorumluluk Yönetim
Uygulamasının tarihçesi, içerdiği taahhütler
analtılmaktadır. Türkiye' de ki uygulamaları, bu taahhüde gönüllü katılan
kuruluşlar ve örnek uygulamalarına yer verilmektedir. Bunun yanısıra da
Üçlü Sorumluluk Yönetim Uygulaması yapmak isteyen bir kuruluşun hangi
gerekleri yerine getireceği hakkında bilgi de verilmektedir.
1. ENDÜSTRİDE SAĞLIK, ÇEVRE VE GÜVENLİK YÖNETİMİNİN
GELİŞTİRİLMESİ
İş Sağlığı ve Güvenliği, teknolojik gelişmeler sonucu çalışma hayatının
öncelikli
konusu
olmuştur;
çünkü
işgücünü
oluşturan
ve
üretim
faaliyetlerinin en önemli unsuru olan insan, çalıştığı ortam koşullarının
etkisi altındadır. Çalışma koşullarının ve ortamlarının iyileştirilmesi için pek
çok şey yapılmış olmasına rağmen, işçilerin sağlığı ve güvenliği
bakımından hiçbir risk içermeyen bir iş ya da meslek yoktur.
Uluslararası Çalışma Örgütü verilerine göre dünyada her yıl 250 milyondan fazla iş
kazası meydana gelmektedir. İşyerlerindeki sağlıksız durumlar ve zararlı maddelerle
temas yüzünden her yıl 160 milyon işçi hastalanmakta, l ,2 milyonu aşkın işçi de
-3meslek hastalıkları ya da iş kazaları yüzünden ölmektedir.
Teknolojik gelişmeler, üretim ve rekabetin artması, iş sağlığı kadar çevre sağlığını de
olumsuz yönde etkileyen faktörleri artırmaktadır. Doğal kaynakların sorumsuzca
tüketilmesi; hava, su ve toprağın kirlenmesi, ozon tabakasının incelmesi; iklim
değişiklikleri gibi sorunlara yol açarak Çevre Sağlığını dünyadaki en önemli konu haline
getirmiştir. Nitekim 1992'de gerçekleştirilen Dünya Çevre zirvesinde de, sağlıklı,
güvenli ve temiz bir iş çevresi yaratmanın evrensel bir amaç olduğu belirtilerek; işçi ve
işveren sendikalarının çevre sorunlarının çözümüne aktif katılımlarının sağlanması
gerektiği ifade edilmiş, bu husus bütün ülkelerin programları için ortak bir ilke olarak
benimsenmiştir.
Çevre ile uyumlu olmayan üretim sistemleri; tehlikeli atıkların ve kimyasalların
yayılmasına yol açarak çevre üzerinde baskı oluşturmakta, sağlığının bozulmasına ve
çalışma kapasitesinin azalmasına yol açmaktadır. Son yıllara kadar iş sağlığı
denildiğinde akla iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi gelirken, bugün ise iş
sağlığının amacı; çalışanlar için yüksek nitelikte çevre sağlığı ile birlikte iyi bir yaşam
sağlayamaya kadar geniş bir alanı kapsamaktadır.1
Sağlığın geliştirilmesi yalnızca teknik ve bilimsel bir disiplin olmayıp kültürel
yaklaşımı gerektirmektedir. İşyeri sağlığının geliştirilmesi ise uzmanların çözümü dikte
ettirmesi ile değil, çalışanlarla tartışarak birlikte çözümü bulmasıyla mümkün
olabilecektir.
Devlet yetkilileri tek başına sanayinin, çevre ve çalışanların sağlığı üzerindeki etkilerini
ilgili tüm taraftan memnun edecek düzeyde denetleyemezler. Bu nedenle, işverenler,
yönetim, işçiler ve sendikalar olmak üzere ilgili tüm taraftarın katılımı sağlanmalıdır.
İşletmeler ise Sağlık,
kazandırabileceklerini
denetlemelidir.
Çevre,
gösterecek
Güvenlik Yönetiminin geliştirilmesine işlerlik
biçimde,
kendi
kendilerini
düzenlemeli
ve
-4-
İşçilerin daha sağlıklı ve güvenli çalışabilecekleri bir ortamı oluşturmak için üç konuyu
göz önünde bulundurmak gerekir. Birinci konu, iş sağlığı ve güvenliği konusunda
bulunan yeni uluslararası yaklaşımlardan yararlanmak. Dünya Sağlık Örgütü Avrupa
Bölge Ofisi'nce işyerlerinde Sağlık, Çevre ve Güvenlik Yönetimi konusunda
uluslararası bir program başlatıldığı bilinmektedir. Bu uluslararası program;
işletmelerde, sağlık, çevre ve güvenlik yönetiminin iyi uygulamalarını gerçekleştirmeye
yönelik teknik, ekonomik ve yönetsel yöntemleri kapsar. Hedefi, işletmelerin ve yerel
toplulukların sürdürülebilir kalkınma doğrultusunda kendi kendini düzenleyen
katkılarını artırma açısından gönüllü eylemlerini başlatmaktır. İkinci konu ise,
işyerlerindeki problemlere nasıl esnek olarak yaklaşılacağını belirleyen son gelişmeleri
takip etmek, Üçüncü olarak da uluslararası işbirliği imkanlarını araştırmaktır.2
2. İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ
İşçi sağlığı ve iş güvenliği kavramının doğuşunda sanayileşmenin ortaya
çıkardığı fabrika tipi üretim süreci ile ekonomik ve hukuki yönden bir
işverene bağımlı, ücret karşılığında çalışan işçi kitlesi önemli bir etken
olmuştur. Söz konusu yıllarda iş kazası ve meslek hastalığı, işçiler üzerinde
gelir kesintisi şeklinde sonuçlandığından işyerinde sağlıklı ve emniyetli bir
çalışma
ortamının
hazırlanması
işçiler
açısından
büyük
önem
taşımaktaydı.3 Zira 1942'lerin Almanyasında asgari 12 saat çalışan bir
işçinin günlük yevmiyesi cezaevindeki mahkumların istihkaklarından daha
azdı.4
İşçi sağlığı ve iş güvenliği tüm çalışanların bedensel, ruhsal ve toplumsal
sağlık ve refahlarının en üst seviyeye ulaştırılması ve bu durumun
korunması, çalışanların yaralanmalara ve kazaya maruz bırakacak risk
faktörlerinin önlenmesi, çalışanların bedensel ve ruhsal özelliklerine uygun
-5işlere yerleştirilmesi ve sonuç olarak işgörenlere bedensel ve ruhsal
ihtiyaçlarına uygun bir iş çevresi yaratması olarak tanımlanabilir.5
İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda devlet, işçi ve işverenlerin hak ve
sorumlulukları vardır. Günümüzde ise bu üçlüye uluslararası kuruluşlar,
demokratik kitle örgütleri, üniversiteler ve meslek odaları da katılmaktadır.
İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda mevzuat yapma ve denetleme
görevinden başka bu konudaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin takibi ve
eğitimi devletin görevleri arasındadır.
Ülkemizde iş kazalarının önlenmesinde devlet, işveren işçi ve işveren
sendikalarının bazı sorumlulukları vardır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir6:
Devlet şu önlemleri alabilir,
1 . Mevzuatta gerekli düzenlemeleri yapmak ve mevzuata dinamik bir yapı
sağlamak,
2 . Güvenlik ve sağlık standartları hazırlamak,
3 . Okullarda “işçi sağlığı ve iş güvenliği” ile ilgili dersler konulması,
4 . Kontrol ve teftişler gereği gibi yapılmalı, müfettişlerin mümkünse belli iş
kollarında uzmanlaşmalarını teşvik etmek.
İşverenler ;
1 . Mevzuatın hazırlanmasında ve değiştirilmesinde devlete yardımcı
olmalıdır.
2 . İşe almada işe giriş, sağlık muayeneleri gerekli şekilde yapılmalı,
işçiler kendilerine
uygun olan işlere yerleştirilmelidir.
3 . Yasal çalışma sürelerine uyulmalıdır.
4 . Çalışanlara kullandıkları makinalar hakkında teorik ve pratik eğitimler
verilmelidir.
-6İşçiler;
1 . Çalıştıkları çevre hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar.
2 . Makina ve aletleri talimatlara uygun kullanmaları gereklidir.
3 . Çalışırken işi hafife almamalı, kendilerine aşırı güvenip, tedbiri elden
bırakmamalıdırlar.
Anayasamızda konu ile ilgili çeşitli maddeler bulunmaktadır7;
Madde19. Çalışma herkesin hakkı ve ödevidir.
Madde50. Kimse
yaşına, cinsiyetine
ve gücüne
uymayan
işlerde
çalıştırılamaz. Dinlenmek çalışanların hakkıdır.
Madde56. Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
Madde60. Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir.
İşyerlerinde
çalışanların
sağlığının
korunması
için
yapılabilecekler
şunlardır8:
v
Kişinin uygun işe yerleştirilmesi,
v
İşyerinde bulunan risklerin saptanması,
v
İşyeri risklerinin kontrolü,
v
Risk faktörlerinin kontrolü,
v
İşyerinde sağlık hizmeti verilmesi,
v
Sağlık eğitimi (ilk yardım gibi)
Ülkemizde 1960 ların başlarından, bugüne kadar kalkınma planları
yapılmaktadır. Şu anda ise (2001-2005) yıllarını kapsayan 8. Kalkınma Planı
uygulanmaktadır9. Bu kalkınma planında ;
v
Diğer planlarda olduğu gibi önlem geliştirme vurgulanmaktadır.
v
Hizmetlerin geliştirilmesinde, ölçüm ve meslek hastalıklarının ortaya
1
çıkarılmasından başlayarak gelişme arzusu vurgulanmaktadır.
-7v
Mevcut hizmetlerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması öngörülmüştür.
v
İşçi sağlığı ve iş güvenliği alanında sosyal tarafların ve sivil toplum
kuruluşlarının da katıldığı bir sosyal diyalog mekanizması oluşturulması
öngörülmekte ve bu danışma organı sayesinde bu alanda yeni bir
yapılanma ve çalışma anlayışının geliştirilmesi arzu edilmektedir. Bu
planda; işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatının esnekliğe kavuşturulmadığı
ve işçi sağlığı ve iş güvenliği hizmetlerinin yeniden yapılandırılmadığı tespit
edilmiştir.
v
Ulusal işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatının Uluslararası Çalışma
Örgütü ve Avrupa Birliği norm ve standartları yönünde yenilenmesi
öngörülmektedir.
İşçi sağlığı ve iş güvenliği açısından bu planı öncekilerden ayıran en önemli
özellik; konunun tek başına uzman bir komite tarafından hazırlanmasıdır.
3. ÇEVRE SORUNLARI KONUSUNDA İŞLETMELERİN SOSYAL
SORUMLULUKLARI
İşletme faaliyetlerinin çevre bilinci içerisinde yerine getirilmesinde ve
işletme-çevre ilişkisini yönlendirilmesinde uluslararası çevre anlaşmaları,
yasal
düzenlemeler, uluslararası
ve yerel gönüllü
çevre örgütleri,
politikacılar, politik uygulamalar, medya, işletme çalışanları, yatırımcılar ve
çevreci tüketiciler önemli bir baskı unsurlarıdır.
İşletmelerin çevre sorunlarına olan ilgisini ve sorunların çözümüne
katılmalarını etkileyen başlıca faktörler; yaşanabilir bir dünya yaratma, çevre
-8sorunları
hakkında
sorumluluklarının
bilgi
bilincinde
birikimleri,
olmaları
topluma
ve bu
karşı
bilince
olan
uygun
sosyal
faaliyet
göstermeleridir.
İşletmeler, insanların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak ve bunu yaparken de en
yüksek karı elde ederek ortakların kar payı beklentilerine en iyi şekilde
cevap verebilmek
ve işletmenin
devamlılığını
sağlamak
amacı
ile
kurulmuşlardır. Fakat amaçlarını gerçekleştirirken, bilinçsiz ve sorumsuzca
yapılan faaliyetler, çevre kirliliği, doğal kaynakların yok olması, işletmeleri
topluma karşı sorumluluklarının farkına varmaları ve üzerlerine düşeni
yapma gerçeği ile karşı karşıya getirmiştir. 1980 lerin sonlarından itibaren
ortaya atılan, uluslararası platformlarda da kabul edilen çeşitli ilave
uygulamalar, işletmelerin toplumsal sorumluluklarını yerine getirmelerinde
önemli rol almışlardır. Özellikle Valdez Prensipleri, Üçlü Sorumluluk,
Sürdürülebilir Gelişme ve ISO 14000 Çevre Standartları uygulamaları
işletmelerden kaynaklanan çevre sorunlarını gidermek ve gelecekte
doğabilecek sorunları ortadan kaldırmak veya en aza indirmek amacına
hizmet etmektedir10.
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ÜÇLÜ SORUMLULUK SÜRECİ
Dünyada
Üçlü Sorumluluk hareketi,
önce 1984
yılında Kanada olmak üzere
Amerika, Avrupa ülkeleri ve tüm dünyaya yayılmıştır. Üçlü Sorumluluk halen 42
ülkede uygulanmaktadır. Üçlü Sorumluluğun uygulandığı ülkeler;11
-9Arjantin, Avusturya, Avustralya, Belçika, Brezilya, Kanada, Şili, Kolombiya, Çek
Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Hong-kong,
Macaristan, Hindistan, İrlanda, İtalya, Japonya, Malezya, Meksika, Morakko,
Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Peru, Filipinler, Polonya, Portekiz, Singapur, Slovak
Cumhuriyeti, Güney Afrika, İspanya, İsveç, İsviçre, Tayvan-Çin, Tayland, Türkiye,
İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, ve Zimbabve'dir.
Ülkemizde ise 15 Şubat 1993 tarihinde Türkiye Kimya Sanayicileri
Derneği(TKSD)
üyelerinin
taahhütname
imzalamaları
ile
hayata
geçirilmiştir. Çalışan Sağlığı, Teknik Emniyet ve Çevrenin Korunması için
sürekli gelişme taahhüdü olan bu gönüllü girişim, dünyada bir sektöre ait
olan ilk girişimdir. Üçlü Sorumluluk uygulamaları TKSD üyeleri tarafından
ciddi bir şekilde takip edilmektedir.12
5. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TANIMI VE UYGULAMA NEDENLERİ
Üçlü Sorumluluğu çeşitli yönleri ile ele alan birkaç tanım aşağıda verilmiştir13.
Ø
İnsan hayatının, çevrenin ve doğal kaynakların korunmasını ve daha iyi
koşullarda yaşanabilir bir ortamın varlığını ön planda tutan bir prensiptir.
Ø
Üçlü Sorumluluk inanç içinde başlayan, eğitimle devamlı gelişen bir kimya sanayi
kültürüdür.
Ø
Üçlü Sorumluluk kimya sanayinin insana ve doğaya bir taahhüdüdür.
Yukarıda tanımı verilmeye çalışılan Üçlü sorumluluğun tanımlardan da anlaşılacağı
üzere üç temel öğesi vardır;
* İnsan sağlığı (en önemli öğe)
* İçinde yaşadığımız çevre
* Teknik Emniyet
- 10 Genel bir tanım vermek gerekirse; Üçlü sorumluluk kimya sanayi tesislerinin çevreye,
insan sağlığına ve güvenliğe, faaliyetlerinin her azami ilgi gösterip
sorumluluk
duyacakları ve performanslarını devamlı yükseltecekleri konusunda verdikleri bir söz,
imzaladıkları ciddi bir taahhüttür14.
Üçlü sorumluluğun uygulanma nedenleri ise şu şekilde sıralanabilir15:
* Çalışanın Sağlığı
Akut etkiler: Zehirlenme, yanma v.s.
Kronik etkiler: Kanser, alerji v.b.
* Endüstriyel Kazalar
1948 ALMANYA; Dimetileter Patlaması = 245 ölü, 3800 yaralı
1976 İTALYA; Dioksin/ TCDD Kaçağı = 30 yaralı ve 220.000 kişi yer değiştirdi.
1984 MEKSİKA; LPG patlaması = 650 ölü birkaç bin yaralı
1984 HİNDİSTAN; Metil İsosiyanat kaçağı = 2000 ölü ve 200.000 yaralı
* Çevre Kirliliği
İklim değişikliği
Ozon tabakasının incelmesi
6. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN ANA KONULARI
Uygulama, sekiz temel konuyu esas almaktadır16:
1.Taahhüt: Kuruluşun, uluslararası düzeyde onaylanmış rehber prensipler bütününü
taahhüt etmesi.
2.Logo : Üçlü Sorumluluk kavramının önemli bir parçası olduğunu açıkça
- 11 tanımlamaktadır.
3.Rehber - Kılavuz : Kuruluşlara, taahhüdü uygulama konusunda yardımcı
olmaktadır.
4.Performans Kriterleri : Performansın ölçülebileceğine dair sürekli gelişen belirtiler.
5.İletişim : Emniyet, sağlık ve çevre konularında ilgili taraflarla devamlı iletişimi
kapsayan
süreç
6.Bilgi Paylaşım Toplantıları : Üçlü Sorumluluk taahhüdü ile ilgili olarak,
kuruluşların görüşlerinin ve tecrübelerinin paylaşılmasını sağlamak
7.Tüm Kimya Kuruluşlarının Cesaretlendirilmesi : Kimya kuruluşlarının en iyi
şekilde ilgilerinin nasıl çekilebileceğinin ve motive edileceğinin kararlaştırılması
8.Teyid : Üye kuruluşlar tarafından Üçlü Sorumluluk uygulandığına dair teyid
prosedürleri
Üçlü Sorumluluk kapsamında; Sağlık, Taşıma Hizmetleri, Güvenlik, Dahili Kontroller,
Risk Yönetimi, Çevre, Çalışanların Eğitimi, Ürün Geliştirme, ISO-14000, Ürün
Sorumluluğu, Atık Yönetimi, Maliyet Etkinliği, Pazarlama, Acil Durum Müdahale,
Ürün Bilgileri, Kamuoyu İlişkileri, Şeffaflık konuları yer almaktadır.
7. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TEMEL KURALLARI
Üçlü sorumluluğun temel kurallarını 13 maddede özetleyebiliriz17:
- 12 -
1. Çevre, insan sağlığı ve güvenlik konularında "Üçlü Sorumluluk Politikası"
oluşturmak, uygulanması için yöntem ve talimatlar geliştirmek. Bu politika
hakkında
tüm
personeli
bilgilendirmek,
eğitmek,
ve
uygulamaları
denetlemek.
2. Üçlü sorumluluğun uygulamalarına yönelik şirketlerin performansını sürekli
geliştirmek.
3. İletmede kullanılan ham ve yardımcı maddelerin, çevreye ve insan sağlığına olumsuz
etkilerini önceden saptayıp en aza indirmek için yöntemler geliştirmek.
4. Tüm çalışanları, üretimde kullanılan kimyasal maddelerin tehlikeli ve zararlı, taşıma
ve depolama şartları konusunda bilgilendirmek; üretim koşullarının yaratabileceği olası
güvenlik ve kirlilik risklerine karşı eğitmek ve sorumluluk duygularını geliştirmek.
5. Yeni teknoloji ve prosesler kullanmak suretiyle istenmeyen atıklar oluşmasını
minimuma indirmek.
6. Üretim atıklarının çevreye ve insan sağlığına olumsuz etkilerini gidermek için arıtma
tekniklerinden yararlanarak atıkları kaynağından temizlemek, bazı atıkların yeniden
kullanılabilme olasılıklarını araştırıp değerlendirmek.
7. Hammadde ve enerji kaynaklarını ziyan etmeden en verimli şekilde kullanan
teknikler geliştirmek, çevreyi kirletmeyen uygun enerji kullanmaya özen göstermek.
8. Yeni yatırım ve üretim teknolojilerini transfer etmeden önce karşı tarafa "Üçlü
Sorumluluk Temel Kuralları"na uyma şartını koymak ve çevreye zarar vermeyen
teknolojileri seçmek.
9. Tüketicilere, kuruluşunuzun ürünleri, bunların kullanımı ve kullanım sonrası ambalaj
- 13 ve atıklarının çevreye zarar vermeden yok edilmeleri konusunda bilgi vermek.
10. Kuruluşunuzla iş yapan taşeron ve yan sanayi kuruluşlarını da Üçlü Sorumluluk
konularında bilgilendirmek ve talimatlara uymalarını sağlamak.
11. Çevreyi kirletmeyen, çevre dostu yöntem ve ürünlerin geliştirilmesine yönelik
araştırmaları teşvik etmek ve desteklemek.
12. Meydana gelebilecek iş kazaları ve yangınlara karşı önceden alınması gereken
önlemler için komşu kuruluşlar ve yerel yönetimler ile işbirliği ve dayanışma içinde
olmak.
13. Kamuoyunun, kuruluşunuz hakkında yanlış bilgi ve yargı sahibi
olmaması bakımından kuruluşunuzun faaliyetleri, çevre, insan sağlığı ve
güvenliğe yönelik çalışmaları konusunda insanların kaygılarını giderici
bilgiler vermek.
8.ÜÇLÜ SORUMLULUK YÖNETİM KURALLARI
Üçlü sorumluluk kimya sanayii tarafından belirlenen temel kuralların 6 adet
yönetim kuralı ile yürütülmesini öngörmektedir. Bunlar: Kuruluş Politikası,
İşçi Sağlığı ve Güvenliği, Kirliliği Önleme ve Çevre Koruma, Ürün Dağıtım,
İletişim ve Toplumun Bilinçlendirilmesi, Proses Güvenliği Ve Acil Önlemler
ve Ürün Sorumluluğu' dur18.
8.1. Kuruluş Politikası
Amaç; Üçlü Sorumluluk temel felsefesinin kuruluşun tüm çalışanları
- 14 tarafından benimsenmesini sağlamaktır.
Kapsanan konular19;
* Üst Yönetim tarafından onaylanmış bir Üçlü Sorumluluk Politikası oluşturmak
* Tüm çalışanlar arasında Üçlü Sorumluluk bilincini yaygınlaştırmak
* Üçlü Sorumluluk felsefesini diğer ilgili taraflarla paylaşmak, yaygınlaştırmak
* Zaman içerisinde gerçekleşebilecek değişikliklere uyum sağlamak
8.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliği
Amaç;
tesislerde çalışan ya da tesisleri ziyaret eden kişilerin sağlık
güvenliklerini sağlamak ve tesisteki koşulların iyileştirilmesini teşvik
etmektir.
Çalışma
yerindeki
işçi
sağlığı
ve
iş
güvenliğini
sürekli
olarak
arttıran
yönetim uygulamalarının geliştirilmesi ve tesis yönetimlerinin
aşağıdaki konularda yönlendirilmesi hedeflenmektedir20:
* İşyerindeki olası tehlikeleri belirlemek, değerlendirmek
* Çalışma ortamındaki işyeri güvenliğini arttırmak
* İşçi sağlığını korumak ve iyileştirmek
* İşçi sağlığı ve iş güvenliği konularında yönetici ve çalışanlarla karşılıklı iletişimi
geliştirmek
8.3. Kirliliği Önleme ve Çevre Koruma
Bu kural, çevreye verilen kimyasalların ve üretim sürecinde oluşan tüm sanayi
- 15 artıklarının miktarlarında sürekli bir azaltma sağlama amacına yöneliktir.
Kapsanan konular21;
* Ortaya çıkan atıkların ve alıcı ortama verilen kimyasalların cins ve miktar
envanterinin yapılması.
* Alıcı ortama verilen atıkların tesis çalışanları, toplum ve çevre üzerindeki
olası etkilerinin değerlendirilmesi.
* Atık azaltma planlarının geliştirilmesinde ve uygulamalarında tesis
çalışanları ve çevredeki toplumun görüşlerinin alınması.
* Atık ve emisyon önleme amaçlarını, Araştırma çalışmalarına ve mevcut
planlanan tesis proses ve ürünlerin tasarımına atık ve emisyon kontrol
ilkelerinin dahil edilmesi.
* Başkaları tarafından üretilen atık ve emisyon azaltma çalışmalarını teşvik
etmek ve desteklemek
8.4. Ürün Dağıtım
Bu kural; kimyasal maddelerin dağıtımında toplum, taşıyıcılar, dağıtım
firmaları ve kimya sanayiinde çalışanlar için muhtemel sağlık ve çevre
riskini azaltmaya yöneliktir.
Kapsanan konular22;
1 . Kimyasal maddelerin tüketicilere ulaşım sürecindeki olası riskleri
saptamak
ve bu
riskleri
azaltmak
için
kullanılabilecek
yöntemleri
değerlendirmek
2. Kimyasal maddelerin dağıtımı ile ilgili tüm yasal düzenlemelere ve bu
konudaki standartlara uymak hatta bu yasal gereksinimlerin daha iyisini
sağlamak.
3. Kimyasal madde dağıtımı sırasında ortaya çıkan acil bir durumda o
ortamda bulunan kişilere acil durum bilgi ve önerileri vermek, mümkünse
- 16 acil yardım çalışmalarına katkıda bulunmak.
4. Kimyasal madde dağıtımındaki emniyeti arttırmak için yeni teknolojiler ve
yöntemler geliştirmek.
Bu kuralın üretici tarafından uygulanması, diğer ilgilileri de, aşağıdaki
konularda olumlu yönde etkileyecektir:
* Dağıtım sırasında ortaya çıkabilecek acil durumları önlemek için,
çalışanların hazırlıklı olması.
* Nakliyecilerin ve diğer dağıtım hizmetleri verenlerin göstermeleri gereken
teknik emniyet duyarlılığının artması.
8.5. İletişim ve Toplumun Bilinçlendirilmesi
Bu kural, tesisin çalışması ile ilgili ortaya çıkabilecek sorunlara karşı
hazırlıklı olmayı ve tesislerin bulunduğu bölgede yasayan kişilerle iletişimin
gelişmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Kapsanan konular genelde,
tesisten kaynaklanabilecek acil durumlara müdahale etme, teknik emniyet,
insan sağlığı ve olası çevre sorunları konularında bilgilendirme ve çevrede
yasayan toplumun acil durumlarında yapılabilecek yardımlar hakkında bilgi
iletişimini içermektedir.
Kapsanan konular23;
·
Tesisin bulunduğu yerde yasayan toplumun
teknik emniyet,
insan sağlığı ve
çevre konularındaki merak, endişe ve sorularına cevap vermek,
·
Atıkların en aza indirilmesi, kimyasal maddelerin insan sağlığı
üzerindeki
etkileri
ve
kimyasal
maddelerin
emniyetli
bir
şekilde
taşınmalarını sağlayan çalışmalar hakkında bilgi vermek,
·
Acil durumlara hızlı ve etkili bir şekilde çalışanları ve çevrede
yaşayanları korumak için uygulama senaryoları hazırlamak,
·
Yılda en az iki kez olmak üzere, düzenli bir takvime bağlanmış, saha
uygulamaları yapmak mevcut planları denemek ve geliştirmek.
- 17 -
8.6. Proses Güvenliği Ve Acil Önlemler
Amaç, patlamaları ve kimyasal maddelerin kazara dökülmelerini ve
kaçaklarını önlemektir.
Bu kural, tesis yönetimlerini aşağıdaki konularda yönlendirir24:
* Sürekli bir proses güvenliği programının uygulanması.
* Tüm tesislerin, tasarımları sırasında ve işletmeye almadan önce, eksiksiz
güvenlik incelemelerini yapmak
* Tesisin her bakımdan sağlıklı bir yapıda olmasını güvence altına alan işletme
programlarını uygulamak ve bu çalışmaları belgelendirmek
* Tek bir hatanın bir felakete dönüşmesini önlemek için yeterli sayıda
koruyucu kademeleri geliştirmek ve bunları uygulamaya koymak
* Tüm tesis çalışanlarına emniyetli çalışma alışkanlığı vermek görevlerini tam
yapabilmek için gerekli beceri ve bilgiye erişmeleri ve bunu sürdürebilmeleri için
eğitmek.
* Tesiste benzeri olayların ortaya çıkmasını önlemek için yaşanmış olaylardan alınan
dersleri ve ilgili güvenlik bilgilerini diğer sanayi, devlet kuruluşları ve çevrede
yaşayanlarla paylaşmak.
8.7. Ürün Sorumluluğu
Bu kural, bir ürünün imalatının planlanmasından başlayarak, tasarım ve
araştırma, üretim, satış, dağıtım, geri kazanım ve kullanım sonrasındaki
atıklarının yok edilmesine kadar olan tüm safhaları içermektedir.
- 18 Bu kuralın amacı bir ürünün yapım, kullanım ve yok etme sürecinin her kademesindeki
riskleri en aza indirmektir. Şu kuralları içermektedir.
Risklerin AR-GE aşamasında tahmin edilmesi ve hesaba katılması,
kimyasal madde sağlayıcı firmalar, dağıtıcılar ve müşterilerden oluşan
üçüncü şahısların da bu kimyasalları sorumlu bir şekilde depolama, taşıma
ve kullanmalarının teşvik edilmesi, ürünü alanların da kullanma sırasında
ve sonrasında benzer Üçlü Sorumluluk
uygulamalarını benimsemelerinin
teşvik edilmesi.
Üçlü sorumluluk temel performans ölçütleri Tablo 1. de gösterilmiştir25.
Tablo.1.Üçlü Sorumluluk Temel Performans Ölçütleri (TKSD Düzeyinde)
ANA KONULAR PERFORMANS ÖLÇÜTLERİ
AÇIKLAMALAR
İŞ GÜVENLİĞİ VE İş Kaybına Neden olan TOPLAM
SAĞLIĞI
Kaza Oranı (Yıllık)
Tüm kazalardan ortaya çıkan TOPLAM İŞ
ZAMANI Kaybı:
Kayıp İş günü / 100.000 gün
Kayıp iş saati / 1.000.000 saat
İş Kaybına Yolaçan, Ölüm ve Kalıcı
Sakatlıkla Sonuçlanmayan, Kaza Oranı
(Yıllık)
Ölüm ve Kalıcı Sakatlıkla Sonuçlanmayan
Kazalardan ortaya çıkan İŞ ZAMANI Kaybı :
Kayıp işgünü/ 100.000 gün
Kayıp iş saati / 1.000.000 saat
Ölümle Sonuçlanan Kaza Oranı
(Yıllık)
Ölüm Sayısı/ 100.000 gün
Ölüm Sayısı/ 1.000.000 saat
Fiziksel Tesis Zararı (Yıllık)
Ekipman ve binaların yenilenmesi için gerek
minimum masrafı (amortisman dışı) aşan fiziksel
tesis masrafları toplamı.
- 19 ÇEVRE
KORUMA
ATIK YÖNETiMi
Bertaraf Edilen Tehlikesiz Atık Miktarı Ton / yıl
Ton / yıl
Bertaraf Edilen Tehlikeli Atık Miktarı
HAVA EMİSYONLARI
Sülfür dioksit
Azot Oksitleri (NO + NOJ
Uçucu Organik Bileşenler (VOC)
Ton / yıl
Ton /yıl
Ton / yıl
ARITILMIŞ ATIKSU DEŞARJLARI
Fosfor Bileşenleri
Azot Bileşenleri
Kimyasal Oksijen ihtiyacı (KOl)
Ağır Metal Bileşenleri
DOĞAL KAYNAK VE ENERJi
KULLANIMI
Toplam Enerji Tüketimi
Toplam Su Tüketimi
ÜRÜNÜN
SORUMLULUĞU
Ton / yıl (toplam fosfor olarak)
Ton / yıl (toplam Azot olarak)
Ton / yıl (toplam Oksijen olarak)
Ton / yıl (toplam metal olarak)
GJ/yıl
m1 /yıl
( HALEN GELİŞTİRİLMEKTEDİR)
DAĞITIM
Toplam Kaza sayısı
Taşıma Türüne göre Kaza Sayısı
Kaza Sayısı / milyon ton dağıtım
Kaza Sayısı / milyon ton Demiryolu Taşıma
Kaza Sayısı / milyon ton Karayolu Taşıma
Kaza Sayısı / milyon ton Denizyolu Taşıma
Kaza Sayısı / milyon ton Boru hattı Taşıma
İLETİŞİM VE İŞ
EĞİTİMİ
Şirketlerin Çevre Raporları
EMAS bazında Topluma Bilgi Verme
Duyurulan
Çevre Raporu Yayınlayan Şirket Sayısı
EMAS Duyurulan yayınlayan Şirket Sayısı
( İş eğitimi için Performans ölçütleri HALEN
GELİŞTİRİLMEKTEDİR)
SAĞLIK, TEKNİK
EMNİYET VE
ÇEVRE KORUMA
İÇİN YAPILAN
HARCAMALAR
Çevre Koruma için yapılan Yatırım
Harcaması
Çevre Koruma için yaplan işletme
Harcaması
TL /yıl
TL /yıl
- 20 REFERANS
BİLGİLER
Toplam Üretim Değeri
Toplam Ciro
Toplam Üretim Miktarı
Toplam Çalışan Sayısı
Toplam işgücü
TL /yıl
TL /yıl
Ton / yıl
personel
iş günü / yıl
Katılan Şirketler
Performans Ölçütü bilgilerini TKSD'ye
sağlayan şirketlerin listesi ve Üçlü Sorumluluğu
taahhüt eden üye sayısı
9. ÜÇLÜ SORUMLULUK AŞAMALARI
Üçlü Sorumluluk uygulamaları firmalar bazında iki aşamada yürütülmektedir.
v
Eğitim – Bilinçlendirme
v
Sahada Gözlem - Denetim - Raporlama
9.1. Eğitim ve Bilinçlendirme Aşaması
Taahhütnamenin imzalanmasından itibaren Üçlü Sorumluluk prensipleri
ve
uygulamaları konusunda kuruluş üst düzey yöneticilerine eğitim verilip Üçlü
Sorumluluk bilinci oluşturulur. Bu yöneticiler vasıtasıyla sistemin tüm personele
yayılması sağlanır. Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği tarafından doküman ve ek
eğitim desteği ile CEFIC (Avrupa Kimya Sanayicileri Konseyi) tarafından gelen tüm
yeni bilgi ve belgeler yöneticilere iletilir.
9.2. Sahada Gözlem, Denetim ve Raporlama Aşaması
- 21 Eğitim ve bilinçlendirmeden 3 ila 6 ay sonra yurtiçi ve yurtdışı Üçlü Sorumluluk
gelişmeleri hakkında bilgilendirme toplantısı düzenlenir. Yetkili ve ilgili yöneticilerin
gözetiminde sahada gözlemde bulunarak saha ve iş başı denetimleri yapılır. TKSD
(Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği)tarafından hazırlanan gözlem ve değerlendirme
raporunun aslı kuruluş üst yönetimine gönderilerek görüşlerin ve değerlendirmenin
mutabakatı yapılır.
Birinci ve ikinci yarıyıl olmak üzere yılda iki kez CEFIC kriterlerine uygun tüm
üyelerden 'Performans Kriterleri' verileri tablolar halinde toplanır. Tüm üyelerin
katılımı ile yine yılda iki defa olmak üzere 'Birinci ve İkinci Yarıyıl Değerlendirme
Toplantıları' yapılarak uygulamalar, aksamalar ve gelişmeler tartışılmak suretiyle
uygulamalar hakkında üyelerin görüş ve önerileri alınmaktadır.
Belirli periyotlarla Üçlü Sorumluluk uygulamalarına örnek teşkil edecek ileri düzeyde
örnek çalışmalar yapan üye kuruluş tarafından diğer üyelere brifingler verilmektedir.
(koku giderme, enerji tasarrufu, kamuoyu faaliyetleri gibi)
Üyelerin katılımı ile oluşturulan Çevre İhtisas Kurulu' nun yönetiminde çevreye
yönelik çalışmalar yapılmakta ve özel jürinin seçimi sonucu iki yılda bir dernek
üyelerinden üçüne Çevre Ödülü verilmektedir.AR-GE grubunun yaptığı çalışmalar
sonucu envanter oluşturularak iki yılda bir AR-GE ödülü verilmektedir26.
10. ÜÇLÜ SORUMLULUK UYGULAMASININ FİRMALARA GETİRDİĞİ
ETİK DEĞİŞİKLİKLER
Günümüzde ekonomik gelişmelerle beraber, Üçlü Sorumluluk Belgesi
sahibi
firmaların etiksel davranışlarında da değişiklikler olmuştur. bu
değişiklikleri esi ve yeni olarak sınflamak mümkündür.
ESKİ
- 22 ·
Yasaların minimum gereksinimlerini yerine getir,
·
Ürünle ilgili sorumlulukları sınırlı tut,
·
Kamuoyu endişeleriin gözardı et,
·
Ürünü masum olarak varsay,
·
Risk bilgilerini sadece gerektiği zaman ver,
·
Yeni yasal düzenlemeler karşısında savunma konumunda ol,
·
Her şirket kendisi için,
·
Sivil toplum kuruluşlarını görmezden gel ve ya onlarla savaş,
·
Kararları sadece yasaların alt sınırlarına göre ver.
YENİ
·
Doğru olanı yap,
·
Ürünü yaşam boyunca izle,
·
Kamuoyunun endişelerini araşıtr, o alanalara yönlen,
·
Riske dayalı önlemler al,
·
Kamuoyunu ve çalışanların riskleri bilme hakkını kabul et,
Kamu politikasının oluşturulmasında öncü ol,
Ortak çalışma ve eşit baskı,
Katkılarını bekle,
Yukarıda verilenlerin hepsinin kararları etkilemesini sağla.
11. ÜÇLÜ SORUMLULUĞUN TÜRKİYE UYGULAMALARI
Üçlü sorumluluk yönetim sisteminin bileşenlerinin Türkiyedeki uygulamaları Tablo.2.
de özetlenmektedir.
- 23 Tablo.2. Üçlü Sorumluluk Bileşenlerinin Türkiye'deki Aşamaları
ÜÇLÜ SORUMLULUK
TÜRKİYE'DEKİ UYGULAMA
TAAHHÜT BİLEŞENLERİ
Temel İlkeler
Uygulama Kuralları
Danışma Kurulu
Üyelerin Kendilerini Değerlendirmeleri
Performans Ölçümü
Yürütücü Dernek Değerlendirmesi
Üst Düzey Yönetici Kurulu
Sirketler Arası Destek Ve Yardım
Çalışma Ortaklığı
Üyelerin Yükümlülüğü
AŞAMASI
Mevcut
Mevcut
Planlanmaktadır
Başlanmıştır
Planlanmaktadır
Başlanacaktır
Planlanmaktadır
Planlanmaktadır
Planlanmaktadır
Daha iyi tanımlanacaktır
Tablodan, bileşenlerin bir kısmı mevcut olup bir kısmının ise henüz uygulanmadığı
görülmektedir. Fakat mevcut olmayan bileşenler için planlamaların yapıldığı ve
sonucunda uygulamaların başlayacağı sevindiricidir.
Türkiye de Üçlü Sorumluluk uygulamaları gerçekleştiren firmalar şu şekilde
sıralanabilir:
·
Petkim Petrokimya Holding A.Ş. Yarımca Kompleksi
·
Roche Müstahzarları Sanayi A.Ş.
·
Eczacıbaşı Özgün Kimyasal Ürünler San.A.Ş.
·
Marshal Boya Ve Vernik San. A.Ş.
·
Polisan Kimya San. A.Ş.
·
Çbs Boya Kimya San. Tic.A.Ş.
·
Organik Kimya San.T.C.A.Ş.
·
Akdeniz Kimya San.Tic.A.Ş.
·
Bayer Türk Kimya San.Ltd.Şti
·
Aksa Akrilik Kimya San A.Ş.
·
Basf-Sümerbank Türk Kimya Sanayi A.Ş.
- 24 -
Türkiye'de Üçlü Sorumluluk Yönetimini başarıyla uygulayan firmalara örnek
olarak Petkim A.Ş. ile Aksa Akrilik Kimya A.Ş. örnek verilebilir.
Petkim A.Ş.yaptığı teknolojik gelişmeler ile başarılı örnekler arasında yer
almaktadır. Klor alkali unitesinde cıva hücrelerinden membran teknolojisine
geçiş yaparak, çevre ve iş güvenliği açısından
olumlu adımlar
atmıştır. Yeni teknoloji ile enerji tasarrufu da sağlamışlardır.
Aksa Akrilik Kimya A.Ş. , 1997 yılında yaşanan deprem olayını, daha
önceden hazırlamış olduğu acil durum hazırlıkları sayesinde en az zararla
atlatmışlardır. Deprem esnasında, akrilonitril tankında hasar meydana
gelmiştir, çevreye dağılan bu kimyasalın etkileri deprem sonrasında
analizler yolu ile takip edilmiştir. Sonrasında; tank bölgesine şiddetli
depremlere
dayanıklı
hale
getirilerek
bundan
sonra
oluşabilecek
olumsuzluklara karşı derhal önlem alınmıştır27.
Türkiye de halen 27 firma Üçlü Sorumluluk Yönetimini uygulamaktadır.
Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği1998 ve 1999 yılında Üçlü Sorumluluk
uygulayan firmalar ile irtibata geçerek, bir dizi araştırma yapmıştır.
Firmalardan % 66 sından değerlendirme sonuçlarını alabilmişlerdir. Bu
sonuçları, aşağıdaki grafiklerle özetlemek mümkündür.
1999 TKSD ÜYELERİ EMİSYONLAR-I
1999 TKSD ÜYELERİ EMİSYONLAR-II
- 25 -
1999 TKSD ÜYELERİ ATIK SU ÖZELLİKLERİ-I
1999 TKSD ÜYELERİ ATIK SU ÖZELLİKLERİ-II
12. SONUÇ
İşletmeler, yasal, teknik sorumlulukları, gereği işçi sağlığı ve iş güvenliği,
teknik
emniyet,
ürün
sorumluluğu,
çevre
koruma
faaliyetlerini
gerçekleştirmektedirler. Bu çalışmalar günümüze kadar ulaşmıştır.
Birinci bölümde bu faaliyetlerin tarihsel gelişimine yer verilmiştir. Işçi sağlığı
ve iş güvenliği konularında devletin, işverenin ve çalışanın sorumlulukları
olduğunu görmekteyiz. Ayrıca işletmelerin çevreye karşı sosyal ve yasal
sorumlulukları mevcuttur. Yasalarda da yer alan yükümlülüklerin, uygulanan
standartların yanısıra gönüllü yönetim uygulaması olan taahhütler içeren
çalışmalar da duyarlı işletmeciler tarafından uygulanmaktadır.
1984 yılında Kanada'da başlayıp, 1989 da Avrupa Ülkelerinde kullanılmaya
başlayan ve halen dünyada 42 ülkede uygulaması bulunan bu yönetim
sistemi Üçlü Sorumluluk'tur. Türkiye de ise Türkiye Kimya Sanayicileri
Derneğinin (TKSD)1993 yılında başlatmış olduğu bu çalışma şu anda 27
firmanın katılımı ile devam etmektedir. Üçlü Sorumluluk'un bileşenlerinin
Türkiye'deki Uygulamalarının neler olduğu s.14-15 te yer almaktadır.
Taahhüt konusu bileşenlerin bir kısmının mevcut olduğu, bir kısmının ise
planlama ve hazırlık aşamalasında olduğunu Tablo 2.de görmekteyiz. Tüm
maddelerin mevcut olup uygulanması durumunda, birliğin amaçlarına
ulaşılmış olacaktır.
Türkiye'deÜçlü
Sorumluluk
Yönetim
Uygulamasının
bileşenlerinin
- 26 tamamlanması, bu uygulamaya katılımın artırılması ile sağlanacak faydanın
en üst düzeye çıkarılabileceği kanaatindeyiz.
REFERANSLAR
(1) SABIR Handan, Endüstride Sağlık, Çevre ve Güvenlik Yönetiminin
Geliştirilmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Ankara, Mayıs 2001, s.18.
(2) SABIR Handan, a.g.e., s.20.
(3) ARICI Kadir, İşçi Sağlığı ve İşgüvenliği Dersleri, Sargın Ofset, Ankara,
1999, s.4.
(4) ÖZCAN Özer, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Başlangıcı ve Gelişimi, İş Sağlığı ve
Güvenliği Bülteni, Ankara, Ağustos 1999, s.7.
(5) BİNGÖL Dursun, Personel Yönetimi, Beta Yayınevi, İstanbul, 1997, s.413.
(6) KARACA Merih, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamış Eser, Zonguldak, 2000, ss.11-12.
(7) ERKAN Necmettin, İşletmelerde İnsan Gücü Verimliliği, Milli Prodüktivite
Merkezi Yayınları, Ankara, 1989, s.213-214.
(8) BİLİR Nazmi, İşçi Sağlığı ve İşgüvenliğinde Eğitimin Önemi, İşçi Sağlığı
ve İşgüvenliği Bülteni, Ankara, Mayıs 1998, s.2.
- 27 (9) IŞIK Nazik, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ve Türkiye'de İş Sağlığı ve
Güvenliği Ulusal Politikaları, Uluslararası İş Sağlığı ve Güvenliği Bölgesel
Konferansı, Ankara, Mayıs 2001, s.10.
(10) AKÜN Lerzan, Çevre Muhasebesi: Genel Bir Bakış, Muhasebe Bilim
Dünyası Dergisi, Selma Matbaacılık, Ankara, Nisan 1999, s.149.
(11) TKSD, Üçlü Sorumluluk Bülteni, Sayı 9, İstanbul, 1997, s.33.
(12) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, TMMOB Kimya Mühendisleri Odası
Sorumlu Müdürlük Sertifika Eğitim Programı, Ankara, Ekim 2000, s.254.
(13) TKSD, a.g.e., s.35.
(14) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.254.
(15) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, Uluslararası İş Sağlığı ve Güvenliği
Bölgesel Konferansı, Ankara, Mayıs 2001.
(16) TKSD, a.g.e., s.36.
(17) BAĞAN Mustafa, Üçlü Sorumluluk, a.g.e., s.256.
(18) ZANBAK Caner, Üçlü Sorumluluk Temel Esaslar ve Türkiye
Uygulamaları, Yangın Sempozyumu ve Sergisi Bildiriler El Kitabı, TMMOB,
Kimya Mühendisleri Odası, Ankara, 1997, s.3.
(19) TKSD, Üçlü Sorumluluk Uygulama Kılavuzu, İstanbul, 1999.
(20) ZANBAK Caner, a.g.e., s.4.
- 28 -
(21) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.256.
(22) TKSD, Üçlü Sorumluluk Uygulama Kılavuzu, İstanbul, 1999.
(23) ZANBAK Caner, a.g.e, s.5.
(24) BAĞAN Mustafa, a.g.e., s.259.
(25) ZANBAK Caner, a.g.e., s.7.
(26) TKSD, Üçlü Sorumluluk Bülteni, sayı 9, İstanbul, 1997, s.38.
(27) www.tksd.org.tr/htmaıl