Orta Asya`nın Konumu ve Sınırları II

Çin Ling dağlarının batı ucundan itibaren Orta ve doğu Asyayı ayıran sınır çizgisi güneye
doğru uzanır. Tibet platosunun doğu eteklerini takibederek Kızıl Havzaya (Seçvan havzası,
Sichuan) kadar gelir. Fakat sınır,
kızıl havzanın batı etekleri boyunca güneye doğru
uzanırken Havzayı Asyaya bırakır.
Kızıl Havza, tabanı 400- 500 m ler arasında değiĢen etrafı yüksek dağlarla çevrili bir
sedimantasyon havzasıdır. Havzanın temeli
prekambriene ait eski bir kıta çekirdeğidir.
Tektonik hareketler nedeniyle faylanarak blok halinde çöken bu alanda
I. Zamandan
baĢlamak üzere kuvaternere kadar daima sedimantasyon olmuĢtur. Havzanın batı kenarında
Tibet platosuna sınır olduğu kesimde hala aktif olan diri bir fay vardır. Bu fay zaman zaman
çok Ģiddetli ve yüksek sayıda can kaybına sebep olan depremlere yol açar. Elimizdeki jeolojik
bilgilere göre havza tabanı Tibet platosunun altına doğru dalmaktadır. Tibet platosu havzanın
batı kenarında aniden yükselir. Havza tabanının 500 m rakımında olmasına karĢın, havzanın
batı kenarını sınırlayan dağlarda yükselti 7590 m ye eriĢir (Minyak Gongkar, Minya Konka,
Gonga Shan) ).
Seçvan Havzasının batı, Tibet platosunun doğu kenarını oluşturan dağların en yüksek zirvesi 7590 m erişen Minyak
Gonkkar
Yang Çe nehri kızıl havzayı kateder. . Nehir havzaya dahil olurken ve havzadan çıkarken
derin boğazlar oluĢturur.
YaklaĢık yüzölçümü 200 000 km² kadar olan Kızıl Havzada nemli subtropikal bir iklim
hüküm sürer. KıĢlar ılıman ve az yağıĢlı yazlar ise sıcak ve yağıĢlıdır. Bu bir nevi muson
iklimidir. Bu iklime çin musonu adı da verilir. Çok önemli bir ziraat sahası olan Kızıl
havzanın en önemli Ģehri, havzanın batı kenarına yerleĢmiĢ bulunan Çengtu (Chengdu),
(30°40’ N enleminde), Ģehridir.
Kızıl havzadan güneye doğru inmeye devam eden sınır çizgisi
Yang çe nehrinin batı
kenarındaki dağları (Taliang Shan) takibederek Kunming Ģehri yakınlarına kadar gelir.
Kunming Ģehrini dıĢta bırakan sınır burada Songkoi (Roter Fluss, Kızıl nehir) nehrinin
kaynağına ulaĢır ve bu noktadan itibaren kuzey-kuzeybatıya doğru uzanan dağ sıralarını
takiben Himalaya dağlarının doğu ucuyla birleĢir. Sonra Batıya doğru Himalaya dağlarının
su bölümünü takibeder. Himalayaların doğu ucu ile Songkoi nehrinin kaynağı arasındaki
kesimde Orta Asya, Güneydoğu Asya ile komĢu olmuĢ durumdadır. Ancak Dağların birbirine
paralel sıkıĢık, dar ve yüksek sıralar halinde bulunduğu bu kesimde Orta Asyanın sınırını
belirlemek çok güçtür. Fakat yukardaki satırlarda belirlenen sınır gerçeğe en yakın olanı
olarak kabul edilebilir. Orta Asyadan Güneydoğu Asyaya geçiĢ bölgesi olan bu kısımda
yeralan dağlar Alp orojenezi ile teĢekkül etmiĢ genç dağlardır ve o sisteme bağlıdır. Hindistan
eski kütlesi ile Çin eski kütlesi (Seçuan masifi) arasında sıkıĢmıĢlardır. Ancak iki kütlenin
birbirine doğru yaklaĢma hareketleri çok Ģiddetli cereyan ettiğinden sıkıĢık kıvrımlar teĢekkül
etmiĢtir. Bu kesimde dikkat edilmesi gerekli bir husus Yang Çe baĢta olmak üzere Mekong,
Saluen, Iravadi, ve hatta Brahmaputra gibi bir çok önemli akarsuyun kaynaklarını Tibet
platosunun doğusundan almıĢ olmasıdır.
Himalaya dağları Orta Asya ile Güney Asyayı ayıran kesin bir doğal sınırdır. Bir yay
çizerek doğu batı doğrultusunda 3000 km kadar devam ederler. Silsilenin geniĢliği bazı
kesimlerde 360 km yi bulur. Dünyanın en yüksek zirvesi bu dağ silsilesinin üzerinde yeralır
(Everest 8848 m). Himalayalar üzerinde 7000 m yi geçen ve 8000 m ye yaklaĢan bir çok
zirve vardır. Alp orojenezi sırasında Hindistan eski kütlesi ile Tarım eski kütlesi arasındaki
sedimentlerin Ģiddetle sıkıĢması neticesinde oluĢmuĢtur. Himalayalar kabaca birbirine paralel
iki sıra halinde takib edilirler. Güneydeki sıra esas Himalayaları teĢkil eder. Kuzeyde buna
parale olan ikinci bir sıra vardır. Bunlar Transhimalayalardır. Karakurum dağları da
Transhimalayalardan sayılırlar. Birbirine paralel bu iki kuĢağı doğuya doğru akan
Brahmapura ve batıya doğru akan Ġndüs akarsularının vadileri ayırır.
Şekil: Himalaya sıradağlarının en yüksek zirvesi Everest’in kuzey yüzünün görünüşü (8848 m, 27°59’N,
86°55’ E). Everest tropikal kuşak içinde yeralmaktadır.
Himalayaların kuzey sıraları Çine bağlı Tibet ülkesi sınırları içinde yeralır. Himalayalar
üzerinde iki de bağımsız devlet vardır. Bunlar Bhutan ve Nepaldir. Nepal ve Bhutan arasına
sıkıĢmıĢ durumdaki küçük Sıkkım Prensliği 1975 yılında Hindistan tarafından iĢgal edilmiĢ
ve otonom bir bölge olarak Hindistana bağlanmıĢtır. Himalaya dağlarının bir kesimi Hindistan
sınırları içinde kalırken, batı ucu KeĢmire, Karakurum sıraları ise Pakistana aittir.
Karakurum dağları Himalaya dağları ile beraber Alp orojenezi sonucunda oluĢmuĢtur. Ġki dağ
sırası birbirine paraledir. Arada Ġndüs vadisi yeralır.
Karakurum dağları Himalayalardan sonra dünyanın en yüksek zirvelerini üzerinde
bulunduran bir sıradağdır. Dağın üzerinde 7000 m yi geçen bir çok zirveden baĢka K2 adıyla
anılan 8611 m yüksekliğinde dünyanın en yüksek zirvelerinden biri vardır. Tıpkı
Himalayalarda olduğu gibi bu dağlarda 5000 m den itibaren nival kat baĢlar. Çok sayıda vadi
buzulu, takke buzulu ve sirk buzlu, sirk gölleri mevcuttur.
Daha önceki satırlarda da değinildiği gibi Karakurum dağları Keşmir adı verilen bölgede
veya ülkede bulunur. KeĢmir Tibet platosunun sanki batıya doğru bir devamıdır. Yüksek bir
ülkedir. Halkı ezici çoğunlıkla müslümandır. Hindistanın Ġngilizler tarafından yönetildiği
dönemde KeĢmir bir Emirlik halinde Hindistana bağlıydı. Ġngilizler 1947 yılında
Hindistandan çekilirken ülkeyi Müslümanlar ve Hindular arasında böldüler. Müslümanlar
Pakistan denilen devleti kurdu. Fakat KeĢmir Pakistana bağlanmadı. Hindistan burada hak
iddia etti. Neticede iki ülke arasında savaĢ çıktı ve KeĢmirin kuzey bölümünü Pakistan güney
Bölümünü Hindistan iĢgal etti. KeĢmir meselesi yüzünden Pakistan ve Hindistan arasında 4.
kez 1999 da bir savaĢ daha çıktı. ġu anda her iki ülke BM nin 1949 da çizdiği ateĢkes hattına
uymaktadır. Ancak 1962 yılında Çin keĢmirin doğu bölümünü (Aksai Çin) iĢgal etmiĢtir.
Neticede 220 000 km² kadar olan KeĢmir toprağı bu gün Hindistan, Pakistan ve Çin arasında
bölüĢülmüĢ durumdadır.
Himalayalar batıda Karakurum dağları vasıtasıyla Hindukuş dağlarına bağlanır. Fakat sınır
Himalayaların Ġndüs nehrinin güneyinde kalan sıraları üzerinden geçtiği için Gerek KeĢmir
bölgesi ve gerekse Karakurum dağları Orta Asyaya dahil olarak kabul edilirler.
Orta Asya sınırı HindukuĢ dağlarının su bölümünü takibederek Ġranın Kopet dağları
üzerinden Hazar denizi kıyılarına ulaĢır.
HindukuĢ dağları yüksek dağlar olup alp orojenezi ile oluĢmuĢlardır. (en yüksek zirvesi
Afganistanın Vahan bölgesinde Pakistan sınırında Tirih Mir 7708 m). HindukuĢlar doğu
kesimlerinde iki kol halindedirler. Bir kolu Karakurum dağlarına bağlanan HindukuĢların
güney kolu esas Himalayalara bağlıdır. HindukuĢların Karakuruma bağlanan kolları aynı
zamanda Pamir platosunun güney duvarını oluĢturur. HindukuĢlar 1200 km boyunca
anahatlarıyla kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanan yüksek sıradağlardır.5000 m nin
üstünde kalan kesimleri nival bölgedir. Vadi buzulları, sirkler ve sirk gölleri mevcuttur.
HindukuĢlar Orta Asya ile Güneybatı Asyayı ayıran doğal sınırın bir kısmını oluĢturur. Bu
nedenle Afganistanın kuzey kesimleri Orta Asyaya dahil edilir.
Orta Asya Bu kesimde Güneybatı Asya ile komĢudur. Çizilen bu sınıra göre Afganistanın Bir
kesimi orta Asya sınırları içinde kalırken diğer kesimi (güney Afganistan) Güneybatı Asyaya
dahil olur. Ġndüs nehrinin batısında buluna Belucistan dağları ise Güneybatı Asyayı Güney
Asyadan ayırır.
HindukuĢ dağları güneybatıya doğru Guh i Baba ve Sefid Guh (Propamisus) dağları ile
devam ederler.. Her iki silsileyi Kabil suyu ayırır. Kabil suyu Ġndüs nehrinin bir koludur.
Kabil suyunun vadisi aynı zamanda Afganistan içlerine sokulan doğal bir yol güzergahıdır.
PeĢaver üzerinden Kabil suyu vadisini takibederek gelen yol Hayber geçidinden geçerek
Kabil havzasına ulaĢır. Yol kuzeye doğru devam eder ve Salang geçidinde (3878 m)
HindukuĢları aĢar ve Orta Asya geçilmiĢ olur. HindukuĢları aĢtıktan sonra Bağlan Ģehrinden
geçen yol Mezar-ı ġerif Ģehrine gelir. Daha sonra Belh üzerinden Özbekistanın Tirmiz Ģehrine
ulaĢır. Hayber geçidi Tarihi Hindistan -Orta Asya yolunun baĢlangıcı sayılır ve HindukuĢlar
da Asyanın iki bölgesini birbirinden ayıran kesin doğal sınırlardır. HindukuĢlar üzerinde bir
çok doğal geçit bulunmasına rağmen yüksek geçitler olduğundan tarihi devirlerde geçiĢler
binbir zorlukla olmuĢtur.
Daha batıda Kopet (Kopeh) dağları (Kutşen 3191 m). Orta Asyanın sınırını çize. Bu dağlar
orta asyayı güneybatı Asyadan ayırır. Kopet dağları doğuda Sefid Guh (veya Propamisus,
Siyah Bubak) dağlarına bağlanırlar. Kopet dağları kuzeybatıya doğru biraz alçalarak Balkan
(Balhan) dağları (1860 m) adı altında devam ederler ve
Hazer Denizi kıyılarında son
bulurlar.
Bu bölgede Orta Asyanın sınırı gayet net gibi görünmekle beraber detaylı bir inceleme bazı
durumların açıklığa kavuĢturulmasını icabettirir. Çünkü Kopet dağlarının güneyinde onlara
paralel olarak uzanan ikinci bir dağ sırası daha bulunur (Aladağ 3048 m, Binalud dağı 3211
m). Ġkisi arasına Atrek ve Keşef Rud akarsularının vadileri yerleĢmiĢtir. Atrek ırmağı batıya
doğru akarak Hazar denizine dökülür. Keşef Rud ise doğua doğru akarak Herirud ırmağına
karıĢır. Herirud ırmağı da kuzeye doğru akarak Karakum çölünde kaybolur. Üzerinde durulan
bu bölge beĢeri bakımdan Turani unsurların ağır bastığı bir bölgedir. Bu bakımdan Orta
Asyaya dahil edilmesi düĢünülebilir. Bu takdirde de sınır güneydeki sıraların yani Binalud ve
Aladağın üzerinden geçerek Atrek ırmağı ağzında Hazar denizine kavuĢur.
II-Orta Asyanın Coğrafi Bölgeleri
Orta Asya kendi içinde doğal olarak Batı Orta Asya ve Doğu Orta Asya (Yukarı asya,
Haute asia) olarak ikiye ayrılmıĢ durumdadır. Bu üniteleri birbirinden ayıran sınır. HindukuĢ
ve Himalayaların kesiĢtiği noktadan baĢlar. Pamir platosunun doğu kenarını takibederek
kuzeye uzanır ve Tanrı Dağlarına eriĢir. Bu dağların su bölümünü Ġli ırmağının kaynağına
kadar takibeder (buna göre Tanrı dağlarının kuzey yamaçları batı, güney yamaçları doğu
Orta Asyaya ait olur). Daha sonra kuzeybatıya döner. Borohoro dağları ve Çungarya
Aladağlarının su bölümünü takibeder. Alagöl çöküntüsünü batı Orta Asyaya bırakır ve
Tarbagatay dağlarına geçer. Kuzey doğuya doğru uzanır ĠrtiĢ nehrini keser, Zaysan gölünü
batıya bırakarak Altayların Biyeluha (Beluha) zirvesinde (4560 m) Kuzey Asya sınırına
kavuĢur. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan ve jeomorfolojik oluĢumlara dayanan
bu nazari hat böylece Orta veya Merkezi Asyayı ikiye bölmüĢ olur. Bu bölümleme sadece
fiziki coğrafya unsurlarına değil, tarihi ve beĢeri gerçeklere de uygun düĢmektedir.
II.1--Batı Orta Asya
Avrupaya, yani Doğu Avrupaya çok açık bir bölgedir. Tüm , batı Orta Asya halkları (ki
bunların ekseriyetini Türk boyları teĢkil eder), batıya yürüyüĢlerinde Hazar ile Urallar
arasında bulunan "Kavimler Kapısı"ndan geçerek Karadenizin kuzeyine inmiĢlerdir. Fiziki
coğrafya Ģartları Orta Asyalı kavimlere batı istikametini göstermektedir. Çünkü kuzeyde
Sibirya, doğuda Çin, güneyde Çöller, yüksek ve buzullu platolar ile Himalaya silsilesi vardır.
Orta Asyalı kavimler Çini zaman zaman istila etmiĢ olmalarına rağmen doğuya Çine doğru
gitmek onlar için çok fazla cazip olmamıĢtır. Kuzeyin Tayga adı verilen uçsuz bucaksız
ormanları ve soğuk iklimi Orta Asyalı milletleri kuzey yönüne gitmekten genellikle
alıkoymuĢtur. Güney istikametine giden yollar üzerinde ise Gobi, Taklamakan gibi çöller,
Tibet, Pamir gibi yüksek ve soğuk platolar ile Dünyanın en yüksek silsileleri olan
Himalayalar bulunuyordu ve bu engelleri aĢmak binbir müĢkülatla doluydu. Halbuki batı
yönünde Hazar kıyıları ile Ural dağlarının güney ucu arasındaki steplerle örtülü düzlükler atlı
kavimler için geçilmesi en kolay olan sahalardı. Üstelik batıya doğru gidildikçe Ģartlar daha
da iyileĢiyor otlaklar daha yeĢil ve daha gür hale geliyordu. Ural ve Volga nehirlerinin
geçilmesi pek problem teĢkil etmiyordu. Bu engeller aĢılınca Orta Asyalı kavimler kendilerini
dünyanın en iyi otlakları olan “pontik stepler” sahasında buluyorlardı. Tarih bunu ispat eden
olaylarla doludur. Doğu Avrupa etnisite bakımından bu sebepten
daima doğudan gelen
kavimlerce beslenmiĢtir. Söz konusu bu etkileri doğu Avrupa milletlerinin etnik çizgilerinde
görmek her zaman mümkündür. Büyük Rusların ablak çehreleri ve brakisefal özellikleri,
Ukraynalılarda görülen göz, burun ve el ayaklarda görülen mongoloid özelikler, Slovaklarda,
Polonyalılarda ve hatta kısmen Almanlar ve bazı iskandinayva kavimlerindeki geniĢ çehre,
küçük burun ve kısık göz özellikleri gibi. Bütün bu durumlar Doğu Avrupa ve batı Orta Asya
arasında çok güçlü antropolojik iliĢkilerin bulunduğunu göstermektedir.
Bu sebeple Tuna ve Vistül ağızları arasına çekilen hattın doğusu (Ġskandinavya bölgesini
dıĢta bırakmak suretiyle) ve batı Orta Asya, tek bir bölge gibi algılanarak Avrasya adı altında
bütünleĢtirilmiĢtir.
Batı Orta Asyada bugün, halkının çoğunluğu veya tamamı Türk olan Cumhuriyetler vardır.
Bu bölgenin tarihi ismi Batı Türkistandır.veya Batı Türkili’dir. Batı ve Doğu Türkistan
beraberce Türkeli veya Türkili olarak adlandırılırlar.” El”veya “il” kelimesi türkçede
coğrafi bir mekan parçasını (bölge) ifade eden bir kavramdır.
Tablo. Batı Orta Asya Sınırı içinde bulunan Ġdari Üniteler
Adı
yüzölçümü
nüfusu
başkenti
Ekonomisi
ALTAY *
167 800
2 565 599
GORNO
92 600
202 074
ALTAY**
Barnaul
Gorno
Altajsk
KAZAKĠSTAN
2 717 300
15 233 244
Astana
KIRGIZĠSTAN
198 500
5 081 429
BiĢkek
71 500
992 100
Kurgan
NOVOSĠBĠRSK*
177 756
2 639 857
Novosibirsk
Sanayi faliyetleri
OMSK*
141 140
2 014 135
Omsk
Ziraat
ÖZBEKĠSTAN
447 400
26 485 000
TaĢkent
TACĠKĠSTAN
143 100
7 320 815
DuĢanbe
TJUMEN*
160 122
1 335 308
Tjumen
TÜRKMENĠSTAN
488 100
5 042 920
AĢkabat
KURGAN*
Sanayi faaaliyetleri
toplam
* Rusya Federasyonuna Ait Yönetim Birimleri
** Özerk Cumhuriyet
Çizilen sınrlar içinde yeralan yukardaki ünitelerden bağımsız baĢ cumhuriyetlerin toplam
yüzölçümü 3 994 400 km² dir. Buna Rusyaya bağlı idari birimler de ilave edildiğinde
yüzölçümü 4 805 318 km ² ye çıkar. Bu durumda Batı Orta Asyanın yüzölçümünün 5 milyon
km ² ye yaklaĢtığı görülür.
Batı Türkistanda, 2,7 milyon km² gibi büyük bir yüzölçümüne sahip Kazakistan en önemli
devlettir. Bir kısım toprakları Ural nehrinin batısında , Volga kıyısına kadar uzanır. Bu
devletin kuzey sınırı , tayga -step sınırıyla uyuĢmaktadır. Özbekistan, bir Maveraünnehir
ülkesi olarak ortaya çıkar. Türkmenistan bir çöl (Karakum çölü) ve bozkırlar ülkesidir.
Kırgızistan, Tanrı dağlarının batı kesimi üzerinde yeralır. Tacikistan ise Pamir platosunu
kapsayan bir ülkedir.
Rusyanın kurgan Tjumen, Omsk ve Novosibirsk gibi bazı vilayetleri (oblast),step sahasında
yeraldıklarından dolayı kısmen Batı Orta Asyaya dahil sayılırlar. Yine Rusya Federasyonuna
bağlı olan Altay ili ve Gorno Altay Özerk Cumhuriyeti de Batı Orta Asya sınırları içinde
yeralır.
Batı Orta Asyayı kendi içinde Ģu alt bölgelere ayırmak mümkündür.
II. I 1-Kuzey Kazakistan veya Büyük Tatar stepi (Kırgız stepleri)
Batıda Urallar doğuda Altay dağları güneyde Kazakistan EĢiği kuzeyde ise tayga ile
sınırlanmıĢ olan ve çok geniĢ alanlara yayılmıĢ step alanına Büyük Tatar Stepi denir.
Burası jeolojik olarak II ve III.zaman tabakalarından meydana gelen yapısal bir düzlük (
platform), jeomorfolojik olarak ise bir ovadır. Bölgede hüküm süren iklimin özelliklerini
ortaya koyabilmek amacıyla Astana istasyonunun verilerinden faydalanılacaktır.
Astana 51° N, 71° E, yükselti 357 m
Aylar
1
Sıcaklık °C
-16 -16 -8
YağıĢ (mm) 18
2
13
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12
6
14 19 21 18 13 3
-6
yıllık
-13 2.9
14 20 31 34 47 37 22 28 20 17
301
Astanada Temmuz en sıcak aydır ve ortalaması 21 °C dir. Bu durum yazların fazla sıcak
geçmediğini gösterir. Ocak ve ġubat ise en soğuk aylardır. Ortalamaları -16 °C derecedir.
Yani kıĢın sıcaklıklar çok düĢmekte ve dondurucu soğuklar olmaktadır. Bulunulan enleme
göre yazların sıcak geçmesi kıĢların ise çok soğuk geçmesi ve aradaki sıcaklık amplitüdünün
(termik genlik) 37 °C yi bulması burada kontinental bir sıcaklık rejiminin hakim olduğunu
bize göstermektedir. Bu durum havanın nisbi nem derecesinin düĢüklüğünden kaynaklanır.
KıĢın bu bölge stabil bir hava kütlesi olan Sibirya antisiklonunun yerleĢme sahasıdır. Havalar
ancak mayısta ısınmaya baĢlar. Mayıs ilkbahar ayıdır. Haziran Temmuz ve Ağustos yaz
aylarıdır. Eylül sonbahardır. Ekimde kıĢ mevsimi baĢlar ve 6 ay devam eder. Görülüyorki
ilkbahar ve sonbahar mevsimleri iyice kısalmıĢ, kıĢ mevsimi ise çok uzamıĢtır. Yaz mevsimi
vardır fakat pek sıcak değildir. Tüm bunlar karasal iklimin sıcalık rejimine has özelliklerdir.
Kuzey Kazakistan veya Büyük Tatar steplerinde yağıĢların az olduğunu Astananın yıllık yağıĢ
değerinden anlıyoruz. Astananın yıllık yağıĢı 300 mm civarındadır. Bu yağıĢ değeri çöl
iklimini ayırma kriteri olan 250 mm ye yakındır. Fakat bu az yağıĢın aylara oldukça düzenli
bir Ģekilde dağıldığı görülür. Tamamen kurak ve aĢırı yağıĢlı bir ay yoktur. YağıĢlar her
mevsimde düĢmektedir. Yaz mevsimi diğerlerine göre daha fazla yağıĢlıdır. KıĢ mevsimi ise
daha az yağıĢlıdır. Bu özellikler karasal (kontinental) iklim yağıĢ rejimine has özelliklerdir.
KıĢın Sibirya antisiklonunun bu bölgeye yerleĢmesi ve uzun zaman kalması yağıĢ getiren
siklonik hava tiplerinin sahaya sokulmasını önlemektedir. YağıĢlar kar halinde düĢmekte ve
bu ince kar örtüsü uzun zaman yerde kalmaktadır. Toprak donmaktadır. Yazın ise bir miktar
konveksiyon karakterli yağıĢlar olmaktadır.
YağıĢların mevsimlere düzenli dağılması bu bölgeyi çöl olmaktan kurtarmakta ve tüm yıl
yeĢilliğini koruyan bir stepin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Yetersiz yıllık yağıĢ miktarı
sahada orman örtüsünün geliĢmesine engel olmaktadır.
Bu iklim Ģartları göz alabildiğine uzanan düzlüklerin doğal meralar olan steplerle örtülmesini
sağlamakta ve hayvancılığın temellerini oluĢturmaktadır. Ġklim Ģartlarının buğday ziraatine de
elveriĢli oluĢu doğal meraların tarlalara dönüĢtürülmesinde baĢlıca etken olmuĢtur.Bu
sebeplerle Kazakistan büyükbaĢ hayvancılık ve buğday üretimi bakımından önde gelen bir
ülkedir.
-hidroğrafya
Orta Asyanın genel karakterinin aksine olarak Kuzey Kazakistan Stepleri bölgesi hidroğrafya
bakımından bir açık havzadır. Sularını Kuzey Buz Denizine yollar. Topoğrafik eğimin azlığı,
düzlüklerin hakimiyeti, bulunulan enlem icabı buharlaĢmanın Ģiddetli olmaması yıllık yağıĢ
miktarının düĢüklüğüne rağmen (300 mm civarında) bölgenin akarsular ve göller bakımından
zengin olmasını sağlamıĢtır. Bu nedenle coğrafi peyzajda steplerin ortasında kıvrıla kıvrıla ve
ağır ağır akan, kenarları boyunca ağaç topluluklarının uzandığı akarsular ile, yayvan çanaklara
yerleĢmiĢ irili ufaklı sayısız göller ve bataklıkların göze çarpar.
Kuzey Kazakistan steplerini Obinin büyük kolu İrtiş nehri akaçlar. Bu geniĢ step bölgesine
irtiĢ üç kol halinde yayılmıĢtır. En batıdaki Tobol koludur. Ortadaki İşim doğudaki ise İrtiş
akarsuyudur.
Tobol akarsuyu (1591 km, yıllık ortalama debi 805 m³/sn) ) Ural dağlarının güneydoğu
ucundaki platolardan doğar. Kuzeye doğru akar bu sırada Kustanay ve Kurgan Ģehirlerinden
geçer, stepleri ve Taygayı kateder, ĠrtiĢ ile birleĢir. KavĢak noktasında Tobolsk Ģehri
kurulmuĢtur. Tobol ırmağının aĢağı çığırında 437 km lik bir kesimde nehir ulaĢımı yapılır.
Tobol nehri Kazakistan ve Rusya federasyonu arasında paylaĢılmıĢtır. Nehir ulaĢımı daha çok
Rusya federasyonu içinde kalan kesimdedir.
Obi sistemine dahil olan ve Tobolun doğusunda yeralan İşim (Esil) nehri Kazakistan eĢiği adı
verilen yükseltilerden doğar. Bir müddet batıya doğru akar. Bu sırada Kazakistanın yeni
baĢkenti Astana (Akmolinsk, Zelinograd, Akmola) Ģehrinin içinden geçer. Daha sonra kuzeye
döner ve Kazakistan sınırları dıĢında (Rusya Federasyonu sınırları içinde) ĠrtiĢ nehrine
kavuĢur. Uzunluğu 2450 km kadardır. Yıllık Ortalama debisi 56 m3/sn dir. Yukarı ve orta
çığırlarında kendi adıyla anılan stepleri kateder. AĢağı çığırında tayga içinden geçer. AĢağı
kesimi ulaĢıma elveriĢlidir. ĠĢim nehri üzerinde Kazakistana ait Petropavloks Ģehri ile
Rusyaya ait ĠĢim Ģehirleri yeralır.
Kazakistanın başkenti Astana da bir cami.
Kuzey Kazakistan steplerinin doğusunda ĠrtiĢin esas kolu yeralır. Kaynaklarını Büyük
Altaylardan veya Moğolistan Altaylarından alır. Birkaç kol da kuzey Altaylardan gelir. Büyük
Altaylardan gelen kolun adı Kara ĠrtiĢdir. Kara irtiĢ tektonik bir olukta kuzeybatıya doğru
akar. Bu tektonik oluk Tarbagatay ile Altay dağları arasındadır. Kara irtiĢ önce Zaysan
gölüne dökülür. Bu göl bir tatlı su gölüdür (1860 km², maksimum derinlik 15 m). Balıkçılık
bakımından önemlidir (Hucho taimen syn:salmo fluvialitis, Brachymystax lenox syn: salmo
coregonoides). Evvelce Zaysan gölü ayağı ĠrtiĢ nehrinin kaynaklarını oluĢturuyordu. Gölden
çıkan bu akarsu üzerine 1960 yılında Buhtarma Barajı inĢa edildi. Bunun bir neticesi olarak
baraj gölü ile zaysan gölü birleĢti ve zaysan gölünün su düzeyi biraz yükseldi.
Obi ve kolları (Tobol, İşim, İrtiş)
ĠrtiĢ kuzeybatıya doğru devam eder. Semipalatinsk (Semey) , Pavlodar, Omsk Ģehirlerinden
geçer, ĠĢim ve Tobolu aldıktan sonra kuzeye döner, Hansi-Mansi kasabasının biraz kuzey
batısında
Semey (Semipalatinsk) şehrinde bir cami-Kazakistan
Obiye kavuĢur. ĠrtiĢin kaynaktan-bu noktaya kadar uzunluğu 4248 km dir. Bu noktadaki
Ortalama debisi 1960 m³/sn dir.
II-II –Kazakistan eşiği
Batıda Turgay çukurluğundan doğuda irtiĢ nehrine kadar
yaklaĢık 1600 km uzanur. En
yüksek noktası Aksoran 1565 m dir. Bir plato özelliği gösterir. Üzerinde seyrek olarak çam
topluluklarına (Pinus cembra, Pinus silvestris) rastlanır. Ancak bu eĢik yekpare bir ünite
değildir. Batı kesimi bir çöküntü alanı ile diğer kesimden ayrılmıĢtır. Batı kesimine Ulutau
adı verilir (1133 m). GeniĢliği 600 km civarında olan basık bir jeomorfolojik ünitedir.
Kazakistan eĢiğinin ortalarından 49° N paraleli geçmektedir. Jeolojik olarak paleozoik yaĢlı
bir masif olan Kazakistan eĢiği bir iklim sınırı oluĢturur.
Kuzeyinde kuzey Kazakistan
stepleri yeralır. Bunlar nemli steplerdir. Güneyinde kurakçıl karakterli ve cılız ot örtülü
Güney Kazakistan stepleri ile bazı çöller (Bedpak Dala, Myunkum ) ve Balkaş gölü yeralır.
1-Doğu Orta Asya
Çizilen sınırlar dahilinde, tamamen doğu Orta Asyada yeralan tek bağımsız devlet
Moğolistandır. Çin Halk Cumhuriyeti Orta Asyada çok geniĢ topraklara sahip bir devlettir.
Çinliler bir orta Asya milleti olmamalarına karĢın tarihi süreç içinde orta Asyada çok büyük
araziler ele geçirmiĢler buraları kendi yönetimlerine bağlamıĢlardır. Biz bugün doğu Orta
Asyada Çin Halk Cumhuriyetine bağlı Ģu yönetim birimlerini sayabiliriz.
Orta Asyada Çin Halk Cumhuriyetine Bağlı İdari Üniteler
Sıra
adı
İdare merkezi
yüzüölçümü (km²)
nüfusu
Çin Halk Cumhuriyeti
Pekin
9 597 995
1 340 000 000
1
Kansu
Lançou
2*
Ġç Mogolistan
Huhehot
3
Çinghai
Sining
4*
Sinkiang (Doğu Türkistan)
464 186
26 184 538
1 218 698
24 259 735
716 693
5 001 307
Urumçi
1 774 034
19 998 711
1 268 947
2 810 767
özellik
Uygur Özerk Bölgesi
5*
Tibet
Lhasa
6
Seçvan
Çengtu
491 146
83 725 263
7
ġansi
Taiyuan
157 023
34 415 373
8
ġensi
Sian
205 693
36 641 032
9*
Ningsia Hui
Yinçuan
55 461
5 900 848
Müslüman nüfus
önemli
Görülüyor ki yaklaĢık 10 milyon km² kadar bir alana sahip olan doğu Orta Asyanın ¾ üne Çin
Halk Cumhuriyeti sahiptir. Çinin Orta Asyadaki arazisi ülke yüzölçümünün yaklaĢık yarısını
teĢkil eder.Bu durumda Çini bir Orta Asya (doğu Orta Asya) devleti olarak kabul etmede bir
sakınca yoktur.
Çinliler Hoangho ve Yangçe taban ovalarında yaĢayan insanlardır. Orta Asya topraklarında
kendilerine bağlı ünitelerde oturan insanlar Çin kökenli değillerdir. Mesela bugün Çine bağlı
bir özerk bölge olan Sinkiang, halkı Türk kökenli (Uygur Türkleri) olan tarihi bir Türk
yurdudur. Benzer Ģekilde Tibet Çine bağlı olmasına rağmen halkı Çinli değil Tibetlidir. Çin
Tibeti II. Dünya savaĢı bitiminden hemen sonra istila etmiĢtir. Tibetin statüsü de “özerk
bölge”dir. Ġç Mogolistan özerk bölgesinin ve Ningsia Hui özerk bölgesinin halkları da Çinli
değildir.
YaklaĢık 7 milyon km²
bir alana sahip olan doğu Orta Asyada 240 milyon nüfus
barınmaktadır.
Bu çizilen sınırlar dahilinde Doğu Orta Asyada ; Moğolistan gibi bir bağımsız devlet ile
Çine bağlı 9 idari ünite, Rusya federasyonuna bağlı 2 idari ünite (Tuva Özerk Cumhuriyeti,
Çita özerk ili) ve Hindistan, Pakistan ve Çin tarafından iĢgal edilmiĢ olan KeĢmir olmak üzere
13 siyasal ünite mevcuttur.
Doğu Orta Asyada Yeralan Siyasal ve İdari Üniteler
Sıra
Adı
Yönetim
Yüzölçümü
Nüfusu
168 660
308 491
merkezi
1
MOĞOLĠSTAN
2
DOĞU
TÜRKĠSTAN
3
TĠBET
4
ĠÇ
MOĞOLĠSTAN
5
NĠNGSĠA HUĠ
6
KANSU
7
ÇĠNGHAĠ
8
SEÇVAN
9
ġANSĠ
10
SENSĠ
11
TANNU
TUVA Kızıl
(TIVA) ÖZERK
Koyun
deve, yak
CUMHURĠYETĠ
12
ÇĠTA
ÖZERK Çita
431 500
1 295 000
ĠLĠ
13
KEġMĠR
Doğu Türkistan (Sinciang) ve Tibet gibi Çine bağlı ülkeler yeralır. Ayrıca Rusya
Federasyonuna bağlı Tuva Özerk Cumhuriyeti, Çita yöneti birimi doğu Orta Asyaya ait
sayılır. Büyük Kingan Dağlarının batısında bulunan ve Kerulen nehrinin döküldüğü Dalai Nor
veya (Hu Lun Chin ) gölü çevresindeki Barga bölgesi de Çine bağlıdır. Aslında bu bölge
Moğolistanın tabii bir parçasıdır. Ayrıca Mogolistan sınırının güneyinde ve ona komĢu olan
Kansu eyaleti ve Ningsia Hui yönetim birimi, doğu Orta Asyada Çine bağlı olan kesimlerdir.
Hoang Ho nun yayı içinde yeralan Çinin ġensi eyaleti (Ordos bozkırı) de doğu Orta Asyaya
aittir. Karanlık (Kun Lun) dağları ile Altın ve NanĢan dağları arasında bulunan Çaydam
Havzası Tibetin doğal bir parçası iken bugün Çinin, Çinghai adı verilen eyaletini teĢkil eder.
Çinin Seçuan eyaletinin batı bölümü (Garze ve Aba illeri) de doğu Orta Asyaya dahildir.
Doğu Türkistan veya Sinkiang tek bir parça değildir. Güney Altaylar ve Tanrı dağları
arasında Çungarya denilen bölge bulunur. Tanrı dağlarının güneyinde ise Tarım Havzası
yeralır. Tibet de doğu Orta Asyanın bir birimidir. Karanlık (Kun-Lun Shan) , Altın ve NanĢan
(Kilian Shan) dağları Tibetin kuzey sınırını çizer. Himalayalar,güney sınırını teĢkil eder.
KeĢmirin, Himalayaları kuzeyinde kalan kesimi de doğu Orta Asyaya dahildir. Karakurum
Dağları bütünüyle KeĢmirdir. Pamirin doğu kenarındaki dağlardan geçen sınır bu platoyu ve
Alay dağlarını batı Orta Asyaya bırakır.Tanrı Dağları güney etekleri doğu Orta Asyaya
dahildir. Ġli kaynağında sınır kuzeybatıya yönelir. Çungarya Aladağları ve Tarbagatay
Dağlarından geçerek Altayların batı ucunda kuzey Asya sınırına kavuĢur. Bu durumda,Tanrı
Dağlarının doğu uzantıları doğu Orta Asyaya dahildir.
***