Temel İtfaiyecilik

Transkript

Temel İtfaiyecilik

21
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Belediyeler Birliği adına
SAHİBİ
Osman BAYDEMİR
YAYIN DANIŞMA KURULU
İsmail DOĞAN
Halil BAYHAN
A.Menaf ŞEKER
Önder ŞAHİNER
Zülküf KIŞANAK
Cemile EMİNOĞLU
Yrd.Doç.Dr. Mustafa Oğuz
SİNEMİLLİOĞLU
YAYIN YÖNETMENİ
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Serpil KORKMAZ KAPAN
GÖRSEL YÖNETMEN
Naturel Basın
Tel: (0412) 251 61 98-99
KAPAK FOTOĞRAFI
www.okmeydanininsesi.blogspot
İLETİŞİM ADRESİ
Şehitlik Mahallesi Sümerpark
Yerleşkesi Merkez Bina K:2
Yenişehir- Diyarbakır
Tel: 0 412 224 53 37
Faks: 0 412 224 53 38
E-Posta: [email protected]
Web: www.gabb.gov.tr
BASIMEVİ:
Gün Matbaası
Beşyol Mah. Akasya Sok. N: 23
Küçükçekmece-İSTANBUL
Tel: 0212 580 63 81
Birlik Dergisi dört ayda bir ücretsiz
olarak yayınlanır.
Dergide yayınlanan yazılardaki görüş
ve önerilerden yazarları sorumludur.
53
3
13
16
21
65
GÜNCEL
Temel İtfaiyecilik Eğitimleri başladı
BAYİ uygulaması heyecan yarattı
Teknik desteğimizle yapılan üç projenin yapımı tamamlandı
Birliğimizden Deventer Belediyesi’ne ziyaret
Hollanda’da İmar Planları ve Kentsel Dönüşüm
ROTAMIZI çizdik
MEVZUAT
Sosyal Denge Tazminatı nedir, hangi koşullarda ödenir?-İsmail DOĞAN
AKADEMİ GÜNCEL
8 eğitim semineri düzenlendi
DOSYA
Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, Kentsel Dönüşüm,
Yerel Yönetimlere ve Halka Etkileri
Gecekondu Aleyhine Kentsel Dönüşüm; Doç. Dr. Murat Cemal YALÇINTAN,
Araştırma Görevlisi Gizem AKSÜMER, MSÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun Nedir, Ne Değildir;
Necati UYAR, TMMOB Şehir Plancıları Odası Genel Başkanı
34
40
48
53
61
65
80
84
86
ŞEHİR VE BAŞKAN
Kağızman’ın çehresi değişiyor
ÖRNEK UYGULAMALAR
Geçmişin çamur deryası, günümüzün modern kenti: Ceylanpınar
DERİK sorunlarını bir bir çözüyor
HUKUK
İş(çi) Sağlığı ve Güvenliği Kanunu- Av. Önder ŞAHİNER
GEZİ REHBERİNDEN
HAKKÂRİ’yi tanıyalım
KÜLTÜR
Gazeteci-Yazar Musa Anter: Ape Musa
DÜNYADA YEREL GÜNDEM
Bir Yerel Yönetim Örneği: Fransa – Hazırlayan: Halil BAYHAN
YEŞİL SAYFA
Kentsel Açık-Yeşil Alan Nedir? Planlamaya Dair Eleştiriler ve Değerlendirmeler- Hazırlayan:
Erdal BALSAK, Evin AKBOĞA
TEKNOLOJİ
Toplu Taşıma Sistemlerinde Teknoloji Gereksinimi, Mehmet EKİNCİ
SAĞLIK
Suların Florlanması ve Dental Getirileri, Yrd. Doç. Dr. İsmet Rezani TOPTANCI
Merhaba,
EDİTÖR
11. sayımızda yine yerel yönetimlerin sıcak gündemini yakalayan, dopdolu bir içerikle karşınızdayız.
“Kentsel dönüşüm” adı altında doğa ve tarih yağmasına yol açacak yasa ve yönetmeliklerin kentlerimizi ranta teslim edeceği kaygısıyla, bu sayımızda dosya konumuzu, Afet Riski Altındaki Alanların
Dönüştürülmesi Hakkında Kanuna ayırdık. Yasa neden çıkarıldı, ne gibi sonuçları olacak, kimlere yarayacak sorularına yanıt arayarak, bulduğumuz cevapları sizinle paylaşmaya çalıştık. Akademisyenlerin ve konunun uzmanlarının yazdığı bu çarpıcı yazılar; özellikle belediye başkanlarının ve belediye
yönetiminde aktif görev alanların ilgiyle okuması gereken konular arasında.
Yine anayasa değişikliği kapsamında hepimizin, toplumun, akademisyenlerin, mecliste milletvekillerinin sıkça tartıştığı bir konu ve soru var, o da nasıl bir yerel yönetim sorusu… Bu sorunun yanıtı
bulmak amacıyla geçen sayımızda anayasa profesörlerine danıştık, düşüncelerini sayfalarımıza taşıdık, Hollanda deneyimini okuyucularımıza aktardık. Bu sayımızda; üniter devlet modelimiz Fransa
üzerine kurulduğundan, Fransa’daki yerel yönetimleri ele aldık. Yazıdan anlıyoruz ki; ülkemizin örnek
aldığı Fransa 1990’lı yıllarla birlikte örgütlenme biçimini adem-i merkeziyetçi bir üniter devlete
doğru evriltmiş, çağın gereklerine göre değişimi yakalamaya çalışmış. Strateji Müdürümüz Halil Bayhan tarafından kaleme alınan bu yazının birçok bilinmeyene yanıt olması açısından okunmadan geçilmemesi gerekiyor.
Ayrıca Birliğimizin Hollanda’ya yaptığı teknik geziye katılan Etüt Proje Müdürümüz Nurhak Sinan
Akıncı’nın Hollanda’daki kentsel dönüşüm politikaları konusundaki izlenimleri de başka ülkelerdeki
örnekleri görmek açısından mutlaka okunması gereken yazılar arasında.
***
Bu sayımızda; üye belediyelerimizden Ceylanpınar ve Derik Belediyesi’nin yürüttüğü çalışmalara ve
yeşil Kağızman’a sayfalarımızda yer açtık. Kağızman gerçekten de türküdeki gibi narların, çeşit çeşit
meyvelerin yetiştiği, çeşit çeşit cezeryelerin yapıldığı, bol miktarda çiçek balının üretildiği bereketli
topraklar üzerine kurulu bir ilçe... Ama biliyorsunuz kimi zaman avantaj sağlayan bu durum kentlerin, kasabaların gelişmesine yetmiyor, iyi bir idareci, bilinçli bir toplum da gelişmenin motor güçlerinden. Kağızman’da üç yıldır BDP’li belediyenin yürüttüğü çalışmalar da bunu doğrular nitelikte. Bu
bakımdan Şehir ve Başkan köşesinde Belediye Başkanı Mehmet Alkan’la yaptığımız röportajı kaçırmamanızı öneririz.
Ve son olarak, Kültür köşesinde, ölümünün 20. Yılında; Türkiye’nin 55 yıllık girdisinin, çıktısının yeminli, canlı bir şahidi, tanığı ve davacısı olan gazeteci –yazar Musa Anter’in hayat hikayesine dilimiz
döndüğünce ve kısaca yer vermeye çalıştık. Çünkü tamamını yazmaya kalkışsak, emin olun sayfalar
yetmezdi.
Kısacası; elbirliğiyle; büyük bir emek, özveri, özen ve titizlikle hazırlanan Birlik dergimizin 11. sayısını beğeneceğinizi umuyoruz.
***
Bir sonraki sayıda yeniden buluşmak dileğiyle...
Sevgiyle, dostça kalın.
Birlik
Ekim - Kasım - Aralık
2012
Birliğimiz ve Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin ortaklaşa düzenlediği “Temel İtfaiyecilik Eğitim Semineri” 14 belediyeden 15 itfaiyecinin katılımıyla gerçekleştirildi. 19 Haziran’da başlayan ve 5
gün süren eğitim kursiyerlerin sertifikalarını almalarıyla sona erdi.
Temel İtfaiyecilik
Eğitimleri başladı
Birliğimizin 2012 Yılı Çalışma Programı
kapsamında düzenleyeceği 10 eğitim seminerinden biri olan “Temel İtfaiyecilik Eğitim
Semineri”, 19-23 Haziran tarihleri arasında
Sümerpark GABB Eğitim Salonu’nda yapıldı.
14 üye belediyenin itfaiye teşkilatlarının yöneticilerinin katıldığı eğitimlerin iki günü teorik, üç günü pratik
şeklinde gerçekleştirildi. Eğitimde, “Yanma ve yangın bilgisi, yangına müdahale teknikleri, kişisel koruyucu ekipmanlar, olay yeri organizasyonu, duman simülatörü
ortamı, doğalgaz ve LPG yangınlarına müdahale teknikleri, flash over simülator ortamında kurtarma teknikleri,
kapalı ve dumanlı ortamlarda ilerleme teknikleri, trafik
kazaları ve kurtarma ve ilkyardım, eğitimin değerlendirilmesi, tatbikat” konuları işlendi.
Eğitim programının ardından GABB ve Büyükşehir
Belediyesi’nin ortaklaşa yaptırdığı İtfaiye Eğitim Merkezi’nde sertifika töreni yapıldı. Birlik Genel Sekreterimiz
İsmail Doğan ve uzmanların katılımıyla yapılan sertifika
töreninde, kursiyerler aldıkları eğitim konusunda düşüncelerini belirterek, teşekkür etti. Genel Sekreterimiz
Doğan ise itfaiyecilik konusunda en profesyonel ülkenin
Hollanda olduğunu, bu nedenle Hollanda belediyeleriyle
projeler geliştirdiklerini ve eğitimleri ortaklaşa hayata geçirdiklerini anlattı.
Sertifikalar verildi
İtfaiyecilik eğitimine en fazla önem veren birliğin
GABB olduğunu vurgulayan Doğan, Birliğin sadece itfaiyecilik konusunda eğitim vermediğini, Yerel Yönetimler
Akademisi aracılığıyla imar, yapı, denetim ve proje alanında da eğitim programları yürüttüğüne işaret etti.
Doğan, üye belediyelerden eğitimlere katılım konusunda daha fazla duyarlılık istedi. Konuşmaların ardından sertifikalar Doğan ve uzmanlar
tarafından katılımcılara takdim edildi.
Birlik
2012
Birliğimizin belediyeler arası işbirliğini geliştirmek amacıyla
yürüttüğü çalışmalar, Türkiye’ye ve bölgesel birliklere örnek
olacak neticeye ulaştı: BAYİ Girişimi imzalanan protokolle
Muş’ta uygulanmaya başlandı. Bölgesel birliklerde ve bölge
belediyelerinde heyecan yaratan bu gelişme üzerine çok sayıda belediyeden BAYİ uygulaması için talep gelmeye başladı.
BAYİ uygulaması
heyecan yarattı
Birliğimizin, belediyelerin ortak sorunlarını işbirliği yaparak çözmesi için Muş,
Mardin ve Şanlıurfa Belediyesi nezdinde,
BAYİ girişimi oluşturma çabaları, Muş’ta
meyvesini verdi. Farklı siyasi partilere mensup 11 belediye, imzaladıkları işbirliği protokolüyle Muş belediyelerinde BAYİ uygulamasını başlattı. Mardin ve Urfa’da
ise yeterli irade beyanı ortaya çıkmadığından çalışmalara ara verildi.
Birliğimizin koordinasyonunda, 24-25 Mart’ta
Muş’un Malazgirt ilçesinde, on bir belediyenin başkanının katılımıyla yapılan toplantının ardından Muş belediyeleri, belediye meclis kararlarını alarak, irade
beyanlarını (meclis kararları) ve BAYİ meclisi delege
listesini Birliğimize iletti. Bunun üzerine Birliğimiz, bir
anket hazırlayarak girişimci belediyeler nezdinde “mevcut yapıyı” ortaya çıkardı ve bunu “Muş Belediyeleri
BAYİ Girişimi Konsept Raporuna” dönüştürdü. Rapor,
katılımcı bir yaklaşımla girişimci belediyelerle ve Türkiye Belediyeler Birliği’yle (TBB) paylaşıldı.
TBB de Türkiye’de BAYİ girişim çalışmalarını değerlendirmek üzere 18 Haziran’da Ankara’da bir toplantı
düzenledi. Toplantıya, Birliğimiz, Çukurova Belediyeler
Birliği ve BAYİ Girişimcisi belediyelerin başkanları katıldı. Toplantıda, BAYİ girişimlerinin resmi yönden işbirliğine dönüştürülmesi, ulusal ve bölgesel birliklerin
bu işbirliklerindeki rolleri tartışıldı ve taslak protokollerinin TBB
tarafından hazırlanması kararlaştırıldı.
TBB tarafından ortaya çıkarılan taslak protokolün ardından Birliğimiz, Muş Belediyeleri BAYİ Girişimi üyesi belediyelerin başkanlarıyla bir toplantı yaptı.
Birlik Genel Sekreterimiz İsmail Doğan’ın koordinasyonunda
22 Eylül’de Bitlis’in Güroymak ilçesinde Grand Yüksel Otel’de düzenlenen toplantıda, Birliğimiz ve 11 belediyenin başkanları “protokol detayları”nı tartışarak, tarafların sorumluluklarını belirledi.
Daha sonra protokol nihai taslağa dönüştürülerek, törenle imzalandı ve işbirliği kamuoyuna deklare edildi.
Liderlik Bulanık Belediyesi’nde
Protokol ile BAYİ liderliği Bulanık Belediyesi’ne verildi. Lider
belediye bünyesinde BAYİ Fonu oluşturma kararı alındı. BAYİ Fonu’na, girişimci her belediyenin 2011 yılı kesinleşmiş gelir bütçesinin yüzde 10’unu sabit yatırıma, yüzde 2’sini işletme
giderlerine ayırması ilkesel olarak kabul edildi. Mevzuat gereği
uygulama süreci başlatıldı.
BAYİ uygulaması ne demektir?
BAYİ (Belediyeler arası İşbirlikleri) uygulaması, Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, Türkiye Belediyeler
Birliği ve İçişleri Bakanlığı’nın ortak programlarındandır. “Türkiye’de Yerel Yönetim Reformu Uygulamasının Devamına Destek
Projesi” (LAR II. Aşama) kapsamında yürütülmektedir.
Çalışmalara ara verildi
BAYİ uygulaması hakkında ön istişarede bulunmak amacıyla 4 Temmuz 2012 tarihinde Kızıltepe’de Kızıltepe, Derik ve Mazıdağı
Belediyesi ile Şanlıurfa belediyelerinden Viranşehir Belediyesi’nin katılımıyla ön istişarede
bulunuldu. Toplantıda, “belediyeler arası ortak
sorun” ve “sorunun ortaklaştırılması ve ortak
çözümü” yönünde ön mutabakat sağlandı.
Ancak belediyelerin yürüttüğü kamuoyu çalışmalarında ve belediye meclisi görüşmelerinde
yeterli irade beyanı ortaya çıkmadığından çalışmalara ara verildi.
Birlik Ekim - Kasım - Aralık 2012
5
Birlik
2012
Güroymak Belediyesi, Birliğimizin teknik desteğiyle yapılan
“Norşin Kent Meydanı”, “Barış Parkı” ile “Evin Parkı”nın
yapımını tamamlayarak, halkın hizmetine sundu.
Teknik desteğimizle yapılan
parklar hizmete açıldı
Güroymak Belediyesi’nin
23 Eylül’de gerçekleştirdiği açılış törenine, BDP
Eş Başkanı ve Hakkari Milletvekili Selahattin Demirtaş, Birlik
Genel Sekreterimiz İsmail Doğan, Güroymak Belediye Başkanı M. Emin
Özkan ve yüzlerce kişi katıldı.
Açılış konuşmasını yapan Güroymak Belediye Başkanı M. Emin Özkan,
üç projeye teknik destek sunan Birliğimize ve açılışa katılan halka teşekkür
etti. Yürüttükleri çalışmalara dikkat
çeken Özkan, halkçı belediyecilik anlayışının her geçen gün geliştiğini ve
sosyal projeleri gerçekleştirme çabasında olduklarını anlattı.
BDP Eş Başkanı
Selahattin
Demirtaş, üç önemli
projeye destek
veren Birliğimize
teşekkür etti.
Ardından konuşan BDP Eş Başkanı
ve Hakkari Milletvekili Selahattin Demirtaş ise amaçlarının halkla birlikte
hizmet üretmek olduğunu belirterek,
“Genel Başkanlar dahil herkes bu halka
hizmet etmek zorundadır.” dedi. Belediyelerinin yaptığı projelerden memnun
olduklarını vurgulayan Demirtaş, sadece Güroymak’ta değil her yerde hizmetlerin süreceğini kaydetti. Demirtaş,
üç önemli projeye destek veren Birliğimize de teşekkür etti.
Konuşmaların ardından bin 500
m2’lik Evin Parkı, 5 bin m2’lik Barış Parkı
ile 2 bin 32 m2’lik alan üzerine yapılan
Kent Meydanı halkın hizmetine sunuldu.
Birliğimizi temsilen beş kişilik bir delegasyon, Hollanda Belediyeler Birliği ve Deventer Belediyesi’ni ziyaret ederek, olası
işbirliklerinin geliştirilmesine yönelik görüşmelerde bulundu.
Birliğimizden Deventer
Belediyesi’ne ziyaret
Birlik Genel Sekreteri İsmail Doğan, Yazıişleri Müdürü Metin Akdeniz, Etüt Proje Müdürü Nurhak Sinan
Akıncı, Etüt Proje çalışanı Evin Akboğa ve Dış İlişkiler çalışanı Zerin Türk’ten oluşan 5 kişilik delegasyon, 11-15 Haziran tarihleri arasında gerçekleştirilen program
çerçevesinde, ilk olarak Deventer Belediyesi’ni ziyaret etti.
Deventer Belediye Başkanı Andries Heidema’yla bir araya
gelen heyet, itfaiye, imar, yapı denetimi, çevre ve kentleşme konularında olası işbirlikleri konusunda görüşmeler yaptı. İkinci gün;
Deventer Belediyesi’nin kentsel planlama ve sosyal konut politiDeventer Belediye Baş- kaları hakkında bilgi edinildi.
kanı Andries Heidema’yla bir araya gelen
heyet, itfaiye, imar, yapı
denetimi, çevre ve kentleşme konularında olası
işbirlikleri konusunda
görüşmeler yaptı.
Belediye tarafından yapılan sunumda, planlamaların nasıl ve
hangi metotlarla yapıldığı anlatıldı. Daha sonra kentsel dönüşüm
projelerinin nasıl uygulandığı konusunda mahallelere bir gezi düzenlendi. Gezide Rob van Beek (proje uzmanı) ve Jolanda Hoeflek (Konut Birliği’nden) heyete eşlik ederek, sosyal konutlar ve
kentsel dönüşüm projelerini anlattı.
7
Birlik
2012
Birliğimizi temsilen Hollanda’nın Deventer Belediyesi’ni ziyaret eden delegasyonda yer alan Etüt Proje Müdürümüz Nurhak Sinan Akıncı, Hollanda’da
imar planları yapılırken izlenen yolları, konut üretimindeki kriterleri, yeşil
alanların kullanımı ve kentsel dönüşüm uygulamaları konusunda beş günde
edindiği izlenimi dergimizle paylaştı. Akıncı’nın Hollanda izlenimleri şöyle:
Hollanda’da İmar Planları ve
Deventer, Hollanda’nın küçük bir şehri olmasına rağmen, oldukça yeşil ve tarihi özelliklerini koruyan, kentleşme açısından çok
planlı ve düzenli bir şehir.
İki aşamalı plan çalışmalarının ilki; eyalet düzeyinde
makro planlama olarak yapılan ve devletin ilgili birimlerinin yaptığı planlamalar. Bu planlarda ana ulaşım yolları,
sanayi alanları, tarımsal alanlar gibi daha üst ölçekli bir
plan çıkarılıyor. Daha sonra ise il düzeyinde belediyelerin
yaptığı plan çalışmaları geliyor. Deventer’de kentin düzenli ve planlı bir şekilde gelişmesinde, özellikle plan kararları alınırken, dezavantajlı grupların dikkate alınması
etkili oluyor. Yüksek katlı yapılar çok az ve olanlarda daha
Deventer da, insanların ihtiyacı olan konut üretiminde,
bileşenleri belediye-halkkooperatif olan bu çarkın
dönmesine yönelik bir çaba
söz konusudur. Devletin
direk kendi eliyle sosyal konutlara kaynak ayırması ve
en ucuz maliyetle ihtiyacı
olanlara konut verilmesi sosyal devlet olmanın beraberinde getirdiği bir avantaj.
çok kent merkezinde ve iş merkezi olarak kullanılıyor. Konutlar ise iki ya da en fazla üç katlı, bahçeli ve konutun
kendine özel garajı bulunan yapılardan oluşuyor. Çok
planlı ve düzenli bir kentsel yapıya sahip Deventer, Ortadoğu’nun karmaşık, düzensiz, hareketli kentlerine göre tam
tersi olarak hareketsiz, planlı, sessiz bir kent.
Deventer’de planlama sürecinin en önemli parçasını
sosyal konutlar oluşturuyor. Planlama yapılırken, alanın
1/3’ü sosyal konut olarak ayrılmak zorunda, bu alan bir
nevi rezerv alanı olarak değerlendiriliyor, 2/3’ü ise özel
girişimcilere açılıyor. Daha önceden sosyal konutlar yönetim tarafından belirlenirken, şu an gelen talebe göre
sosyal konut yapılıyor.
Avrupa’da kentsel dönüşüm dediğimiz projeleri, genellikle eskiyen
sanayi alanlarının konut alanlarına dönüşümü olarak görmekteyiz.
Bizim ülkemizdeki gibi yapıların tümden yıkılarak yerine yüksek
katlı blokların yapılması söz konusu değildir. Yüksek katlı blokların
insanları birbirine yabancılaştırmasından dolayı Avrupa’da benimsenmediği ve dönüşümünün yapılmaya çalışıldığı belirtilebilir.
Devlet direk olarak sosyal konut üretimine kaynak
ayırıyor. Ancak son yıllarda Avrupa’daki ekonomik kriz
ile birlikte devletin küçülmesi, harcamaların kısıtlanması sosyal konutlara ayrılan payın da düşmesine
neden oluyor.
Sosyal konutlar kooperatifler tarafından yapılıyor.
Konutlar yapılırken konut ihtiyacı olanların kayıt yaptırmaları gerekiyor. Yüzde 80’i bu şekilde, yüzde 10’luk
bir konut ise acil durumlar için yapılıyor. Konutlar üretildikten sonra kiraya veriliyor, ayrıca kira yardımı da
veriliyor.
Türkiye’de en önemli konut üretim kurumu olan TOKİ’den çok farklı bir sisteme sahipler. TOKİ kendisinin
de açıkladığı gibi kar elde edemeyeceği bir yapı üretim
sürecine girmezken, Deventer de tam tersi olarak, insanların ihtiyacı olan konut üretiminde, bileşenleri belediye-halk-kooperatif olan bu çarkın dönmesine
yönelik bir çaba söz konusudur. Devletin direk kendi
eliyle sosyal konutlara kaynak ayırması ve en ucuz maliyetle ihtiyacı olanlara konut verilmesi sosyal devlet
olmanın beraberinde getirdiği bir avantaj.
Konut üretiminde sosyal çalışmalar ön planda
Türkiye’den çok farklı olan bu sistemde kooperatifler, mahallelerde halkın arasında çalışarak öncelikli olarak fiziksel bir müdahaleden çok, sosyal toplumsal
çalışmalarla halka yönelik sosyal projeler üretiyor. Bunu
da belediyeyle koordineli bir şekilde yapıyorlar. Özellikle
konut ihtiyacı olan engelliler, otistikler, şiddete maruz
kalanlar vb. kesimler özel konutlara yerleştiriliyor.
Deventer’de yapılan diğer bir kentsel planlama ise
mahallelerde yapılan kamusal alanlar ile dezavantajlı
konumdaki insanların yararlanabileceği alanların-yapıların üretilmesidir.
Örneğin; yaşlılar için her şeyin düşünüldüğü huzurevleri tarzında yapılar var. Ancak bunun olumsuz tarafı
da yaşlıların adeta kent hayatından kopuk olması ve tecrit edilmesidir. Fakat bu yapılarda spor sahalarından eğlenceye kadar her şeyin düşünülmüş olması, bu
insanların kente gitmeme durumunu kendiliğinden
oluşturuyor. Belediyeyle koordineli çalışan sosyal tesisler önemli bir kentsel öğeyi oluşturuyor.
9
Birlik
2012
Türkiye’deki yeşil alanlar, kafeler için bir peyzaj manzara özelliği
gösterirken, Deventer’de uçsuz bucaksız yeşil alanlar tamamen kamuya bırakılıyor. Özel işletmeye kesinlikle açılmayan bu alanlar kamusal ve halkın rahat bir şekilde kullanımına yönelik tasarlanıyor.
‘
Yeşil alanlar kamunun elinde
Deventer’da, kooperatifler,
mahallelerde halkın arasında
çalışarak halka yönelik sosyal
projeler üretiyor. Bunu da belediyeyle koordineli bir şekilde yapıyorlar. Özellikle
konut ihtiyacı olan engelliler,
otistikler, şiddete maruz kalanlar vb. kesimler özel konutlara yerleştiriliyor.
Bu yıl Avrupa’nın en yeşil kenti seçilen Deventer, ormanları ve yeşil
alanlarıyla kentin ihtiyacı olan alanı fazlasıyla karşılıyor. Parkların en
önemli özelliği ve Türkiye’den farkı; örneğin büyük bir alanda bulunan
yeşil alanda ilköğretim çağındaki öğrencilere tarım ve hayvancılıkla ilgili uygulamalı eğitimler veriliyor. Türkiye’deki yeşil alanlar, kafeler için
bir peyzaj manzara özelliği gösterirken, yani yarı kamusalken, Deventer’de uçsuz bucaksız yeşil alanlar tamamen kamuya bırakılıyor. Özel işletmeye kesinlikle açılmayan bu alanlar kamusal ve halkın rahat bir
şekilde kullanımına yönelik tasarlanıyor. Deventer’de sosyal konut projeleri genel olarak başka ülkelerden göçle gelenler, ekonomik yönden
zayıf olanlara dönük yapılıyor. Ancak esas politika bu insanların barınma sorunuyla birlikte sosyal ihtiyaçlarının da karşılanmaya çalışılmasıdır. Kente entegre olmalarının sağlıklı bir şekilde yapılabilmesidir.
Kentsel dönüşüm algısı farklı
İngilizce’den Türkçe’ye kentsel dönüşüm adıyla çevrilerek kullanılan kelimesinin aslında bizim şu an Türkiye’de gördüğümüz ve kentsel
dönüşüm projeleri olarak adlandırdığımız projelerden çok farklı bir karşılığı var. Avrupa’da daha çok kentsel yenileme rehabilitasyon olarak
algılanıyor. Kentsel dönüşüm dediğimiz projeleri, genellikle eskiyen
sanayi alanlarının konut alanlarına dönüşümü vb. çalışmalar olarak görmekteyiz. Bizim ülkemizdeki gibi yapıların tümden yıkılarak, yerine yüksek katlı blokların yapılması söz konusu değil. Şu an Türkiye’nin
yaşadığı sürecin benzerini Avrupa’nın 1980 – ‘90’lar da yaşadığı söylenebilir. Yüksek katlı blokların insan hayatını sosyal-toplumsal açıdan
olumsuz etkilemesi ve insanların birbirine yabancılaşmasından dolayı
Avrupa’da yüksek katlı blokların benimsenmediği ve bunların dönüşümünün yapılmaya çalışıldığı söylenebilir.
Sonuç olarak; Deventer de sosyal konutlar ve planlama kendi içinde
bir sistemi olan, düzenli bir yapılaşmaya sahip. Bununla birlikte yaşanan ekonomik kriz ile konut üretiminin eskiye nazaran daha az devlet
teşviki bulduğu, bunun da konut piyasasında bir dengesizlik yarattığını
söylemek mümkün. Şu an için kooperatiflerden çok fazla konut talebi
olmasına rağmen üretilen konut sayısı az ve talebi karşılayamamaktadır. Sosyal açıdan ise Türkiye’den çok ilerde bir çalışma düzeyi var.
Türkiye’de daha çok fiziksel düzenlemeye önem verildiği, sosyal, ekonomik, toplumsal etkilerin fazla dikkate alınmadığı düşünüldüğünde,
Deventer Belediyesi’nin sosyal konutlarda yaptığı çalışmalar önemli ve
incelenmesi gereken bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır.
Birliğimiz, 2012 Yılı 2. Olağan Genel Kurulu’nu
gerçekleştirerek, 2013 yılına ilişkin rotasını belirledi.
ROTAMIZI çizdik
Birlik Genel Kurulu, 29 Eylül’de Bağlar Belediyesi Konferans Salonu’nda gerçekleştirildi.
2013 Yılı Mali Bütçesi, Performans Programı
ile 2013 yılında çalıştırılacak sözleşmeli personelin ücretleri, 657 sayılı Kanun çerçevesinde istihdam
edilen personele ödenecek Sosyal Denge Tazminatı oranının görüşüldüğü toplantı, demokrasi mücadelesinde yaşamını yitirenler için saygı duruşuyla başladı.
Ceylanpınar Belediye Başkanı ve Divan Başkanı İsmail Aslan’ın meclisi gündemle ilgili bilgilendirmesiyle
devam eden Genel Kurul’un açılış konuşmasını Birlik
Genel Sekreterimiz İsmail Doğan yaptı. Birliğin yıl içinde
yürüttüğü çalışmalar hakkında detaylıca bilgi veren Genel
Sekreter Doğan, 2012 yılının Birlik açısından başarılı bir
yıl olduğunu kaydetti. Bütçeyi verimli kullandıklarına dikkat çeken Doğan, bu sayede birçok belediyenin küçük ölçekli projesine mali destek sunduklarını söyledi.
Meclis’e sunulan
Birlik 2013 yılı Mali
Bütçesi, 2013 yılı
Performans Programı kabul edildi.
şarılara imza atılacağını belirten Doğan, sözlerini şöyle
sürdürdü: “Dayanışmanın en üst noktaya çıktığı BAYİ uygulamasını Muş’ta hayata geçireceğiz. Bu konuda Türkiye Belediyeler Birliği (TBB) ile işbirliği sürecini
başlattık. Birliğimizin çabasıyla öyle bir noktaya gelindi
ki; TBB’nin eğitim politikası ve bölge belediyeleriyle olan
ilişkileri yeni bir şekil almış durumdadır.”
Oy birliğiyle kabul edildi
Konuşmanın ardından Meclis’e sunulan Birlik 2013
yılı Mali Bütçesi, 2013 yılı Performans Programı kabul
edildi. 2013 Yılı içerisinde çalıştırılacak sözleşmeli personele ödenecek ücretler ile 657 sayılı Kanun çerçevesinde istihdam edilen personele ödenecek Sosyal Denge
Tazminatı oranları görüşülerek, kesin karara bağlandı. Toplantı dilek ve temennilerle sona erdi.
Yıl içinde proje çizimleri ve teknik eleman sağlama
konusunda; birçok belediyeye teknik danışmanlık hizmeti sunduklarını anlatan Doğan, verilen desteğin azımsanmayacak boyutta olduğunu vurguladı. Belediye
çalışanlarının ufkunu açmaya yönelik gerçekleştirilen
eğitimlere işaret eden Doğan, sınırlı bütçeye rağmen çok
sayıda eğitim programının hayata geçirildiğini ifade etti.
Birliğin, Stratejik Plan doğrultusunda rotasını belirlediğini, üye belediyelerin desteği ve katılımıyla büyük ba-
11
Birlik
2012
Sosyal Denge Tazminatı nedir
?
hangi koşullarda ödenir
İsmail DOĞAN
Birlik Genel Sekreteri
K
6289 sayılı Kanun ile 4688 sayılı Kanun ve
375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin
ilgili maddelerinde değişiklik yapılarak
soruna çözüm getirilmiştir. Başka ifadeyle,
belediye çalışanlarına yasal dayanağı olmadan çeşitli adlar altında yapılan ödemeler
bu düzenlemeyle “Sosyal Denge Tazminatı”
adı ile yasal dayanağa kavuşturulmuştur.
amu çalışanları sendikalaşmak ve kamuda tek taraflı
olarak belirlenen ücretlerini toplu sözleşme ile belirlemek için uzun yıllar verdikleri mücadele neticesinde,
2001 yılında parlamento tarafından kabul edilen 4688
sayılı “Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu”yla sendikalaşma hakkını elde etmişlerdir. Bu kanunla memurların sendikalaşmasının önü açılmış, ancak kanunun
29’uncu maddesinde toplu sözleşme yerine toplu görüşme hükmü getirilerek, kamu görevlilerinin ücretlerinin toplu sözleşme ile belirlenmesi hakları yine
kısıtlanmıştır. Kamu çalışanları sendikaları bu haklarını
almak için mücadeleyi bırakmamışlardır. 11 Nisan
2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 6289 sayılı
Kanunun 1’inci maddesi ile 4688 sayılı Kanunun adı
“Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu” şeklinde değiştirilmiş ve bu kanunla kamu çalışanlarına toplu sözleşme yapma hakkının yanında bazı
diğer haklarda getirmiştir. Her ne kadar bu kanun toplu
sözleşme hakkının yanında bazı haklar getirmiş ise de
bu kamu çalışanları sendikalarını memnun etmemiştir.
4688 sayılı Kanun kamu çalışanlarına toplu sözleşme hakkını getirmemiş olmasına rağmen sendikalar
ILO sözleşmelerini gerekçe göstererek, yerel yönetimler işkolunda başta metropol kentler olmak üzere belediyeler ile toplu sözleşme imzalamışlardır. Bu toplu
sözleşmelere dayanılarak yerel yönetimlerde çalışan
memurlara “iyileştirme, ek ödeme” adı altında toplu
sözleşmede belirtilen ve hiçbir yasal kesinti (Gelir Vergisi, Damga Vergisi, Emekli Keseneği gibi) yapılmadan
maktu bir tutar ödemekteydiler. Yapılan bu ödemelerin
yasal hiçbir dayanağı yoktu. Olmadığı içinde Sayıştay
denetçileri tarafından sorguya alınıyordu. Mevcut mevzuat açısından her iki taraf haklı olmasına rağmen ortada çözümlenmeyen bir sorun olarak durmaktaydı.
Yasal dayanağa kavuşturuldu
6289 sayılı Kanun ile 4688 sayılı Kanun ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ilgili maddelerinde
değişiklik yapılarak soruna çözüm getirilmiştir. Başka
ifadeyle, belediye çalışanlarına yasal dayanağı olmadan çeşitli (iyileştirme ve ek ödeme) adlar altında yapılan ödemeler bu düzenlemeyle “Sosyal Denge
Tazminatı” adı ile yasal dayanağa kavuşturulmuştur.
Ancak daha önce ön koşulsuz yapılan bu ödemeler bu
kanun ile bazı koşullara bağlanmıştır.
375 sayılı KHK’ye eklenen 15’inci maddede yapılan düzenleme;
“Belediyeler ve bağlı kuruluşları ile il özel idarele-
Tüm-Bel Sen ile
Kayapınar Belediyesi
arasında yapılan toplu
sözleşme töreni.
Vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına
olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde
10’unu aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret
borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu
aşan belediyeler sosyal denge tazminatı sözleşmesi yapamazlar.
rinin kadro ve pozisyonlarında istihdam edilen kamu
görevlilerine sosyal denge tazminatı ödenebilir. Sosyal
denge tazminatının ödenebilecek aylık tutarı, 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu’na göre yapılan toplu sözleşmede belirlenen tavan
tutarı geçmemek üzere ilgili belediye ve il özel idaresi
ile ilgili belediye ve il özel idaresinde en çok üyeye
sahip kamu görevlileri sendikası arasında anılan Kanunda öngörülen hükümler çerçevesinde yapılabilecek
sözleşmeyle belirlenir.”
6289 sayılı Kanunun 22’inci maddesinde
yapılan düzenleme;
“Mahalli idarelerde sözleşme imzalanması
MADDE 32- 27/6/1989 tarihli ve 375 sayılı Kanun
Hükmünde Kararnamenin ek 15’inci maddesi hükümleri
çerçevesinde sosyal denge tazminatının ödenmesine belediyelerde belediye başkanının teklifi üzerine belediye
meclisince, il özel idaresinde valinin teklifi üzerine il genel
meclisince karar verilmesi halinde, sözleşme döneminde
verilecek sosyal denge tazminatı tutarını belirlemek üzere
ilgili mahalli idarede en çok üyeye sahip sendikanın genel
başkanı veya sendika yönetim kurulu tarafından yetkilendirilecek bir temsilcisi ile belediyelerde belediye başkanı,
il özel idaresinde vali arasında toplu sözleşme sürecinin
tamamlanmasını izleyen üç ay içerisinde sözleşme yapılabilir. Bu sözleşme bu Kanunun uygulanması bakımından toplu sözleşme sayılmaz ve bu kapsamda Kamu
Görevlileri Hakem Kuruluna başvurulamaz.
Yapılacak sözleşme, toplu sözleşme dönemi ile sınırlı
olarak uygulanır ve sözleşme süresi hiçbir şekilde izleyen
mahalli idareler genel seçimi tarihini geçemez. Mahalli
idareler genel seçim tarihini izleyen üç ay içerisinde de
toplu sözleşme dönemiyle sınırlı olmak üzere sözleşme
yapılabilir. Bu sözleşmeye dayanılarak yapılan ödemeler
kazanılmış hak sayılmaz.
İlgili mahalli idarenin; vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde onunu
aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık ve
ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl
bütçe gelirlerinin belediyelerde yüzde otuzunu, il özel idaresinde yüzde yirmi beşini aşması hallerinde bu madde
kapsamında sözleşme yapılamaz. Sözleşmenin yapılmasından sonra bu koşulların oluşması durumunda mevcut
sözleşme kendiliğinden hükümsüz kalır.”
Bu düzenlemelere göre belediyeler ve özel idareler 657 sayılı Kanuna göre çalışanlara (sözleşmeliler
13
Birlik
2012
Sosyal Denge Tazminatı sözleşmesi yapamayacak olan belediyelerin
bu kanuna aykırı sözleşme yapmaları veya sosyal denge sözleşmesi
çeşitli nedenlerle hükümsüz kalanların bunu devam ettirmeleri halinde sorgu konusu olacağının bilinmesi gerekir. Başkanlarımızın ve
harcama yetkililerinin bu hususa dikkat etmeleri yararlı olacaktır.
dahil) “Sosyal Denge Tazminatı” ödeyebilecekler.
Meclis kararı alınmalıdır
Öderken yapacakları ilk işlem belediyelerde belediye
başkanının, özel idarelerde valinin teklifi ile meclislerinde
bir karar almalarıdır. Sosyal denge tazminatının ödenmesi
yönünde karar alınması halinde aynı kararda belediye başkanına veya valiye sendika ile sözleşme yapma yetkisinin
de belirtilmesi gerekir. Bu yetki çerçevesinde belediye
başkanı veya vali işyerinde en fazla üyeye sahip sendika ile
görüşmeler yaparak, Yerel Yönetim Hizmet Koluna İlişkin
Mali ve Sosyal Haklara Dair Toplu Sözleşmenin 5’inci
maddesinde belirtilen tavan tutarı aşmamak üzere sözleşme yapabilir. Sözleşmede iş hacmi, görevin önem ve
güçlüğü, çalışma süreleri gibi kriterler göz önünde bulundurularak farklı şekilde belirlenebilir.
Belediye başkanları ve yetkili sendikanın temsilcisi
yapacaklarda görüşmeler sonucu düzenleyecekleri sosyal denge sözleşmelerinde, kanun kapsamında toplu
sözleşme sayılmayacağı için Kamu Görevlileri Hakem
Kuruluna başvurulamayacağı, sözleşmeye dayanılarak
yapılan ödemeler kazanılmış hak sayılmayacağı, toplu
sözleşme dönemi ile sınırlı olarak uygulanacağı, sözleşmenin süresi mahalli idareler genel seçimi tarihini
geçemeyeceği şekilde yapmaları gerekir.
Mahalli idareler seçimleri toplu sözleşme döneminden önce yapılmış ise Belediyeler, mahalli idareler genel
seçim tarihini izleyen üç ay içerisinde de toplu sözleşme
dönemiyle sınırlı olmak üzere sözleşme yapılabilirler.
Kamu personeline her
ne ad altında olursa
olsun ek ödemede bulunmaları nedeniyle
kamu görevlileri hakkında idari veya mali
takibat ve yargılama
yapılamaz, başlatılanlar işlemden kaldırılır.
375 sayılı KHK’ye eklenen 14 üncü maddesinde
yapılan düzenleme;
“15/3/2012 tarihinden önce 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 15’inci maddesi kapsamındaki
idareler ile ilgili sendikalar arasında toplu iş sözleşmesi,
toplu sözleşme, sosyal denge sözleşmesi ve benzeri adlar
altında imzalanan sözleşmelerin uygulanmasına, söz konusu sözleşmelerde öngörülen sürelerin sonuna kadar
devam edilebilir. Anılan sözleşmelerin uygulanmasına
devam edildiği dönem için 32’nci madde hükümleri çerçevesinde ayrıca sözleşme yapılamaz. Söz konusu sözleşmeleri 31/12/2015 tarihinden önce sona eren veya
mevcut sözleşmeleri bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihten sonra karşılıklı olarak feshedilen kapsama dahil idareler, sözleşmelerinin sona eriş veya fesih tarihini izleyen
bir ay içinde sözleşmelerin sona erdiği veya feshedildiği
tarih ile bu Kanunda öngörülen toplu sözleşme dönemi
sonuna kadarki dönemle sınırlı olmak üzere üçüncü fıkra
hükümleri dikkate alınmaksızın 32’nci madde hükümleri
çerçevesinde sözleşme yapabilir. Ancak 32’nci madde
uyarınca toplu sözleşmede belirlenen tavan tutarın, unvanlar itibarıyla ilgili personele söz konusu sözleşmeler
uyarınca yapılmakta olan ortalama aylık ödemenin altında
kalması halinde; üçüncü fıkra hükümleri dikkate alınmaksızın 32’nci madde hükümleri esas alınarak 31/12/2015
tarihine kadar uygulanabilecek sözleşmelerde bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihte uygulanan sözleşme uyarınca
unvanlar itibarıyla ilgili personele ödenen ortalama aylık
tutar tavan olarak esas alınabilir. Bu şekilde yapılacak ödemeler kazanılmış hak sayılmaz.
Konusu suç teşkil etmemek ve kesinleşmiş bir yargı
kararına müstenit olmamak kaydıyla, 15/3/2012 tarihine
kadar, memur temsilcileri ile toplu iş sözleşmesi akdederek veya başka bir tasarrufta bulunarak 375 sayılı Kanun
Hükmünde Kararnamenin ek 15 inci maddesi kapsamındaki idarelerde çalışan kamu personeline her ne ad altında
olursa olsun ek ödemede bulunmaları nedeniyle kamu görevlileri hakkında idari veya mali takibat ve yargılama yapılamaz, başlatılanlar işlemden kaldırılır.”
Sözleşmeyi geçersiz kılan unsurlar
4688 sayılı Kanun ve 375 sayılı KHK da düzenleme
yapılmadan önce sosyal denge sözleşmesi yapan belediyelerimizin olduğu bilinmektedir. 375 sayılı
KHK’nin 14’üncü maddesinde yapılan yukarıdaki düzenleme ile buna çözüm getirmiştir.
Bu düzenlemeye göre belediyelerimiz eski sözleşmelerini dönem sonuna kadar devam ettirebilirler. Bu sözleşmelerini devam ettiren belediyelerimiz dönem sonuna
kadar yeni sözleşme yapamazlar.
Ancak karşılıklı bu sözleşmelerini fesih etmeleri halinde toplu sözleşme dönemi sonuna kadar bu kanunda
yapılan düzenleme çerçevesinde yeni sözleşme yapabilirler. Belediyelerimizin bu kanunda belirtilen düzenlemelerden önce yapılmış olan sözleşmelerin fesih edilmesi
halinde 6289 sayılı Kanunun 22’inci maddesi ile 4688
sayılı Kanunun 32’nci maddesinin 3’üncü fıkrasının
hükmü gereğince hükümsüz kalacağını bilmeleri gerekir.
Başka ifadeyle, vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde
10’unu aşması, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş
aylık ve ücret borcu bulunması veya gerçekleşen en son
yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en
son yıl bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyelerin yapacakları sosyal denge sözleşmeleri hükümsüz
kalır. Şayet eski sözleşmeleri iptal etmezler ise bu
hükme tabi olmadan sözleşme dönemi sonuna kadar
bu sözleşmeleri geçerlidir.
Vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine
Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son
yıl bütçe gelirlerinin yüzde 10’unu aşması, ödeme süresi
Yetkililerin dikkat etmesi
gereken konular
6289 sayılı Kanunla 4688 sayılı Kanuna eklenen 14’üncü maddenin 2’nci fıkrası ile değişik adlar altında (iyileştirme, ek
ödeme vb) yapılan ödemelere af getirilmiştir. Ancak sosyal
denge tazminatı sözleşmesi yapamayacak olan belediyelerin
bu kanuna aykırı sözleşme yapmaları veya yukarda izah ettiğimiz gibi sosyal denge sözleşmesi çeşitli nedenlerle hükümsüz kalanların bunu devam ettirmeleri halinde, ilgili denetim
elemanlarınca tespiti durumunda, sorgu konusu olacağının bilinmesi gerekir. Belediye başkanlarımızın ve ilgili harcama
yetkililerinin bu hususa dikkat etmeleri yararlı olacaktır.
geçtiği halde ödenmemiş aylık ve ücret borcu bulunması
veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde
30’unu aşan belediyeler sosyal denge tazminatı sözleşmesi yapamazlar. Bunları dikkate almadan yapan belediyelerin bu sözleşmeleri hükümsüz olur. Belediyelerimizin
sosyal denge sözleşmelerini yaptığı tarihten sonra bu durumun ortaya çıkması halinde, durumun ortaya çıktığı tarihten itibaren sözleşmeleri yine hükümsüzdür.
İstisnalar
Bu durumun istisnası olarak vadesi geçmiş vergi, sosyal güvenlik primi ile Hazine Müsteşarlığına olan borç toplamının gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yüzde
10’unu aşan, ödeme süresi geçtiği halde ödenmemiş aylık
ve ücret borcu bulunan veya gerçekleşen en son yıla ilişkin toplam personel giderinin, gerçekleşen en son yıl
bütçe gelirlerinin yüzde 30’unu aşan belediyeler,
15.03.2012 tarihinden önce yapılmış olan sözleşmelerden 31.12.2015 tarihinden önce sona eren veya mevcut
sözleşmeleri bu maddenin yürürlüğe girdiği 11 Nisan
2012 tarihten sonra karşılıklı olarak feshedenler sözleşmelerinin sona eriş veya fesih tarihini izleyen bir ay içinde;
sözleşmelerin sona erdiği veya feshedildiği tarih ile bu
Kanunda öngörülen toplu sözleşme dönemi sonuna kadarki dönemle sınırlı olmak üzere 32’nci madde hükümleri çerçevesinde sözleşme yapabilir. Bu durumda toplu
sözleşmede unvanlar itibariyle belirlenen tutar, sosyal
denge sözleşmesi ile belirlenen ortalama aylık ödemenin
altında kalırsa, belediyenin mali durumuna ilişkin kısıtlamalar dikkate alınmaksızın sosyal denge sözleşmesi ile
belirlenen tutar, kazanılmış hak teşkil etmemek ve
31.12.2015’e kadar uygulanmak üzere tavan olarak esas
alınabilir. Bu borçlu olan belediyelerimize tanınmış bir istisna olup burada belirtilen süreler ile sınırlıdır.
Sonuç olarak belediyelerimizin sendikalar ile yapacakları
Sosyal Denge Tazminatı ile ilgili sözleşmelerde, kanunda
belirtilen süreleri dikkatli hesaplamaları ve eski sözleşmelerini fesih ederken ne tür sorunlarla karşılaşacaklarını dikkate almaları gerekir.
15
Birlik
2012
Yerel Yönetimler Akademimizin üye belediyelere yönelik düzenlediği eğitici, bilgilendirici ve destekleyici 8 eğitim semineri 19 iş günü sürdü. Eğitimlerden 392 belediye başkanı,
meclis üyesi, belediye yöneticisi ve çalışanı faydalandı.
8 eðitim
semineri düzenlendi
Belediyelerin etkin ve verimli hizmet sunabilmesinin; seçilmişler ve her kademedeki personelin iyi eğitim almasından
geçtiği düşüncesinden hareketle Akademimiz, eğitim programını yaz döneminde de sürdürdü.
Belediyelerin talepleri üzerine, ihtiyaç olan yerde eğitimleri gerçekleştiren Akademimiz, memnuniyet anketleri yapmayı da ihmal etmedi.
Bu kapsamda, Akademimizin Nisan ayındaki ilk eğitimi 17-19 Nisan tarihleri arasında Tunceli’nin Pertek ilçesinde yapıldı. ‘Proje Döngüsü Yönetimi’ başlıklı eğitim
programına üye 14 belediyenin 20 çalışanı katıldı.
Eğitimde, “Proje Döngüsü Yönetimi Giriş, Sorun
Analizi, Paydaş Analizi, Strateji Analizi (Grup Çalışmaları), Katılımcılıların Strateji Analizlerini Oluşturması,
Strateji Analizinden Mantıksal Çerçeveye Geçiş, Faaliyet Planı, Bütçe Oluşturulması, Matrisin Tamamlanması
Örnek Başvuru Rehberi, Başvuru Formları Üzerinden
Analizler Yapılması ve Hazırlanan Örnek Projelerin Değerlendirilmesi” konuları üzerine tartışmalar yürütüldü.
Eğitim, proje uzmanları Mehmet Emre Gür ve Ali Öztüfekçi tarafından verildi.
Kızıltepe Belediyesi’nin talebi üzerine Belediye Salonu’nda yapılan ikinci eğitim seminerinin konusu “İmar
EĞİTİM PROĞRAMINI YAZ DÖNEMİNDE DE
SÜRDÜREN BİRLİĞİMİZ , BELEDİYELERİN
TALEPLERİ ÜZERİNE, EĞİTİMLERİ İHTİYAÇ
OLAN YERDE GERÇEKLEŞTİRDİ.
Mevzuatı”ydı. 19 Nisan’da yapılan ve sadece bir gün süren bilgilendirme toplantısına, imar ve fen işlerinden 25
belediye çalışanı katıldı.
Dicle Üniversitesi öğretim üyesi
Yard. Doç. Dr. Mustafa Oğuz Sinemillioğlu tarafından verilen eğitimde, “İmar
Kanunu ve yönetmelikleri, imar planlamaları, İmar Kanunu’nun 18. madde uygulaması ve yapı denetimi” konuları ele
alındı. Ayrıca şehir planları ve imar değişiklikleri ile ilgili Avrupa deneyimlerinden görsel olarak yararlanıldı.
Mardin’de ve Cizre
Üçüncü eğitim seminerinin konusu
yine “Proje Döngüsü Yönetimi” üzerineydi. 4-6 Haziran tarihleri arasında
Mardin’de yapılan ve üç iş günü süren
eğitim, üye belediyelerin proje birimlerine yönelikti. 11 belediyeden 18 belediye çalışanının katıldığı eğitimde,
Tunceli’deki eğitimde ayrıntılı olarak belirtilen konular ele alındı.
Eğitim programlarının dördüncüsü
ise 7-8 Haziran tarihleri arasında Şırnak’ın Cizre ilçesinde gerçekleştirildi.
Şırnak ve Mardin’e bağlı üye belediyelere yönelik yapılan ‘Mali Hizmetler Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı’na
Cizre’ye yakın il, ilçe ve belde belediyelerinden toplam 21 üye davet edildi.
Ancak sadece 2 belediyenin 8 çalışanı
faydalandı.
Birlik Genel Sekreteri ve Mali Hizmetler Uzmanı İsmail Doğan tarafından
verilen eğitimde, “4734 sayılı Kamu
İhale Kanunu, 5018 sayılı Kamu Maliye
ve Kontrol Kanunu, Mahalli İdareler
Bütçe Muhasebe Yönetmeliği ve Uygulamaları” üzerinde tartışmalar yürütüldü.
17
Birlik
2012
Van’da aynı anda iki ayrı eğitim yapıldı
Üye belediyelerin talebi üzerine, bu sefer farklı bir
ilde, Van’da “Proje Döngüsü Yönetimi” eğitimi verildi.
25-27 Haziran tarihleri arasında düzenlenen ve üç gün
süren beşinci eğitime, 12 belediyeden 15 belediye çalışanı katıldı.
Eğitimlerin altıncı ve yedincisi 28-29 Haziran tarihleri arasında yine Van’da gerçekleştirildi. “Mali Hizmetler” ve “İmar Mevzuatı” üzerine yapılan iki eğitim
EĞİTİMLER, PERTEK,
KIZILTEPE, MARDİN,
CİZRE , VAN VE
ANTALYA’DA YAPILDI.
toplantısının mali hizmetler bölümüne, Van merkeze
yakın 12 il, ilçe ve belde belediyelerinden toplam 17
belediye çalışanı katıldı.
Eğitim, Genel Sekreterimiz İsmail Doğan tarafından
verildi. İmar mevzuatı eğitimine ise 18 belediyeden 33
belediye çalışanı katıldı. Yard. Doç. Dr. Mustafa Oğuz
Sinemillioğlu tarafından verilen eğitimde, “3194 sayılı
İmar Kanunu ve ilgili yönetmelikler”, “Şehir Planlama
süreci ve imar planları”, “18. Madde uygulaması ile
yapı denetimi” irdelendi.
Antalya’daki eğitime
katılım yüksekti
Birliğimiz ve Türkiye Belediyeler Birliği işbirliğinde Antalya’da belediye başkan ve yardımcılarına yönelik Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı
düzenlendi. 23-27 Ağustos tarihleri arasında gerçekleştirilen ve üye olmayan belediyelerin de katıldığı toplantıya, 92 belediyeden 156 kişi katıldı.
Yoğun ilgi altında başlayan Mevzuat Bilgilendirme Toplantısı’nda, Türkiye Belediyeler Birliği
Genel Sekreter Yardımcısı Mehmet Keleş, “Belediyelerin Soysal Hizmet ve Yardım Faaliyetleri”;
Marmara Üniversitesi İİBF Dekanı Prof. Recep
Bozlağan “Yönetimlerde İnsan Kaynakları Yönetimi”; Gazi Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr.
Muharrem Çetin “Yerel Yönetimlerde İletişim ve
Halkla İlişkiler”; Sayıştay Savcısı Doç. Dr. İlhami
Söyler “Vergi Mevzuatı ve Belediyeler”; İçişleri
Bakanlığı İç Denetçisi Tahir Tekin “Belediyelerde
Şirket ve İşletme Kurulması” ve Türkiye Belediyeler Birliği İmar ve Şehircilik Müdürü Ayşe Ünal
ise “6306 Sayılı Afet Yasası ve Belediye Uygulamaları” konusunu işledi.
19
Birlik
2012
DOSYA
Afet Riski Altındaki Alanların
Dönüştürülmesi Hakkında
Kanun, Kentsel Dönüşüm,
Yerel Yönetimlere ve
Halka Etkileri
21
Birlik
2012
Dönüşüme odaklanmış Afet Yasası da doğal afetlere ve kentsel meselelere çözüm
getirmek üzere değil, inşaat sektöründeki büyüme oranlarını yükselterek kısa dönemli ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi ve küresel ekonominin gereklerinin
yerel siyaseti güçlendirecek şekilde kullanılması olarak okunmalıdır. Bu yaklaşımın
yansımaları, gelecekte kentlerin içinde kamusallıkların sınırlandığı, zenginle yoksulun tamamen ayrıştığı kapalı adacıkların oluşacağı bir senaryoya işaret etmektedir.
GECEKONDU ALEYHİNE
Gizem AKSÜMER-Araştırma Görevlisi-MSÜ
Doç. Dr. Murat Cemal YALÇINTAN
Mimar Sinan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi
Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
B
u yazı gecekondu meselesini tarihselliği içinde değerlendirip, kentsel dönüşüm süreçleri ile karşı karşıya
kalan gecekondu mahallelerini tartışmaya açacaktır.
Kentsel dönüşüm süreçlerinin öncelikle hedeflediği gecekondu mahallelerinin gerçekliklerinin, genelde
içinde yaşayanlarla birlikte yok sayılması bu tartışmanın yapılmasını gerekli kılmıştır.
Gecekondu Üzerine
Türkiye’de 2. Dünya Savaşı öncesinde gayri resmi
yerleşim yerlerini açıklamak için kullanılan baraka ve
teneke köy sözcükleri yerlerini gecekonduya bırakmış
ve gecekondu kelimesi hukuki ve bilimsel dile girmiştir [Şenyapılı, 2004]. Sosyal bilimlerde ve şehircilik
alanında gecekondu ile ilgili yapılan tanımlar; yasal olmadığı, mülksüzler/yoksullar tarafından üretildiği, barınma amacıyla yapıldığı gibi bazı sabitleri sunar. Yine
bu tanımlardan yola çıkarak, gecekonduların çoğu
zaman teknik imkânlar ve gerekli malzeme olmaksızın,
derme çatma ve geleneksel yöntemlerle inşa edildiğini
tespit edebiliriz. İlk gecekondu mahallelerinin sanayi
alanlarının yakın çevresinde kuruldukları, dolayısıyla
işe (ilk dönemlerde özellikle sanayi tesislerine) yakınlığın önemli bir yer seçim kriteri olduğunu Tümertekin’in [2002] çalışmalarından biliyoruz. Erman [2004:
Foto: İdris Elhakan
Diyarbakır Alipaşa Mah.
1], yer seçimini fiziki coğrafya ile de ilişkilendirmiştir:
“Gecekondular, ilk önceleri kentlerin iş merkezlerine yakın ve çoğunlukla dere yatağı, dik yamaç
gibi coğrafi olarak dezavantajlı arazilerde, derme
1“Kentin çevresindeki ‘köy- çatma olarak yapılmışlar ve zamanla kentlerin çelere’ ve eski tarım alanlarına perlerini saran, sürekli genişleyen halkalar halindeki
tamamen kendi çabaları, düşük yoğunluklu ve altyapı ile servisler açısından
kendi ilişkileri ve kendi kay- yetersiz mahallelere dönüşmüşlerdir.”
naklarıyla yerleşen köylüler
uzun bir süre kentin merkezinde yaşayan kentli grupların
erkekleri için ‘ucuz ve uysal
işçi’, kadınları için eğitilmeye
muhtaç ‘ucuz hizmetçi’, politikacılar için, onlara dokunulmadığı sürece kendilerine oy
veren bir ‘oy deposu’, kamu
yöneticileri için ‘yurttaşlar’
kadar kaprisli ve talepkâr olmayan ‘halk’ anlamına geliyordu.” [Erder, 1997]
Gecekondu üzerine yapılan araştırmalar çoğaldıkça, gecekondu olgusunun kalkınma süreçleri ile
ilişkilendirilmesi ve toplumsal olana atıfla açıklanması giderek yaygınlaşır.
“Dünyada ve Türkiye'de akademik çevrelerde modernleşme kuramının hâkim olduğu yıllarda sosyal bilimciler gecekonduyu geleneksel toplumdan modern
topluma geçiş sürecinde ortaya çıkan ve zaman içerisinde toplumun gelişmesi ve köyden kente göçenin
kentlileşmesi sonucunda eriyecek olan geçici bir olgu
olarak görmektedir.” [Erman, 2004: 3].
Gecekondu tanımlarında yer alan kaçak, işgal, eğreti
gibi olumsuz sıfatlar, önceleri gecekondularda yaşayanları hor gören -hala yaygın- söylemi1, özellikle imar aflarının ve gecekonduların apartmanlaştığı 1980’li yıllardan
itibaren ise orta sınıflarda oluşan gecekondu karşıtı söylemi besler hale geldi. Zamanla bu söylem gecekondu
mahallelerini hedefleyen kentsel dönüşüm taraftarlarının
diline pelesenk oldu ve nihayet bugün siyaset de gecekonduların bu olumsuz sıfatlarından beslenir oldu!
Diğer yandan Türkiye’de gecekondunun oluşumu
başlı başına bir direniş, bir başkaldırı olarak da görülebilir. Ancak bu direniş ve başkaldırıyı Castells [1997]
gibi bir “toplumsal dönüşüm”, Shuurman ve Van Naerssen [1989] gibi “özgürleşme”, Friedmann [1993]
gibi “modernitenin zulmüne karşı bir alternatif yaratmak için mücadele eden üçüncü dünyalı kent yoksulunun örgütlü ve mekâna dayanan hareketleri” olarak
“ideolojik” anlamda bir sistem eleştirisinden ziyade,
Bayat’ın [2008] kavramsallaştırdığı gibi “sıradanın sessiz tecavüzü” şeklinde yorumlamak daha doğru olur.
23
Birlik
2012
Bugüne kadar uygulama imkânı oluşan bütün kentsel dönüşüm proje ve planları, mahalle sakinlerinin depreme dayanıklı evlerde oturması ve daha iyi yaşam koşullarına ulaşması
için değil, yatırımcılara, zenginlere ve özel olarak küreselleşmenin yıldızları sayılan üst düzey hizmet sektörü çalışanlarına
ve turistlere yöneliktir. Bu durum, yurtdışında pek çok örneği
görülen soylulaştırma projelerini akla getirmektedir.
Gecekondu Üzerinden “Bedelsiz Kentleşme”
Dönemi ve Sonrası
Yıllar boyunca programlı devlet yatırımları olmaksızın kentleşmenin gecekondulaşma üzerinden gerçekleşmesi devletin işine geldi ve önce gecekondu olgusunu
görmezden gelmesi, sonra da af yasalarıyla meşrulaştırması sonucunu doğurdu. Sermayenin ve belediyelerin
işçilere kendilerine ait olmayan yerleri gösterip gecekondu inşa edebilmeleri için çeşitli biçimlerde krediler
sağlamaları2; gecekondunun belediyeler ve sermaye tarafından da önce benimsenmiş, zamanla da meşru kılınmış olduğunu göstermektedir. Diğer yandan, Erder’in
de saptadığı üzere [1999] gecekondu mahallelerinde kurulan ilişkilerin dayanışmacı ilişkiler olması; göç edenlerin kente yerleşme ve kentsel yaşamla eklemlenme
sorunlarının çözümünde kamu otoritelerinin yükünü
büyük ölçüde hafifletmekteydi. Ülke ekonomisinin büyümesinde kilit konuma getirilen metropol kentlerde gecekondu üzerinden kentleşmenin, ucuz ve sosyal
maliyeti olmayan işgücü anlamına gelmesi, devlet ve
sermayenin bu sürecin yaygınlaşmasını bazen görmez-
2
Mahalle mülakatlarında bu konu özellikle
yaşlılar tarafından defalarca dile getirilmiştir.
3
Türkiye’deki gecekondu mahallelerinin geçirdiği bu
evrim, aynı dönemlerde farklı coğrafyaların yoksul bölgelerindeki enformel yerleşimlerin deneyimledikleri ile paralellikler göstermekteydi [Davis, 2006]. Bayat’ın [2008:
28], İran’daki enformal yerleşmelere dair tarihsel saptamaları bu paralelliği açıkça ortaya koymaktadır: “Gecekonducular bir araya gelerek elektrik, şebeke suyu talep
ettiler; reddedildiklerinde ya da ertelemelerle karşılaştıklarında bunları yasadışı yollardan sağlayan kendi başının
çaresine kendin bak mekanizmalarına başvurdular.”
Foto: Serdar Yakan
İstanbul Okmeydanı
den gelerek bazen açıkça destekleyerek bizzat sağlamış
olmaları önemlidir. Bu çerçevede, gecekondu ucuz malların tüketimi açısından önemli bir pazar da oluşturan
ucuz işgücüne verilmiş bir rüşvet; devlet politikalarıyla
toprağını bırakıp göç etmek zorunda kalan kesimler ile
ekonominin gerekleri arasındaki dengenin kurulmasına
yönelik kendiliğinden geliştirilmiş bir sosyal mekanizma
olarak okunabilir. [Yalçıntan, 1996]
1960’lı yıllarda giderek birer mahalleye dönüşen gecekondu toplulukları, ortak sorunlar tanımlamak ve bunların çözümüne dair birlikte hareket etmek yolunu
keşfetmişlerdi. Çoğunluğu muhtarlık statüsü kazanmış
bu mahalleler, altyapı, okul, yol gibi kentsel ihtiyaçları
kamu otoritesinden talep etmeye, taleplerine karşılık gelmediği zaman da birlikte çalışıp, mahallelerine hizmeti
kendi çabalarıyla getirmeye başlamışlardı3.
1970’li yıllarda ülkenin mevcut siyasi iklimiyle paralel biçimde, gecekonduluların dayanışma gücünü iyiden iyiye keşfettiği gözlenir; birlik olarak mahallelerinin
ihtiyaçlarını karşılar, yerleşim planları hazırlar, imece
usulüyle evler inşa ederler.
Bu dönemde, gecekondu mahallelerinin sendikalar, dernekler, siyasi
partilerle güçlü ilişkiler geliştirdikleri görülür. Bazı sol belediyeler, vatandaşları, kent sorunlarında söz sahibi olabilmeleri için halk komiteleri
etrafında toplanmaya çağırmaktadır. [Aslan, 2004]
1980 sonrası neo-liberal ekonomi politikalarıyla birlikte gecekondu
da farklı bir evreye girer; gecekondu değişim değeri üzerinden düşünülmek suretiyle sistemin içine çekilir, gecekondu halkları da bu şekilde sistemin savunucuları haline getirilmeye çalışılır [Ö. Şenyapılı, 1978; Ayata,
1989; Çavuşoğlu, 2004]. 1948 – 1988 yılları arasında çıkartılan 14 imar
affının 6’sı 1983–88 döneminde çıkmıştır. Afların içeriği incelendiğinde
de büyük kitlelerin kentsel ranta ortak edilmek istendiği görülmektedir.
[Çavuşoğlu, 2004] Bu dönemde gecekondu mahallelerinin fiziki yapısına
bakıldığında, kat adetlerinin arttığı, “eski” gecekonduluların bir kısmının
kiracılarının bulunduğu ya da gecekondularını satıp başka yerlere gittikleri görülmektedir. [Işık & Pınarcıoğlu, 2001]
Sermaye odaklı yaklaşım
Kentsel dönüşüm olgusu, Türkiye için yeni olsa bile
Avrupa için oldukça eski bir kavramdır. Avrupa’da
önce savaş sonrası yıkımın çözümü olarak kentsel yenileme gündeme girmiş, zamanla işlevsiz kalan
alanlarda yeniden işlevlendirme ve çöküntü bölgelerini canlandırma bu yenileme hamlesini takip etmiştir. Avrupa’da, kentsel dönüşümün rantın bölüşümü
ve sermayenin kendini yeniden üretmesine hizmet
eden bir mekanizmaya evrilmesi 1980’li yılları bulur.
Türkiye’de ise her ne kadar meşrulaştırma söylemleri
kurulsa da ilk uygulamalardan anlaşıldığı üzere
kentsel dönüşümün birinci elden sermaye odaklı bir
uygulama aracı olarak doğduğu söylenebilir.
1990’ların başında zorunlu göçün yarattığı gecekondulaşma son
halka olarak nitelenebilir. Zorunlu göçle gelenler, hiçbir birikimi ve arkada bıraktıkları bir köy olmadığından geride bağı da kalmayan ve aslında
kente göç etmeyi istemeyen insanlardır. Zorunlu göç mağdurları, tüm birikimlerinden, topraklarından ve geçim kaynaklarından koparılarak kente
göçe zorlanmış, devlet tarafından hiçbir şekilde desteklenmemiş; barınma
ve iş imkânı sunulmamıştır. Dolayısıyla, en yoksul, en dışlanmış ve kentsel yaşama uyum konusunda en çok zorlanan kesim olmuştur. Zorunlu
göç mağdurlarının diğer bir dezavantajı, kentlerde gecekondu yapılabilecek arazilerin tükenmesi, hemen hemen tüm kent arazisinin “sahipli” hale
gelmiş olmasıdır. Boş arazi bulan bir azınlık dışında, yeni göçmenlerin tek
çıkar yolu çok kötü durumdaki eski gecekondularda kendi bütçelerine
göre yüksek kiralar ödeyerek barınmaya çalışmaktır.
Depremle Meşruluk Kazanan Kentsel Dönüşüm
1999 depremi gecekondulaşma sürecinde önemli bir kırılmayı
temsil eder. Depremin İstanbul gibi büyük bölümü gecekondu ve
kaçak yapılaşma ile kentleşmiş bir metropolü etkilemesi, kamu otoritesinin gecekonduya mekânsal müdahalesini meşrulaştırma imkânı vermiştir. Artık İstanbul deprem tehdidinde bir kent olduğundan, kamu
25
Birlik
2012
Gecekondu meselesi çözülecek bir sorun değil, Türkiye kentleşmesinin, Türkiye ekonomisinin, dolayısıyla Türkiye siyasetinin bir gerçeğidir. Türkiye siyasetinin de artık sosyal politika olmaksızın bu
meseleye müdahale etmenin tabanına ihanet olduğunun farkına
varması beklenir. Bugün olduğu gibi gecekondu mahallelerine toplumsal bağlamdan kopuk fiziki yapılar şeklinde bakmak ve müdahale etmek büyük bir siyasal hatadır ki gelecekteki bedeli ağır olur.
otoritesinin gözetiminde yapılmayan tüm konutlara müdahale etmek ve kentsel dönüşüme tabi kılmak meşru
sayılmaktadır. Yeni çıkan Afet Yasası da bir yandan bu
politikayı mevzuata sokarken bir yandan da müdahalenin araçlarını ortaya koymaktadır. Deprem çok hassas bir
mesele olmasına rağmen, bu müdahale sürecinin tam
da kentsel arazinin sermaye birikiminin ana metası haline
geldiği dönemde başlaması ve kentsel dönüşüm süreçlerinin daha çok değişim değerine karşılık gelen yoksul
mahallelerinde yoğunlaşması meselenin depremle ilişkisine ve iktidarın bu konudaki motivasyonlarına dair
şüpheler oluşturmaktadır.4 Bu çerçevede, dönüşüme
odaklanmış afet yasası da doğal afetlere ve kentsel meselelere çözüm getirmek üzere değil, inşaat sektöründeki büyüme oranlarını yükselterek kısa dönemli
ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi ve küresel ekonominin gereklerinin yerel siyaseti güçlendirecek şekilde
kullanılması olarak okunmalıdır. Ekonomik büyümeden
nemalanmaya sabitlenmiş bu yaklaşımın yansımaları,
gelecekte kentlerin içinde kamusallıkların sınırlandığı,
zenginle yoksulun tamamen ayrıştığı kapalı adacıkların
oluşacağı bir senaryoya işaret etmektedir.
4
2002’den bu yana iktidarı elinde bulunduran
AKP’nin ekonomi politikaları incelendiğinde büyümeye öncelik verdiği ve
büyümenin lokomotif sektörlerinden birisinin de inşaat sektörü olduğu açıkça
görülmektedir. Bu konuda
Birikim dergisinin “İnşaat
Ya Resulullah” başlıklı
dosyasının yer aldığı 270.
Sayısında yer alan makaleler incelenebilir.
Kentsel dönüşüm olgusu, Türkiye için yeni olsa bile
Avrupa için oldukça eski bir kavramdır. Avrupa’da önce
savaş sonrası yıkımın çözümü olarak kentsel yenileme
gündeme girmiş, zamanla işlevsiz kalan alanlarda yeniden işlevlendirme ve çöküntü bölgelerini canlandırma
bu yenileme hamlesini takip etmiştir. Avrupa’da, kentsel dönüşümün rantın bölüşümü ve sermayenin kendini
yeniden üretmesine hizmet eden bir mekanizmaya evrilmesi 1980’li yılları bulur. Türkiye’de ise her ne kadar
meşrulaştırma söylemleri kurulsa da ilk uygulamalardan
anlaşıldığı üzere kentsel dönüşümün birinci elden sermaye odaklı bir uygulama aracı olarak doğduğu söylenebilir. Sermayenin kent toprağı üzerinden yeniden
üretimine dönük işleyen bu mekanizmanın, ilk olarak
mülkiyet sorunları bulunan, yoksul ya da orta – alt sınıf-
ları barındıran gecekondu mahallelerine odaklanması
beklenen bir durumdur. Bugüne kadar uygulama imkânı
oluşan bütün kentsel dönüşüm proje ve planları, mahalle
sakinlerinin depreme dayanıklı evlerde oturması ve daha
iyi yaşam koşullarına ulaşması için değil, yatırımcılara,
zenginlere ve özel olarak küreselleşmenin yıldızları sayılan üst düzey hizmet sektörü çalışanlarına ve turistlere
[Sassen, 1991; Ercan, 1996; Yalçıntan, 2006] yöneliktir. Bu durum, yurtdışında pek çok örneği görülen soylulaştırma projelerini akla getirmektedir. Bourdin’in
[2008: 27] tespiti İstanbul’un yaşadığı süreçle birebir
örtüşmektedir: “Küresel hiyerarşi içerisine dâhil olmak
için her şeyi göze alan kentler, merkezlerini ‘soylulaştırmakta’, böylece yaratıcı sınıfları, yatırımcıları ve turistleri
kendilerine çekmektedirler.”
Sonuç Yerine
İstanbul dünya üzerinde kentleşmesini bedelsiz tamamlamış çok sayıda metropolden biridir. Gecekondu
sayesinde ucuz işgücüne tabi bir sanayi devi haline gelmiş, ekonomik alanda da sosyal maliyetlerden kaçınmak
adına enformelliği tercih ederek büyüyebilmiştir. Yani,
bugün beğenmediğimiz ve kentin dışına atmaya çalıştığımız gecekondulular İstanbul kentinin methiyeler düzülen dinamizminin ve ekonomik gücünün dinamosu
olmuşlardır. Sanayinin desantralizasyonu ve vasıfsız
emeğe duyulan ihtiyaç azaldıkça gecekondu halkını kentten kovmaktan beter etmek öncelikle İstanbul’un ve devletin vefa sorunudur.
Gecekondulular, kurdukları mahallelerde, eksiklerine, güvencesiz hallerine, deprem riskine ve diğer sorunlarına rağmen mutludur. Sosyal ve ekonomik bütün
ilişkileri halen bu mahallelerde sürmektedir. Küçük müdahalelerle çözülebilecek ufak tefek mekânsal sorunlarının dışında dillendirdikleri en önemli sorun tapuları
olmadığı için yıllardır karşı karşıya oldukları belirsizlik
halidir. Gelecek garantisini gayrimenkul üzerinden
kurmuş bir toplumdan ve bunu sürekli ve giderek
artan bir şekilde körükleyen bir siyaset yapısından
kopuk bir düşünceye sahip olmaları beklenemez.
Yoksulluk nedeniyle okutamadıkları çocuklarının geleceği, gecekondulu ailenin kentte yıllardır tutunmasını sağlamış gecekonduya bağlıdır hala…
Gecekondulular sorunlarının farkındadır. Hukuki
güvenceden başlayarak, deprem riskini, yaşam alanlarını iyileştirmeyi tartışmak ve kendilerinin de içinde
olduğu çözüm yolları geliştirmek istemektedir. Bu
çerçevede dernekler ve kooperatifler üzerinden örgütlenmektedir. Devletin ve İstanbul’un yapması gereken, gecekondu halkının sırtından “bedelsiz” olarak
kazanılan bütün o devasa unvanların karşılığını
“artık” vermek ve onları esas muhatap kabul ederek
tasavvur edilen geleceğe hakiki hak sahipleri olan
gecekonduluları da katmaktır [Yalçıntan, 2008].
Gecekondu meselesi çözülecek bir sorun
değil, Türkiye kentleşmesinin, Türkiye ekonomisinin, dolayısıyla Türkiye siyasetinin bir gerçeğidir. Türkiye siyasetinin de artık sosyal politika
olmaksızın bu meseleye müdahale etmenin tabanına ihanet olduğunun farkına varması beklenir.
Bugün olduğu gibi, gecekondu mahallelerine
toplumsal bağlamdan kopuk fiziki yapılar şeklinde
bakmak ve müdahale etmek büyük bir siyasal hatadır ki gelecekteki bedeli ağır olur.
K
A
Y
N
A
K
Ç
A
Aslan, Ş. [2004] 1 Mayıs Mahallesi, İletişim Yayınları, İstanbul.
Ayata, S. [1989] “Toplumsal Çevre Olarak Gecekondu ve Apartman”,
Toplum ve Bilim, 46/47, s. 101-127.
Bayat, A. [2008] Sokak Siyaseti: İran’da Yoksul Halk Hareketleri,
Phoenix Yayınları, Ankara.
Bilgin, İ. [2000] « Bedelsiz Modernleşme », Mübeccel Kıray İçin Yazılar, Bağlam Yayınları, Istanbul.
Bourdin, A. [2008] « Gentrification: un ‘concept’ à déconstruire », Espaces et sociétés, No.132, pp. 23-37.
Castells, M. [1997] Kent, Sınıf, İktidar, Bilim Yayınları, Ankara.
Çavuşoğlu, E. [2004] Hegemonik Bir Süreç Olarak Türkiye Kentleşmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, MSGSÜ, İstanbul.
Davis, M. [2006] Gecekondu Gezegeni, Metis Yayınları, İstanbul.
Ercan, F. [1996] “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve
Uluslararası Kentler: İstanbul”, Toplum ve Bilim, sayı: 71, Ankara.
Erder, S. [1997] Kentsel Gerilim, Um:ag Yayınları, Ankara.
Erder, S. [1999] “Kentsel Gelişme ve Kentsel Hareketler: Gecekondu
Hareketi”, Sivil Toplum İçin Kent, Yerel Siyaset ve Demokrasi Seminerleri, WALD Yayınları, İstanbul.
Erman, T. & Tok, N. [2004] “Gecekondu Çalışmalarında 'Öteki' Olarak Gecekondulu Kurguları”, European Journal of Turkish Studies, Thematic Issue
N°1 - Gecekondu, URL : http://www.ejts.org/document85.html
Foto: İdris
ELHAKAN
Friedmann, J. [1993] Empowerment: The Politics of Alternative Development. Blackwell, Oxford.
Işık O., Pınarcıoğlu M. [2001] Nöbetleşe Yoksulluk : Gecekondulaşma ve
Kent Yoksulları : Sultanbeyli Örneği, Iletişim Yayınları, Istanbul.
Sassen, S. [1991] The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton.
Schuurman, F. J. & Van Naerssen, A. L. [1989] Urban Social Movements in
the Third World, Taylor & Francis, Londra.
Şenyapılı, Ö. [1978] Kentlileşen Köylüler, Milliyet Yayınları, İstanbul.
Şenyapılı, T. [2004] Barakadan Gecekonduya, İletişim Yayınları, İstanbul.
Tümertekin, E. [1992] İstanbul, İnsan ve Mekân, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Yalçıntan, M.C. [1996] İmar Affı, Yasadışılığın Meşrulaşması ve Kentsel Siyaset, SDD, sayı: 4, sayfa: 28-34.
Yalçıntan, M.C. [2001] “Küresel Akışlar, Çatışma Kültürü ve Alternatifsizlik” Dünya Şehircilik Günü 23.Kolokyumu, 3. Bin Yılda Kentler:
Mekân, Planlama, Küreselleşme, 6-8 Kasım 1999, YTÜ, Şehir Plancıları Odası Yayını, İstanbul.
Yalçıntan M. C. [2008], « Kentsel Dönüşümün Özneleri: Semtler, Mahalleler, Yaşayanlar », Istanbul Için Yeni Bir Kentsel Dönüşüm Modeline Doğru, MSGSÜ, s. 190, İstanbul.
27
Birlik
2012
Afet Riski Altındaki Alanların
Dönüþtürülmesi Hakkında Kanun
Nedir, Ne Değildir
Necati UYAR
TMMOB ŞEHİR PLANCILARI
ODASI Genel Başkanı
A
Yasada yapılan düzenlemelerle; afet, risk, kentsel
dönüşüm kavramlarının ardına gizlenerek, kentlerden başlayarak ülkenin tüm topraklarına, doğal
kaynaklarına kadar uzanan keyfi talan uygulamalarının önü ardına kadar açılmıştır.
fet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında
Kanun, oldukça hızlı bir süreçte ele alınarak, 16.05.2012
tarihinde TBMM’de kabul edildi ve 31.05.2012 tarih ve
28309 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe
girdi. Söz konusu Yasa, 2011 yılı Ekim ayında yaşanan,
Van il merkezinin yanı sıra Erciş ilçesinde ve köylerde ağır
yıkıma ve can kayıplarına neden olan deprem sonrasında
Sayın Başbakan tarafından ortaya atılan, riskli yapıların yıkılarak yenilenmesine ilişkin düşüncenin eyleme geçirilmesine yönelik ilk somut adım olarak da tanıtıldı.
Tamamına yakını deprem kuşağında yer alan ülkemiz
kentlerinde ve köylerimizde, başta deprem ve seller
olmak üzere, yapı stokumuzun önemli bir bölümünün
afetler açısından risk taşıdığı, var olan riskin ortadan kaldırılmasına yönelik önlemlerin devlet eliyle alınması gerektiği yadsınamaz bir gerçekliktir. Diğer yandan, yeni
yapılaşmaların afetlere karşı duyarlı hazırlanmış plan kararlarına dayalı, yeterli mühendislik hizmeti almış, ruhsatlı ve kamusal denetimden geçmiş yapılardan oluşması
gerekliliği de bir başka yadsınamaz gerçekliktir.
Ülkenin böyle bir gerçekliği varken, başta 17 Ağustos
2011 tarihinde yürürlüğe giren 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname olmak üzere, yakın dönemde ilgili mevzuatta yapılan değişikliklerde, ısrarlı biçimde ülke
genelindeki yapılaşmaların plansız, yeterli mühendislik
hizmeti de alınmadan, ruhsatsız ve denetimsiz biçimde
yapılmasına olanak sağlayacak bir politika izlenmektedir.
Son yıllarda gözlemlenen bu ikiyüzlü yaklaşım, afet riskine ilişkin yapılan düzenlemenin samimiyetine ilişkin
kuşkuları da güçlendirmektedir.
Ülkemiz açısından büyük acılara karşılık gelen Van
Depremi’nin, deprem öncesi izlenen politikalardan daha
farklı bir çizgide yeni arayışları gündeme getirmiş olması,
bu yanıyla olumlu bir gelişme olarak nitelendirilebilir.
Ancak, riskli yapıların ve riskli alanların yenilenmesine yönelik toplumda genel kabul görecek bir gerekçenin, ‘yerel
yönetimlere ait yetkilere Bakanlık tarafından sınırsız biçimde el konulması’, ‘kentsel toprak rantlarının merkezi
olarak dilediğince yönetilmesi’, ‘krize sürüklenen inşaat
sektörüne zor kullanarak can suyu sağlanması’ gibi, açıkça
dillendirilmeyen ancak kolaylıkla okunan diğer gizil amaçlar için kullanılması, kabul edilemez bir yaklaşımdır.
Böylesi bir anlayışın egemenliğinde Yasada yapılan
düzenlemelerle; afet, risk, kentsel dönüşüm kavramlarının ardına gizlenerek, kentlerden başlayarak ülkenin tüm
topraklarına, doğal kaynaklarına kadar uzanan keyfi talan
uygulamalarının önü ardına kadar açılmıştır.
Yasa yerel yönetimlerin özerkliğine
vurulmuş açık bir darbedir
Yasa ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na tanınan
yetkiler, belediyeleri kentlerinde yetkisiz bırakacak, görevlerini yerine getirmelerini engelleyecektir. Yasa hükümlerinin uygulanmaya başlanması sonrasında,
kentlerin asıl sorumlusu olan belediyeler halk ile karşı
karşıya gelecek, yaşanan olumsuzluklardan belediyeler doğrudan etkilenecek, kısa süre içinde belediyeler
Yasa, ülkemizde kenile de Bakanlık karşı karşıya gelecektir.
tleşme konusunda izlenen
‘ikiyüzlü’ politikanın sürYasa ile ‘riskli alanların’ ve ‘riskli yapıların’ belirdürülmesi, bir yandan lenmesi ile ülkenin tüm afet riskli alanlarında var olan
riskli yapı ilan edilen ya- yapıların ‘iyileştirilmesi’, ‘tasfiyesi’ ve ‘yenilenmesi’ kopıların yıkıldığı, diğer nularında yetki genel olarak Çevre ve Şehircilik Bakanyandan yeni riskli yapılalığı’na verilmiş, bu yerleşmelerin asıl sorumlusu olan
rın üretiminin sürdüğü,
yerel yönetim birimleri devre dışı bırakılmıştır. Yasada
afet riski gerekçe gösterilerek tüm kentlerimizin bu yetkilerin ancak Bakanlık tarafından görevlendirilbir rant aktarım alanı ha- meleri halinde yerel yönetimlerce kullanılabileceği düline dönüştürüldüğü, zenlenmiştir. Diğer bir ifade ile yerel yönetimlerin
“Hukuk Devleti” ilkesinin kanunlarla verilmiş yetkilerini kullanması Bakanlık göyerle bir edildiği bir ger- revlendirmesine bağlanmış, yerel yönetimler imar ve
çekliğe doğru oluşturul- planlama konularında sınırsız biçimde Bakanlığın doğmuş bir yol haritasıdır. rudan vesayeti altına alınmıştır.
Yasada yapılan düzenlemeler, yerleşmelerin asıl
sorumlusu olan belediyeleri başlangıçta devre dışı bırakan, belediyeler arasında ayrımcılık yapılmasına, bazı
kentlerde belediye girişimlerinin önünü açarken, bazı
kentlerde sürecin tıkanmasına yol açacak biçimde ayrımcı uygulamalara olanak tanıyan bir niteliğe sahiptir.
Yasanın 17’nci maddesinde yapılan bir düzenleme
ile 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun ‘Kentsel Dönüşüm’ konulu 73’ncü maddesinde de değişiklik yapılarak, belediyelerin kentlerde tek başına ‘kentsel
dönüşüm alanı’ ilanı yetkisi tümüyle kaldırılmıştır. Yasada yer alan düzenlemelere göre; herhangi bir bölgenin kentsel dönüşüm alanı olarak ilan edilmesi ancak
‘belediyenin talebi, Bakanlığın teklifi ve Bakanlar Kurulu’nun onayı’ ile gerçekleşebilmektedir. Bu merkeziyetçi yaklaşım, her ne kadar bütüncül değerlendirmeye
olanak sağlarmış gibi görünse de, tanımlanan tek taraflı karar süreci, uygulayıcı yerel yönetimlerin inisiyatifini tümüyle ortadan kaldırmaktadır.
2010 yılında TBMM tarafından kabul edilen, sonrasında TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından Ankara’daki bir uygulama üzerinden iptali için İdare
Mahkemesi aracılığıyla Anayasa Mahkemesi’ne taşınmış olan 73’ncü madde konusunda yapılan bu yeni düzenleme, yerel yönetimlerin özerkliğine vurulmuş yeni
bir darbedir. Diğer yandan, yapılan düzenleme, anayasa
aykırı bu yetkilerin merkezi olarak, hızlı ve kimi zaman
yerel yönetimlerin direnmesine rağmen kullanılma olasılığını da yarattığından endişe vericidir.
29
Birlik
2012
Yasa ile ‘riskli alanların’ ve ‘riskli yapıların’ belirlenmesiyle ülkenin tüm afet
riskli alanlarında var olan yapıların ‘iyileştirilmesi’, ‘tasfiyesi’ ve ‘yenilenmesi’
konularında yetki genel olarak Çevre
ve Şehircilik Bakanlığı’na verilmiştir.
Yerel yönetimler imar ve planlama konularında sınırsız biçimde Bakanlığın
doğrudan vesayeti altına alınmıştır.
Kamu arazilerinin talan edilmesinin
önü ardına kadar açılmıştır
Yasanın 3’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasında yer alan düzenlemeye göre; riskli alanlarda ve rezerv yapı alanlarında (her
ikisinde de Bakanlar Kurulu’na teklif yetkisi Bakanlığa ait) Hazine
mülkiyetindeki alanlar (askeri alanlar dahil) tümüyle Bakanlığa
tahsis edilecektir. Bu alanların yerel yönetimlere devredilebilmesi
de Bakanlığın keyfiyetine bırakılmıştır. Uzun yıllardan bu yana yapılan satışlarla tükenme noktasına gelen kamu mülklerinden kalan
son parçaların da satışa konu edilerek talan edilmesinin yolunu
açan bu düzenleme, aslen kentsel, sosyal ve teknik altyapı alanları için kullanılması gereken bu alanların tümüyle ortadan kalkmasına neden olacaktır.
Diğer yandan yapılan düzenleme, Bakanlık tarafından kentlerde asıl söz sahibi olması gereken yerel yönetimleri devre dışı
bırakacak uygulamalara, farklı siyasi partilere mensup belediyeler arasında ayrımcılık yapılmasına da olanak tanımaktadır. Yasanın uygulamaya geçirilmesi sonrasında pek çok kentin gelişme
alanlarında, bazen de gelişme yönünün aksine, kentin nazım planlarıyla çelişen konumlarda, Bakanlığın ve TOKİ’nin “belediyelere
rağmen” yapacağı uygulamaları görmek sürpriz olmayacaktır.
Yasanın 3’üncü maddesinin 4’üncü fıkrası ile Hazine dışındaki kamu kurumlarına ait taşınmazların da, ‘üstelik bu alanların riskli alanda olma koşulu da aranmadan’ Bakanlığa tahsis
edilmesinin, Bakanlık tarafından yapılaşma amacıyla kullanılmasının ve bu alanların Bakanlık aracılığıyla TOKİ’ye bedelsiz
devrinin önü açılmaktadır.
Yapılan düzenlemede bu devir işlemlerinin “hangi amaçla”
ve “hangi koşullarda” yapılacağı belirtilmemiş, oldukça genel bir
yetkilendirmeye yer verilmiştir. Bu düzenleme ile kentin rantı yükselen bölümlerinde yer alan okul, hastane ve hatta belediyeler ile
diğer kamu kurumlarına ait alanların Bakanlık ya da TOKİ aracılığıyla talan edilmesinin de önü ardına kadar açılmıştır.
Yapısı sağlam olan vatandaşların da
konut güvencesi ortadan kaldırılmıştır
Amacı risk taşıyan yapıların yıkılması ve yenilenmesi
olan Yasanın 3’üncü maddesinin 7’nci fıkrasında yer verilen düzenleme ile risk taşımayan yapıların da “uygulama
bütünlüğü” gerekçesiyle kanun hükümlerine tabi olacağı
belirtilmiştir. Bu düzenleme ile riskli yapıların yanı sıra
risk taşımayan yapılar, Bakanlığın belirleyeceği sınırların
içinde kalmaları durumunda yıkılabilecektir. Böylesi bir
düzenleme, güvenli, risk taşımayan yapılarda oturan,
“benim yapım risk taşımıyor, güvendeyim” düşüncesine
sahip olan kişilerin hukuksal güvencelerini, barınma haklarını, konut dokunulmazlığını, belirsizlik taşıyan “uygulama bütünlüğü” kavramı ardına gizlenerek, ortadan
kaldıran yanlarıyla Anayasaya aykırıdır.
Yaasa ayrımcı uygulamaları kolaylaştırmaktadır
Yasanın tahliye ve yıktırma başlıklı 5’inci maddesinde yapılan düzenlemede var olan “anlaşma ile tahliye edilen yapıların maliklerine veya kiracılarına geçici
konut veya işyeri tahsisi veya kira yardımı yapılabilir”
biçimindeki düzenleme, “yapılabilir” gibi belirsizlik
içeren muğlak tanımlamaları nedeniyle barınma hakkının yitirilmesine neden olabilecek içeriğe sahiptir.
Diğer yandan düzenleme, “anlaşma ile tahliye edilen”
tanımlamasıyla, anlaşmayı kabul etmeyenler açısından,
geniş kesimlerin barınma hakkından yoksun kalmasına
neden olabilecek bir içeriğe sahiptir.
Yoksul kesimler ağır borç yükü altına sokulacaktır
Yasanın 6’ncı maddesinin 4’üncü fıkrasında yapılan
“gerekli görüldüğünde Bakanlar Kurulu kararı ile sosyal
donatı ve altyapı harcamaları uygulama maliyetine dahil
edilmeyebilir” biçimindeki istisna düzenlemesi, genel
olarak sosyal donatı ve altyapı harcamalarının maliyete
ekleneceğini göstermektedir. Böylesi bir uygulama,
riskli yapı olduğu için evleri zorla yıktırılan ve borçlanarak yeni ev yapımına zorlanan geniş yoksul kesimlerin daha büyük miktarlarda borçlandırılması anlamına
gelen, Anayasa’nın Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet ilkeleri ile çelişen bir düzenlemedir.
Yargıya başvurma hakkı kısıtlanmıştır
Yasanın 6’ncı maddesinin 9’uncu fıkrası ile yapılan
uygulamalara karşı yargıya başvurma hakkının tebliğ tarihinden başlayarak 30 güne indirilmesi, 60 gün olan yargıya başvurma hakkının 30 gün ile sınırlandırılması ve bu
davalarda yürütmeyi durdurma kararı verilemeyeceğine
ilişkin düzenlemeler, Anayasanın Hak Arama Hürriyetine
ilişkin 36. maddesine açıkça aykırıdır. Bu maddenin uygulanmaya çalışılması, kentlerde ağır hak ihlallerinin oluşmasına neden olacak, uygulamalardan etkilenecek yoksul
kesimlerin savunmasız kalmasına neden olacaktır.
Barınma hakkının savunulması cezalandırılmaktadır
Yasanın 8’inci maddesinin 3’üncü fıkrasında riskli
yapı olarak tespit edilen yapıların tespit, tahliye ve yıkımı vb. işlemlerini engelleyenler hakkında Türk Ceza
Kanunu’nun ilgili hükümleri uyarınca işlem yapılması
öngörülmüştür. Böylesi bir düzenleme, bugüne kadar
kentsel dönüşüm alanlarında yaşanan, barınma hakkını
hiçe sayan uygulamaların, tasfiyelerin benzerlerinin
yaygınlaşacağının somut göstergesi olmasının yanı
sıra, barınma hakkını hiçe sayan bu tür uygulamalara
karşı kentlerde zaman zaman örneklerini gördüğümüz,
Rant aktarımın yol haritası
Yasa bir yandan riskli yapı ilan edilen yapıların yıkıldığı diğer yandan
yeni riskli yapıların üretiminin sürdüğü, afet riski gerekçe gösterilerek
tüm kentlerimizin bir rant aktarım
alanı haline dönüştürüldüğü,
“Hukuk Devleti” ilkesinin yerle bir
edildiği bir gerçekliğe doğru oluşturulmuş bir yol haritasıdır.
31
Birlik
2012
Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında
Kanun, ülkemizin gerçek ihtiyacı olan, kentlerin afetlere karşı
duyarlı, sakınım içerikli planlanmasını, denetimsiz ve mühendislik hizmeti almamış yapılaşmanın engellenmesini sağlayacak düzenleme olmaktan da oldukça uzaktır.
meşru müdafaa niteliğindeki barınma hakkı direnişlerinin, zor kullanarak, cezalandırma tehditleriyle engellenmesi anlamına gelmektedir.
Yasa yaşanabilir çevreler üretmekten uzaktır
Yasanın “Uygulanmayacak mevzuat” başlıklı
9’uncu maddesinin 1’inci fıkrası ile yapılan, 3194 sayılı İmar Kanunu’nda ve ilgili diğer mevzuatta var olan
kısıtlamalara ve askı ilan sürelerine uyulmayacağına
ilişkin düzenleme, plan yoluyla sağlıklı bir yaşam çevresi oluşturmanın ön koşulu olan kurallardan vazgeçilmesi anlamına gelmektedir. Böylesi bir düzenleme,
Anayasa’nın 56. maddesinde yer verilen ‘Konut Hakkı’
ile ilgili “Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır…” biçimindeki
kurala da açıkça aykırıdır. Diğer yandan, bu alanlar için
hazırlanacak planların askı ilan sürelerine dahil olmayacağına ilişkin düzenleme, halkın bilgilenme, katılım ve itiraz haklarını elinden almaya yönelik bir
içeriğe sahip olup, Anayasanın 2, 36 ve 125’inci maddelerine açıkça aykırılık oluşturacaktır.
Yasa, 2010 yılından
başlayarak bir krize sürüklenmekte olan ve iktidar tarafından
‘ekonominin lokomotif
sektörü’ olarak görülen
inşaat sektörünün ve bu
sektöre doğrudan bağlı
hale gelmiş olan Bankacılık sektörünün ağır
bir krize sürüklenmesini engellemeye ve
sektöre ‘can suyu’ sağlamaya yönelik düzenlemeler bütünüdür.
Doğal alanlarda talanın önü açılmıştır
Yasanın “Uygulanmayacak mevzuat” başlıklı
9’uncu maddesinin 2’inci fıkrasında yapılan düzenleme ile ülkemizin sahip olduğu önemli doğal ve kültürel zenginlikleri koruma altına alan yasal kurallardan
da sınırsız biçimde vazgeçilmektedir. Yapılan bu düzenleme, riskli yapılar gerekçe yapılarak başlatılacak
ağır bir talan sürecini işaret etmektedir. Büyük bölümü
Anayasaya aykırı olan bu düzenlemeler ile Kıyı Kanunu
ile korunan kıyılarda yaygın bir talan sürecinin önü açılmaktadır. Tarım toprakları, zeytinlikler, meralar, ormanlar gözden çıkarılmakta, Boğaziçi dahil, ülkedeki
tüm doğal, kentsel ve arkeolojik sit alanlarında da olası
bir talanın önü açılmaktadır. Yapılan düzenleme ile bugüne kadar oluşturulan doğal ve kültürel çevrenin korunmasına ilişkin tüm mevzuat yok sayılmaktadır.
Sonuç olarak;
Yasa, ülkemizde kentleşme konusunda izlenen ‘ikiyüzlü’ politikanın sürdürülmesi, bir yandan riskli yapı
ilan edilen yapıların yıkıldığı, diğer yandan yeni riskli
yapıların üretiminin sürdüğü, afet riski gerekçe gösterilerek tüm kentlerimizin bir rant aktarım alanı haline dönüştürüldüğü, “Hukuk Devleti” ilkesinin yerle bir edildiği bir
gerçekliğe doğru oluşturulmuş bir yol haritasıdır.
Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında
Kanun, ülkemizin gerçek ihtiyacı olan, kentlerin afetlere karşı
duyarlı, sakınım içerikli planlanmasını, denetimsiz ve mühendislik hizmeti almamış yapılaşmanın engellenmesini sağlayacak düzenleme olmaktan da oldukça uzaktır.
Afet riskinin azaltılması gerekçesiyle hazırlanan Yasada var
olan düzenlemelerin uygulamaya geçirilmesi, yaşamın gerçek sigortası olan ormanlar, meralar, sulak alanlar, kıyılar, tarım
alanları gibi doğal varlıkların talanına olanak sağlayacak, yeni
afetlerin oluşmasına neden olacaktır.
Yasa, 2010 yılından başlayarak bir krize sürüklenmekte
olan ve iktidar tarafından ‘ekonominin lokomotif sektörü’
olarak görülen inşaat sektörünün ve bu sektöre doğrudan
bağlı hale gelmiş olan Bankacılık sektörünün ağır bir krize
sürüklenmesini engellemeye ve sektöre ‘can suyu’ sağlamaya yönelik düzenlemeler bütünüdür.
Yaşanan yoksulluk ortamında, ağır borç yükü altına girilerek zorlukla edinilmiş olan mevcut konutların, (ruhsatlı
yapılmış olanlar da dahil) zor kullanılarak yıktırılması, konut
sahiplerinin yeniden borçlandırılarak ev yapımına zorlanması, üstelik bu aşamada devletin hiçbir güvence ve katkı
sağlamayacak olması, kabul edilebilir bir anlayış olmadığı
gibi insan haklarına da açıkça aykırıdır.
Yaşanan yoksulluk ortamında, ağır
borç yükü altına girilerek zorlukla
edinilmiş olan mevcut konutların,
(ruhsatlı yapılmış olanlar da dahil)
zor kullanılarak yıktırılması, konut
sahiplerinin yeniden borçlandırılarak
ev yapımına zorlanması, üstelik bu
aşamada devletin hiçbir güvence ve
katkı sağlamayacak olması, kabul
edilebilir bir anlayış olmadığı gibi
insan haklarına da açıkça aykırıdır.
33
Birlik
2012
Kağızman
Yeşil doğası, yaylaları, bahçe ve dereleriyle, yazın dahi doruklarında kar olan dağlarıyla, içinden geçen meşhur Aras
nehriyle; doğa harikası diyebileceğimiz bu küçük yeşil tarihi
kasaba, nedense hep bir türkünün ezgisi olarak aklımızda.
Kağızman gerçekten de türküdeki gibi narların, çeşit çeşit
meyvelerin yetiştiği, çeşit çeşit cezeryelerin yapıldığı, bol miktarda çiçek balının üretildiği bereketli topraklar üzerine kurulu bir ilçe... Ama biliyorsunuz kimi zaman bereketli
topraklar üzerine kurulu olmak kentlerin, kasabaların gelişmesine yetmiyor, iyi bir idareci, bilinçli bir toplum da gelişmenin motor güçlerinden.
Kağızman’da üç yıldır BDP’li belediyenin yürüttüğü çalışmalar da bunu doğrular nitelikte. Küçücük ilçeyi 21 trilyon
borçla devralan, tek bir parkı, tek bir iş makinesi olmayan,
suyu akmayan, çöpü toplanmayan, gayrimenkulleri peşkeş
çekilen ilçenin Belediye Başkanı Mehmet Alkan, üç yılda yürüttüğü hizmetlerle Kağızman’ın çehresini değiştirmeyi başardı. İşte Başkan Alkan’ın anlatımıyla Kağızman, yürütülen
hizmetler, karşılaşılan sıkıntılar…
giriş yolu da araç trafiğine ve güvenli ulaşıma uygun
olmayacak derecede bakımsızdı.
Göreve geldiğimiz 2009 yılında; tabiri caizse,
adeta bir enkaz devraldık. 87 yıllık Kağızman Belediyesi’nin ilçeye hizmet vermek amacında olmayan bir
kuruluş gibi yerinde saymış olduğu gerçeğiyle karşılaştık. Günümüz dünyasına entegre olamamış bir
köy görünümünde olan ilçenin belediyesi ise
21.000.000,00 TL borçlandırılmıştı. Tek bir çocuk
parkı dahi yoktu. Belediyenin binaları siyasi ilişki içerisindeki insanlara yok pahasına kiraya verilmişti. Eski
ve yetersiz iş makineleri çürümeye yüz tutmuştu. Belediye garajında işe yarar araç yoktu. Yetersiz içme
suyu şebekesi ve kanalizasyon hattı bizi en çok zorlayan eksikliklerdendi.
Kentsel yaşam kalitesinin arttırılması amacıyla
yeni imarımız yapıldı. İçme suyu sorunu belediye
bütçesinden 150.000,00 TL kaynak aktarılarak tamamen ortadan kaldırıldı. İçme suyu hattı bulunmayan
en ücra köşedeki hanelere dahi hat çekilerek, yurttaşlarımızın en temel yaşam kaynağı olan suyla ilgili
sıkıntıları giderildi.
Sosyal ve kültürel anlamda bugüne kadar hiçbir
faaliyette bulunulmamıştı. Yeşil Kağızman olarak anılan ilçemizin yeşil alanları sulama suyu eksikliğinden dolayı yok olmaya mahkum edilmişti. İlçenin iki
Hizmet döneminizde, kentsel yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik (imar, su, kanalizasyon, yol, asfalt,
park vb.) ne gibi hizmetler yürüttünüz?
Uzun yıllar yol bakım ve onarım çalışması yapılmamış lan ana cadde ve sokakların parke taşları ile
döşenmesi için çalışmalar başlatıldı. Yapılan ihalelerle Hasan Acara ve İnönü caddelerinin tamamı ve
2500 metre uzunluğunda sokak ve ara yollarını tamamladık. Yapılan bu yolların tamamını belediye bütçesinden aktarılan 1.500.000,00 TL’lik kaynakla
tamamladık. 3 yıl içerisinde yolların yüzde 70’ini tamamladık ve ihaleye çıkaracağımız yollarla tamamını
bitirmeyi planlıyoruz.
K A Ğ I Z M A N’ın
çehresi değişiyor
Üç yıldır belediye başkanlığı görevini yürütüyorsunuz. 2009 yılında göreve başladığınızda Kağızman nasıl bir durumdaydı?
İlk izlenimlerinizi anlatır mısınız? (Belediyenin gelir-gider durumu, borçları, ildeki sosyal donatı
alanları, yeşil alanlar, altyapı, içme suyu, yol, cadde,
kavşak, park, çocuk parkları vb)
35
Birlik
2012
Göreve geldiğimizde yaş ortalaması 20 olan araç
parkımızın yaş ortalamasını 3’e düşürerek araç filomuzu
yüzde 90 oranında yeniledik. Yönetimi devraldığımız
2009 yılından bu yana 3.000.000,00 TL tutarında araç
alımı yaptık. Sıralayacak olursak; 2 adet yükleyici iş makinesi,1 adet ekskavatör,1 adet yol süpürme aracı, 2 adet
damperli kamyon, 1 adet itfaiye (profesyonel),1 adet soğutmalı mezbaha servis aracı,1 adet zabıta aracı, 4 adet
yolcu otobüsü, 1 adet hizmet aracı aldık. Garajımızdaki
bazı araçlar birçok il belediyesinin sahip olmadığı araçlardır. Bununla beraber göreve geldiğimiz ilk yıl şehirlerarası ulaşım belgesini (D1) alan ilk belediye olarak
tarihe geçmenin de haklı gururunu yaşadık.
Sosyal politikalarınız ve hizmetleriniz nelerdir?
Sosyal yaşam anlamında ortaya koyduğumuz projeleri
hayata geçirmek amacıyla periyodik olarak belediye halk
günleri düzenliyoruz. Halk toplantıları yaparak, kurumumuzu halkla bütünleştiriyoruz. Böylece halkın belediyenin
yürüttüğü çalışmalarla ilgili eleştirisini veya memnuniye-
tini ya da önerilerini sunma imkanı oluyor. Bayram ve
Newroz kutlamalarında, çeşitli müzik ve folklor gruplarını
ilçemize getirerek insanlarımızın sosyal faaliyetlerine destek oluyoruz. Film gösterimi, tiyatro, müzik dinletisi gibi
faaliyetleri sürekli gerçekleştiriyoruz.
Kültür politikanız ne durumda?
İlçemiz geçmişten beri farklı kimlik ve kültürlerin
bir arada yaşadığı Türkiye protipi diyebileceğimiz kadar
çok kültürlü bir ilçedir.
Kürt, Ermeni, Rus ve Türklerin yaşamış olduğu ve
hala yaşadığı bir ilçedir. Bu nedenle Kağızman’ı anlatan
bir kitap belediyemizin desteğiyle yazdırılmıştır. İlçemizin tarihi, kültürü ve sosyal yapısıyla ilgili oldukça
kapsamlı bilgilerin verildiği “KAĞIZMAN Kars’ın Tadı
Tuzu” adlı kitap, büyük beğeni toplamıştır.
Okur-yazar oranının yüksek olduğu ilçemizde birçok gencimiz ya üniversite okumakta ya da mezundur.
Eğitim gören gençlerimizi desteklemek amacıyla Mem
Û Zin Eğitim Destek Evi’ni kurduk. 500 öğrenciye üniversite kazandırılarak ilçe tarihinde çok
iyi bir başarı yakaladık. Ancak buna rağmen Eğitim Destek Evimiz, valilik tarafından kapatıldı.
Eğitim gören gençlerimize imkanlarımız doğrultusunda destek vermeye devam edeceğiz.
‘
Arazi kullanım kararlarını
nasıl uyguluyorsunuz?
İmarın içerisine aldığı araziler (konut alanı,
yeşil alan, park, bahçe vs…) tespit edilerek, imar,
şehir ve bölge planlama kurallarına uygun olarak
kullanılmaya bizim dönemimizde başlandı.
Yeşillendirme çalışmalarımız var mı?
Ne aşamaya gelindi?
Şu an en büyük sorunumuz, il ve ilçedeki mülki idare
amirlerinin çalışmalarımızı engellemeleridir.
Kağızman geçmişten bu yana bitki örtüsüyle
bölgede herkesin hayran kaldığı bir ilçedir. Yaylaları, her evin kendine ait büyük bahçeleri, vadi ve
dereleri ile eşsiz bir görünümü vardır. Bu doğa harikası kentin güzelliklerini hayatta tutmak için göreve geldiğimiz ilk yıl büyük uğraşlar verdik.
37
Birlik
2012
DSİ ile işbirliği yaparak, şehrin üst kısmında su
bentleri inşa ettik, bu bentlerle dağlardan gelen suları tutarak, bahçe sulama amacıyla yaptırdığımız
beton kanallar aracılığıyla ilçe içerisindeki tüm bahçelere ulaştırdık.
Bunların yanı sıra ilçe merkezinde belediyeye ait
tahrip olmuş bir alanın etrafını modern korkuluklarla çevirerek, yeşil alana dönüştürdük ve bu da ilçemize oldukça hoş bir görüntü kattı. Yine belediye parkının
içerisindeki çimler ve ağaçların zarar görmemesi amacıyla etrafını güzel görünümlü korkuluklarla çevirdik, insanlarımızın dinlenip güzel vakit geçirdiği bu parkın
içerisine görkemli bir havuz inşa ederek, ilçemize layık
bir dinlenme alanı oluşturduk.
Yürütülen çalışmalara rağmen kentinizde yaşanan
sorunları önemine göre sıralamak gerekirse hangilerini en başa koyarsınız?
Şu an en büyük sorunumuz, il ve ilçedeki mülki
idare amirlerinin çalışmalarımızı engellemeleridir.
Bunun haricinde halkımızdan aldığımız güç ve destekle
çözemediğimiz sorunumuz yoktur.
dıran en önemli projedir ve ihalesi tamamlanmak üzeredir. Bu projede, ilçedeki bazı kurum yöneticilerinin
baskısı ile adli makamlar bize engel çıkarmaktadır,
ancak bu problemi de en kısa sürede atlatarak sosyal
tesisimizi ilçemize kazandıracağız.
Kaç bin nüfuslu bir ilçeye kaç çalışanla hizmet götürüyorsunuz? Belediyenizin ne kadar borcu var?
Gelir gider durumu nasıl?
Resmi kayıtlara göre ilçemizde 23 bin kişi yaşıyor, ancak çok hareketli bir nüfusa sahibiz, yaklaşık
40 bin kişiye hizmet veriyoruz. Hizmet alanımız Kars
merkez ilçeden bile daha büyüktür, bu da bizi ekonomik olarak zorlamaktadır.
Belediyeyi devraldığımızda 21.000.000,00 TL borç
vardı, şu an her ay İller Bankası’ndan gelen paranın
yüzde 40’ı bu borçtan dolayı kesilmektedir. Bu durum
da bizi alternatif gelir kaynağı arayışına soktu. Su tahsilatı, ulaşım ve kira gelirlerini daha kontrollü bir şekilde yöneterek ayakta duruyoruz. Şu an belediyemizin
kadrolu olarak 87 çalışanı var. Çalışan memur ve işçilerimize tek bir kuruş borcumuz yoktur. Bugüne kadar
hiç aksatmadan maaşlarını ödedik.
Uzun vadeli sorunları çözmek için ne gibi projeleriniz
ve çalışmalarınız oldu? Bize bilgi verebilir misiniz?
Öncelikle şunu belirteyim ki yaptığımız tüm çalışmaları önümüzdeki 50 yıllık beklenti ve ihtiyaçları öngörerek icra ediyoruz. Şu an proje aşamasında olan
belediye sosyal tesisleri, biz ve halkımızı heyecanlan-
GABB’ın faaliyetleri, vizyonu ve hedefleri hakkında
neler düşünüyorsunuz?
Hiç şüphesiz bölge belediyelerinin örgütlenip gelişmesi açısından GABB bizler için çok önemli bir birliktir, tüm çalışmaları ve faaliyetleri övgüye layıktır.
Mehmet ALKAN Kimdir?
1953 yılında Kars Kağızman’a bağlı Kuruyayla Köyü’nde dünyaya geldi. İlk ve ortaokulu
Kağızman’da, lise eğitimini Iğdır’da tamamladı. Üniversite eğitimini Gazi Üniversitesi
Eğitim Enstitüsü Tarih Öğretmenliği bölümünde tamamladı. 3 yıl öğretmenlik yaptı.
Dönemin siyasi etkenlerinden dolayı öğretmenlik mesleğini bırakmak zorunda kaldı.
Gençlik yıllarından beri aktif siyasetle uğraştı. Halkın Emek Partisi’nin (HEP) kurulmasıyla birlikte aktif siyasete burada devam etti.1999 genel seçimlerinde HADEP, 2002
genel seçimlerinde DEHAP’tan il genelinde en yüksek oyu alarak milletvekili seçildi.
Yüzde 10 seçim barajından dolayı meclise giremedi. 2009 yılı yerel seçimlerinde ise
kapatılan Demokratik Toplum Partisi’nden (DTP) Kağızman Belediye Başkanı seçildi.
Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) çatısı altında bu göreve devam eden Alkan, akaryakıt ticareti yapmakta olup, evli ve 4 çocuk babasıdır.
‘
Öncelikle şunu belirteyim ki
yaptığımız tüm çalışmaları
önümüzdeki 50 yıllık
beklenti ve ihtiyaçları
öngörerek icra ediyoruz.
Kağızman tarihi, kültürel değerleri ve ekonomisi
İlçe birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Hititler, Urartular, Kimmerler başta olmak üzere en son Rus
ve Osmanlı yönetimi altına girmiştir. Şehir merkezinde yaşayan Ermeniler, çoğunlukla Zuvar ve Kesikköprü
mahallelerinde yaşamışlar. Kağızman’ın nüfusu bakımından en büyük köyleri Ermenilerin yaşadığı köylerdi.
Bu köyler; Nahçıvan, Kers, Xar, Karabağ, Pıfik, Çengili ve Karavang’dır.
Günümüz Kağızman’ı ile eski Kağızman’ın demografik görünümü oldukça farklıdır. Yüzyıllar öncesinde Kürtler ve Türklerin dışında Yezidi Kürtler, Ermeniler, Ruslar, Rumlar ve Yahudiler gibi Müslüman olmayan topluluklarda ilçede yaşamışlar.
Kağızman birçok dil, kültür ve uygarlığın varlığını bize hatırlatmaktadır. Yazılı tarihe nasıl yansıdığını göstermesi açısından geçmişte kullanılan; Agzevan, Cagizman, Kagazi, Kaghizman, Kaiseman, Kalzvan, Kazman gibi birçok ismin büyük tarihi önemi bulunmaktadır. Tarihinde değişik kültür ve uygarlıkların din ve
dillerin farklı dönemlerde hüküm sürdüğü Kağızman, Kars yöresinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Geçmişte çok fazla olmasa da son dönemlerde araştırmalara konu olan bir ilçe niteliğindedir.
Kars, Iğdır ve Ağrı illerinin tam ortasında yer almaktadır ve tüm bu illere ulaşım, araçla yaklaşık 1 saattir. İlçeyi yoğun ağaçlarla dolu bir vadi ortadan ikiye bölmektedir ve bu vadini tam ortasından bir dere geçerek,
Kağızman’ın içinden geçen Aras Nehri’ne akmaktadır. Kars ilinin en büyük ilçesi olan Kağızman’a bağlı 9
mahalle 65 köy vardır ve bu köylerle birlikte ilçenin nüfusu 65 bin civarındadır. İlçenin gelir kaynağı genel
itibariyle tarım hayvancılık ve bahçe ürünleridir. İlçede kayısı, elma, armut, şeftali, çilek, üzüm, kiraz, dut…
Kısacası narenciye hariç tüm meyveler yetişmektedir, bu ürünlerde çevre illerde pazarlanmaktadır. Tüm
bunların yanı sıra bir tarafı sarı diğer tarafı kırmızı olan uzun elmanın dünya üzerinde yetiştiği ikinci yer Kağızman’dır. İlçede ayrıca pestil, köme, pekmez, basmacık gibi cezeryeler ve bol miktarda çiçek balı üretilmektedir. Yeraltı zenginlikleri olan krom ve tuz başka illere gönderilerek üretime sunulmaktadır.
39
Birlik
2012
İlçedeki arazilerin yüzde 90’ının Hazine arazisi olması nedeniyle birçok sosyal donatı alanından yoksun olan Ceylanpınar’da belediye,
8 yılda yürüttüğü çalışmalarla inanılması zor hizmetlere imza attı.
GEÇMİŞİN ÇAMUR DERYASI GÜNÜMÜZÜN MODERN KENTİ:
Ceylanpınar
Ceylanpınar’da gerçekleştirilen hizmetlerle ilçenin çehresini, sosyal yaşantısını değiştiren Belediye, uzun yıllardan
sonra ilçeyi gerçek anlamda hizmetle
tanıştırdı. 6 park yaptı, 700 bin 552
m2’lik bir alanı parke taşıyla kapladı.
50 kilometre içme suyu şebekesi ile 30
kilometre kanalizasyon şebekesi döşedi. 60 kilometre uzunluğunda yeni
proje hazırladı. Arıtma tesisinin devreye alınması için ödenek çıkarılmasını
sağladı. Katı atık projesi kabul edildi.
Eğitim destek evi, 2 taziye evi hizmete
açıldı. Çarpık kentleşmenin önüne
geçmek için imar planı yapıldı, imara
uygun yapılaşmaya gidildi. 8 trilyon
borç ödendi, çalışanların ücretleri
yüzde 180 oranında artırıldı.
2004 yılında görevi devraldıklarında ilçenin en büyük sorununun tapu sorunu, çamur sorunu ve imar sorunu olduğunu
kaydeden Ceylanpınar Belediye Başkanı İsmail Arslan, ilçedeki arazilerin tamamına yakınının Hazine arazisi olması nedeniyle; ilçenin, otogar, sanayi alanı, düğün salonu, kültür merkezi, otel
vb. sosyal yapılardan hala yoksun olduğunu anlattı. Ekolojik yerel yönetim anlayışları gereği, suyun, toprağın, bir bütün olarak doğanın tahribatını önlemeye yönelik çalışmalar yürüttüklerini söyleyen Arslan,
çalışmaların şimdilik insanların yerleşik alışkanlıkları nedeniyle kısmen
hoşnutsuzluk ve tepki yarattığını, sonuçta yapılanın insanı ve çevreyi güzelleştirmeye yönelik uygulamalar olduğunu vurguladı.
İsmail Arslan’ın verdiği bilgiye göre; 2004 yılında görevi devraldıklarında ilçenin sokaklarında tek bir m2 asfalt, beton veya kilitli taşı yoktu.
Bugün itibariyle tüm cadde ve sokakların yüzde 90’ının kilitli parke taşı ve
bazalt taşı döşendiğini belirten Arslan, 8 yılda yürütülen çalışmalar hakkında şu bilgileri verdi: 426.098 m2 kilitli parke taşı, 61.360 m2 bordür
taşı, 146.624 m2 kaldırım taşı ve 15.000 m2 bazalt taşı döşendi. 51.500
m2’lik alan asfaltlandı. Yaya geçişleri için kaldırımlar genişletildi.
Eskiden tek bir çocuk parkının bulunmadığı ilçenin değişik mahallelerine 6 adet park yapılarak, hizmete sunuldu. Parklar, jimnastik aletleri, çocuk
oyun grubu, şelale, havuz, pergole ve kafeterya gibi bugüne kadar halkın
yaşamına girmemiş alanlarla donatıldı. Böylece mahalleler hem dinlenme
hem de sosyal mekânlara kavuşturuldu. Başta parklar olmak üzere, arıtma
tesisi, ilçe mezarlığı, parklar, kaldırımlar ve orta refüjlere 10 bin adet ağaç
dikildi, böylece ilçenin yeşil bir görünüme kavuşması sağlandı.
İki mahalleye (Yenişehir ve Barış), biri 220 m2, diğeri 450 m2 olmak
üzere betonarme taziye evi yapıldı. İlçeyi baştan sona geçen taşkın su
deresi DSİ tarafından ıslah edildi, eksik kalan köprü ve çevre düzenlemesi Belediyece tamamlandı.
80 kilometre hat döşendi
50 kilometre uzunluğunda içme suyu şebekesi döşendi. Böylece paslı
borulardan akan sağlıksız su yerine günün 24 saati kesintisiz temiz su akışı
sağlandı. Düzenli olarak klorlanan ve analiz edilen su, şişe suyu kadar temiz
ve berrak hale getirildi. 1996 yılında İller Bankası tarafından o günkü nüfus
göz önünde bulundurularak yapılan içme suyu projesinin, ilçenin artan nüfusu, yeni imar alanlarının yerleşime açılması ve yaz aylarında artan su tüketimine cevap verebilmesi amacıyla 2 adet su kuyusu açıldı.
Kanalizasyon şebekesinin artan nüfusun ihtiyacını karşılamaması nedeniyle, belediye imkanları ve personeliyle, toplam 30 kilometre kanalizasyon şebekesi döşendi. Ancak şehrin sürekli gelişmesi, bağ-bahçe
alanlarının imara açılması nedeniyle, toplam 60 kilometre uzunluğunda
yeni proje hazırlandı.
Araç filosu ve toplu taşıma
Başkan Arslan’ın verdiği bilgilere göre, belediye 2004 yılında 3-5 iş
makinesi ile bozuk ve lastikleri olmayan bir kamyonu iş yapamaz bir halde
devraldı; ancak bugün tamamı DMO aracılığıyla alınan 32 yeni iş makinesi ve hizmet araçlarıyla bir araç filosuna sahip durumda. 4 adet 55
41
Birlik
2012
yolcu taşıma kapasiteli midibüsün alımını da yapan Belediye, böylece toplu taşıma alanına el atarak, halkın ve
özellikle öğrencilerin çilesine son verdi. Belediye, ayrıca, teknolojiden faydalanıp çağdaş, akılcı bir hizmet
olan Akıllı Kart sistemiyle de yurttaşlara rahat, çağdaş
ve hesaplı ulaşım hizmeti vermeye başladı.
BELEDİYE YÜRÜTTÜĞÜ
ÇALIŞMA NETİCESİNDE,
2012 YILI BAŞINDA TESİSİN REVİZYONU İÇİN KALKINMA BAKANLIĞI’NDAN
2.500,000 TL ÖDENEK ÇIKARILMASINI SAĞLADI.
1992 yılında GAP İdaresi’nin ihale ettiği Arıtma Tesisi
2006 yılında Belediyeye devredildi. Ancak gerek yer seçimi gerek geri teknoloji kullanımı sebebiyle oluşan koku
ve deşarj şartlarının oluşmaması işletimde sorunlar yaşanmasına neden oldu. Belediye 6 yıldır sorunun giderilmesine yönelik yürüttüğü çalışma neticesinde, 2012
yılı başında tesisin revizyonu için Kalkınma Bakanlığı’ndan 2.500,000 TL ödenek çıkarılmasını sağladı.
Katı Atık Projesi kabul edildi
Belediyenin katı atık politikası ve diğer hizmetleri
şöyle: Viranşehir ve Ceylanpınar Belediyeleri Katı Atık
Bertaraf Tesisi Kurma ve İşletme Birliği kuruldu. Bu tesis
için TİGEM’den 216.000 m2 arazi satın alındı. Çevre ve
Orman Bakanlığı’na bağlı IPA Koordinasyon ve Uygulama
Merkezi’nce açılan proje yarışmasında, Türkiye genelinde
57 belediye birliğinin sunmuş olduğu projelerden Ceylanpınar Belediyesi’nin içinde olduğu 17 birlik projesi kabule değer bulundu. 8 Mart 2012 tarihinde Ankara’da
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı temsilcileri, Avrupa Birliği
Türkiye Delegasyonu ve 17 entegre katı atık birlik başkanlarının katılımıyla proje mutabakat zaptları imzalandı.
İmza törenine Birlik Başkanı ve Belediye Başkanı İsmail
Arslan katılarak mutabakat kontratlarını imzaladı.
Yağmur suyu drenajı sağlandı,
felaketlerin önüne geçildi
2006 yılında yaşanan sel felaketinin bir daha yaşanmaması için AB’ye sunulan proje kabul edildi. AB destekli “Kepez Tepeleri Kaynaklı Taşkın Koruma Projesi”
kapsamında; ilçe merkezine 12 bin 484 metre 300 ve
1800 mm. çaplarında buhar kürlü betonarme boru, 99
metre menfez, 533 metre muayene ve kontrol bacası ile
yağmur suyu toplayıcı ızgaraları yapıldı. 6 Mart 2010 tarihinde inşaat çalışmalarına başlanan ve bu alanda bölgenin en büyük yağmur suyu deşarj projesi olma özelliği
bulunan proje 6 ay gibi bir sürede tamamlandı.
703 adet tapu hak sahiplerine verildi,
18 uygulaması yapıldı
Tapu sorununu gidermek üzere 4706 sayılı Yasa’nın
öngördüğü şekliyle bir mahallede 273 adet tapu halka
BELEDİYE YÖNETİMİ İLE
ÇALIŞAN PERSONEL
ARASINDA İNSANCA VE
HAKÇA BİR UYUM
KURULARAK, İŞ BARIŞI
SAĞLANDI.
verildi. “Düşük arsa değer takdiri” nedeniyle Milli Emlak ile mahkemelik olunması
nedeniyle 3 yıl tapu işlerine ara verilmek
zorunda kalındı. 2010 yılında tekrar kalınan
yerden çalışmalara başlandı, ancak Milli
Emlak ve Defterdarlıkta yeterli personel olmaması ve kısmen de siyasi engellerden
dolayı dosyalar sonuçlanmadı.
niyle yaşanan zorlukların giderilmesi amacıyla 17 cadde ve 412 sokağın levhası ile
8 bin 52 konutun ve işyerinin dış kapı numara levhası monte edildi.
Mülkiyeti Belediyeye ait ancak şahıslarca işgalli olan ve 1992 yılından beri çözülemeyen, 300 dönüm arazinin imar ve
parselasyonu yapılarak, 3194 sayılı İmar
Kanunu 15. maddesine göre ifraz edilen
430 parsel, 2886 sayılı Kanun hükümlerince halka satıldı. Böylece 2004-2012 yılları arasında toplam 703 adet tapu hak
sahiplerine verildi.
Tuvaletinden, kapı ve penceresine, bilgisayarından, masa ve sandalyesine, iç düzeninden dış mekana kadar harabe
görünümünde olan belediye hizmet binası
ile ondan daha kötü durumda olan zabıta
binası, oto ekipliği, su kuyuları, mezarlık
gibi belediye hizmet birimi ve alanları onarıldı, ek binalar yapıldı. Kapı, pencere,
klima, araç-gereç ve bilgisayar gibi malzemelerle donatıldı. Özel trafolar, kameralı
sistem, gibi teknolojik güvenlik araçları
alındı. Böylece belediye personelinin insanca ve huzur içinde çalışacağı mekânlar
oluşturuldu. 12 muhtarlık da teknoloji çağının gerekliliğine uygun olarak bilgisayara
kavuşturuldu.
3194 sayılı İmar Kanunu’nun 18. Madde
uygulama çalışması 2 mahallede bitirildi,
3’üncü mahallenin ise ölçüm ve hesap işleri tamamlandı, kadastro müdürlüğünde
kontrol aşamasına getirildi. 4’üncü mahallenin uygulama işi ihalesi tamamlandı, ilave
edilen ve tadilat yapılan imar alanı ise toplam 2500 dekar olarak gerçekleşti.
Belediye hizmet binası onarıldı,
12 muhtarlığa bilgisayar alındı
Sosyal hizmetler
8 trilyon borç ödendi, iş barışı sağlandı
2004 yılı öncesinde ait toplam 8 trilyon (eski para olan borcun tamamı ödendi.
Belediye yönetimi ile çalışan personel arasında insanca ve hakça bir uyum kurularak,
iş barışı sağlandı. Maaşlar 2004 yılına göre
yüzde 180 oranında artırıldı. 130 olan işçi,
memur sayısı 313’e çıkarıldı.
İlçe mezarlığı düzenlendi
Yıkık, çevre ihate duvarından yoksun,
iç yapılanması dağınık, kapısı olmayan ilçe
mezarlığındaki tüm yollara asfalt dökülerek
çevre düzenlemesi yapıldı. Projektörle aydınlatma sistemi kuruldu. Çok sayıda ağaç
dikilerek, 1 adet su kuyusu açıldı ve su şebekesi döşendi. 1.407 metre uzunluğunda
mezarlık duvarı bazalt taşlarla örüldü. Baybayan tuvaleti ile bekçi kulübesi yapıldı.
Mezarlık içinde bulunan cami, musalla taşı
ve çevresinde düzenlemeler yapıldı.
Cadde ve sokaklarda adresi ve numarayı belirten levhanın bulunmaması nede-
Belediyecilik hizmetlerini yürütülürken
sosyal hizmet faaliyetleri de unutulmadı.
Yoksul olup da çocuklarının sünnetini yaptıramayanlara, eğitim giderini karşılayamayan, zorunlu ihtiyaçlarını alamayan ve
sağlık hizmetine ihtiyaç duyan ailelere yardım eli uzatılarak, ihtiyaçları giderildi.
Okul, cami gibi halkın yararlandığı kurumlara araç ve malzeme desteği sağlandı,
yapım işlerine yardım edildi.
3 yıldan bu yana yaz tatillerinde, 1216 yaş grubu çocuklara yönelik “Yaz Futbol
Okulu” fırsatı sunuldu. 350 çocuğun faydalandığı bu okul 2011-2012 sezonunda
sadece erkek çocuklara futbol eğitimi verilen futbol okulu olmaktan çıkarıldı. Kız çocukları
içinde
voleybol
sporu
yapabilecekleri ve eğitim görebilecekleri
“Spor Okulu”na dönüştürüldü.
Engelli erkek ve kadınların sosyal hayata katılımını ve meslek sahibi olmasını
sağlamak amacıyla projeler geliştirildi.
Bunlardan “Mum yapma mesleği” adı altındaki proje kabul edilerek, 80 kişiye mum
sanatı eğitimi verildi.
43
Birlik
2012
Kültürel hizmetler
Eğitim Destek Evleri
Topraklarının yüzde 90’ının Hazine arazisi olması
nedeniyle tapu sorununun yaşandığı ilçede bu nedenle
kültür merkezi yapılamamasına rağmen, açık alanlarda
yapılan etkinlikler kültür merkezini arattırmadı. Her yıl tiyatro ve sinema gösterimleri ile konser gibi halk etkinlikleri düzenlik olarak yapıldı. Kültür Merkezi’nin yapımı
için proje ve kredi alma çalışmaları sürdürüldü. Ancak
ilçenin tamamı Hazine adına tapulu olduğundan, Belediyenin Maliye Bakanlığı’na yaptığı Kültür Merkezi yeri
tapu tahsis talebi reddedildi.
Dershaneye gitme imkânı olmayan, çok kardeşli ve
derslerinde başarılı olan öğrencilere yönelik olarak, gazeteci-yazar Hüseyin Deniz’in ismi verilen Eğitim Destek ve Kültür Evi açıldı. SBS (Seviye Belirleme Sınavı ),
YGS (Yüksek Öğretime Geçiş Sınavı ), LYS (Lisans Yerleştirme Sınavı ) sınavlarına hazırlık kursları ücretsiz olarak verildi. SBS'ye hazırlanan 30 öğrenciden 20'sinin
çeşitli okullara yerleşmesi sağlandı. 2011-2012 eğitim
öğretim yılında YGS ve LYS sınavlarına hazırlanan 350
öğrenciye 11 öğretmen ve 4 personelle hizmet verildi.
Temizlik
denetim
2004’de 2 geçici işçiyle sürdürülen temizlik çalışmaları bugün
55 kişilik bir ekip ve 4 çöp toplama aracıyla yapılıyor. İlçede
günlük olarak yaklaşık 50-60 ton arası çöp toplanıyor. 13 kişiyle ise ana caddelerde günlük temizlik çalışması yapılıyor.
Ayrıca her yıl Dünya Çevre Haftası etkinlikleri kapsamında,
“Özgür insan, özgür toplum, özgür doğa” sloganıyla temizlik
kampanyaları düzenleniyor. Bölgede örnek gösterilecek derecede temizlik hizmeti sunulmasına rağmen, ne yazık ki at arabaları, kerpiç evlerden betonarmeye geçen ve kat çıkılan
inşaatlar nedeniyle çevre ve görüntü kirliğinin önlenmesi noktasında istenilen seviyeye gelinemedi. Çevre ve halk sağlığını
olumsuz yönde etkileyen at arabalarının kısmen yasaklanmasının ardından uygulamaya konan semt pazarları, haftanın 6
günü ilçenin değişik mahallelerinde kuruldu.
Çevre mühendisi ve veteriner hekimler aracılığıyla halkın
sağlıklı gıda tüketimini sağlamak amacıyla ilçede bulunan gıda
satan ve üreten işyerleri sürekli denetlendi, sağlıklı olmayan işyerleri uyarıldı, uygun hale gelenlere 1, 2 ve 3 yıldızlı “beyaz
bayrak” ve takdirname belgeleri ile ödüllendirmek suretiyle
kalite standardına doğru özendirildi. Belediyemize ait mezbaha hijyen ve sağlık normları göz önünde bulundurularak,
yeniden düzenlendi, soğuk hava deposuyla modernize edildi.
3.5 yılda ilçe tarihinde görülmemiş çalışmalara
imza atan Derik Belediyesi, öncelikle su sorununu
çözdü, imar planları yaptı, 45 kilometre kanalizasyon ve içme suyu şebekesi döşedi. İş makineleri aldı,
yol yapım çalışmalarına ağırlık verdi. 60 bin m²
beton parke, 4 bin 150 m² kaldırım döşemesi yaptı,
Katı Atık Depolama ve Bertaraf Tesisi kurulması için
yürütülen çalışmanın yüzde 80’ini tamamladı.
DERÝK
sorunlarını bir bir
çözüyor
Derik Belediyesi, ilçenin sorunlarının çözümü için 3.5 yıldır aralıksız çalışma yürüterek, belli bir aşamaya getirdi.
Çalışmaları ilk olarak imar alanında başlatan Belediye, 1981 yılında yapılan ilçe imar planının
işlevini ve uygulanabilirliğini yitirmiş olması nedeniyle
1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 ölçekli Uygulamalı İmar Planları yaptırdı. Planlar, meclis kararlarıyla onaylanarak, uygulamaya geçildi.
300 hektarlık Revizyon ve İlave İmar Planları, Tepebağ Mahallesi İlave İmar Planları tamamlandı. İmar
Planları Revizyonu kapsamında bulunan 3 bölgede
3194 sayılı İmar Kanunu’na göre 18. madde uygulandı, İlave İmar Planları bulunan 5 bölgede ise uygulamasına başlandı, İmar Planları Revizyonu bulunan
bir bölgede ise yapım aşamasına gelindi.
Su sorununa köklü çözüm
İlçenin en temel sorunu olan su sorununu köklü
çözüm bulmak amacıyla Hanok İçme Suyu Projesi hazırlayan Belediye, İller Bankası’ndan 10 yıl vadeyle aldığı krediyle projenin uygulamasına başladı ve 1.
Etabını tamamladı.
Projenin 1. Etabında, ilçe merkezine 17 km uzaklıkta bulunan Hanok Köyü’ndeki su kaynağı, ishale hattı
ve depoların yapım işinin tamamlanmasıyla, içme suyu
olarak kullanılmaya başlandı. 50 bin nüfusun su ihtiyacını karşılayacak proje kapsamında; 13 km polietilen
hat, 5 km çelik hat döşendi, ayrıca, 1 adet 100 tonluk
toplama deposu, 2 adet terfi merkezi, 1 adet 1000 tonluk ve son olarak da 1 adet 600 tonluk depo inşa edildi.
Projenin 2. Etabının da startı verildi. İkinci etap ça-
45
Birlik
2012
lışması kapsamında, şehir içi projesinin inşaatında bulunan 41.000 m polietilen şebeke hattı, 600 m³’lük servis deposu inşaatı, 2 adet 10 m³ lük flatörlü maslak, 15
adet yer üstü yangın sündürme hidrantı ve içme suyu
sayısal işletme projesi yapılacak. Eski şehir şebekesini
besleyen mevcut 800 m³ lük kargir depo ile 400 m³ lük
kargir depoların onarımı tamamlanacak. 420 günde bitirilmesi planlanan çalışmayla Derik’te içme suyu sorunu tamamen tarihe kavuşacak.
45 bin metre şebeke, 60 bin m² beton parke döşendi
Muhtelif cadde ve sokakların kanalizasyon ve içme
su şebekesi için çalışma yürütülerek, 20 bin metre kanalizasyon, 25 bin metre de su şebekesi döşendi. İlçede yer alan ve eskiden içme suyu olarak da kullanılan
kaynak sularının sulamaya verimli bir şekilde aktarılması için gerekli şebekenin yapımı tamamlandı.
Torba Yasası ile eski borcu olanların borçları taksitlendirildi. Kaçak su kullanımını önlemek amacıyla Kaçak
Önleme Ekibi kuruldu. Bu ekip ile sayaç okuma memurları titizlikle çalışma yürüttü, böylece kaçak su kullananlar tespit edildi ve suyu kullanmalarının önüne geçildi.
Araç parkı genişletildi, yaklaşık 228 bin liraya 4 iş
makinesi alındı. Altyapı sorunu olmayan mahallelere
veya altyapı hizmeti verilen mahallelere; 60 bin m²
beton parke, 4 bin 150 m² kaldırım döşemesi yapıldı,
ihtiyaç olan yerleşim yerlerinin yolları sathi kaplandı.
45 BİN METRE ŞEBEKE,
60 BİN M² BETON PARKE
DÖŞENDİ. AĞRESK
DERESİ ISLAH EDİLDİ.
Ağresk deresi ıslah edildi
Kale Mahallesi ile Zeytinpınar Mahallesi arasında
bulunan, ilçenin en büyük deresi olan Ağresk’in 1.5 km
uzunluğundaki bölümünün ıslahı yapıldı. İlçenin sel felaketi karşısında hassas ve savunmasız olması dolayısıyla dere yataklarının ilçeye göre yüksekte kalan
kısımlarına bentler inşa edildi, gelebilecek olan taş vb.
malzemelere karşı önlem alındı.
Katı atık depolama ve bertaraf tesisi
17 belediyenin kurduğu, Derik Belediyesi’nin de
yer aldığı Mardin ili Sürdürülebilir Çevre Yönetimi
Belediyeler Birliği’nin Yeşilli Zeytinli Köyü yolu üzerinde Katı Atık Depolama ve Bertaraf Tesisi kurulması
için ortaklaşa yürüttüğü çalışmanın yüzde 80’i tamamlandı.
Yine çöp toplama işlerinde 5 araç kullanılarak,
günde ortalama 3 sefer yapıldı. Toplam 2 bin 500
ton katı atık toplanarak, çöp depolama alanına döküldü.
Yaz mevsiminde sıkça rastlanan tifo, para tifo, sıtma
vb. hastalıkların önlenmesi amacıyla ilkbaharda haşerelerin üreme alanları tespit edilerek, üreme alanlarına,
yaz mevsiminde ise sisleme makinesi ve sırt pompasıyla yerleşim alanlarında ilaçlama yapıldı.
Otomasyon sistemi kuruldu
Belediyenin bilgilerinin yedeklenmesi, genel veri
tabanının oluşturulması, öz gelir ve gider gibi konuların düzenlenmesi amacıyla otomasyon sistemi kuruldu.
Personele eğitim verilerek, işlemler daha güvenilir ve
seri şekilde yapılmaya başlandı.
Çevre Düzenlemesi
Birçok alanın çevre düzenlemesi yapılarak, park
haline getirildi. Ağaç ve çalıların budaması yapıldı.
Orta refüj sulama, toprak havalandırması ve budama,
onarım işleri yapıldı. Mezarlıklara 400 adet ağaç dikildi. Parklara bin 500 adet mevsimlik çiçek ile 100
adet çınar ağacı dikildi. Mevcut parklara 50 kilo çim
ekildi, yeşil alanların çimlerinin biçimi yapıldı.
Bordürler boyandı, çitler yapıldı. Kaldırımlar
ağaçlandırıldı, orta refüjler, mezarlık ve parklardaki
ağaçların sulaması düzenli olarak yapıldı.
Kadın, Gençlik ve Eğitim Evleri açıldı
Kadınlara özgü çalışma yürütecek olan Peljin
Kadın Evi; gençlere yönelik kültür sanat faaliyeti yürütecek olan Gençlik Kültür Evi ile dershaneye gidemeyen öğrencilere hizmet verecek olan Zana Eğitim
Destek Evi hizmete açıldı. Kadın, kültür ve eğitim evlerinden yüzlerce genç faydalandı. Belediye resmi
web sitesi kuruldu, düzenli olarak bilgilendirme yapıldı. Ayrıca faaliyet ve çalışma raporları hazırlanarak
halka dağıtımı yapıldı.
Yardıma muhtaç yurttaşlara ayni ve nakdi yardımlar yapıldı. Halkın temel gelir kaynağı olan ve ilçenin sembolleri arasında bulunan zeytinin tanıtımı,
geliştirilmesi amacıyla Derik’te ilk kez festival düzenlendi. İlçenin tarihi eserleri arasında önemli bir
yere sahip olan Dera Sor Kilisesi adına her yıl Satranç Turnuvası düzenlendi.
47
Birlik
2012
Her ne kadar belediyeler içinde yürürlülük süresi
2 yıl gibi uzun bir zamana bırakılmış ise de önceliğimizin insan yaşamı ve insan sağlığı olması nedeniyle yasanın yürürlüğe girmesi beklenmeden
yasada belirlenen önlemler önceden alınabilir, birçok kurum önceden oluşturulabilir.
Ýþ(çi) Saðlıðı
Av. Önder ŞAHİNER
Hukuk Müşaviri
İ
ve Güvenliği Kanunu
ş kazaları ve iş kazaları neticesinde meydana gelen işçi
ölümleri, yaralanmaları, sakatlıkları çok ciddi bir sorun
olarak duruyor karşımızda. Türkiye iş kazaları sonucu
işçi ölümlerinde, istatistiklere göre Avrupa birincisi,
dünya üçüncüsü olarak yer almaktadır. İnsan yaşamının
istatistiğin konusu olması insanın içini acıtsa da gerçek
budur. Türkiye’nin dünya sıralamalarında ilk sıralarda
bulunduğu durumlar keşke daha olumlu durumlar olsa;
ancak işçi ölümlerindeki acı gerçekte her an karşımızda
öylece durmakta. Yine işçiler için büyük sorun teşkil
eden bir diğer sorun meslek hastalığı sorunudur. Devletin yeterince ilgi göstermediği bu sorun çoğunlukla
ölümcül sonuçlar doğurabilmektedir.
30 Haziran 2012 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu
ile bu sorunlara yasal zeminde çözüm üretilmesi
amaçlanmış ve kanunun 1. maddesinde “bu kanunun
amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki,
sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir”
denilerek amaç açıklanmıştır.
Yasanın içeriğinden önce ismi ile ilgili problemler
olduğu “iş sağlığı” diye bir kavram olamaz zira “iş”
canlı bir varlık değildir. Sağlık canlılar içindir. İş sağlığı
yerine “işçi sağlığı” kavramının kullanılması gerekirken bilinçli bir tercih olarak ismin bu şekilde kullanılmış olması eleştirilecek bir husustur. İş sırasında
öncelikli olan işçi sağlığı ve güvenliğidir. Sonrası işin
güvenlikli şekilde yapılmasıdır.
İŞ SIRASINDA
ÖNCELİKLİ OLAN İŞÇİ
SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİDİR. SONRASI İŞİN
GÜVENLİKLİ ŞEKİLDE
YAPILMASIDIR.
Yasanın kapsam kısmında ev hizmetleri yasanın
kapsamı dışında bırakılmış olup ev hizmetleri yapan on
binlerce kadın kaderi ile baş başa bırakılmıştır. İş kazaları ve işçi ölümleri ve yaralanmaları ile ilgili ceza yasalarında yeterli ve caydırıcı hüküm bulunmadığından
idari para cezaları ile cezalandırma mantığı tek başına
yeterli görülmemektedir. Yasanın içeriğine yapılacak en
büyük eleştirilerden biri de budur. Yine hükümlü ve tutukluklara yönelik infaz hizmetleri sırasında iyileştirme
kapsamında yapılan iş yurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri kapsam dışı bırakılarak insan
hakları açısından olumsuz bir durum ortaya çıkarmakta
ve bu durum kabul edilebilir bir durum değildir. Yasanın başka eksikleri bulunmakla birlikte yazımızın konusu yasayı tümüyle eleştiriye tabi tutmak
olmadığından fazlaca ayrıntıya girmiyoruz. Ancak genel
anlamıyla olumlu yönleri baskın olan bir yasal düzenleme olarak gördüğümüzü belirtmek isteriz. İlk defa ülkemizde isminde işçi olarak belirtilmese bile işçi
sağlığı ve güvenliği ile ilgili önemli bir yasal düzenleme yapılmıştır.
Yasanın kamu kurumları ile (50) elliden az çalışanı
olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için yasada
yükümlülük getiren 6-7-8’inci maddelerin yürürlüğünün 2 yıl sonraya bırakılması bu iş yerlerine çok fazla
imtiyaz tanındığını düşündürmektedir. 2 yıl yasada belirtilen uygulamalara hazırlık için uzun bir süredir ve bu
sürede birçok yaşam tehlikeye girebilir , bu yönü ile yasanın yürürlüğünün uzun zamana yayılması uygun değildir, kanaatindeyiz. 50’den az çalışanı olan tehlikeli
ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri içinde yasanın
1 yıllık bir erteleme ile yürürlüğe giriyor olması doğru
olmamıştır ve birçok işçi için bu bir yıl uzun bir zaman
dilimi olabilir.
Tedbirler önceden alınabilir
Her ne kadar belediyeler içinde yürürlülük süresi 2
yıl gibi uzun bir zamana bırakılmış ise de önceliğimizin insan yaşamı ve insan sağlığı olması nedeniyle yasanın yürürlüğe girmesi beklenmeden yasada
belirlenen önlemler önceden alınabilir, birçok kurum
önceden oluşturulabilir. Örneğin; mesleki risklerin önlenmesi ve bilgi verilmesi dahil her türlü tedbirin alınması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve
49
Birlik
2012
güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve
mevcut durumun iyileştirilmesi mümkündür. Risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmak, işçi sağlığı ve güvenliği uzmanı
istihdam etmek ve bununla çalışanların işçi sağlığı ve iş güvenliği konularında eğitimlerinin yaptırılması yine yasa yürürlüğe girmeden de mümkündür. İşçinin sağlık koşullarının
verilen işe uygun olup olmadığının belirlenmesi, işçilerin düzenli sağlık kontrolünden geçirilmesi gerekli ve önemlidir.
Bu yasa çıkmadan önce işçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili
olarak çeşitli yönetmelikler yayımlanmıştır. Yasada alınması gereken tedbirler ve oluşturulması istenen yapılar ve diğer çalışmalar bu yönetmeliklerde de yer verilen şeylerdir. Ancak bu
yönetmeliklerin gerekleri hemen hemen hiçbir kamu kurumu
ve özel işyeri tarafından tamamen yerine getirilmemiştir.
Ağır, tehlikeli ve çok tehlikeli işleri bulunan belediyelerimizin bu işlerin özelliklerine göre 6331 sayılı Yasa’da belirtilen
tedbirleri yasa yürürlüğe girmeden önce almaları konusunda
hiçbir engel bulunmadığı gibi alınması doğru ve gerekli tedbirlerdir. Belediyelerin yaptıkları hizmetler sırasında birçok ağır
ve tehlikeli işi yapmak ve yaptırmak zorunda olduğu bilinmektedir. Bu alanlarda çok sayıda insan çalıştırılmaktadır.
GABB tarafından üye belediyeler üzerinde yapılan bir
araştırmanın ortaya çıkan sonucuna göre; hemen hemen hiçbir belediyemizde işçi sağlığı ve güvenliği eğitimi verilmemiştir. İşçi sağlığı ve güvenliği kurulu kurulmamıştır. İşyeri
hekimi bulunan üye belediyemiz yok gibi görünmektedir.
Risk analizleri ve acil eylem planları yapılmamıştır. Bu belirtilen hususların yerine getirilmesi çoğu üye belediyemiz
açısından ne ciddi bir emek harcamayı ne de ciddi bir mali
harcamayı gerektirir. Asıl olan yaptığımız iş ne olursa olsun
olaylara insan eksenli bakmak ve öncelikle bir bütün olarak
her yönüyle yaşamı savunmamız gerekmektedir.
Kamulaştırması yapılacak parseller hakkında devam eden davaların neticelenmesi ve kesin kararların oluşmasından sonra
parsellerin mülkiyetini hak eden tarafın kamulaştırma bedeline
itiraz etme ve artırılmasını talep etme hakkı saklı bulunmaktadır.
Sorun
Yanıtlayalım
Soru: Beldemizde düzenli kentleşmeyi sağlamak, beldenin konut, sanayi ve ticaret alanı ihtiyacını karşılamak amacıyla belediye sınırları
dahilinde belediyemize ait arazimiz bulunmadığından 5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesi kapsamında kamulaştırma yapmak istiyoruz.
5393 sayılı Yasa’nın Belediyemiz tarafından imar planı yapılarak
onaylanmış, ancak imar planı uygulama alanı içerisinde bulunan ve
kamulaştırma yapılması uygun olan parseller üzerinde mülkiyet sorunu bulunmakta ve davalar devam etmektedir.
5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesi kapsamında mülkiyet sorunu ve
davaları devam eden parsellerin belediyemiz tarafından kamulaştırılmasının yapılıp yapılamayacağı hakkında görüş talep ediyoruz.
Cevap: Beldenizde 5393 sayılı yasanın 69. maddesi çerçevesinde
imar planı içerisinde kalan ancak devam eden davalar nedeniyle mülkiyet sorunu çözülemeyen parsellerin kamulaştırmasının yapılarak,
konut, eğitim, sağlık, kamu hizmeti için özel ve resmi kurum binalarının yapılması için arsa temininin yapılıp yapılamayacağı hakkında
görüş istenmiştir.
5393 sayılı yasanın 69. Maddesi kapsamında belediyeler, düzenli kentleşmeyi sağlamak, beldenin konut, sanayi ve ticaret alanı
ihtiyacını karşılamak amacıyla belediye ve mücavir alanı sınırları içerisinde özel kanunlarına göre korunması gereken yerler ile tarım arazileri hariç imarlı ve altyapılı arsalar üretebilirler.
Belirtilen amaçlar dahilinde olmak üzere kamu yararı kararı olmaksızın kamulaştırma yapılabilmesine 5393 sayılı Yasa’nın 69. Maddesiyle olanak sağlanmıştır. Onaylı imar planı uygulama alanı
içerisinde olup da kamulaştırılan ve bu yolla üretilen arsalar yasada
belirtilen şekil ve esaslar doğrultusunda ve 29.09.2005 tarih ve
25951 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Belediyelerin arsa, konut
ve işyeri üretimi, tahsisi, kiralaması ve satışına dair genel yönetmelik”te belirlenen hükümler doğrultusunda ihtiyaç sahibi alt gelir grubunda bulunan belde halkına Devlet İhale Kanunu’nda belirtilen
esaslar haricinde arsa satışlarının yapılabileceği belirtilen yasa ve
yönetmelikler çerçevesinde mümkün olduğu düşünülmektedir.
Not:
Kamulaştırması yapılacak parseller hakkında devam eden davaların neticelenmesi ve kesin
kararların oluşmasından sonra
parsellerin mülkiyetini hak eden
tarafın kamulaştırma bedeline
itiraz etme ve artırılmasını talep
etme hakkı saklı bulunmaktadır.
51
Birlik
2012
Hukuki sorunlarınızı, mevzuatla ilgili
karþılaþtıðınız sıkıntıları yazın,
YANITLAYALIM; sorunların
ÇÖZÜMÜNE VESÝLE OLALIM
Tel : 0 412 224 53 37
Faks : 0 412 224 53 38
Cep : 0 507 972 85 45
Soru: Belediyemizde çalışmakta iken 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında başka kurumlara
nakli yapılan ve belediyemizde çalıştıkları sırada yıllık ücretli izinlerini kullanmayan eski çalışanlarımızın
yıllık ücretli izin karşılığı olan ücretlerinin belediyemiz tarafından mı yoksa nakledildikleri kurum tarafından mı ödenmesi gerekir?
Cevap: 6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında
başka kurumlara nakli yapılan eski belediye çalışanlarının, belediyenizde çalıştıkları yıllara ait kullanmadıkları yıllık izinlerinin ücrete dönüştürülerek kendilerine
ödenmesi için müracaatta bulundukları, bahse konu
yıllık ücretli izin karşılığı olan ücretlerin ödemesinin belediye tarafından yapılıp yapılmayacağı sorulmuştur.
6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesinin 6. Fıkrası,
“Devredilen işçilerin ücret ile diğer malî ve sosyal hak-
ları; toplu iş sözleşmesi bulunan işçiler bakımından yenileri düzenleninceye kadar devir işleminden önce tabi
oldukları toplu iş sözleşmesi hükümlerine göre, toplu iş
sözleşmesi olmayan işçiler bakımından 2010 yılı Kasım
ayında geçerli olan bireysel iş sözleşmesi hükümlerine
göre belirlenir. Devre konu işçiler bakımından devir tarihinden önce doğmuş ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devralan kurum sorumlu tutulamaz.
Kıdem tazminatına ilişkin hükümler saklıdır. Hükmü ile
4857 sayılı iş kanununun 53., 54., 55., 56. ve 57. maddeleri birlikte değerlendirildiğinde;
6111 sayılı Yasa’nın 166. maddesi kapsamında
başka kurumlara nakli yapılan eski belediyeniz çalışanlarının belediyenizde çalıştıkları döneme ait ve
kullanmadıkları yıllık ücretli izinleri karşılığı olan ücretlerin belediyeniz tarafından eski çalışanlarınıza
ödenmesi gerekir.
Birlik
2012
H
akkari doğal güzellikleriyle ünlü bir ildir.
Bu nedenle yüksek dağları, vadileri, buzul göllerini
ve yaylaları mutlaka görmelisiniz. Seçiminizi Zap
Vadisi’nden yana yaparsanız, çeşitli doğal güzelliklerin yanı sıra genel olarak vadilerin üst kısımlarındaki Nasturi Kiliselerini de görme imkânı
bulursunuz. Doğal ve tarihsel zenginliklerle dolu
bir başka vadi olan Kırıkdağ ise ulaşılmaz Şalita
Manastırı dahil gözünüzün önüne başka Nasturi
eserleri serecektir. Tarih meraklıları Geverok ve
Van’ın Çatak ilçesine de bağlı olan Trişin yaylalarına çıktıklarında bir dizi eski kaleyi ve tarih öncesine ait binlerce taş resim görmekten zevk
alacaktır. Son olarak, Kürt tarihi açısından önemli
bir yere sahip olan Bağlar (Nehrî) Köyü de görülebilecek yerler arasındadır.
Birlik
2012
Doğusunda İran’ın Urmiya, güneyinde Irak’ın Duhok kentine komşu olan dağlık Hakkâri yöresi geçmişte Colemêrg
olarak adlandırılmaktaydı. Süryani kaynaklarında Gûlarmak
(Gulmar) adıyla geçen yörede, İlkçağdan beri “Özgür Aşiretler”ler olarak yaşamlarını sürdüren Hakkârililer, Osmanlı
denetimine girdikten sonra da uzun süre yarı bağımsız olarak bölgelerine hükmettiler. Bu dönemde Hakkari’yi yöneten Kürt Beyleri kendi adlarına para bastırıp, hutbe
okuttular, medreseler kurdular. 19. yüzyılda ise bağımsızlıkları tamamen ortadan kaldırılıp, bölge merkeze bağlı valiler tarafından idare edilmeye başlanmıştır.
Yerel Kürt adetleri komşu illerle benzerlik göstermesine rağmen özgünlükleriyle de dikkat çekmektedir.
Nitekim buranın ilçe ve köylerinde geleneksel giyim
tarzlarını koruyan insanları diğer bölgelere oranla daha
sık görebilirsiniz.
Bölgede hüküm süren pek çok imparatorluk ve medeniyetin yanı sıra asırlar boyunca etkin olmuş dinlerin de
izlerini görmek mümkündür. Ortaçağ’da Zerdüştlük inancının yaygın olduğu bölgede, M.Ö. 612’de efsanevi kent
Ninova’dan (Musul) kaçıp Hakkâri dağlarına sığınan Asurîler arasında 5. Yüzyıl ortalarında Papaz Nasturiyus’un fikirleri yayılmaya başlamıştır. Hakkâri yöresi bundan sonra
Hakkari bilinen imajının ötesinde aslında modern bir
kenttir. Ancak yine de burada yaşam daha geleneksel
düzende ve aşiret mantığıyla yürür. Muhafazakâr komşu
illerin aksine Hakkâri’de kadınlar saçlarının tamamını
örtmezler. Kınalı saçları başörtülerinin altında çıkmış
pek çok yaşlı kadın görebilirsiniz. Bölge halkı, Kürtçe’nin Kurmanci lehçesini kulağa müzik gibi gelen hoş,
yumuşak bir aksanla konuşur. Misafirperverlik o boyut-
Nasturilerin önemli bir merkezi haline gelmiş, 20. yüzyıla
kadar bu yörede varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Nitekim
Hakkâri vadilerinde ve yüksek dağları arasında yüzyıllık bir
sukûnetle varlıklarını sürdürmeye çalışan Nasturi Kiliseleri sessiz çığlıklarla doğanın ve insanın yok edici etkilerine karşı koymaya çalışmaktadır.
Yöre aynı zamanda Ermenilere, Yezidilere, Keldanilere
ve Yahudilere de yurt olmuştur. İslamiyet ise 10. Yüzyıldan
itibaren burada yayılmaya başlamıştır. 14. Yüzyıl’da Şêr
Îzedîn, Hakkâri Mirleri Hanedanlığını kurmuştur. Bu hanedanlık, şimdi Van ili sınırları içinde kalan Gevaş ve Başkale’de hüküm sürmüştür. Mirlerin sonuncusu olan Nurullah
Bey, Nasturi Hıristiyanlarının bir bölümünü kılıçtan geçirmiş, ardından 19. Yüzyıl’da Osmanlı’ya karşı başarısız
kalan bir ayaklanma girişiminde bulunmuştur. Hakkâri 1.
Dünya Savaşı sırasında Van’a bağlı iken kısa bir süre Rus
işgali altında kalmış, daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin
bir parçası haline gelmiş,1936 yılında da il olmuştur. İl
ekonomisi ağırlıklı olarak hayvancılığa dayanır. İlde geniş
yer tutan meralar ve çayırlar hayvancılık açısından idealdir. Ancak mevcut koşullar tarımı desteklemekten uzaktır.
Arıcılık ilin belirli bölgelerinde yaygındır. Şemdinli ilçesi
kaliteli balı ve tütün üretimiyle tanınmaktadır.
lardadır ki, Çukurca ilçesi sakinleri, gelen ziyaretçileri
kendi evlerinde ağırlayamayacakları endişesiyle burada
inşa edilmesi planlanan otel fikrine karşı çıkmışlardır.
Kent merkezinde Gazi Mahallesi, Bulvar Caddesi’nde
bulunan Valilik Parkı Hakkâri’de kaldığınız sürede akşamları güzel vakit geçirebileceğiniz bir yerdir. Kente
yaklaşırken sizi ilk olarak Sümbül Dağı ile “ters lale”
diye bilinen çiçekler karşılayacaktır.
Berçelan Yaylası
Foto: Nasrullah Müezzinoğlu
Hakkâri Kalesi
Dağgöl Mahallesi’nde yer alan bu kaleden geriye sadece
kuzeydoğu tarafındaki surlar kalmıştır. Kalenin tam olarak ne
zaman inşa edildiği bilinmemektedir. 1960 yılına kadar piknik yeri olarak kullanılan alan daha sonra askeri tesise dönüştürülerek ziyaretçilere kapatılmıştır. 1998 yılında Hakkâri
Kalesi’nin altında rastlantı eseri 13 adet stel bulunmuştur. Yükseklikleri 70 cm ile 3.10 m arasında değişen bu stellerin M.Ö.
1200 civarında yapıldıkları sanılmaktadır. Stellerde erkek olduğu düşünülen, insan figürlerinden on biri ince, uzun yüzlüdür ve başlarında bere bulunmaktadır. Kadın figürü olduğu
tahmin edilen diğer iki stelde yüzler biraz daha tombuldur.
Bütün figürler çıplak ve silahlı olarak tasvir edilmişlerdir. Bir
süre Meydan Medresesi’nde saklanan bu steller şimdi Van ve
Ahlat (Bitlis) müzelerinde sergilenmektedir.
i
Meydan Medreses
ve 2006 yılallesi’nde yer alan
ah
M
se
re
ed
M
i
ilmeye değer
Merkezdek
edresesi ziyaret ed
M
n
da
ey
M
n
ile
ed
dan alıntılar
larında restore
yük ölçüde Kuran’
bü
zıt
ya
ki
da
pı
Ka
rında Hakkâri
bir mekândır.
n 1700-1701 yılla
ni
se
re
ed
m
kte
rli
Bey tarafından
içermekle bi
y’in oğlu İbrahim
Be
n
di
ed
İzz
n
de
pılmış medyerel beylerin
z taş bloklardan ya
Dü
r.
di
te
ek
tm
lir
be
avlulu tipik bir
yaptırıldığını
n iki katlı ve geniş
na
lu
bu
a
od
13
de
örnekleri görese her birin
taş işçiliğinin ince
de
ün
m
tü
n
ni
se
re
erinde çeşitli
yapıdır. Med
raftan açılan ve üz
ta
y
ne
gü
e
iy
er
İç
rülmektedir.
r kapıdan girilir.
ri kemerli küçük bi
motifler bulunan siv
Gulêreş Baba Türbesi ve Melik Esat Mezarlığı
Yılın hemen her günü Hakkâri ve çevresinden çok sayıda
kişinin ziyarete geldiği bu türbe Biçer (Bajêr) Mahallesi’nde
yer almaktadır. Meşe ağaçlarının çevrelediği tel örgülü bir avluda yer alan türbe 1074-1162 yılları arasında yaşamış Gulêreş Baba’ya aittir. Türbe, 1982 yılında restore edilen ve aynı adı
taşıyan caminin bir parçasıdır.
Kırık Dağ Vadisi
Cennet Cehennem
Hakkâri kent merkezinde, çoğu Osmanlılar Dönemi’nden
kalma bir dizi tarihi mezarlık bulunmaktadır. İşlenerek kıvrımlı
hale getirilen ve üzerlerinde çeşitli yazıtlar bulunan koyu yeşil
renkli mezar taşları ilgi çekici bir görünüme sahiptir. Mezarlıklardan biri Biçer (Bajêr) Mahallesi’nde kendisiyle aynı adı taşıyan Melik Esat Camii’nin batı tarafında yer almaktadır. Mezarlık,
duvarlar ve tel örgüyle çevrilmiştir. Üzerlerinde bitki motifleri ve
farklı semboller taşıyan iki düzine eski mezar taşı vardır. Bu
mezar taşlarından en önemlileri Hakkâri’nin yerel beylerine aittir. Hakkâri Kalesi’nin doğu tarafında Kale Altı Mezarlığı (Goristana Bin Kelê) adını taşıyan bir başka eski mezarlık daha vardır.
Ancak mezarların çoğu artık toprak altında kaldığından burada
görülebilecek fazla şey yoktur. Ortaya çıkarılan 1781 tarihli bir
mezar taşı halen Meydan Medresesi’nde muhafaza edilmektedir.
55
Birlik
2012
müzede sergilenmektedir. Osmanlı döneminden kalan mezarlıkta üzerleri geometrik şekiller ve bitki motifleriyle bezenmiş tarihi birçok mezar taşı bulunmaktadır. Ne var ki bu
mezar taşlarının çoğu yerinden sökülmüştür. Aralarından
değerli olanları Meydan Medresesi’nde muhafaza edilmektedir. Mezarların çoğu Hakkâri Yöresi’nin eski nüfuzlu aile
bireylerine aittir.
Bay Kalesi
Zeynel Bey Medresesi, Kırmızı Kümbet ve Mezarlıklar
Katramas Suyu yanındaki Biçer Mahallesi’nde bulunan
bu medrese bir dönem bölgenin yerel beylerinden biri olan
Zeynel Bey (1560-1578) zamanında inşa edilmiştir. İranlılarla yapılan bir savaşta ölen Zeynel Bey medresenin avlusunda gömülüdür. Günümüzde kısmen yıkık olan
dikdörtgen planlı medresenin ortada bir avlusu, batı ve
güney yönlerinde ise odaları bulunmaktaydı.
Medrese Mahallesi’nde bir yamaçta yer alan bu mezarlıkta tarihi Kırmızı Kümbet’ten bazı kalıntılar bulunmaktadır. Kazılardan elde edilen çeşitli buluntular Van’daki
Hakkâri’deki kiliselerin çoğu 1920’lere kadar bu yörede nüfusun önemli bir
bölümünü oluşturan Nasturi Hıristiyanlara aittir. 1.Dünya Savaşı sırasında
ve sonrasında Irak’a göçmek zorunda kalan Nasturiler, 1924 yılında İngilizlerin yardımıyla geri dönmeye çalışmışlarsa da Türk ordusu tarafından
geri çevrilmişlerdir. Sonuç olarak terk edilmiş olsalar da günümüzde hayli
iyi durumda olan pek çok kilise ve şapel bırakmışlardır. Kiliselerin bulunduğu vadilerin çoğu önceleri orada yaşayan Nasturi Aşiretleri’nin adıyla
anılmaktadır. Kiliseler genellikle vadilere bakan tepelerde veya belirgin bir yüksekliği olan noktalarda inşa edilmiştir. Manastırlardan
kimileri dağ yamaçlarındadır. Bir
çoğunun duvarları kesme taş
bloklardan yapılmış ve
iç kısımlar beyaz renkte
sıvanmıştır. Düz, toprak
damlı yapıların giriş ve
salonları alçak kapılarla birbirine bağlanır.
Bu kiliselerde yazıt
bulunmadığından inşa
tarihleri de bilinmemektedir.
Bay (Bayê) Köyü’nün yaklaşık 8 km güneyindeki bu
kale, dik ve kayalık bir tepenin üzerinde kurulmuştur. Halen
bir askeri bölgede ve ziyarete kapalıdır. Harabe halinde olsa
da moloz taş ve yumurta akı, peynir, kan gibi güçlendirici
maddeler içeren horasan harcından yapıldığı bellidir. Renkli seramik parçaları kalenin içinde sağa sola dağılmıştır.
Kalede üzerinde haç bulunan bir tablet görülür. Kimi kaynaklara göre burada üzerinde ters lale figürleri olan taş parçaları da bulunmuştur. Alanda bulunan başka seramik
parçaları Demir Çağı’ndan bu yana yerleşim olduğunu göstermektedir. Aşiret reislerinin bir zamanlar kenti bu kaleden
yönettiklerini anlatan tarihsel kaynaklar da mevcuttur.
Kentin 8 km dışında Van yolu üzerinde bulunan dinlenme tesislerinin hemen arkasındaki Helil Köyü’nde,
köyle aynı adı taşıyan Nasturi Kilisesi bulunmaktadır.
Diğer Nasturi Kiliseleri gibi bu da dikdörtgen planlıdır. Duvarları taş, çatısı toprak olan yapı diğerlerinden
farklı olarak Helil Kilisesi’nde herhangi bir süslenme
yapılmamıştır. Üzerinde ne zaman yapıldığına dair bir
yazıtta bulunmamaktadır. Kentin 18 km kuzeyinde bulunan Konak (Koçanis) Köyü’ndeki bu yapı, yöredeki
en önemli kiliselerden biridir. Bir zamanların önemli
din adamları bu kilisede görev yaparlardı. Gerek bu
özellikleri nedeniyle gerekse başka kiliselere göre mimarisine hayli özen gösterilerek yapılmış olmasından dolayı görülmeye değerdir. Günümüzde terk
edilmiş olan bu köye ulaşmak için şehir merkezine
bağlı Gazi Mahallesi’nden çıktıktan sonra Berçelan
Yaylası’ndan geçen 2800 yükseklikteki bir geçidi kullanmak gerekir. 1662-1915 yılları arasında burada
bir Nasturi Patrikliği bulunmaktaydı. Kilisenin kayalık
bir tepe üzerinde bulunması savunulabilir olmasını
sağlamıştır. Patrik, geleneksel olarak Mor Şemun
(Mar Şimon) unvanını taşır.
kat çekici niteliktedir. Kesme taş kullanılarak iki katlı inşa
edilmiş olan kilisenin üst katı yıkık durumdadır.
Dez Kalesi
Kırıkdağ Vadisi
Vadinin yüksek yaylalarında “cennet cehennem” adı
verilen buzulları görebilirsiniz. Yöre halkının gezi için tercih ettiği vadi, doğal güzelliklerinin yanı sıra 14 kilisesi
ve bir de kalesiyle dikkat çeker. Gezi için en ideal zaman,
söğüt ve ceviz ağaçlarının gölgesinde sıcaktan rahatsız olmayacağınız ilkbahar ile sonbahar arasındaki dönemdir.
Vadinin girişinde karşınıza Dêz Kalesi çıkar. Şerefname’de
(Kürt tarihi üzerine ünlü bir kitap) kaleden söz edilmekte
ve Nasturilere ait olduğu belirtilmektedir.
Vasıtayla ulaşılması mümkün olmayan Solingir Kalesi, vadiden 7 km yukarı çıkıldığında dar bir noktada, bu
tür yapılarda çoğu kez görüldüğü gibi yüksek bir kayanın
üzerinde kurulmuştur. Doğal kayaların oyulmasıyla inşa
edilen kaleden geriye insan yapımı birkaç duvar kalmıştır.
Yapı, hazine avcılarının tahribatına maruz kalmıştır. Kırıkdağ Vadisi’nin 8 km kuzeyinde yer alan Öveç (Seravanis)
Köyü’ndeki bir kayalık üzerinde yer alan Şaba Kilisesi dik-
İl merkezine 25 km mesafedeki Kırıkdağ Vadisi yamacında, Gümüşlü (Kursin) Köyü’nün kuzey tarafında yer
almaktadır. Günümüzde iyi durumda
olan bu kilisenin giriş kapısı doğu tarafındadır. Bu kapıdan sonra, kiliseye
girişlerin kontrolünü sağlamak amacıyla yapılmış başka bir kapı
daha vardır.
Derav Kilisesi ise Hakkâri-Çukurca yolu 31. kilometredeki Üzümcü (Dizê)
Köyü’ne hâkim bir tepenin üzerinde inşa edilmiştir. Bu küçük kiliseye
güneydeki bir kapıdan
girilmektedir. Kimi duvarları kısmen tahribata
uğramış olsa da ziyaret
edilebilecek
yerlerden biridir.
Vadinin sonunda So Köyü’ndeki yeşil bir yamaç üzerinde inşa edilen küçük Soe Kilisesi vardır. Gelezzo Kilisesi ise buradan 1 km ötede Çilkjani Pınarı’nın sol
tarafında kalır. Buradan yukarıda ise cennet cehennem olarak adlandırılan buzullar bulunmaktadır. Cehennem, yıl
boyu hiç erimeyen kalınlıkta kar tabakasıyla ünlüdür.
Şeyh Ali Camii ve Türbesi
18. yüzyıldan kalma bu cami Hakkâri – Çukurca Yolunda 27. Kilometrede göreceğiniz işaret tabelasının sizi
yönlendireceği Üzümcü (Dizê) Köyü’nde bulunmaktadır.
Esasında üç katlı olduğu tahmin edilen bu cami yapılan
restorasyon çalışmalarıyla günümüze iki katlı olarak gelebilmiştir. Yapı yalnızca cami olarak değil aynı zamanda
bir din okulu ve derviş tekkesi olarak da kullanılmaktaydı.
Moloz taşlardan örülen duvarların dış cephesi özgünlüğünü bugünde korumaktadır. Üzerinde piramit şeklinde
demir bir çatısı vardır. Güney ve Doğu taraflarındaki duvarlarda küçük ve kemerli 6 pencere bulunur. Caminin
içinde Şeyhin türbesinin yanı sıra yağ kandilleri, tahtadan
büyük bir tespih, eski bir fes ve yazı yazmada kullanılan
malzemeleri görebilirsiniz.
Mar Abdişo, kent merkezinin yaklaşık 29 km güneyinde, Oğul (Tal) Köyü yakınında yer alan bir
başka Nasturi Kilisesidir. Buraya giden yolun yalnızca 11 kilometresi asfalttır. Sarp bir kayalığın
üzerindeki kiliseye bir saatlik bir yürüyüşle
ulaşılabilir. Başlama noktası Azizan (Ezîzan) Köyü yol ayırımındadır. Kayalara
oyulmuş basamaklar sizi kiliseye götürecektir. Tek katlı yapıda, doğal bir
mağaranın önünde taş duvarlar
görülür. Doğuya ve batıya bakan
duvarlarda pencereler vardır ve
batı tarafındaki pencere haç biçimindedir. İçi kireçle sıvanmış
kilisenin bir bölümü kısmen
tahrip olmuşken birkaç duvarı
da hazine avcıları tarafından tamamıyla yıkılmıştır. Diğer mağara kiliselerden farklı olarak
bu kilisenin içerisinde kendi su
kaynağı bulunmaktadır.
57
Birlik
2012
Hakkari merkez
Derav Kilisesi
Zap Vadisi
Fotoğraflar: Nasrullah Müezzinoğlu
Zap Vadisi, Berçelan Yaylası, Seyithan Gölü
150 km boyunca uzanan Zap Vadisi kentin 7 km
doğusuna düşer. Zap’ın kaynağı, Başkale’nin güneyinde Karasu’dadır. Burada yapacağınız yolculuk boyunca attığınız her adımda vadinin, dağların ve
yaylaların size sunacağı farklı güzelliklerle karşılaşacaksınız. Göçebe pastoral yaşamı görmek isterseniz
gitmek için en uygun zaman ilkbahar sonu ile yaz aylarıdır. Vadide ayrıca çeşitli tarihsel yapılar ve Nasturi Hristiyan yerleşim yerleri bulunmaktadır.
Berçelan, yemyeşil doğası, temiz havası, su kaynakları, rengârenk çiçekleri ve Zap Suyu’nun muhteşem görüntüsüyle yörede en iyi bilinen yerlerden
biridir. Göçerler tarafından yazın yaylak olarak kullanılan Berçelan Yaylası’nda kısa süreli kamp yapanlara
da rastlayabilirsiniz. Yaylaya Hakkâri kent merkezinden 18 km’lik virajlı bir yoldan gidilir. Yaylada binlerce yıldızın altında uyumak ve sabah güneşin
doğuşunu izlemek ayrı bir güzelliktir.
larla akan Kaval Çayı kaynağını, Hakkâri il merkezinin
63 km güneyinde, Kaval, Kamışlı ve Geçitli köylerinin
doğusunda kalan ve yamacında Begir Kalesi’nin bulunduğu Kato Dağı’ndan almaktadır.
Zap Vadisi’nin doğusunda yer alan Cilo-Sat sıradağları, kuzeyde Nehil Vadisi, güneyde ise Şemdinli
ve Avaşîn nehirleriyle çevrilidir. Çok sayıda gölü, pınarları, yüksek zirvesi ve muhteşem doğal güzellikleriyle burası dağcılar için oldukça ideal bir yerdir.
Cilo-Sat dağlarında yer alan yaylalar göçer yerel aşiretler açısından da önemlidir. Geverok yaylasında bulunan kaya resimleri 8000 yıl önce burada yerleşim
olduğuna işaret etmektedir.
Seyithan Gölü, Berçelan Yaylası’nın kuzeybatısında yer alan bir buzul gölüdür. Gölün kristal mavi
sularına bakmak gözlerinizi dinlendirecektir. Eriyen
karlarla beslenen göl elinizi suya iki kez sokamayacağınız kadar soğuktur.
Yaylalarda yaşam
Yaylalarda yaşam denildiğinde insanın aklına
huzur, kentlerin stresinden ve kirliliğinden uzak, temiz
hava gelir. Gelgelelim gerçek hiç kuşkusuz bundan
hayli farklıdır. Yılın yarısını dağlarda sürülere bakarak
geçirmek kolay iş değildir. Yaylalarda yaşam buralara
gelmenin ordu tarafından sınırlandırılması ve yasaklamalarla daha bir güç haline gelmiştir. Köylülerin iş
yükünü aralarında paylaşmaları topluluğu bir arada
tutar ve işlerin güçlüğünü bir nebze azaltır. Köyde yaşayan erkeklerin bir bölümü hayvanları için ot toplamak amacıyla köyün dışına çıkarırken köyde kalanlar
hayvanların kışlık yemlerini sağlamaya çalışırlar. En
ağır yük ise kadınların sırtındadır; kadınlar hayvanlarla
ilgilenmenin dışında çocuklarına ve kocalarına da bakarlar. Bêrîvan adı verilen süt sağan kadınlar hemcinslerinin en üretken ve beceriklileri arasındadır.
Kaval Vadisi, Cilo-Sat Yaylaları
Hakkâri’ye 55 km uzaklıktaki bu vadiye Çukurca
üzerinden gidilir. Yaylalarının zenginliği ve şelalelerin
güzelliği çeşitli halk şarkılarına konu olmuştur. Kıvrım-
Fotoğraflar: Emin BAL
59
Birlik
2012
Ağaçdibi Şelalesi, Sat Gölü ve Şine Dağı
Bu güzel şelaleye ulaşmak için Hakkâri’den
çıkıp Çukurca ilçesine doğru yol alırsanız, 13 km
sonra Ağaçdibi Köyü’ne varacaksınız. Buradan 15
dakikalık bir yürüyüş sizi şelaleye getirecektir. Şelale eriyen karlarla daha bir gürleştiğinden bahar
aylarında gitmek iyi bir seçim olacaktır.
Sat Gölü, Hakkâri kent merkezinin kuzey doğusunda, yılın yarısı karlarla kaplı olan Sat-Cilo
Dağları’nın arkasında yer almaktadır. Baharda erimeye başlayan karlar gölü besler. Bu dönemde
çevre, yemyeşil çayırlar ve mavi gölle istisnai bir
güzellik kazanır. Göle ulaşmak için Ağaçdibi
(Kehê) Köyü’ne gidip kuzeye doğru yol almalısınız. Sat Gölü’ne ulaşmanın bir diğer yolu ise Yüksekova’ya 24 km uzaklıkta bulunan Veregoz
Köyü’nden geçmektedir.
Kilim Dokkumacıllığı
Daha çok ev kadınları ve kızların uğraşlarından
biri olan kilim dokumacılığı oldukça zahmetli bir
iştir. Büyük bir kilimin dokunması bir yıl sürebilir.
Kullanılacak yün çeşitli bitkilerin köklerinden elde
edilen doğal pigmentlerle, ağaç kabuklarıyla
hatta toprak, kullanılarak boyanır. Renklerin solmaması için şap adı verilen bir madde kullanılır.
Kilimler yatay -göçebe tezgâhı da denir- veya
dikey tezgâhlarda (istar) dokunur. Hakkâri kilimleri arka arkaya çift sıra halinde geçirilmiş çözgü
ipliklerinin arasında çapraz olarak önden ve arkadan atkı ipliklerinin geçirilmesiyle dokunur. İlmekleri sıkıştırmak için kerkît adı verilen demir
bir alet kullanılır. Kilim desenleri geometrik şekiller ve hayvanlardan, aşiretleri sembolize eden
şekillerden ve tarımsal sembollerden oluşur.
‘ ’
Âpe
Türkiye’nin 55 yıllık girdisinin,
çıktısının yeminli, canlı bir
şahidiyim. Hem yalnız şahidi
mi? Değil! Sanığıyım,
mahkumuyum ve davacısıyım.
Musa
Gazeteci-Yazar Musa ANTER
Bilinen adıyla: Apê Musa
61
Birlik
2012
MUSA ANTER HER
DEVRİMCİ GİBİ GÖZALTI
VE İŞKENCEYLE ERKEN
YAŞLARDA TANIŞTI.
HAYATI MAHKEMELER
VE HAPİSHANELERDE
GEÇTİ. TOPLAM 11,5 YIL
CEZAEVİNDE YATTI.
Girişteki sözlerin sahibi Musa Anter ya da
Kürtler tarafından bilinen adıyla Apê Musa,
1918 yılında Mardin’in Nusaybin ilçesine
bağlı Zıvınge Köyü’nde doğdu. Türkiye’nin
ilk kadın muhtarı olan annesi Fesla Hanım’a göre
doğum tarihi 1917’dir. Ailenin ilk erkek çocuğudur. Annesi erkek çocuk doğurmak isteyince Sultan Şeyhmus’a
gidip dilekte bulunur. Onun için nüfustaki adı Şeyhmus
olarak geçer. Soyadı Kanunu dolayısıyla da soyadı Elmas’tır. Zamanla adını ve soyadını değiştirir ve Musa
Anter yapar. Babasının adı Anter annesinin adı Fesla’dır.
Aile olarak soy ağacını kendisi şöyle ifade eder: “Botan
aşiretinin, Temikan kolunun, Mıhoteze dalının Anter ailesindeniz.” Beş kardeş olarak büyürler, yaş sıralamasına göre Hanse, Musa, Hasan, Wetha ve Yusuf
kardeşlerdir. Yusuf 1958 senesinde askerlikte başına
musallat olan zatürre hastalığı vereme çevirince vefat
eder. Hasan 1975 senesinde kansere yenik düşer.
Hanse 2003 yılında vefat eder. Wetha ise iki yıl önce
yaşamını yitirmiştir.
Evin erkek çocuğu olarak annesi tarafından yetiştirilir, zira babası kendisi küçük yaştayken hasta
düşer. Annesi Fesla Hanım hem ev işlerine bakar ve
hem de muhtarı olduğu Zivinge Köyü’nün işlerine
bakar. O zamanlar köye gelip gidenler çok olduğu
için oğlunu Türkçe öğrenmesi ve tercümanlık yap-
ması için okula gönderir. Okulda başarılı bir öğrencidir ve sınıflarını birincilikle bitirir. İlkokulu bitirince
okumaya devam için imtihana girer; Mardin’de yatılı
olarak ortaokulu bitirir. Lise için tekrar imtihana girer,
imtihanı kazandığını Nusaybin’den gazeteye sarılmış
helva paketini açınca öğrenir.
Adana Erkek Lisesi’ne yatılı olarak başlar. Orada ilk
defa kooperatif kurar. Okulun başarılı öğrencisidir. Adana’da okurken Dersim İsyanı yaşanır. Öğrencilerden biri
Dersim direnişçisi Zarife’ye küfür etmelerine karşılık
veren Anter, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in annesi
Zübeyde Hanım’a küfür eder. Şikayet üzerine ilk defa
gözaltına alınır. 45 gün gözaltında kalır. Gözaltındayken
Cumhurbaşkanı Adana’ya gelir ve kendisine bu durum
aktarılır, o da onun affedilmesini söyler.
Liseyi bitirdikten sonra İstanbul’a üniversiteye okumaya gider. Edebiyat fakültesine kaydını yaptırır ve ilk
sene orada okur. Sonradan Faik Bucak ve diğerleriyle
tanışır, onların isteği üzerine İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi’ne kaydını yapar ve bitirir. Fakat hiçbir zaman
avukatlık yapmaz.
Kurduğu Fırat Öğrenci Yurdu’nun kapısını, Kürt illerinden gelen kimsesiz ve yoksul gençlere açar. Anter,
“yurttaki öğrencilere komünizm aşılamak”la suçlanır.
Baskılar artınca yurdu kapamak zorunda kalır.
Baskılar, Şehzadebaşı’nda açtığı Toros Kız Talebe
Yurdu’nda da Anter’in peşini bırakmaz; bu kez de asker
kaçağı olmakla suçlanır, köyüne döner. Bir süre sonra
Diyarbakır’da ‘bölücülük ve Kürtçülük’le suçlanıp tutuklanır. Tekrar İstanbul’a dönen Anter, yeniden Toros
Kız Öğrenci Yurdu’nun işletmeciliğini alır. Suadiye’deki
evi, öğrenci, asker ve bölgeden gelenlerle sürekli dolu
olur. Bu durum devletin resmi belgelerine “Kürt Konsolosluğu” olarak geçer. Musa Anter cezaevinde olmasına rağmen “Kürt Konsolosluğu” devamlı açık tutulur.
nahmet, Balmumcu, Seyrantepe ve Nusaybin cezaevlerinde yatar. 49’lar, 23’ler ve Devrimci Doğu Kültür Ocakları (DDKO) davalarından yargılanır. 12 Mart ve 12 Eylül
askeri darbelerinden sonra birçok kez gözaltına alınır;
ama o içini hiç karartmaz. Yaşar Kemal'in deyişiyle, 'Öfkesiz Kürt'tür. Öfkenin şivesine hiç sığınmaz. Alnını
ferah, göğsünü geniş tutar. Hem İstanbullu hem Mardinlidir. Zaten benzersiz mizahıyla bölünme yanlısı olmadığını da, “Size İstanbul, İzmir, Bursa, bana da
Mardin, Şırnak, Cizre kalacak. Ben enayi miyim?” sözleriyle yüzlere vurur.
İşkence ve cezaeviyle erken yaşlarda tanıştı
Her devrimci gibi Anter de erken yaşlarda cezaevleri
ve işkencelerden nasibini alır. Musa Amca'nın hayatının
bundan sonrası da mahkemeler ve hapishanelerde
geçer. Toplam 11.5 yıl cezaevinde kalan Apê Musa’nın,
ilk gözaltına alınışı öğrencilik yıllarında Dersim katliamı
sırasında olur. Yayımladığı Kürtçe şiiri ‘Kımıl’ sebebiyle
1959 yılında 49’lar davasından idamla yargılanır, 27
Mayıs’ta aftan yararlanarak serbest kalır. 1963'te 23’ler
davası nedeniyle tekrar cezaevine girer. Mamak, Sulta-
HEP kurucusu, Kürt Enstitüsü başkanıydı
1944 yılında Abdurrahim Rahmi Zapsu’nun kızı
Ayşe Hale ile evlenen Anter, katledilinceye kadarki sürede, cezaevi ya da siyasal çalışmalarından dolayı eşi
ve çocuklarından ayrı yaşar. Öldürüldüğünde eşini
görmeyeli beş yıl olmuştur. Anter, birçok dergi ve gazetede yazılar yazar. Cezaevinde Kürtçe sözlük hazırlar. 1971’de kapatılan TİP’in yöneticileri arasında yer
alan Anter, 90’lı yıllarda kurulan Halkın Emek Partisi’nin ise (HEP) kurucu üyesidir. Merkezi İstanbul’da bulunan Kürt Enstitüsü’nün başkanlığını
yapar. En son çalıştığı Özgür Gündem gazetesindeyken sürekli tehdit telefonları alır. Bütün tehditlere rağmen gazeteyi terk etmez. 20 Eylül
1992’de Diyarbakır’da kontrgerilla tarafından katledilir. Birçok tanık olmasına rağmen, cinayet aydınlanmaz, katilleri yakalanmaz.
Yazdığı dergiler ve eserleri
Dicle Kaynağı, Şark Postası, İleri Yurt, Barış
Dünyası, Deng, Yeni Ülke, Welat, Rewşen, Tewlo
ve en son Özgür Gündem isimli gazeteler ve dergilerde yazar. ‘Hatıralarım I’, ‘Musa Anter Bütün
Eserleri Dizisi, Hatıralarım II’, ‘Ropörtaj-Belge-AnıBiyografi Dizisi’, ‘Kımıl’, ‘Vakainame’ ve ‘Birina
Reş’ kitaplarına imza atan Apê Musa’nın bir
çeşit otobiyografisi olan 2 ciltlik ‘Hatıralarım’ adlı eseri için kendisi aşağıdaki yorumu yapar:
“Denilebilir ki Musa sen kim, bu
anılarında geçen zatlar kim! Amma
bence bu soru yerinde değildir. Çok kere
fakir bir adam bir define bulur veya lotototodan para kazanır ve aniden zengin
olur. İşte ben de Ziving’ın mağaralarından
aleme çıkınca o fakir gibi tesadüfen ve de
şans mahsulü değerli şahsiyetlerle tanıştım. İşte
bu anılarım, bulduğum bu definelerin mahsulüdür.”
63
Birlik
2012
Ne zaman
yaşamını yitirdi?
Özgür Gündem ve Yeni Ülke gazetelerinde köşe yazarlığı yaparken, Diyarbakır’ın Seyrantepe Semti’nde JİTEM elemanları tarafından 20 Eylül 1992 tarihinde katledilen Apê
Musa’nın ölümünün üzerinden 20 yıl geçti. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Apê Musa'nın öldürülmesiyle ilgili
açılan davada, Türkiye'yi 25 bin Euro manevi tazminat ile 3
bin 500 Euro mahkeme masrafı ödemesine hükmetti. İtirafçı
Abdulkadir Aygan'ın açıklamaları üzerine Diyarbakır Özel Yetkili Başsavcılığı, olaya adı karışan JİTEM elemanları hakkında
yakalama kararı çıkarmasının ardından, olayın failleri olduğu
belirtilen itirafçılar Cemil Işık, Ali Ozansoy, Abdulkadir Aygan,
Hamit Yıldırım, "Yeşil" kod adlı Mahmut Yıldırım ve öldürülen
Binbaşı Cem Ersever ile ilgili soruşturma başlattı.
Nevala Kasaba
2 Temmuz'unda Anter cinayetinde tetikçilik yapan eski itirafçı-korucu Hamit Yıldırım, Şırnak'ın Kumçatı Beldesi'ndeki
evine yapılan baskında gözaltına alınmıştı. Evde yapılan aramada 2 çuval belge bulunmuş ve bu süreç boyunca da Şırnak'ta
görüntülenen Yıldırım'ın kimliğini değiştirmediği ortaya çıkmıştı. JİTEM tetikçisi Yıldırım mahkemece tutuklandı.
kekik, reyhan ve kaçak tütün kokusu taşırdı rüzgar.
alçak damlı evlerin yüksek, küçük pencerelerinden
soluk ışıklar yayılırdı geceye
köpek havlamaları korkulara karışır
kaygıları beslerdi.
sonra dağlardan kurşun sesleri gelirdi belirli belirsiz
namlunun ucunda çırpınırdı yürekler.
ağıtlar yankılanırdı dağlara doğru
kapılar kırılır,
talan edilirdi sevdalar, umutlar
ve insan olan ne varsa.
ve kan akardı derelerimizden
Zilan, Munzur, Otuzüç Kurşun ve Nevala Kasaba
ve ülkenin bütün derelerinde.
o iklimde kalırdı acılar.
duymazdı bir Allah’ın kulu çığlığımızı
ve dağlara sevdalanırdık karabasan gecelerin sabahında
direnmek kalırdı Kürde çünkü yaşamın bir başka
adı direnmektir.
Musa Anter
Birlik
2012
Fransa’da bölgelerin oluşturulmasına birçok denemelerden sonra ulaşılmıştır. Bölgelerin oluşturulmasındaki duraklamanın temelinde federalizm
ve bölünme kaygısının yanı sıra güçlü bir yerel yönetim olan il özel yönetimlerinin isteksizlikleri de yatmaktadır. Güçlü bir üniter devlet yapısına
sahip Fransa’da bölgesel yönetim anlayışına geçiş kolay olmamıştır.
FRANSA’DA
Yerel Yönetimler
Fransa yerel yönetimler uygulaması bakımından merkeziyetçi ve yerinden yönetimin
güçlü özelliklerini karma bir biçimde uygulayan bir ülkedir. Yerelin temsilini ve yerele
hizmet götürülmesini destekleyici bir uygulaması olduğu
söylenebilir. En küçük yerleşim yerinde dahi bir yerel birimin kurulmasının yasal dayanakları vardır.
Büyük alanları ve nüfusu kapsayan yerler için ise farklı
bir sistem öngörülmüştür. Ayrıca yerelin bazı konularda
özerk kararlar alabilme, yerelin merkezde temsiline olanak sağlayabilme gibi artı özellikleri görülmektedir.
Bununla birlikte yerel yönetim sisteminde, yerel üzerinde merkezi kurumların temsilcilerinin olması, üniter
sistemden gelen denetleyici özelliği de vardır. Fransa’da
sadece tek özellikli bir yerel yönetim sistemi uygulanmamaktadır. Birçok farklı yetkilere sahip yönetimsel birimler uygulanmaktadır. Yerelin demografik büyüklüğüne
göre yereldeki altyapısal ve planlamaların da dahil olduğu yetkiler yerele devredilmiştir.
Yerel yönetimler, komün (belediye), il (department)
ve bölgeler şeklinde ayrılır. Bu birimler, bir başkan, yerel
meclis ve yürütme görevi olan bir encümenden oluşur.1
Fransa’da merkezi yönetimin taşra teşkilatı ve özerk yerel
yönetimler olmak üzere iki tür yerel yönetim birimi vardır. Merkezin taşra teşkilatı, bölgeler, iller ve ilçeler biçimindedir.
Bölgede ve ilde vali, ilçede ise kaymakam yetkilidir.
Yerel yönetimler ise bölge, il ve komünler olarak üçe ayrılır. Merkezi ile yerel yönetim ve yerel yönetimler arası
görev paylaşımında benimsenen ilke, hizmeti, bütçe, yetki
ve donanım ile bölmeden ilgili birime bırakmak ve etkin
bir hizmet sunumu sağlamaktır.2
‘
1
Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü
Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer
Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri:
Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya,
Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul,
TESEV Yayınları, Ağustos 2009, s. 65.
2
Toksöz ve diğerleri, s. 71.
65
Birlik
2012
www.brodyaga.ru
Fransa’da sadece tek özellikli bir yerel yönetim sistemi uygulanmamaktadır. Birçok
farklı yetkilere sahip yönetimsel birimler
uygulanmaktadır. Yerelin demografik büyüklüğüne göre yereldeki altyapısal ve
planlamaların da dahil olduğu yetkiler yerele devredilmiştir. Merkezin taşra teşkilatı, bölgeler, iller ve ilçeler biçimindedir.
Bölgede ve ilde vali, ilçede ise kaymakam
yetkilidir. Yerel yönetimler ise bölge, il ve
komünler olarak üçe ayrılır.
Tüm üniter devletlerde olduğu gibi Fransa’da da yetki devri
ve paylaşımın öznesi merkezdir. Yerel yönetimlerin yetkilerini
belirleme hakları yoktur. Yetki ve görevlerin yerele devri ile ilgili
birçok ilke vardır. Öncelikle tüm yerel yönetim birimlerinin geniş
bir alanda faaliyet yürütmelerine olanak sağlayan genel yetki ilkesi vardır. Günümüzde aynı konularda yetkiler, farklı yerel yönetim birimlerince ortak yerine getirilmektedir. 3 1982 ve 2003
yılları arasında yapılan yerel yönetim reformları ile Fransa’nın
güçlü merkeziyetçi yapısı kısmen revize edildi. Anayasanın 72.
maddesine göre, yerel yönetimler, ilk olarak komünler, iller ve
denizaşırı yerlerdi. Bölgeler ise daha sonradan kurulmuştur. Komünler ile ilgili düzenlemeler Belediyeler Kanunu ile düzenlenmiştir. Belediyeler Kanunu ile amaçlanan belediyeler arası
işbirliklerini arttırmaktır. İller ve bölgelerle ilgili düzenlemeler,
yereli ve yetkileri ilgilendiren birkaç farklı yasal düzenlemelere
dayalıdır. Yetki transferleri merkezi yönetim yetkilerinin komünlere, illere ve bölgelere devredilmesi ile yetkilerin birbirinden
kesin çizgilerle ayrılığı ilkesi uygulanmaktadır. Bu ilke çerçevesinde her yetki alanı ve kaynakları, merkezi yönetime veya komünlere, illere ve bölgelere devredilir.4
Fransa’da halkın karar alma süreçlerine katılımı ise sınırlıdır. Yurttaşların yereldeki komisyon görüşmelerine katılma hakkı
ve kararları mahkemeye götürme hakkı vardır. Belediyeler ise tek
taraflı olarak referandum yoluyla yurttaşlara danışma yolunu seçebilir. Bir belediye meclis kararı referanduma götürülememektedir. Ayrıca nüfusu 80.000 üzerindeki tüm yerel yönetimlerde
semt meclislerinin kurulması bir zorunluluktur. Bu yolla yurttaşların, belli ölçülerde karar almaya gönüllü katılabilmesinin
önü açılmıştır.5 Yurttaşların katılımı sınırlı da olsa yerelin uygulamalarını etkileyebilecek bir düzeyde olduğu söylenebilir.
3
HAYRETTİN YILDIZ, FRANSIZ YEREL YÖNETİM SİSTEMİ,
WWW.YALOVA.EDU.TR/FİLES/USERFİLES/83/13_YİLDİZ.DOCX (ERİŞİM:05.09.2012) S. 5.
4
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 59 VE 68.
5
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 70.
Belediye başkanı doğrudan seçim ile seçilmez, meclis üyeleri arasında yapılacak oylama ile seçilmektedir. Belediye başkanı, belediye meclisi üyeleri arasından gizli oy
ve salt çoğunlukla seçilir. İki turda hiçbir aday salt çoğunluğu sağlayamazsa, üçüncü turda basit çoğunluk aranır.
Oyların eşitliği durumunda, daha yaşlı olan aday başkan
olur. Belediye başkanının iki rolü vardır. Beldede devleti
temsil eder ve yerel yönetimin başıdır. Belediye başkanı,
yaptığı işlerden dolayı vali ve kaymakama karşı sorumludur. Merkez adına yapılan işler, istatistiklerin toplanması,
yasa, tüzük ve yönetmeliklerin halka duyurulması ve bazı
soruşturmaların yürütülmesidir. Yerelde ise belediye meclisi kararlarını yerine getirir, bütçeyi hazırlayıp meclise
sunar, belediye gelirlerini toplar, belediye mallarını yönetir. Meclis yetkisi ile mahkemelerde belediyeyi temsil eder.
Belediye meclisi ve başkanı arasında bir anlaşmazlık durumunda il valisi devreye girer. Vali, anlaşmazlığı çözemediği takdirde Bakanlar Kurulundan meclisin feshini
isteyebilir. Bu durumda yeni seçimler yapılıncaya kadar
vali, özel bir kurul oluşturur.6 Bu kurul, merkezin yerel üzerindeki vesayetine bir örnek uygulamadır. Vali, yerelde seçilmiş bir kişiden üstün kabul edilmektedir.
Belediye başkanı ve meclis üyesi, ilde, il genel meclisinde ve ulusal mecliste milletvekili olabilmektedir. Yerel
bu uygulama ile sınırlı da olsa ulusal kararlara katılabilir. 7
Belediye meclisi, belediye başkanı, başkan vekilleri ve
meclis üyelerinden oluşur. Meclisin üye sayısı yerelin nüfusuna göre değişebilir. Belediye meclisi seçimleri 6 yılda
bir yapılır. Seçim yöntemi, belediyenin nüfusuna göre değişir. 3500’den az nüfusa sahip olan yerlerde, iki turlu çoğunluk yöntemiyle, 3500 ve fazla nüfusa sahip olan yerlerde
karma yöntem ile (çoğunluk + nispi) seçilir. Belediye
meclisi, genel yetkiye sahiptir ve belediye işlerinde genel
karar organıdır.8 Belediye meclisleri yılda en az dört kez
toplanır. Belediye başkanının çağrısı, meclis üyelerinin yarısının başvurusu ve valinin talebi üzerine toplanabilir.9
Bu belediyeler nüfus bakımından farklılıklar göstermekle birlikte, bütün belediyeler aynı statüdedir.10
Köykent ve nüfus ayırımı yapılmaksızın tüm yerleşim
birimlerinde bir belediye vardır. Fransa’daki belediyelerin % 90’a yakınının nüfusu 2000’in altındadır.11 Ortalama nüfusu 1.600 olan belediye sayısı 10.000’dir.12
Bu sayı, yurttaşların yerel siyasete katıldığının ve katılımın teşvik edildiğinin bir göstergesidir.
6
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, 12 MAYIS 2009, HTTP://DAHAFAZLASİYASET.BLOGSPOT.COM/, ERİŞİM: 24.09.2012, S. 18-9.
7
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 70.
8
ONUR KARAHANOĞULLARI,KARŞILAŞTIRMALI KAMU YÖNETİMİ DERSLERİ; FRANSA CUMHURİYETİ, 2004 YILI DERS NOTLARI, ANKARA, ÜNİVERSİTESİ SBF MATBAASI, 2004, S. 16. HTTP://POLİTİCS.ANKARA.EDU.TR/~KARAHAN/MAKALELER/FRAN2003ANY.PDF ERİŞİM:12.09.2012
9
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 15
10
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 14.
11
AZİM ÖZTÜRK, 21. YÜZYIL TÜRKİYE’Sİ İÇİN, YEREL YÖNETİM MODELİ, ÜMRANİYE BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI, NO1, 1.BASKI, İSTANBUL, ŞUBAT 1997, S. 3.
12
67
Birlik
2012
Tablo 1: Fransa’da Yerel
Yönetim Birimleri13
Komünler (Belediyeler)
36.787
Fransa’da
36.570
Denizaşırı Topraklar
217
İller (départments)
101
Fransa’da
96
5
Tablo 2: Fransa’da Nüfusa Bağlı Olarak
Belediyelerin Sınıflandırılması14
Bölgeler
27
Nüfus Belediye Sayısı Oranı
Fransa’da
22
1.000 altı
5
13
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. 2006
NÜFUS VERİLERİ/FRANSA İSTATİSTİK
KURUMU VERİLERİNE GÖRE
14
27.189
1.000 - 4.999 arası
7.764
5.000 - 9.999 arası
1.071
10.000 - 49.999 arası
849
50.000 - 99.999 arası
97
100.000 üzeri
47
1.Fransa Yerel Yönetim Birimleri
1.1.Komünler (Belediye)
Kırsal ve kentsel yerlerde en
küçük yerel birim komünlerdir. Köy-kasaba gibi yerel
birimler yoktur. En alt kademedeki yerel yönetim birimi komünlerdir.
Nüfusu 50 olan yerlerde de belediyeler
vardır. Fransa’daki 28.000’den fazla belediyenin nüfusu 1.000’in altındadır.15 Sayıları günümüz itibariyle 35.000’in
üzerinde olan komünler, demografik açıdan önemli bir problemdir. Fransa’da tüm
yerel yönetimler, eşit statüde ve yönetim
biçimleri aynı olduğu için bir yerel yönetimin başka bir yerel yönetim üzerinde vesayet kurması mümkün değildir.16
Komünlerin çokluğu hizmetlerin görülmesinde büyük bir dağınıklığa neden olmaktadır. Yine küçük komünlerin yerelin
ihtiyaçlarını yeterince karşılayamama riski
vardır. Ancak bu durum, Fransa’da komünler arası birliklerin kurulmasının önü
açılarak giderilmiş ve ülkeye özgü komün
birlikleri oluşturulmuştur.17
Komünlerin başında belediye meclisince üyeleri arasından seçilen, merkezin
yereldeki temsilcisi ve yerelin başı olan bir
belediye başkanı vardır. Belediye başkanının idari kolluk görevi ve yetkisi vardır.
Başkanın kolluk yetkileri, kamu düzeni,
kamu güvenliği ve kamu sağlığı konularını
kapsamaktadır. Başkan, ayrıca meclis kararlarını hazırlar ve kararları uygular, komünün malvarlığını yönetir, komün adına
sözleşme yapar ve meclise hesap verir.
Yine trafik düzeni, yollar, genel düzenin
sağlanması, kamu düzeni, cenazelerin taşınması, pazarın düzenlenmesi, ilkyardım
faaliyetleri, çevre koruması ve felaketlerle
mücadele gibi yetkileri de vardır. İlkokullar,
sağlık ve kentleşme (imar planları) konularındaki yetkiler komünlerindir. Komünler,
yerel yönetimlerin toplam personelinin %
90’ını oluşturmaktadır.18 Komünlerin en
önemli işlevi, en küçük yerel birimlerin
bile hizmete ulaşabilmesinin aracı olmasıdır. Komünler, yerel birimlerin yereldeki
kararlara katılımının en temel aracıdır.
15
KARAHANOĞULLARI, S. 16-7.
17
YILDIZ, S. 3.
18
KARAHANOĞULLARI, S. 17.
16
69
Birlik
2012
1.1.1.Belediye Hizmet İş Birlikleri (Syndicates):
Fransa’da küçük ölçekte, az nüfusa
sahip ve ekonomik sıkıntılar yasayan
komünlerin fazlalığı, komünleri, kapasitesini aşan hizmetleri yerine getirmek için birlikler kurmaya yönlendirmiştir. Bu
birliklere syndicates denilmektedir. Başlangıçta sadece bir yerin tek bir ihtiyacını yerine getirmek için
bir araya gelen komünler, daha sonra birden fazla
ihtiyacı karşılamak için birlikler kurdular.
19
YILDIZ, S. 6.
20
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S.
60 VE 71.
21
YUSUF ERBAY, FRANSA’DA
İDARİ SİSTEM VE
YEREL YÖNETİMLER, ÇAĞDAŞ YEREL YÖNETİMLER,
CİLT 8, 2 NİSAN 2009, S. 61
Birliklerin hizmetleri yerine getirmedeki etkinliği
için görevler belirli bir düzene bağlandı. Bu çerçevede
komün birliklerinin zorunlu ve gönüllü görevleri belirlendi. 2010’da ise komün birliklerindeki temsilcilerin
doğrudan genel seçimle seçilmeleri kararlaştırıldı. Günümüzde komünlerin yüzölçümü, yerel nüfus sayısı ve
açık gönüllüğüne bağlı olan birliklerin dört türü vardır.
Fransa’da komün birliklerinin nüfusu 60 milyona ya-
Üniter ve merkeziyetçi uygulaması güçlü olan Fransa örneğinde de görüldüğü gibi
yerel düzeyde hizmetlerde ve
planlamalarda başarılı olunması için yerele yetki devrinin
yapılması başarıyı getiren bir
sonucu ortaya çıkartmıştır.
kındır. 2010’da tüm komünlerin 1 Ocak 2013’e kadar
bir komün birliğine üye olması zorunlu hale getirildi.19
Bu hizmet birliklerinin yurt içinde kurulmasının temel
nedeni, hizmet alanı ve ölçek ekonomileridir. Bu çerçevede yerel yönetimler, temizlik, sağlık, su, ulaşım,
çöp toplama gibi birçok hizmet alanlarını özerk kararlar ile hayata geçirmektedir.
Syndicates, Türkiye’deki belediye birlikleri ile özdeşleştirilebilir. Ancak önemli farklılıkları da vardır.
Fransa’da syndicates birliklerinden 15.000’i tek
amaçlı, 3.000’i çok amaçlı kurulmuştur.20 Bu komün
birlikleri Fransa’da hizmet odaklı işbirliklerinin çok
güçlü olduğunu gösterir. Türkiye’de birliklerin kurulması ve ortak amaca yönelmesi desteklenmemektedir.
Fransa’da ise yerelde hizmetlerin gerçekleştirilebilmesinin önünü açmak amacıyla komün birliklerine üye
olunması zorunlu hale getirilmiştir.
Tablo 3: Yerel Yönetimlerin
Kurdukları Birliklerin Sayıları21
Kentsel Birlikler
Belediye Birlikleri
9
322
Birlikler (Syndicates)
17.895
Tek Fonksiyonlu
14.490
Çok Fonksiyonlu
2.298
Karışık
1.107
Yeni Yerleşim Birimleri
9
Bölge
meclisleri
nasıl işliyor?
1.2. İller
(Departments)
22
YILDIZ, S. 4
HALİL NADAROĞLU, MAHALLİ İDARELER, TEORİSİ,
EKONOMİSİ; UYGULAMASI, BETA BASIM,
7.BASKI, İSTANBUL, EKİM 2001, S. 154-5.
24
IULA-EMME, T.C BAŞBAKANLIK TOPLU KONUT
İDARESİ BAŞKANLIĞI, KARŞILAŞTIRMALI YEREL YÖNETİM YAPILARI, 2. BASKI, İSTANBUL, 1994, S. 44.
25
ÖZTÜRK, S. 99.
26
27
YILDIZ, S. 4.
28
29
RUŞEN KELEŞ, FRANSA VE İSPANYA’DA YERİNDEN
YÖNETİM, MAHALLİ İDARELER EĞİTİM ARAŞTIRMA
GELİŞTİRME MERKEZİ, ANKARA, 1994, S. 29-31.
23
Temel yerel birim araçlarından
bir tanesi de illerdir. İller komünlerden daha büyüktür ve deniz
aşırı birimlerle birlikte Mart
2011’den itibaren sayıları 101’dir.22 İller bünyesinde ilçeler, en küçük yerel birimleri olarak
kantonlar vardır. İller, 342 ilçe ve 4036 kantona
bölünmüştür. İller, yerel çıkarları temsil eden
birer merkez özelliğine sahiptir. Bu yönleri ile
âdem-i merkeziyeti yansıtan yönetimsel bir
araçtır.23 İl yönetimleri görev alanlarında hizmet gereksinimlerini belirler ve halkı temsil
ederler, teknik bilgi ve mali kaynak yetersizliğinden dolayı hizmetleri yerine getiremeyen
belediyelere proje, teknik yardım ve mali kaynak bulma konusunda yol göstericidirler. Böylece kentsel ve kırsal alanlar arasındaki hizmet
farkları azaltılmaya çalışılmaktadır.24 İller hem
merkezin taşra örgütü hem de yerel yönetimin
bir birimidir.25 Yerinden yönetim yasası ile il
yönetimlerine, önemli miktarda maddi kaynak
aktarılmış ve görevleri yerine getirebilmeleri
için önemli yetkilerle donatılmıştır. İllerde hizmetler genellikle üç birime ayrılmıştır: İdari ve
mali işler, teknik işler ve sosyal işler. Bu yetkiler, sağlık hizmetleri, ana ve çocuk sağlığı, toplumsal afetlerle mücadele, çocuğa, aileye,
yaşlılara yönelik sosyal yardımlar, ortaokullar
ve öğrenci taşımacılığı, kırsal hizmetler için
araç gereçler, konut ve yolların bakımıdır.26 Eğitim alanında orta öğretim kurumlarına bina yapımı, bakımı, inşası ve bu binalara araç gereç,
teknik işçi ve hizmetlileri de vardır. Yine illere
ulusal yollar ve avlanma amaçlı limanların yönetimi de bırakılmıştır.27
İllerde ayrıca il özel idaresi de
vardır ve il genel meclisince yönetilir.
Meclisin üyeleri, iki turlu çoğunluk
sistemiyle altı yıl için seçilirler. Bin ila
yirmi bin arası değişen sayıda seçmenden oluşan seçim çevresi (kanton), bir il genel meclisi üyesi seçer.
Meclisin yarısı üç yılda bir yenilenir. İl
genel meclisi, başkanını, dört ila on
başkan yardımcısından ve diğer üyelerden oluşan daimi encümenini
seçer. Meclis, ilin işlerinde genel yetkilidir. Temel kararları alır ve yürütme
organının faaliyetleri için genel çerçeveyi çizer. Özellikle, il kamu hizmetlerinin kurulması ve geliştirilmesi, il
mallarının yönetimi ve bütçe kararlarının alınması yetkileri vardır. İl genel
meclisi daimi encümene, bütçe ve
kesin hesap konuları dışında yetki
devredilebilir. İl genel meclisi başkanı, ilin yürütme organı olarak valinin yerini almıştır. İl yönetiminin ita
amiridir. Başkan, yetkilerinin bir kısmını, başkan yardımcılarından birine
veya mazeret halinde meclis üyelerinden birine devredebilir.28 2 Mart 1982
tarihli yerel yönetimlerin hak ve özgürlükleri adlı yasa, valilerce yerine
getirilen yürütme görevlerini il genel
meclisi başkanına vermiştir. Bu yasa
ile genel meclis başkanı, vali karşısında güçlenmiştir. İldeki hizmet birimlerinin başı il genel meclis
başkanıdır. Türlü hizmet birimlerinden
birinin başında bulunan görevlilere
sorumluluğu altında yetkiler devreder,
ilin mallarını yönetir, kolluk yetkilerini
kullanır, genel meclisin belirlediği
çerçevede, il adına sözleşmeleri imzalar. Her yılın başında, genel meclise
türlü hizmet birimlerinin çalışmalarına
ve finansman durumuna ilişkin rapor
sunar. Meclis başkanı bütçeye ilişkin
yetkilerini yürütme kuruluna devredebilir. İl özel yönetimlerinin bütün kararları kesindir.29
71
Birlik
2012
Bölgelere sınırlı
yetki ve kaynak
verilmiştir
1.3. Bölgeler
Fransa’da uygulanan sistemin diğer
önemli bir özelliği ise yurttaşların
meclislere veya kararlara katılımı
noktasında uygulamaların varlığıdır.
Fransa uygulaması da gösteriyor ki,
yerel düzeyde hizmetlerin başarılı olması için seçimlere dayalı rekabetçi bir
sistemin kurulması ve yerele yetkilerin
devredilmesi son derece önemlidir.
Bölgeler, Fransa’da yereldeki
yatırımları yapan ve altyapı sorunlarını çözen en büyük yerel
yönetim birimidir. Bölgeler, ilk
olarak 2 Haziran 1960 tarihinde bir kamu kurumu olarak kurulmuş ve 1982’ye kadar bu
statüleri devam etmiştir. Bölgeler, 1981 sonlarına kadar sayısı 22’ye ulaşan tüzel kişiliği
ve mali özerkliğe sahip kamu kuruluşlarıydı.
Bölgelerin kuruluşu tamamen ekonomik nedenlerdendir. Bölgeler, ekonomik gelişme ve
ülkenin kalkınmasına yönelik sorunların
uygun bir şekilde merkezden çözülmesi imkansız olduğu kabul edildiği için kurulmuşlardı.30 Bölgelerin yerel yönetim birimine
dönüşmesi 2 Mart 1982 tarihinde gerçekleşmiştir. Bölgelerin statüsünün değişmesi, bölgenin seçimle oluşturulan bir meclisçe
yönetimi ve sadece iktisadi konularla sınırlı
özel yetkiden genel yetkiye geçilmesi gibi iki
önemli sonucu vardı. Bölgenin örgütlenmesi,
il yönetimlerine benzerdir. 19 Ocak 1999 tarihinden beri, bölge meclisi üyeleri, her bölge
çevresinde iki turlu liste sistemi ile beş yıllık
bir dönem için seçilmektedir. Meclis üye sayısının mutlak çoğunluğu, listeli çoğunluk
sistemi ile kalanı da nispi sistemle seçilmektedir. Meclis üye sayısı, bölgelerin demografik büyüklüğüne göre değişmektedir.
Denizaşırı bölgelerden Fransız Guyanası’nın
meclis üye sayısı 31 iken, Paris’i de içine
alan İl e de France bölgesinin ise 209’dur.31
Bölgelere sınırlı yetki ve
kaynak verilmiştir. Bölgenin
temel işlevleri net olmadığı gibi
bölge meclisi ve ekonomik ve
sosyal konsey arasındaki ilişkiler iyi tanımlanmıştır. Bölgelerin kamusal organları, hükümet,
iller ve belediyelerdir. Bölge
valisi, merkezi yönetim ve iller
arasında birçok konuda arabulucu işlevini üstlenmiştir.32 Bölgeler, genelde ekonomik
gelişme ve toprak-arazi planlanmasından sorumludurlar.
Özel şirketlere ekonomik yardımda bulunma, ekonomik gelişmeye dair bölge şemaları
düzenleme, arazi planlaması
için ayrı olarak arazinin düzenlenmesi ve gelişimine dair
bölge şemaları hazırlama yetkileri vardır. Bölgeler, eğitim
alanında lise ve dengi okullarının bina yapım ve inşası ve teknik ve personel hizmetlisinin
istihdamı ile iş aramakta olan
genç ve yetişkinlerin tabi tutulacakları mesleki eğitimden de
sorumludurlar. Bölgeler, kuruldukları günden itibaren de
planlama ve düzenleme alanında sürekli ilerleme göstermektedirler.33
illerden seçilir
Bölge meclisi üyeleri, bölgedeki illerden seçilir. Bölge meclisinde üye sayısı, illerin sayısına
bağlıdır. Bölge meclisi üyeleri, aralarından bölge meclisi başkanını,
başkan vekillerini ve bölge daimi komisyonunun üyelerini seçerler. Bir
karar olmadıkça, bölge meclis toplantıları, bölge merkezinin bulunduğu yerde yapılır ve halka açıktır.34
Bölge meclisleri, bölge işlerine dair
kararlar alır. Bölge işlerini ve kararlarını yürütmekle görevli bir başkan
seçer. Meclis, bütçe ve idari hesapların onaylanması dışındaki yetkilerinin bir kısmını daimi encümene
devredebilir. Bütçe detaylarının belirlenmesi, planların uygulanması ile
bölgelere devredilen hizmetlerin ve
faaliyet şemalarının hazırlanması konularında bu meclise danışılması
gerekmektedir. 35 Bölge meclislerinin yanında, bölgesel ekonomik ve
sosyal ve çevresel konsey olarak
adlandırılan ve değişik meslek örgütü ve kurumdan beş yıl için seçilen üyelerden oluşan bir danışma
organı vardır. Meclis, konseye ekonomik sosyal ve çevreyle ile ilgili
tüm konularda görüş için başvurulabilmektedir.36
Bölge meclis başkanı siyasal sorumludur
Bölge meclisi
üyeleri bölgedeki
Bölge meclis başkanı, belediye başkanı ve il genel meclisi başkanı
gibi siyasal tercihlerin uygulanmasında önemli bir rol oynar. Bölge meclis başkanı, bölge meclisi üyelerince ve mutlak çoğunlukla üç yıl için seçilir.37 Bölge meclis başkanı, görevlerinden bir bölümünü gözetimi ve
sorumluluğunda yürütülmek üzere, başkan vekillerine ve meclisin diğer
üyelerine bırakabilir. Bölge mallarını yönetir. Bölge adına sözleşmeleri
imzalar ve mahkemelerde temsil eder. Her yıl bölge meclisine; bölge
planlarının uygulanması, bölgenin hizmetlerinin durumu ve finansman
koşullarına ilişkin bir rapor sunarak, meclis kararlarının uygulanmasına
ilişkin bilgilere yer verir.38
İle-de-France başkent Paris’in de içinde olduğu ve Fransa’da bulunan 26 bölgeden biridir. Paris bölgesinde 8 il ve 1.281 komün vardır.
Bölge yönetiminin çalışmaları profesyonellerce yönetilen beş birim altında bölge yönetim binasında sunulmaktadır: Avrupa ve uluslararası ilişkiler, sürdürülebilir kalkınma, kalkınma, liseler ve toplum birimleridir. Bu
birimler, liselerin yapımı, yenilenmesi ve malzemelerinin alımı, yetişkin
eğitimi ve mesleki eğitim, toplu taşıma ve yollar, bölgesel kalkınma ve
büyük altyapı projeleri ve kırsal kalkınma planlamaları, ekonomik kalkınma, konut edinme ve sosyal yardım, yüksek öğrenim ve araştırma,
spor, turizm ve kültür çalışmalarını yürütmektedir. Fransa’da bölgelerin
önemli görevlerinden biri de bölge kalkınma planlarının hazırlanmasıdır.
Bu bağlamda iki plan hazırlanmaktadır. Birincisi “Sdrif” adı verilen bölgesel kalkınma planı taslağı; ikincisi ise merkezi yönetim-bölgesel yönetim müşterek bölgesel plan sözleşmesidir. Paris’in son Sdrif’i 2007’de
hazırlanmış ve 2030’a kadar süren bir planlama yapılmıştır. Bazı temel
hedefleri yılda 60.000 yeni konutun yapılması, ormanların ve çiftliklerin
korunması, toplu taşıma hizmetlerinin geliştirilmesidir. Merkez ve bölgesel yönetimin ortak bölgesel plan sözleşmesi ise altı yıllık bir süre için hazırlanır. Paris’in son ortak bölgesel planı, Mart 2007’de kabul edilmiştir.
2007-2013 yıllarını kapsayan bu planın bütçesi 5.466 milyar €’dur. Bütçenin % 62,7’si bölge yönetiminden, %37,3’ü ise merkezi yönetimden
gelmektedir.39 Bölge yönetimleri, Fransa’da yereldeki altyapı çalışmalarını merkez ile birlikte üstlenen önemli bir yerel yönetim birimidir.
Bölünme kaygısı aşıldı
Fransa’da bölgelerin oluşturulmasına birçok denemelerden sonra
ulaşılmıştır. Bölgelerin oluşturulmasındaki duraklamanın temelinde federalizm ve bölünme kaygısının yanı sıra güçlü bir yerel yönetim olan il
özel yönetimlerinin isteksizlikleri de yatmaktadır. Önceden işlevsel bölgeler, eşgüdümcü valilik ve bölge valiliği gibi denemelerde hedeflenen
sonuca ulaşamamıştır.40 Ancak reform çalışmaları bölgeleri önemli birer
yerel yönetim organı haline getirildi. Ancak sınırlı finansal destek ve yetki
devri nedeniyle büyük çaplı bölgeler oluşmamıştır. Bölge meclisi de iller
düzeyinde doğrudan meclis üyelerinden oluştuğu için bölge yönetimlerinin meşruiyeti ve bölgesel ölçekte karar alma süreçleri güçlendirildi.
Bölge yönetimleri özellikle komün ve il yönetimleri ve merkezi yönetim
arasında uzlaştırıcı bir role sahiptir. Yerel yönetimin
bölgesel düzeyde güçlü temsile ulaşması, bölgelerin önemini arttırmıştır.41
73
Birlik
2012
www.deviantart.com
1.3.1. Özel Statüye Sahip
Yerel Yönetimler
Fransa’da ayrıca kendilerine has kanunlarla
kurulmuş özel statüye sahip yerel yönetimler de bulunmaktadır. Özel statü kapsamında
Paris’te hem il hem komün statüleri vardır.
Paris’in yanı sıra Korsika ve Fransa’nın denizaşırı toprakları da özel statülü yönetimleri vardır. Paris, özel statülü bir başkent yönetimi olarak hem belediye meclisi
hem de il genel meclisi özelliğine sahiptir.42 Denizaşırı
iller ve bölgeler ayrı tutulacak olursa, Fransa’da özel
statüye sahip yerel yönetimler ülkenin en büyük üç şehrini oluşturan Paris, Lyon ve Marsilya’dir.
FRANSA’DA ÖZEL STATÜYE
SAHİP YEREL YÖNETİMLER
ÜLKENİN EN BÜYÜK ÜÇ
ŞEHRİNİ OLUŞTURAN
PARİS, LYON VE
MARSİLYA’DIR.
Özellikle Paris, nüfus yoğunluğu ve başkent olması
nedeniyle yönetim biçimi açısından diğer iki büyük şehirden ayrılır. Paris, Lyon ve Marsilya da, sayıları sırasıyla 20, 16 ve 9 yerel birimin seçilmiş meclisleri
vardır. Bu meclisler, yerel yönetim statüsüne bağlı değildir. İlçe ve mahalleler, ana belediyeye şehircilik ve
planlama gibi konularda rapor ve projeler sunmakta ve
yerel sorunları aktarmaktadırlar.43 Nice ve Toulouse de
daha sonra bu modele geçmiştir. Bu sistemde ilçe belediyeleri, belediye başkanlarını, ilçe meclis üyelerinin
yarısından oluşan büyükşehir meclisi de büyükşehir belediye başkanını seçmektedir. İlçe ve büyükşehir belediye başkanları aynı kişi olamaz.44
Paris kenti, tek bir yerel yönetim birimidir. Paris’in 20
yirmi alt bölgesi, ayrı ancak bir tüzel kişiliği olmayan idari
bölümlemeleri vardır. Alt bölge meclislerinin üyeleri, nispi
temsil yöntemine göre yapılan seçimle belirlenir. Üyelerinin üçte biri Paris meclisinde de görev yapar. Alt bölgeler, yasalarla belirlenmiş veya özel statülü birimce
devredilen sınırlı yetkilere sahiptir.
Alt bölge meclisleri, kendilerini ilgilendiren konularda,
belediye meclisinin yanında danışma organı işlevini görürler. Belediyenin yönetimi konusunda gerçek bir karar yetkileri yoktur. Sosyal, kültürel ve sportif araç gereçlerin
kullanımında yetkileri vardır. Alt bölge meclisleri, alt bölge
belediye başkanını seçerler. Başkanın, kişilerin medeni hallerine ilişkin hizmetlerde, ilkokullar ve inşaat ruhsatı konusunda yetkileri vardır. Ancak personeli ve hizmetleri Paris
belediye başkanının vesayetindedir. Tek bir bütçe söz konusudur. Genel yetki Paris’tedir. Paris belediye başkanı, altı
yıllığına seçilmektedir. Belediye başkanının, belli konularda
sorumlu olan yardımcıları vardır. Alt yönetim belediye başkanları da Paris belediye başkanının yardımcılarıdır. Başkan, belediye ve il özel yönetimine ait kolluk yetkileri dışında
kalan tüm yürütme yetkilerini kullanmaktadır. Paris belediye
başkanına kamu düzenine yönelik kolluk yetkisi, sınırlı da
olsa tanımıştır. Yolların temizliği, pazar ve fuar yerlerinin düzenlenmesi ve gürültü rahatsızlığının önlenmesi, aydınlatma, çöplerin toplanması ve kolluk valiliğinden görüş
alarak satıcılar için işgal ruhsatı vermek konuları da vardır.45
2.Merkezi ve Yerel Yönetimlere Ait Bazı
1-
Yetki ve Görev
Paylaşımları
2-
Merkezi ve yerel yönetimler arasında yapılacak hizmetler konusunda görev paylaşımları net bir şekilde
tanımlanmıştır. Yerine getirilecek altyapı çalışmalarına merkezce yeterli bütçe aktarımları veya işbirlikleri için düzenlemeler yapılmıştır. Merkez ile yerel
birimler arasındaki görev paylaşımları kısaca maddeler halinde şu şekilde açıklanabilir.
Komünler, ilkokulların ve sınıfların kuruluşu, inşası
ve korunmasından sorumludur.
İller, ortaokulların kuruluş, inşa ve korunmasından
sorumluyken, liselerin kuruluşu bölgelerin sorumluluğundadır.
3-
Merkezi yönetim müfredatın oluşturulmasından, personel ödemelerinden, eğitimin düzenlenmesinden,
üniversite imkânlarının dağıtılmasından ve diğer düzenlemelerden sorumludur.
4-
Bölgeler, hizmet içi ve stajyerlik eğitim faaliyetlerinden sorumludur. Bununla beraber, devlet bu alanda
bazı faaliyetlere de karar verebilir.
5-
Komünler, finansal olarak illerin sağlık alanındaki
harcamalarına katkıda bulunuyor. İller sağlık ziyaretlerinden, tüberküloz ve kanserle savaş konularından
sorumludur. Akıl sağlığı, merkezin görevidir. Halk
sağlığı, komünlerin, illerin ve bölgelerin görevidir.
6-
İllerin sorumlulukları, çocuk bakımı, anne ve çocuk
hizmetleri, aileler için sosyal destek ve engellilere
yardımdır. İller aynı zamanda yaşlılara destekten de
sorumludur.
7-
Merkezi yönetim ulusal dayanışma prensibine atıfla
finansal destek sağlamakta; minimum geçim parasına izin vermektedir.
8-
Komünler, illerin sosyal refah alanındaki masraflarına katkıda bulunmaktadır. Aynı zamanda çeşitli acil
durum hizmetleri de sunuyor. İller, bazı sosyal refah
kurumlarından da sorumludur.
9-
Komünler, iller ve bölgeler strateji ve toprak kullanımı planları düzenlemektedir. Devlet bu alanda denetim sunmakla beraber mimari mirasın ve milli
parkların korunmasından da sorumludur. Bölgeler
bölgesel doğa parkları yönetiyor. Ekonomik planlama ve kalkınma bağlamında komünler iç komünal
gelişme bildirgelerinden; iller, altyapı destek programlarından; bölgeler ve merkezi yönetim ise bölgesel planlamadan sorumlular.
10-
Komünler, komünler, iller ve bölgeler kültürel aktiviteleri geliştirme, kütüphaneleri ve müzeleri de kapsayarak kültürel hizmetleri sağlama konularından
sorumlular. Yine de, merkezi yönetim bu alanda denetimini devam ettirmektedir.
11-
Kentlerde okul ulaşımı komünlerce, bu alanlar dışında ise illerce finanse edilmektedir.
12-
Son olarak, komünler yelkenli liman yönetiminden;
iller ticari limanların yönetiminden sorumludur. Bölgeler ise nehir limanların geliştirilmesi ve korunmasından sorumludur. Merkez ise ulusal öneme sahip
limanlardan sorumludur.46
75
Birlik
2012
3. Fransa’da Bazı Alanlarda
Yerel
Birimler Arasındaki Görev Paylaşımları
Belli başlı hizmet alanlarında yerelin yetkili olduğu ve paylaştığı görevleri tanımlamak, Fransa’daki yerel
hizmetlerin özellikleri hangi alanlarda yerine getirildiğini bize gösterecektir. Fransa’da refah, eğitim, ulaşım, ekonomik kalkınma, kent planlaması, kentsel hizmetler, kültür ve güvenlik konularında yerel birimlere bazı yetkiler devredilmiştir. Bu yetkilerin sınırı, yerel birimin büyüklüğü ve kapasitesi ile orantılıdır.
Refah: Merkezden yerel yönetimlere yapılan aktarımlara Fransa’da refah aktarımları denilmektedir. Bu transferler ağırlıklı olarak illerin yönetimindedir. Ancak bu
transferlerin oranı ve ihtiyaç alanlarının belirlenmesi
merkezin yetkisindedir.
Eğitim: Fransa’da tüm ilgili merkezi ve yerel yönetim birimlerinin eğitim hizmetleri konusunda rolleri vardır.
Ancak eğitim alanında merkez ve yerel sorumluluklar
olmak üzere temel olarak ikili bir görev paylaşımı vardır.
Merkezi yönetim, müfredat gelişimi ve öğretmenlerin
seçimi, gelişimi, denetimi ve maaşlarının ödenmesinden sorumluyken yerel yönetimler ağırlıklı olarak okul
binalarının ve ilgili teknik donanımın yönetiminden sorumludur. Bu çerçevede yerel yönetimler harcamalarını
bina yönetimi ve donanımlar ölçeğinde oluştururlar. Komünler ilkokullardan, iller ortaokullardan ve bölgeler liselerden sorumludur. Ayrıca Fransa’da farklı bir
uygulama olarak mesleki okullara dair tüm yetkiler ve
sorumluluklar sadece bölgelerce yerine getirilmektedir.
Fransa’da tüm ilgili
merkezi ve yerel yönetim birimlerinin eğitim
hizmetleri konusunda
rolleri vardır. Ancak
eğitim alanında merkez ve yerel sorumluluklar olmak üzere
temel olarak ikili bir
görev paylaşımı vardır.
Ulaşım: Ulaşım da eğitim gibi her düzeydeki yerel yönetim yapılarının dâhil olduğu bir hizmet alanıdır. Yerel
yönetimler, harcamalarını da bir eşgüdüm kapsamında
yönlendirir. Bu çerçevede merkezi yönetim ağırlıklı olarak iller arası bağlantı yolların yapılmasından, raylı ulaşım sistemlerinin desteklenmesinden, kanallar ve
limanların oluşturulmasından sorumludur. Son yıllardaki en önemli gelişmelerden biri ise bölge yönetimlerinin raylı sistemlerin yapımında çeşitli roller
üstlenmesidir. İller ise il içindeki yolların yapımından ve
ile ait otobüs ağlarının yönetiminden sorumludur. Buna
okul otobüslerinin yönetimi de dâhildir. Komünler ise
toplu taşıma ve sokaklara ait yolların yapım, tamir, bakım
ve onarımından sorumludur. Ancak komünler büyükşehir alanlarda yer aldığı için ve toplu taşıma büyük bir
operasyon ve harcama gerektirdiği için birçok büyükşehir kapsamında kalan komünler bir araya gelerek toplu
taşıma için syndicates adıyla birlikler kurmaktadırlar.
Ekonomik Kalkınma: Her türden yerel yönetimler yatırım
teşviklerine ve ekonomik girişimlerine yönelik kendi
alanlarında çalışmalar ve harcamalar yapabilmektedirler.
Kent Planlaması: Komünler, ilgili master planlarının ve
alan kullanım planlarının hazırlanmasından sorumludur.
Su, Hijyen, Çöp Toplama: Komünler, hijyen ve çöp toplama hizmetlerinden sorumludur. Komünler, ulaşım
alanında olduğu gibi bu alanlarda da hizmet birlikleri
kurabilmektedir. Ancak bu hizmetler, genellikle özel
sektöre devredilmektedir.
Kültür, Spor ve Boş Zamanların Değerlendirilmesi: Komünler, spor ve parkların düzenlenmesi konularında
yetkili iken, tiyatro, müze, orkestra oluşturulması, konser salonlarının yönetimi gibi konularda ise tüm yerel
yönetim birimleri sorumludur.
Güvenlik: Polis ve güvenlik alanındaki genel sorumluluk merkezi yönetime aittir. Ayrıca komünler kamu
güvenliği alanlarında silahsız kolluk güçleri oluşturabilmektedir. Komünler trafik denetimlerinden de sorumludur. İtfaiye hizmetleri illerin sorumluluğundadır.
Ancak orman yangınları ve heyelan gibi konularda
merkezi yönetim yetkilidir.47
4. Fransa’da Yerel Yönetim
Geliri ve Gideri
Fransa’da yerel yönetim gelirleri 5 türe ayrılmaktadır. Bunlardan 3’ü yerel yönetimlerin öz
geliridir. Bunlar; mali gelirler, işletme gelirleri ve mülk gelirleridir. Diğer iki gelir türü ise
yönetimlerin bütçesi dışı gelirler olup birincisi, devlet veya
diğer birimlerden gelen yardımlardır. İkincisi de geçici gelir
sınıfına giren borçlanmalardır.48 Devletin belirlediği sınırlar içerisinde, yerel yönetimlere bırakılmış kimi vergiler
vardır. Bunlardan; bina ve arazi, oturma ve meslek vergileri
gibi vergiler bütün yerel birimlerce (belediye, il, bölge),
çöp vergisi ise belediyelerce alınan dolaysız vergilerdir. Öte
yandan, imar, belli bir semtteki yoğunluk sınırını aşarsa,
alınan dolaylı vergileri belediyeler almaktadır. Elektrik tüketim vergisi belediyelerle iller arasında paylaştırılır. Sinema, ilan, reklam ve alkollü içki vergilerini de belediyeler
alır. Konaklama vergisi de iller ve belediyeler arasında paylaştırılan vergilerdendir. Gazinolardaki oyunlardan, maden
sularından, satılan etlerin sağlık koşullarına uygunluğunun
denetiminden alınan vergiler de belediyelere gider. Belediyeler, il ve bölge yerel yönetimleri intikal vergilerine ek
30
NADAROĞLU, S. 153.
32
IULA-EMME, S. 45.
33
YILDIZ, S. 4.
34
KELEŞ, S. 41-2
35
KARAHANOĞULLARI, S. 19
36
YILDIZ, S. 4.
37
TEOMAN ÜNİSAN, AVRUPA’DA YEREL YÖNETİMLER, T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI MAHALLİ YÖNETİMLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
YAY, ANKARA, 1996, S. 52.
38
KELEŞ, S. 42.
31
D
i
p
n
o
t
39
vergileri koymak yetkisine sahiptirler. Bu vergilerin oranları, yerel birimlerce belirlenir.49 Fransa’da yerel birimlerin
gelir toplama yetkilerinin sınırlı olduğu söylenebilir.
Devlet desteği, belediyelerin bütçelerinin ortalama
%30’u, il yönetimlerinin ise %7’sidir.50 Merkezi yönetim, yerelin sosyal refah ve bayındırlık hizmetleri yatırımlarına destek vermektedir. Ancak bu destek, merkezi
denetime neden olduğu için eleştirilmektedir.51 Bütçe
giderleri, cari giderler ve yatırım giderlerinden oluşur.
Giderlerin bir kısmı zorunlu, bir kısmı seçimlik, bir kısmı
da yasak giderlerdir.52 Yerel yönetimlerin cari giderlerini personel giderleri, mali giderler, kontenjan katılma
ve yardım giderleri, genel yönetim giderleri şeklinde sınıflandırma mümkündür.53 2003’te gerçekleşen yerel
yönetim harcamalarının büyük çoğunluğu, %66.5 oranı
ile komünlerdedir, daha sonra sırasıyla iller % 24,90 ve
bölgeler de % 8,60’tır. Özellikle 2003’te yapılan reformlar ile bölgelerin görevleri ve hizmetlerin harcamalar içindeki payı artmıştır.54
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 61-2.
EMRE, S. 135.
41
42
43
YILDIZ, S. 5.
44
KORALTAY NİTAS, FRANSA YÖNETİM SİSTEMİ 2002, S. 243. HTTP://BİRİMWEB.İCİSLERİ.GOV.TR/STRA
TEJİ/ARASTİRMA/21YY/FRANSA.PDF (ERİŞİM: 12.09.2012)
45
46
40
47
NURİ TORTOP, FRANSA’DA KOMÜNLERİN
(BELEDİYELERİN) BÜTÇELERİ, GİDERLERİ
VE GELİRLERİ, AMME İDARESİ DERGİSİ,
CİLT27, SAYI 3, EYLÜL 1994, S. 55.
49
KELEŞ, S. 52.
50
EMRE, S. 137.
51
IULA-EMME, S. 46.
52
TORTOP, S. 52.
53
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 25-6.
54
48
77
Birlik
2012
Tablo 4: Fransız Yerel Yönetimlerin
Harcama ve Gelirleri (2002)55
Merkezi Yönetim
Milyon $
GSYHİ’ye Oranı
Toplam Harcama
1.144.199
%53,90
68.985
%3.20
233.233
%11,00
47.931
% 2.30
Toplam Yatırım Harcamaları
Yerel Yönetimler
Yerel Yönetim Harcamaları
Yerel Yönetim Yatırım Harcamaları
Tablo 5: Sunulan Hizmetlere ve Düzeyine
Göre Yerel Yönetim Harcamaları56
Harcama Türü
Komün (%)
İl(%)
Bölge (%)
11,9
7,6
21,3
-
-
15,09
9,1
38,4
-
-
12,4
27,6
Ekonomik Kalkınma
2,03
8,7
6,3
Kültür, Spor, Boş Zamanların Değerlendirilmesi
17,9
-
-
Diğer
58,9
32,8
29,5
Eğitim
Mesleki Eğitim
Refah
Ulaşım
55
TOKSÖZ VE
DİĞERLERİ S. 72.
56
TOKSÖZ VE
DİĞERLERİ, S. 75.
Sonuç olarak; üniter ve merkeziyetçi uygulaması güçlü olan Fransa örneğinde de görüldüğü gibi yerel düzeyde
hizmetlerde ve planlamalarda başarılı olunması için yerele yetki devrinin yapılması başarıyı getiren bir sonucu ortaya
çıkartmıştır. Fransa, özellikle ‘90’lı yıllarla birlikte yerel düzeyde etkili yönetişimi başarabilmek için yeni yerel yönetim
araçlarını geliştirmiş, en alt düzeydeki birimlerin hizmetlerdeki kapasitesini arttırmak içinde işbirliklerine ayrıca önem
vermiştir. Fransa’da uygulanan sistemin diğer önemli bir özelliği ise yurttaşların meclislere veya kararlara katılımı noktasında uygulamaların varlığıdır. Fransa uygulaması da gösteriyor ki, yerel düzeyde hizmetlerin başarılı olması için seçimlere dayalı rekabetçi bir sistemin kurulması ve yerele yetkilerin devredilmesi son derece önemlidir.
Hazırlayan: Halil BAYHAN, Birrlikk Strateeji Müdürü
1. Azim Öztürk, 21. Yüzyıl Türkiye’si İçin, Yerel Yönetim
Modeli, Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, No1,
1.Baskı, İstanbul, Şubat 1997.
2. Ferhat Emil, Ferhat ve H. Hakan Yılmaz, Mali Yerelleşme: Yoksulluk ve Bölgesel Eşitsizlik Sorunlarının
Çözümü İçin Yeni Yaklaşım, 1.Baskı, TESEV, İstanbul,
Ağustos, 2005.
3. Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent
Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek
Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009.
4. Fransa Yerel Yönetim Yapısı, 12 Mayıs 2009, http://dahafazlasiyaset.blogspot.com/.Erişim: 24.09.2012
5. Fransız Yerel Yönetim Sistemi, Ar. Gör. Hayrettin Yıldız,
Yalova Üniversitesi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx (Erişim:12.09.2012)
8. IULA-EMME, T.C Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, Karşılaştırmalı Yerel Yönetim Yapıları, 2. Baskı,
İstanbul, Teoman Ünisan, Avrupa’da Yerel Yönetimler,
T.C. İçişleri Bakanlığı Mahalli Yönetimler Genel Müdürlüğü Yay, Ankara, 1996.
9. Koraltay Nitas, Fransa Yönetim Sistemi 2002 http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/21yy/fransa.pd
f (Erişim: 12.09.2012)
10. Nuri Tortop, Fransa’da Komünlerin (Belediyelerin)
Bütçeleri, Giderleri ve Gelirleri, Amme İdaresi Dergisi,
Cilt27, Sayı 3, Eylül 1994, s. 51-63..
11. Onur Karahanoğulları,Karşılaştırmalı Kamu Yönetimi
Dersleri; Fransa Cumhuriyeti, 2004 Yılı Ders Notları,
Ankara, Üniversitesi SBF Matbaası, 2004. http://politics.ankara.edu.tr/~karahan/makaleler/Fran2003Any.p
df Erişim:12.09.2012
6. Halil Nadaroğlu, Mahalli İdareler, Teorisi, Ekonomisi;
Uygulaması, Beta Basım, 7.Baskı, İstanbul, Ekim 2001.
12. Ruşen Keleş, Fransa ve İspanya’da Yerinden Yönetim, Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, Ankara, 1994.
7. HayrettinYıldız, Fransız Yerel Yönetim Sistemi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx Erişim:
05.09.2012
13. Yusuf Erbay, Fransa’da İdari Sistem ve Yerel Yönetimler, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 8, 2 Nisan 2009,
s. 58-74
79
Birlik
2012
KENTSEL AÇIK
YESiL ALAN
?
NEDİR
Planlamaya Dair Eleştiriler ve Değerlendirmeler
Kentsel açık-yeşil alanlar, kentsel ekosistem örüntüleri içinde yeşil doku hücreleri
gibidir. Bu alanlar, kent dokuları arasında
(çocuk oyun alanları, spor ve oyun alanları, ev bahçeleri, kent parkları, semt parkları, mahalle
ve cep parkları, meydanlar, yaya bölgeleri, tarımsal
alanlar, ormanlar, meydan, gezinti yerleri, bölge parkları alternatif diğer alanlar vb.) kent içinde veya kent dışındaki üzerinde yapılaşmamın olmadığı alanlardır ve
yeşil alan dokusunun birer ekolojik hücreleridir. Kent
içinde ve yakın çevresinde kurulan yeşil alan dokuları
kendi içinde bir ekolojik sistem oluştururlar.
Bu bağlamda, kentsel açık-yeşil alanlar, insan ile doğa
arasındaki bozulan ilişkiyi dengelemesi, kentsel yaşam
koşullarının iyileştirilmesi ve aynı zamanda insanlar arası
etkileşime olanak sağlamaları açısından önemli bir konuma sahiptir. Özellikle kentlerde, açık-yeşil alanlara duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır.
Ne ki, kent bütünü içerisinde bulunan açık-yeşil alanların çoğunun, yeşil alan dışında başka amaçlarla kullanılması veya başka alanlara dönüştürülmesi, nitelik ve
ölçek açısından yetersiz olması başlıca sorunlar olarak görünmektedir. Park alanlarındaki kafe ve benzeri yapıların
bütün bir alana yayılarak (neredeyse bu alanları işgal edip
özel mülkiyete çevirerek) park kullanımını kısıtlaması, yanlış tasarımlardan dolayı yeşil alanların işlevsiz hale gelmesi, bu alanların kullanımında her kesime hitap eden
ortak etkinliklerin eksikliği gibi uygulamalar pratikte yaşadığımız sıkıntılardır, diyebiliriz.
Daha üst ölçekten bakılacak olursa, ilk bakışta planlamalardan kaynaklı eksikliklerin olduğunu belirtmekte
fayda vardır, yerleşim yerlerinin (il, ilçe vb.) imar planları yapılırken daha çok konut ve ekonomi bazlı düşünülerek açık-yeşil alanlara yeterince alan ayrılmamakta
ve bu da sonuç olarak kentin nefes alacağı ve ortak kullanıma açık alanların yetersiz olmasına neden olmaktadır. Açık-yeşil alanları, içerisinde birkaç oturma yeri ve
bir çocuk oyun alanından ibaret küçük alanlar olarak düşünmenin günümüzün kentlerini yakın zamanda kaosa
sürüklemesi kaçınılmazdır ve bölge belediyelerinin demokratik ve toplumu ön plana alma iddiasındaki vizyonlarıyla çelişmektedir.
Günümüzde kentler, nüfus artışına paralel olarak artan yapılaşma
sorunları ve plansız gelişmelerle karşı karşıyadır. Planlar yapılırken
daha çok konut ve ekonomi bazlı düşünülmekte, açık-yeşil alanlara
yeterince alan ayrılmamaktadır. Bu durum kentin nefes alacağı
ortak kullanıma açık alanların yetersiz kalmasına yol açmaktadır.
Kentsel açık-yeşil alanların, kentin birçok fiziksel,
estetik, klimatolojik sorunlarını çözmesi, insanlara psikolojik, sosyal ve rekreasyonel (yeniden yaratım), açıdan yararlar sağlaması gibi, tüm canlılar için yaşam
alanı olduğu da göz önüne alınmalıdır. Parklar, ormanlar, yeşil koridorlar gibi doğal değerler ile bu doğal değerlerin ağaç ve su gibi bileşenlerinin kent içerisinde
bulunması yaşam niteliğine birçok şekilde katkı sağlamakta, doğa- insan ilişkisini dengelemektedir.
Bu nedenle, özellikle kent planlarında yeşil alanlara
gereken önem gösterilmeli ve kentsel açık-yeşil alanlar
plan üzerinde cetvel artığı alanlar olmaktan kurtarılmalıdır.
Bu bağlamda, kentsel açık-yeşil alanlar, ihtiyaçlar temelinde planlı ve bilinçli olarak oluşturulmalıdır.
Açık-yeşil alanın
işlevselliği ve
kullanabilirliği doğru
tasarımlar yapılması
ile mümkün olacaktır.
Açık-yeşil alanın işlevselliği ve kullanabilirliği doğru
tasarımlar yapılması ile mümkün olacaktır. Tasarımın uygunluğunun genel göstergeleri; kullanım çeşitliği, ulaşılabilirlik, kullanım rahatlığı, bulunduğu yerin özgünlüğünü
yansıtma ve sosyallik olarak kabul edilebilir. Parkın nasıl
kullanıldığının gözlemlenmesi ve insanların park ile ilgili
algılamalarının ölçülmesi, tasarım ve uygulama sırasında
halkın görüşlerini alma, birlikte karar verme gibi, yöntemlerle parkı başarılı bir yer haline getirmek için hangi değişikliklerin yapılabileceğini anlamada önemlidir.
Biyolojik çeşitlilik, kentsel ortamlardaki ekolojik niteliğin ölçülmesinde en yaygın kullanılan ölçütlerden birisidir. Bir alanda biyolojik çeşitlilik açısından doğala yakın
bir seviyenin yakalanmasıdır. Örneğin doğal bitki örtüsünden türlerin ağırlıklı olarak kullanımıyla (diğer bir deyişle, bitki çeşitliliği derken her türlü bitki ile sağlanan
zenginlik değil de doğallık faktörü öne çıktığında) bölge
doğal örtüsünün tanınmasını sağlayacak ve alana kimlik
kazandıracak türlere yer vermek gerekir. Parçalanan ve
birbirleriyle ilişkisi kesilen doğal alanlarda eko-sistemler
zarar görmektedir. Bu durum hayvanların da yaşam alanlarını tahrip etmektedir. Hâlbuki kentlerde sadece yeşil
alanlara değil burada yaşayan hayvanlara da ihtiyaç vardır.
Tüm insanların doğanın bir parçası olduklarının bilinciyle
hareket etmek, bu bağlamda uygun koşullara sahip yeşil
alanları diğer canlılarla uyum içerisinde olunabilecek mekânlar olarak değerlendirmek gerekir.
81
Birlik
2012
Kentsel Açık-Yeşil Alan Planlama İlkeleri
Temel olarak; yeşilin kent dışından içine kadar girmesi ve kent içinde bütünleşmesi istenir. Peyzaj planlamasında; yerleşim yeri olan alanın doğal değerleri,
toplumun bu değerlere yönelik kültürel istekleri, ekolojik denge ölçüsü kullanılarak, ekolojik ağırlıklı yaklaşımla planlama yapılır.
Yeşil alanlarda fonksiyonel ve mekânsal bir organizasyon yapılması ulaşım ve erişilebilirlik, bölgenin
doğal yapısı ile uyum, karakter, yaşanabilirlik, uygunluk
ve kontrol faktörlerine bağlıdır.
Erişilebilirlik:
Halkın mekânda sağlanan servis ve aktivitelere rahat
şekilde ulaşmasıdır. Toplum içindeki yaşlı, engelli bireylerin, kadınların ve çocukların da erişiminin kolayca
sağlanması ve kontrolü önemlidir. Ayrıca kent dışında
yasayan kişilerin kent merkezindeki aktivitelere ulaşımın sağlanması da bir diğer husustur. Kent içinde sürekliliği olan bir yaya sirkülâsyonun olması güvenli yaya
aksı, engelli, yaşlı bireylerin ve çocukların mekânı güvenli kullanımının sağlanması önemlidir.
Bölge Doğal Yapısı ile Uyum ve Karakter:
Ulaşılabilirlik ve Erişilebilirlik
Ulaşılabilirlik: Yürüme uzaklığı temel alınmaktadır.
Yeşil alanların mevkisi ve alana gelenlerin ziyaret sıklığı
arasındaki ilişki oldukça önemlidir. Yeşil alana, insanların yürüyerek ulaşması 5-15 dakika arasında olmalıdır. Bu nedenle planlama yapılırken yeşil alanlara
gelenlerin yaya olarak bu sürelerde ulaşması dikkate
alınmalıdır. Ulaşma mesafesi artıkça yeşil alanın alan
olarak büyüklüğü ve donanım çeşitliliği de artmalıdır.
Yeşil alanın dağılımı; doğal mekânlarla ilgili özellikler, peyzaj strüktürü, su yüzeyleri, akarsular, toprak,
vejetasyon, kent iklimi, kentin görünümü ile ilişkilidir.
Mekânın kimliği veya özgünlüğü bir mekânı diğerlerinden farklı kılan önemli bir niteliktir. Bu niteliği oluşturan etmenler; tarihsel ve kültürel konum, form ve yaşam
biçimleridir.
Yaşanabilirlik:
Kentsel yeşil alan planlamasında;
Yerleşim alanının doğal yapısı
Mekânın konumu
Yeşil mekânların çekiciliği
Yeşil alan donanımı belirlenmelidir.
Yaşanabilirlik ilkesi tüm canlıların yaşamlarını
sürdürmesi için ihtiyaç duydukları temel gereksinimlerini yaşadıkları ortamdan karşılamasıdır. Yaşanabilirlik kriteri içinde engelli, yaşlı, kadın ve çocukların
da dikkate alınması ve bu kişilerin gereksinimlerinin
sağlandığı kaliteli bir yaşam çevresinin oluşturulması
da yer almaktadır.
Kentsel açık-yeşil alanların öneminin toplumsal açıdan tekrar derinlemesine düşünülmesi, uygulamaların belirli kriterler
göz önüne alınarak özenle yapılması gerekmektedir. Çünkü kentsel açık-yeşil
alanlar, insan ile doğa arasındaki bozulan ilişkiyi dengelemesi, kentsel yaşam
koşullarının iyileştirilmesi ve insanlar
arası etkileşime olanak sağlaması açısından önemli bir konuma sahiptir.
Uygunluk:
Mekânın içerdiği aktiviteler insanların yaşam biçimlerinin dengesidir. Mekânın insanlar tarafından sorunsuz
kullanımı ve halkın memnuniyeti mekânın etkinliğini
oluşturur. Bir mekân tasarlanırken gelecekteki gereksinimlerin de göz önüne alınması ve bu esneklik payının
mekânda bırakılması mekânın sürekliliğini de sağlar.
Kontrol ve Katılım:
Halkın mekânın tasarımı, onarımı, bakımı, yenilenme
ve yönetim süreçlerine katılması oldukça önemlidir. Proje
oluşumu ve uygulama sonrası gelişiminde halkın etkin katılımı ile organizasyonlarının sağlanması kişilerde sahiplenmeyi sağlar ve etkin kullanımı kolaylaştırır. Demokrasi
kültürünün gelişimi açısından mekâna katılım boyutu kritik
öneme sahiptir. Katılım hem mekândaki etkinliklere katılım
hem de mekândaki değişikliklerin ve ihtiyaçların halk ile
birlikte ortaklaşa karar verilerek uygulanması demektir. Günümüzde binalar içinde yalıtılmış hayatlara hapsedilen kent
insanları açık-yeşil alanlarda bir nebze de olsa ortaklaşma
ve toplumsallaşma olanakları bulmalıdır. Sivil toplum örgütleri, meslek odaları, mahalle meclislerinden oluşan örgütlenmelerle halkın doğrudan katılımı sağlanabilir.
SONUÇ;
Büyük rantların elde edildiği, her yeri doldurmaya başlayan yüksek katlı binalar, doğal alanları arsaya dönüştürme
mantığını körüklemekte, şehir içinde halkın nefes alabileceği alanların kalmamasına yol açmaktadır.
Kentlerin, buna bağlı olarak açık-yeşil alanların sadece kişilerin çıkarları doğrultusunda biçimlenmesinin,
sağlıksız bir gelişme ortaya çıkardığı açıktır. Bu nedenle,
kentsel açık-yeşil alanların öneminin toplumsal açıdan
tekrar derinlemesine düşünülmesi, uygulamaların yukarıda belirli kriterler göz önüne alınarak özenle yapılması
gerekmektedir. Bu tutum; alanları birer umut mekânına
dönüştürerek kentsel yaşamı daha keyifli, sağlıklı ve sürdürülebilir hale getirmemizi sağlayacaktır.
Hazırlayan: Evin AKBOĞA, Erdal BALSAK, GABB Etüt-Proje Müdürlüğü
Kaynaklar
ÇULCUOĞLU, G. OĞUZ : Peyzaj tasarımlarının Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Kalite Kriterleri. Peyzaj Mimarları Kongresi, (2000).
DİL, M: İstanbul’un Yeşil Alan Sisteminin, Planlama Kriterleri Açısından İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, (2004).
83
Birlik
2012
Ulaşımda akıllı sistemlerin temel ayakları; banka, belediye,
toplu taşıma araçları, kontör yükleme noktaları ve yolculardır.
Akıllı sistemlerin birçok kullanım alanı ve faydası bulunmaktadır.
Toplu Taşıma Sistemlerinde
Teknoloji Gereksinimi
Teknoloji hayatımızın vazgeçilmez bir parçası olarak, her geçen gün gelişmektedir.
Tabiri caizse, nesil dediğimiz genç kesimin, müptelası olduğu teknolojik sistemler konusunda yönetimsel ve hizmetsel olarak çok hızlı
adımlar atmamız gerekmektedir.
Ulaşımda akıllı sistemler kullanarak, kentin ulaşım bilgi
havuzunu oluşturmak, ulaşım alanında düzenleme yaparken
bu bilgilere dayanarak karar almak, kentin ulaşım potansiyelini, yapısını analiz etmek ve bu sistemlerin işleyiş döngüsü bizim bu sayıdaki temel konularımız olacaktır.
Bu sistemin temel ayaklarını; banka, belediye, toplu
taşıma araçları, kontör yükleme noktaları ve yolcular olarak değerlendirebiliriz. Temassız kartlar belediyelerin ilgili birimlerinde kişiselleştirilerek başvuruda bulunan
vatandaşlara satılır. Kart temin eden yolcular ilk olarak
POS cihazlarından kartlarına para yüklemesi işlemini yaparlar. Kartlardaki mevcut bakiye ile toplu taşıma araçlarında bulunan manyetik harcama cihazlarına kartını
yaklaştırarak okuturlar ve yolculuk ederler. Araçlardaki harcama birimleri kart kullanım bilgilerini GSM operatörleri
üzerinden belediyelerdeki ana bilgisayar sistemlerine iletirler. Kart kullanımı özetle bu şekilde gerçekleşir. Ancak
sistem işleyişinde de bir döngü mevcuttur. POS olarak
tabir ettiğimiz yükleme noktaları bankada bulunan hesap-
larına bir miktar para yatırırlar. Banka belli aralıklarla otomatik süpürme yaparak belediyenin ana havuz hesabına
bu parayı aktarmaktadır. Aynı zamanda bu hesap hareketi
bilgisini belediyelerdeki ana bilgisayar sistemlerine de
iletmektedir. Bunun akabinde hesaba yüklenen bakiye
miktarı GSM operatörleri üzerinden gün sonu işlemi yapan
ilgili pos cihazına bildirilir. POS yükleme noktası da bu
bakiyeyi kullanarak kartlara yükleme yapar. Bankayla yapılacak olan anlaşmaya istinaden belirli zaman periyotlarında toplu taşıma hizmeti vermekte olan şahıs araçlarının
hesaplarına bindirdikleri yolcu sayısı kadar ücret ödemesi
yapılmaktadır. Aynı zamanda belediye araçlarına ait bedeller de belediye hesabına aktarılmaktadır.
Kısa özetlerle geçiyoruz; çünkü bu sistemin birçok
kullanım alanı ve faydası bulunmaktadır. Aynı kartlar
belediyelerde personel devam kontrol sistemi için kullanılabilmektedir. Ayrıca abone bilgileri kartlardan okunabilmektedir. Bunun dışında sosyal yardımlar ve
ödemeler yine bu kartlara yükleme yoluyla sağlanabilir, ayrıca personel yemek ücretleri için de yine bu kartlara yükleme yapılarak farklı market ve mağazalarda
harcama imkanı sağlanabilmektedir.
Bu tür farklı kullanım alanları izleme değerlendirme
açısından da birçok yönetsel bilgi tabanı sağlayacaktır.
Kentin toplu taşıma kullanım potansiyeli, ihtiyaç analizleri, güzergah belirlerken yolcu hareketlilik alanlarına göre
çözüm üretme, toplu taşımada yolcu şikayetleri değerlendirilirken sistemden belirlenen zamana göre bilgi almak
gibi imkanlar anında önümüzde olacaktır.
Teknolojinin sağlaadıklları
Günümüzde gelişen teknoloji ile artık bankaların trink
ödemeli anahtarlıkları ve temassız özellikli kredi kartlarının
yanı sıra yeni çıkan mobil telefonlarda NFC denilen bir özellik mevcuttur. Bu da nedir, diyenler olacaktır. Bu özelliğe
sahip bir kişi telefonunu araçlardaki cihaza yaklaştırdığında
biniş ücreti hattından otomatik olarak kesilecektir. Bunlara
artık yabancı olmamamız gerekmektedir. Zaten bu sistemlerin en güzel özelliklerinden biri kendini kolayca amorti
eden yapıda olmasıdır. Birçok ilde kartların üzerinde reklam baskı yapılarak ücret alınmaktadır. En önemli yanlarından biri de toplu taşıma sistemlerinde bu cihazlarla
entegreli ekranlar kullanılarak tanıtım reklamları yapmak,
güzergah haritası göstermek, aracın kentteki mevcut konumunu göstermek, gelinecek durakları listelemek gibi özellikler sağlanabilir. Merkezi olarak araç içi cihaza
gönderilecek komutla anlık duyurular yapılabilmektedir. Her
gün halkın kullandığı toplu taşıma sistemlerinde bilgilenTeknoloji hayatımızın dirme ve tanıtım için önemli bir özellik olarak sisteme envazgeçilmez bir parçası
tegreli ekranlar kullanılabilmektedir. Reklam gelirleri olarak
olarak, her geçen gün
ayrı bir kaynak da sağlanmış olacaktır.
gelişmektedir. Tabiri caizse, nesil dediğimiz
genç kesimin, müptelası
olduğu teknolojik sistemler konusunda yönetimsel ve hizmetsel
olarak çok hızlı adımlar
atmamız gerekmektedir.
Ayrı bir modern özelliği de akıllı multi-medya durak
sistemleri ile durakta bekleyen yolculara hem gelecek olan
araçlarla ilgili bilgi vermek, hem genel araç kalkış bilgilerini bildirmek hem de tanıtım, reklam, o durağa en yakın iş-
yerlerindeki kampanyalar ve tanıtımlar yapılabilmektedir.
Bu sistem şehirle bütünleştirilirse; açık veya kapalı otoparklarda bariyerli giriş çıkış sistemleri konularak kart sahiplerinin rahatlıkla kartlarıyla geçişlerini yapabilmeleri
sağlanacaktır. Buna benzer olarak hemen her il ve ilçede
bulunan minibüs veya otobüs terminallerinin de girişlerine
bu tür bariyer sistemleri konularak, yine kentin markası haline gelen bu temassız kartlar kullanılarak araç giriş çıkışları otomatik olarak yapılacaktır. Böylece hem para alışverişi
kesilecek, bununla ilgili sorunlar giderilecek hem de otokontrol mekanizması sağlanmış olacaktır. Belediyelerde zabıta tarafından toplu taşıma araçlarına kesilen para cezaları
çoğu zaman ödenmeyip yıllarca faize girmektedir. Bu sistem sayesinde hak edişler yapılırken cezai işlemi olan kişilere ait hesaplarında mahsuplaşma yapıldıktan sonra
ödemeleri gerçekleştirilecektir.
Hızlı bir şekilde girdiğimiz bu geniş teknoloji konularını,
maalesef hızlı bir şekilde bitirmemiz gerekmektedir. Tüm
detaylarıyla açıklamaya kalkarsak sanırım sadece bu konuları içerecek dergiler basmamız gerekecektir. Ama konuyla
ilgili kurumlarımıza elimizden geldiğince bu sistemlerin yapısı ve işleyişi ile ilgili destek sağlamaya çalışacağız. Bir
sonraki makalede görüşmek dileğiyle
Hazırlayan: Mehmet EKİNCİ, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
85
Birlik
2012
Florun içme sularına katılması ile sağlanan çürük korunması
birçok yerde başarılı sonuçlar alınmasını sağlamıştır. Ancak
uygulama alanlarında yeterli bilimsel çalışma yapılmadan
florlama yapılması aksi sonuçlara neden olabilmektedir.
Suların Florlanması
ve Dental Getirileri
Yrd. Doç. Dr. İsmet Rezani TOPTANCI
Dicle Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi
Çocuk Diş Hekimliği Ad.
Suların florlanması üzerinde çok tartışılan,
ancak bu tartışmalara rağmen bir o kadar taraftar toplayan, dünyanın dört bir tarafında
uzun yıllardan beri uygulanan bir çürük önleme metodu olarak karşımıza çıkmaktadır. Flor 1940’lı
yıllardan itibaren çürük önleyici olarak koruyucu diş hekimliğinde kullanılmaya başlanan bir elementtir. Halkın
kullandığı içme sularının florlanması bu suları kullanan
herkesi dental çürük oluşumuna karşı korumaktadır. 20.
yüzyılda bu uygulama oldukça maliyeti düşük, güvenli
herkesin yararlanabildiği bir uygulama olduğu için daha
adil bir uygulama olarak taraftar toplamıştır. Toprakta,
suda, bitkilerde ve hayvanlarda eser miktarlarda bulunan
florid, alındıktan sonra insanların ve hayvanların kemik ve
dişlerinde depo edilmektedir. (Harrison, 2005)
Uygulama alanındaki
içme sularının özellikleri, içme suyu kaynaklarının durumu, bu
içme sularını kullanan
halkın günlük beslenmesinde ne kadar flor
aldıkları gibi daha birçok parametre göz
önünde tutulmalıdır.
Flor diş çürüklerinin önlenmesinde ve kontrolünde
mükemmel bir rol oynamaktadır. (Aoba & Fejerskov,
2002) Dean ve arkadaşlarının yapmış oldukları çalışmalarda içme sularındaki florid ile diş formasyonunda meydana gelen bozukluklar (lekeli mine, florozis) arasında
ilişkinin olduğunu doğrularken çürük oluşumunun engellenmesinde de oldukça etkili olduğunu belirtmişlerdir.
(Dean, 1947; Dean & McKay, 1939)
İçme sularında optimum flor değerinin 1 ppm olması
gerektiği bir çok çalışmada bildirilmiştir. (Dean, 1947;
O'Mullane, 1994) Flor seviyesinin bu değerin üstünde olması Florozis denilen dental problemi de beraberinde ge-
tirmektedir. İçme sularında F seviyesi 4-8 ppm seviyesinde
olursa iskeletsel florozisin klinik belirtileri ve semptomları
görülmeye başlanırken, uzun süreler 6 ppm seviyesinde flor
alınması osteosklerozis denilen hastalığa sebep olmaktadır. (WorldHealthOrganization, 1994) Yine WHO’nun verilerine göre 27 0C sıcaklıkta 0,6-0,7 ppm florun içme
sularında bulunması yeterlidir. (WorldHealthOrganization,
1994) Ancak bu seviyelerde bile florozis görülmesi söz konusu olabilir, bunun nedeni ise aşırı sıvı tüketilmesini gerektirecek sıcaklıktır. (Akpata, Fakiha, & Khan, 1997;
Brouwer, Dirks, De Bruin, & Hautvast, 1988) İklim özelliklerine göre flor alınımı seviyesi önerilen 0,5-1 ppm arasında olmasıdır. (WorldHealthOrganization, 1994)
Araştırmalar ve sonuçları
20. yüzyılın ortalarından beri florun halkın kullandığı
içme sularına katılması çürük önleme stratejilerinin köşe
taşı olmuştur. (Parnell, Whelton, & O'Mullane, 2009).
1998 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde Stookey ve
arkadaşlarını yaptıkları bir çalışmayla genel popülasyonun
yarısından fazlasının genel suların florlanmasından faydalandığını belirtmiştir. (Stookey, 1998). 1966 yılında Cohen;
ABD’nin Pheledelphia eyaletinde yapılan gözlemleri örnek
olarak göstererek 1 milyon kişinin suların florlanmasından
yararlandığının belirtmiş ve 6 yaş seviyesinde DMFT
(Decay- Missing- Filling Teeth)* indeksinin yüzde 75, 8
yaş seviyesinde yüzde 54,5, 12 yaş seviyesinde yüzde
Yapılan tüm çalışmaların hepsinde suların florlanmasının bir
bireyi değil o bölgede yaşayan bütün halkı korumaya yönelik
olduğundan, halkın ihtiyacı yönünde karar vermek ve uygulamayı o yönde değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz.
42,6 ve 14 yaş seviyesinde ise yüzde 46,7 oranlarında
azalma gösterdiğini belirtmiş, aynı zamanda süt dişlerinde
var olan çürük oranının ise yüzde 50 oranında azaldığını
gözlemlemiştir. (Cohen, 1966) Yapılan literatür taramalarında; 20 ülkede yapılan çalışmalar baz alındığı zaman, süt
dişleri üzerinde suların florlanmasının çürük oranını azalttığı anlaşılmaktadır. (Carmichael, Rugg-Gunn, French, &
Cranage, 1980). İngiltere’de yapılan çalışmalarda suları
florlanan bölgelerde yaşayan çocuklar ile florlanmayan
bölgelerde yaşayan çocuklar arasında çürük miktarlarında
florlanan bölgede yaşayan çocuklarda azalma olduğu belirtilmiştir. (Carmichael et al., 1980; Rock, Gordon, &
Bradnock, 1981) Carmichael ve arkadaşlarının yaptıkları
çalışmada düşük sosyal sınıfta yaşayan çocukların diş çürüklerine karşı korunmasında suların florlanmasının çok
yüksek fayda sağladığı belirtilmiştir. Yapılan çalışmalar florun hayat boyunca alınması yetişkin popülasyondadental
çürük prevelansını çok azalttığını göstermişlerdir. (Englander & Wallace, 1962; Russell & Elvove, 1951)
Yapılan daha yeni araştırmalarda ise sonuçlar eski çalışmaların aksine bir durumu göz önüne sermiştir. Buna
göre suların florlanmasının etkinliğinin çürük korunmasında
etkinliğinin %18-30 oranında olduğu belirtilmiştir. (Clark,
Hann, Williamson, & Berkowitz, 1995; Griffin, Gooch, Lockwood, & Tomar, 2001; Newbrun, 1989) Bu azalmanın nedeni sulardan alınması gereken florun daha başka
kaynaklardan, özelliklede flor içeren diğer yiyecek ve içeceklerin alınmasının sularda florlama yapılmayan bölgelerde bireyler tarafından tüketilmesi sonucunda florun bu
kaynaklardan alınmasıdır. Buna “halo-etki” adı verilir. Yapılan günümüz çalışmalarında çocukların bu “halo-etki” ile
aldıkları florid oranının ölçülmesine odaklandığı ve florlama
yapılmayan bölgelerde bile bu tür florlama ile %70 etkinlik
sağlandığı gözlemlenmiştir ki bu optimum etkinlik seviyesine yakındır. (McDonald, Avery, & Dean, 2004)
Florlamayya temkinnli yaaklaşanlar da
Florun içme sularına
katılması ile sağlanan çürük korunması
bir çok yerde başarılı
sonuçlar alınmasını
sağlamıştır.
İçme suyunda bulunan florun dişler üzerinde hem yararlı hem de zararlı özelliklerinin bulunduğu, yararlı özellik
olarak uygun miktarda florun çürük önlemede önemli rol
üstlendiği ancak optimal dozun üzerine çıkılmasında “florozis” denilen ve dişlerde yapısal anomali oluşturan bir
dental hastalığa neden olduğu bildirilmiştir. (Burt, 2002;
Burt, Keels, & Heller, 2003) Son 60 yıl boyunca yapılan
yüzlerce çalışma ve sulardaki florun etkinliğinin araştırıl-
ması çürük kontrolü ve önlenmesi açısından çok önemli
bilgileri bize sunmuştur. (Parnell et al., 2009) CDC** (Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Merkezi), WHO***(Dünya
Sağlık Örgütü) ve UKHD****(Birleşik Krallık Sağlık Birimi)
gibi kurumların yaptıkları araştırmalarda ve bilim adamlarının yaptıkları yayınların birçoğunda suların florlanmasına
karşı temkinli bir yaklaşım görülmektedir. (Parnell et al.,
2009) Daha sonra yapılan araştırmalarda floridin çürük durdurucu özellikleri üzerinde yoğunlaşılmış ve florun gelişen
çürük lezyonu üzerinde topikal etki göstererek çürüğün ilerleyişini durdurması takip edilmiştir. (Fejerskov, Thylstrup, &
Larsen, 1981) Yine aynı şekilde florun fazlalığında yapının
zayıflayarak nasıl daha az mineralize olduğu ve florozis adı
verilen bir yapının oluştuğu üzerine de çalışmalar hızla
devam etmiştir. Florozis florun fazlalığında dişin oluşumunda yapıya fazlaca nüfuz ederek yapının bozulmasını ve
zayıflamasına neden olur. Florozisin temelinde popülasyonda alınan flor düzeyinin fazla olması yatmaktadır.
Nijerya örneği
2009 yılında Nijerya’da yapılan bir çalışmada bazı
jeopolitik alanlarda içme sularında flor oranının diğer
kesimlerden fazla olduğu saptanmış bunların toprağın özelliğinden kaynaklandığı düşünülmüştür. (Akpata, Danfillo, Otoh, & Mafeni, 2009).
Sonuç
Florun içme sularına katılması ile sağlanan çürük korunması bir çok yerde başarılı sonuçlar alınmasını sağlamıştır. Ancak uygulama alanlarında yeterli bilimsel çalışma
yapılmadan florlama yapılması aksi sonuçlara neden olabilmektedir. Uygulama alanındaki içme sularının özellikleri,
içme suyu kaynaklarının durumu, bu içme sularını kullanan
halkın günlük beslenmesinde ne kadar flor aldıkları gibi
daha bir çok parametre göz önünde tutulmalıdır. Yapılan
tüm çalışmaların hepsinde suların florlanmasının bir bireyi
değil o bölgede yaşayan bütün halkı korumaya yönelik olduğundan, halkın ihtiyacı yönünde karar vermek ve uygulamayı o yönde değerlendirmek gerektiği kanaatindeyiz.
Suların florlanması sonuçta koruyucu bir uygulamadır. Ancak bilinmelidir ki koruyucu uygulamalara
karşı hassasiyet daha sonra hastalık oluşunca yapılacak bütün tedavi işlemlerinden daha önemli ve maliyet
açısından daha avantajlıdır.
87
Birlik
2012
Kısaltmalar
*DMFT (Decay- Missing- Filling Teeth): Çürük- Kaybedilmiş-Dolgulu Dişleri esas
alan ve çürük skorlaması için kullanılan bir indeks
**CDC ( Centers for Disease Control And Prevention): Hastalıklardan Korunma
Ve Kontrol Merkezi
***WHO (World Health Organisation): Dünya Sağlık Örgütü
**** UKHD( United Kingdom Health Department) : Birleşik Krallık Sağlık Birimi
Akpata, E. S., Danfillo, I. S., Otoh, E. C., & Mafeni, J. O. (2009). Geographical mapping of fluoride levels in drinking water sources in Nigeria.
[Research Support, Non-U.S. Gov't]. Afr Health Sci, 9(4), 227-233.
Englander, H. R., & Wallace, D. A. (1962). Effects of naturally fluoridated water on dental caries in adults: Aurora-Rockford, Illinois, Study
III. Public Health Rep, 77(10), 887-893.
Akpata, E. S., Fakiha, Z., & Khan, N. (1997). Dental fluorosis in 12-15year-old rural children exposed to fluorides from well drinking water in the
Hail region of Saudi Arabia. [Research Support, Non-U.S. Gov't]. Community Dent Oral Epidemiol, 25(4), 324-327.
Fejerskov, O., Silverstone, L. M., Melsen, B., & Moller, I. J. (1975).
Histological features of fluorosed human dental enamel. Caries Res,
9(3), 190-210.
Aoba, T., & Fejerskov, O. (2002). Dental fluorosis: chemistry and biology. [Research Support, Non-U.S. Gov't
Review]. Crit Rev Oral Biol Med, 13(2), 155-170.
Arnold, F. A., Jr., Dean, H. T., Jay, P., & Knutson, J. W. (1956). Effect
of fluoridated public water supplies on dental caries prevalence. Public Health Rep, 71(7), 652-658.
Brouwer, I. D., Dirks, O. B., De Bruin, A., & Hautvast, J. G. (1988).
Unsuitability of World Health Organisation guidelines for fluoride concentrations in drinking water in Senegal. [Research Support, Non-U.S. Gov't].
Lancet, 1(8579), 223-225.
Burt, B. A., Keels, M. A., & Heller, K. E. (2003). Fluorosis development
in seven age cohorts after an 11-month break in water fluoridation. [Research Support, U.S. Gov't, P.H.S.]. J Dent Res, 82(1), 64-68.
Carmichael, C. L., Rugg-Gunn, A. J., French, A. D., & Cranage, J. D.
(1980). The effect of fluoridation upon the relationship between caries experience and social class in 5-year-old children in Newcastle and Northumberland. [Comparative Study]. Br Dent J, 149(6), 163-167.
Clark, D. C., Hann, H. J., Williamson, M. F., & Berkowitz, J. (1995).
Effects of lifelong consumption of fluoridated water or use of fluoride supplements on dental caries prevalence. [Comparative Study Research Support,
Non-U.S. Gov't]. Community Dent Oral Epidemiol, 23(1), 20-24.
Cohen, A. (1966). Fluoridation and the Philadelphia story. J N J State
Dent Soc, 37(9), 366-371.
Dean, H. T. (1947). Fluorine and dental caries; epidemiological aspects. J Dent Res, 26(4), 339.
Dean, H. T., & McKay, F. S. (1939). Production of Mottled Enamel
Halted by a Change in Common Water Supply. Am J Public Health Nations
Health, 29(6), 590-596.
Fejerskov, O., Thylstrup, A., & Larsen, M. J. (1981). Rational use
of fluorides in caries prevention. A concept based on possible cariostatic mechanisms. [Review]. Acta Odontol Scand, 39(4), 241-249.
Griffin, S. O., Gooch, B. F., Lockwood, S. A., & Tomar, S. L. (2001).
Quantifying the diffused benefit from water fluoridation in the United
States. Community Dent Oral Epidemiol, 29(2), 120-129.
Harrison, P. T. C. (2005). Fluoride in water:A UK perspective. [Review]. Journal of Fluorine Chemistry 126(2005), 1448-1456.
McDonald, R. E., Avery, D. R., & Dean, J. A. (2004). Dentistry for
the child and adolescent (8th ed.). St. Louis, Mo.: Mosby.
Newbrun, E. (1989). Effectiveness of water fluoridation. [Review].
J Public Health Dent, 49(5 Spec No), 279-289.
O'Mullane, D. M. (1994). Systemic fluorides. [Review]. Adv Dent
Res, 8(2), 181-184.
Parnell, C., Whelton, H., & O'Mullane, D. (2009). Water fluoridation. [Review]. Eur Arch Paediatr Dent, 10(3), 141-148.
Rock, W. P., Gordon, P. H., & Bradnock, G. (1981). Dental caries
experience in Birmingham and Wolverhampton school children following the fluoridation in Birmingham water in 1964. Method and overall
caries experience in the two populations. [Comparative Study]. Br Dent
J, 150(3), 61-66.
Russell, A. L., & Elvove, E. (1951). Domestic water and dental caries. VII. A study of the fluoride-dental caries relationship in an adult
population. Public Health Rep, 66(43), 1389-1401.
Stookey, G. K. (1998). Caries prevention. [Review]. J Dent Educ,
62(10), 803-811.
WorldHealthOrganization, E. (1994). Florides on Oral Health. World
Health Organization Series No. 846Geneva.
21
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Belediyeler Birliği adına
SAHİBİ
Osman BAYDEMİR
YAYIN DANIŞMA KURULU
İsmail DOĞAN
Halil BAYHAN
A.Menaf ŞEKER
Önder ŞAHİNER
Zülküf KIŞANAK
Cemile EMİNOĞLU
Yrd.Doç.Dr. Mustafa Oğuz
SİNEMİLLİOĞLU
YAYIN YÖNETMENİ
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Serpil KORKMAZ KAPAN
GÖRSEL YÖNETMEN
Naturel Basın
Tel: (0412) 251 61 98-99
KAPAK FOTOĞRAFI
www.okmeydanininsesi.blogspot
İLETİŞİM ADRESİ
Şehitlik Mahallesi Sümerpark
Yerleşkesi Merkez Bina K:2
Yenişehir- Diyarbakır
Tel: 0 412 224 53 37
Faks: 0 412 224 53 38
E-Posta: [email protected]
Web: www.gabb.gov.tr
BASIMEVİ:
Gün Matbaası
Beşyol Mah. Akasya Sok. N: 23
Küçükçekmece-İSTANBUL
Tel: 0212 580 63 81
Birlik Dergisi dört ayda bir ücretsiz
olarak yayınlanır.
Dergide yayınlanan yazılardaki görüş
ve önerilerden yazarları sorumludur.
3
13
16
21
53
65
ROJANEYÎ
Perwerdeyên Agirkujervaniyê yên Bingehîn Destpê Kirin
Sepana BAYÎyê heyecanê pêk anî
Çêkirina sê projeyên ku bi alîkariya me ya Teknîkî çê bûn hatin temamkirin
Ji Yekîtiya Me Serdana Şaredariya Deventerê
Li Hollandayê Planên İmarê û Veguherîna Bajariyê
Me RÊGEHA Xwe Xêzand
ROJANE AKADEMÎ
8 seminerên perwerdehiyê hatin lidarxistin
MEWZÛAT
Tezmînata Teraza Civakî çi ye, di kîjan mercan de tê dayîn?-Îsmaîl DOGAN
DOSYE
Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Ku Di Bin Rîska Karesatê De Ne,
Veguherîna Bajariyê, Bandorên Wê Yên Li Ser Gel û Rêveberiyên Cihkî
Li Dij Kolîtan Veguherîna Bajariyê; Doç. Dr. Mûrat Cemal YALÇINTAN, Erkedara Lêgerînê
Gîzem AKSUMER, Beşa Plansaziya Bajar û Herêmê MSU
Zagona Di Derbarê Veguherandina Qadên Di Bin Rîska Karesatê De Ne Çi Ye, Çi Nîne;
Necatî ÛYAR, Serokê Giştî yê Odeya Plankarên Bajêr Yê TMMOB’ê
34
40
48
53
61
65
80
84
86
SEROK Û BAJAR
Rûyê Qaxizmanê diguhere
SEPANÊN MÎNAK
Deryaya çamûrê ya rabirdûyê, bajarê modern ya roja me ya îro: Serêkaniyê
DÊRIK pirsgirêkên xwe yek bi yek çareser dike
HIQÛQ
Zagona Ewleyî û Tenduristiya Kar(ker) - Prz. Onder ŞAHÎNER
JI RÊNÎŞANDERIYA GEŞTÊ
Em COLEMÊRGÊ Binasin
ÇAND
Rojnamevan-Nivîskar Mûsa Anter: Apû Mûsa
LI CÎHANÊ ROJEVA CIHKÎ
Mînakeke Rêveberiya Cihkî: Fransa – Amedekar: Halîl BAYHAN
RÛPELA KESK
Qada Kesk-Vekirî ya Bajariyî Çi Ye? Nirxandin û Rexneyên di Derbarê Plansaziyê de
Amadekar: Erdal BALSAK, Evîn AKBOGA
TEKNOLOJÎ
Hewcedariya Teknolojiyê ya di Sîstemên Veguhastina Komelî de, Mehmet EKÎNCÎ
TENDURİSTÎ
Florekirina Avan û Karên wê yên Dental Yrd. Doç. Dr. Îsmet Rezanî TOPTANCI
JI EDÎTOR
Merheba,
Bi fikara ku rêvebername û zagon di bin navê “Veguherîna Bajêr” de rê li ber talana xweza û dîrokê
vedikin dê bajarên me radestê rantê bikin, di vê hejmara xwe de, me mijara dosyeya xwe, ji Zagona
Di Derbarê Veguherandina Qadên Di Bin Rîska Karesatê De re veqetand. Em li bersivên pirsên wek
zagon çima hat derxistin, encamên wê yên wek çi dê hebin, dê ji kê re bikêr werin geriyan û bersivên ku me dîtin, me hewl da ku em bi we re parve bikin. Ev nivîsên bandorker yên ku ji hêla akademîsyen û pisporên mijarê ve hatine nivîsandin; di nav vê mijarê de ye ku divê bi taybetî serokên
şaredariyan û kesên ku di rêveberiya şaredariyê de peywira çalak digrin bi baldarî bixwînin.
Dîsa di bergeha cihêrengiya destûra bingehînî de mijarekê û pirsekê heye ku em hemû, civak, akademîsyen, li meclisê parlamenter timî gengeşiyê li ser dikin, ew jî pirsa rêveberiyeke cihkî ya çawa…
Bi mebesta ku em bersiva vê pirsê bibînin di hejmara xwe ya derbasbûyî de em bi profesorên destûra bingehîn re şêwirîn, me fikrên wan kişand nav rûpelên xwe, me tecrûbeya Hollandayê ragihand
xwendevanên xwe. Di vê hejmara xwe de; ji ber ku modela me ya dewleta unîter li ser Fransayê hatiye avakirin, me rêveberiyên cihkî yên li Fransayê girtin dest. Em ji nivîsê fêm dikin ku; Fransaya ku
welatê me wê mînak digre tevî salên 1990’î awayê rêxistinbûnê ber bi dewleteke unîter ya adem-î navendparêzî ve hatiye perisîn, hewl daye ku li gor pêdiviyên demê guherîniyê biqefêle. Ev nivîsa ku ji
hêla gerînendeyê me yê Stratejiyê Halîl Bayhanî ve hatiye nivisîn ji ber ku ji gelek nediyariyan re dibe
bersiv heta neyê xwendin divê dev jê neyê berdan.
Ji bilî vê bi çavdêriyên Gerînendeyê me yê Proje Etutê Nûrhak Sînan Akinci yên di derbarê polîtîkayên veguherîna bajêr ya li Hollandayê jî ku dema beşdarê gera teknîkî ya Yekîtiya me li
Hollandayê pêk aniye bûbû anîne ziman, ji hêla dîtina mînakên welatên din ve di nav nivîsên
ku divê teqez werin xwendin de ne.
***
Di vê hejmara xwe de; ji şaredariyên xwe yên endam şaredariyên Serêkaniyê û Dêrikê re, ji xebatên
ku meşandine û ji Qaxizmana kesk re me cih di rûpelên xwe de veqetand. Qaxizman bi rastî jî wek ku
di stranê de tê gotin bi hinaran, gihandina cure cure fêkiyan, çêkirina cure cure cezeryan, bi zêdeyî
hilberandina hingiva kulîlkê navçeyeke li ser axa bi bereket ava bûye… Lê hûn dizanin carinan ev
rewşa ku avantajê peyde dike ji bo pêşveçûna bajar û navçeyan qîm nake. Rêveberekî/e baş, civakeke hişmend jî ji hêza motora pêşveçûnê ne. Xebatên ku ev sê sal in şaredariyên BDP’yî birêve dibin
jî vê rastiyê datînin ber çav. Di vê mijarê de, di quncika Bajar û Serok de em pêşniyar dikin ku hûn
hevpeyvina ku me bi Serokê Şaredariyê Mehmet Alkanî re pêk aniye nerevînin.
Û wek dawî, di quncika Çandê de, di 20. salvegera rojnamevan-nivîskar Mûsa Anterî ku sondxwarî û
şahid, bertawan û dozdarekî zindî yê têketin û derketinên 55 salên Tirkiyeyê bû, me hewl da ku heta
ku zimanê me bilive û bi kinasî cih bidin çîroka jiyana wî. Lewre ger me hewl bidana ku hemû jiyana
wî binivisînin, bawer bikin dê rûpel qîm nekirana.
Bi kinasî; em hêvî dikin ku hûn hejmara 11. a kovara me ya Bîrlîkê ku me bi hevkariyê; bi kedeke
mezin, fedekarî, pûte û nişmîtî amade kiriye biecibînin.
***
Bi hêviya ku di hejmareke din de em cardin hev bibînin...
Bimîniin dii nav hezkirin û dostaniyê de.
Birlik
Kewçêr - Sermawez - Berfanbar
2012
“Semînera Perwerdeya Agirkujervaniyê ya Bingehîn” ya ku bi hevkariya Yekîtiya me û Şaredariya Bajarê Mezin ya Amedê hatibû lidarxistin bi beşdarbûna 15 agirkujên ku ji 14 şaredariyan beşdar bûbûn
hat pêkanîn. Perwerdeya ku di 19’yê hezîranê de dest pê kir û 5 rojan
domand bi stendina sertifîkayan ya beşdarvanên kursê dawî lê hat.
Perwerdeyên Agirkujervaniyê
yên Bingehîn Destpê Kirin
“Semînera Perwerdehiyê ya Agirkujervaniya Bingehîn” ku di nav Bernameya Xebata 2012’an a Yekîtiya me de ji10
semînerên me yên perwerdeyê yek e, di
navbera 19-23’yê hezîranê de, di Salona Perwerdeyê
ya GABB’ê ya Sumerparkê pêk hat.
Perwerdeyên ku rêvebirên teşkîlatên agirkujê yên 14
şaredariyên endam beşdar bûbûn di rojên wê bi awayê teorîk, sê rojên wê jî bi awayê pratîk pêk hat. Di perwerdeyê
de, mijarên “Zanîna agir û şewatê, teknîkên mudaxileya şewatê, ekîpmanên piştgir yên şexsî, organîzasyona cihê bûyerê, derdora sîmulatora dûyî, teknîkên mudaxileya şewatên
LPG û gaza xwezayî, teknîkên rizgarkirinê ya di derdora flaş
over sîmulatorê, teknîkên bipêşveçûnê ya di derdorên girtî
û bidûman de, qezayên trafîkê û rizgarkirin û alîkariya pêşîn,
nirxandina perwerdeyê û tatbîkat hatin xebitandin.
Li dû bernameya perwerdeyê di Navenda Perwerdewya
Agirkujiyê de ku bi hevkariya GABB’ê û Şaredariya Mezin
hatibû avakirin merasîma sertifîkayê hat kirin. Di merasîma
sertifîkayan de ku bi beşdarbûna Sekreterê me yê Giştî yê
Yekîtiyê Îsmaîl Dogan û pisporan pêk hat, beşdarvanên
kursê fikrên xwe yên di derbarê perwerdeya ku dîtine de anîn
ziman û spas kirin. Sekreterê me yê Giştî Doganî jî anî ziman
ku di derbarê agirkujeriyê de welatê herî profesyonel Hollanda ye, ji ber vê yekê bi şaredariyên Hollandayê re proje
bipêş xistine û perwerdeyên xwe bi hevkarî pêk anîne.
Sertifîka hatin dayînn
Doganî da diyarkirin ku yekîtiya ku herî zêde wateyê
dide perwerdeya agirkujeriyê GABB e, Yekîtî tenê di derbarê
agirkujeriyê de perwerdeyê nade, bi navbeynkariya Akademiya Rêveberiyên Cihkî di qada avadanî, avahî, venêran û
projeyê de jî bernameyên perwerdeyê birêve dibe.
Doğanî ji şaredariyên endam di derbarê beşdarbûna perwerdeyan de hestewariyeke bêhtir xwest.
Li dû axaftinan sertifîka ji hêla Dogan û pisporan
ve ji beşdarvanan re hat pêşkêşkirin.
Birlik
2012
Xebatên ku piştî civîna ku Yekîtîya me, bi mebesta hevkariya di navbera şaredariyan de pêşve bibe di 24-25’ê adarê de li Mûşê bi şaredariyan re pêk anîbû hatin meşandin, gihîşt encameke ku ji
Tirikyeyê û yekîtiyên herêmî re bibe mînak: Peyana BAYÎ bi destnîşankirina protokolê li Mûşê ket sepanê. Ji ber pêşveçûna ku di nav
yekîtiyên Herêmî û şaredariyên herêmê de heyecanê pêk anî ji
gelek şaredariyan ji bo sepana BAYÎ hatina daxwazan dest pê kir.
Sepana BAYÎyê
heyecanê pêk anî
Yekîtiya me, ji bo pirsgirêkên hevkar ên şaredariyan bi hevkariyê çareser bike, li bal
Şaredariyên Mûş, Mêrdîn û Rihayê, hewldana pêkanîna BAYÎ yê, li Mûşê fêkiya xwe
da. Yazdeh şaredariyên ku ji partiyên siyasî yên cuda
bûn, bi destnîşankirina protokola hevkariyê li şaredariyên Mûşê sepana BAYÎ da destpêkirin. Li Mêrdîn û Rihayê jî ji bo ku têra xwe beyana îradeyê derneket holê
navber li xebatan hat dayîn.
Piştî civîna ku di koordînasyona Yekîtiya me de, di
24-25’ê adarê de li navçeya Melezgîra Mûşê bi beşdarbûna yazdeh serokên şaredariyan hat kirin şaredariyên
Mûşê bi girtina biryara meclisa şaredariyê, beyanên îra-
deya xwe (biryarên meclisê) û lîsteya delegeya meclisa
BAYÎ ragihand Yekîtiya me. Li ser vê, Yekîtiya me bi amadekirina anketeke li bal şaredariyên peyaner “binyata
heyî” derxist holê û vê veguherand Rapora Konseptê ya
Peyana BAYÎ ya Şaredariyên Mûşê. Rapor bi nêzîkahiyeke bi beşdarvanî bi şaredariyên peyaner re û bi Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê re (TBB) hat parvekirin.
TBB’yê jî ji bo xebatên xwe yên peyan BAYÎ yên li
Tirkiyeyê binirxîne di 18’ê hezîranê de li Enqereyê civîneke li dar xist. Yekîtiya me, Yekîtiya Şaredariyên Çûkûrovayê û serokên şaredariyên peyaner ên BAYÎyê
beşdar bûn. Di civînê de, veguherandina hevkariyê ya
peyanên BAYÎ ji hêla fermî ve, rola yekîtiyên netewî û
herêmî ya di vê hevkariyê de hat nîqaşkirin û biryar hat dayîn ku
protokolên pêşnumayê ji hêla TBB’yê ve bê amadekirin.
Li dû protokola pêşnûma ku ji hêla TBB’yê ve hat derxistin Yekîtiya me, bi serokên şaredariyên endamên peyana BAYÎ ya Şaredariya Mûşê re civîneke pêk anî. Di civîna ku Di koordînasyona
Sekreterê Giştî yê Yekîtiya me Îsamîl Doganî de, di 22’yê Îlonê de,
li navçeya Norşînê ya Bedlîsê, li Otela Yuksel Grandê hat li darxistin de Yekîtiya me û serokên yazdeh şaredariyan “detayên protokolan” nîqaş kirin û berpirsiyariyên alîgiran destnîşan kir. Paşê
protokol li pêşnumaya dawînî hat veguherandin, bi merasîmê hat
destnîşankirin û hevkarî ji raya giştî re hat ragihandin.
Lîderî bi Şaredariya Kopê re ye
Bi protokolê lîderiya BAYÎ ji Şaredariya Kopê re hat dayîn. Di
bin bunyeya şaredariya lîder de biryara pêkanîna fona BAYÎyê hat
dayîn. Wek rêgez hat pejirandin ku li Fona BAYÎyê, her şaredariya
peyaner ji budçeya hatinî ya misogerbûyî ya sala 2011’an sedî 10’ê
wê ji razandina sabit re, ji sedî 2’yê wê ji lêçûnên dezgehê re were
veqetandin. Li gorî mewzûatê pêvajoya sepanê hat destpêkirin.
Sepana BAYÎyê çi ye?
BAYÎ sepana ‘Hevkariya di navbera Şaredariyan’, (Belediyeler
arasi İşbirlikleri) bernameyeke hevpar a Yekîtiya Avrûpayê, Bernameya Pêşketina Neteweyên Yekbûyî, Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê û Wezareta Karên Hundir e. “Li Tirkiyeyê di bergeha Projeya
Piştvaniya Berdewamî ya Reforma Rêveberî ya Cihkî” (LAR II. Merhale) tê meşandin.
Navber li xebatan hat dayîn
Bi mebesta di derbarê sepana BAYÎyê de pêşeşêwr
were kirin di dîroka 4’ê tîrmeha 2012’yan de li
Qoserê bi beşdariya şaredariya Qoser, Dêrik û
Şemrexê û ji şaredariyên Rihayê şaredariya Wêranşarê pêşeşêwr hat kirin. Di civîne de, di hêla
“Pirsgirêka hevpar ya navbera şaredariyan” û
“hevparekirina pirsgirêkê û çareseriya wê ya hevpar” de lihevkirina pêşîn hat pêkanîn. Lê ji ber ku
di xebata raya giştî de ku şaredariyan pêk aniye û
di hevdîtinên meclisa şaredariyê de bi têra xwe
daxuyaniya îradeyê derneket holê navber li xebatan hatiye dayîn.
Birlik Kewçêr - Sermawez - Berfanbar 2012
5
Birlik
2012
Şaredariya Norşînê, çêkirina “Qada Bajar ya Norşînê”, (Norşîn
Kent Meydani) “Parka Bariş”, û “Parka Evîn” ku bi alîkariya teknîkî
ya Yekîtiya me hatibûn çêkirin temam kir û pêşkêşê xizmeta gel kir.
Projeyan ya ku bi piştgiriya me ya teknîk
pêk hatiye, temam bû
Hevserokê BDP’yê û Parlamenterê Colemergê Selahettîn Demîrtaş, Sekreterê Giştî
yê Yekîtiya me Îsmaîl Dogan,
Serokê Şaredariya Norşînê M. Emîn Ozkan
û bi sedan kes beşdarî Merasîma vekirinê
ya ku şaredariya Norşînê di 23’yê îlonê de
pêk anîbû bûn.
Şaredarê Norşînê M. Emîn Ozkanê ku
axaftina vekirinê kir, ji Yekîtiya me re ku ji sê
projeyan re alîkariya teknîkî dahibû û ji gelê
ku beşdarê merasîmê bûbûn re spasiya
xwe anî ziman. Ozkanî bal kişand ser xebatên ku pêk anîne û da zanîn ku her roja ku
diçe feraseta şaredarîtiya gelparêzî bipêş
dikeve û ew di hewldana pêkanîna projeyên civakî de ne. Hevserokê BDP’yê û Parlamenterê Colemergê Selahettîn Demîrtaş
jî li dû wî axivî û anî ziman ku mebesta wan
e ku, ew û gel xizmetê bi hev re hilberînin
û got: “Tevî Serokên Giştî her kes mecbûr
e ku ji vê gelî re xizmetê bike.” Demîrtaşê
ku kêfxweşiya xwe ya ji bo projeyên ku şaredariyan pêk anîne anî ziman, da zanîn ku
xizmetên wan ne tenê li Norşînê dê li her
derê bimeşin. Demîrtaşî ji Yekîtiya me ya
ku îmzeya xwe avêtiye sê projeyên pêwist
re jî spasiyên xwe anî ziman.
Demîrtaşî ji
Yekîtiya me ya ku
îmzeya xwe avêtiye
sê projeyên pêwist
re jî spasiyên xwe
anî ziman.
Li dû axaftinan Evîn Parka ku ser hezar
û 500 m2, Bariş Parka ku ser 5 hezar m2 û
Qada Bajar(Kent Meydani) aku ser 2 hezar
û 32 m2’ya qadê hatiye çêkirin ji xizmeta
gel re hat pêşkêşekirin.
Bi temsîliya Yekîtiya me delegasyoneke ji pênc kesan,Yekîtiya
Şaredariyên Hollandayê û Şaredariya Deventerê ziyaret kirin û
hevdîtinên arasteyî pêşvebirina hevkariya muhtemel pêk anîn.
Ji Yekîtiya me serlêdana
Þaredariya Deventerê
5 delegasyonên ku ji Îsmaîl Doganê Sekreterê Giştî yê
Yekîtiyê, Gerînenedeyê Karê Nivîsê Metîn Akdenîz,
Gerînenedeyê Projeya Etûdê Nûrhak Sînan Akinci, xebatkara Projeya Etûdê Evîn Akboga, û xebatkara Hevkariyên Derve Zerîn Turk pêk dihat, di çarçoveya bernameya ku di
navbera dîroka 11-15 Hezîranê de pêk hat de, wek pêşî Şaredariya
Deventerê ziyaret kirin.
Şaredariya Deventerê
Andrîes Heîdemayê re
hate cem hev, di derbarê
hevkariya muhtemel ya
li ser mijarên agirkujî,
avadanî, venêrana avahiyê, derdor û bajarbûyînê de hevdîtin pêk anî.
Heyeta ku bi Şaredarê Şaredariya Deventerê Andrîes Heîdemayê re hate cem hev, di derbarê hevkariya muhtemel ya li ser mijarên agirkujî, avadanî, venêrana avahiyê, derdor û bajarbûyînê de
hevdîtin pêk anî. Roja duyemîn; di derbarê polîtîkayên Şaredariya
Deventerê ya li ser plansaziya Bajêr û xaneyên sosyal agahî hat wergirtin. Di pêşeka ku ji hêla şaredariyê ve hat kirin de, plansazî bi çi
awayî û bi kîjan metodan pêk tên agahî hat dayîn. Piştre di derbarê
projeyên veguherînî yên bajariyî de ku çawa tên sepandin li taxan
gerekî hat lidarxistin. Di gerê de Rob van Beek (pisporê projeyê) û
Jolanda Hoeflek (ji Yekîtiya Xaneyan) jî beşdarê heyetê bûn û projeyên xwe yên xaneyên sosyal û veguherîna bajariyî anîn ziman.
7
Birlik
2012
Gerînenedeyê me yê Projeya Etûdê Nûrhak Sînan Akinci ku bi temsîlkirina Yekîtiya me di delegasyona ku Şaredariya Deventera Hollandayê ziyaret kiribû de cih
digirtin, çavdêriyên xwe yên li ser mijarên wek li Hollandayê rêyên ku dema çêkirina planên avahiyê de tên şopandin, krîterên di hilberîna xaneyan de, bikaranîna qadên hêşîn û sepanên veguherîna bajariyî ku di nav 5 rojan de pêk anîbû ji
kovara me re ragihand. Çavdêriyên Akinci yên Hollandayê wiha ne:
Li Hollandayê Planên Avahîsaziyê û
Ligel ku Deventer, bajarekî biçûk ya Hollandayê ye jî, bajarekî gelek hêşîn û taybetiyên
xwe yên dîrokî diparêze, ji hêla bajariyê ve pir
bi plan û birêkûpêk e. Yekemîn xebatên plana
du merheleyî; plankariyên ku di asta eyaletê de wek plansaziya makro hatiye kirin û plansaziyên ku yekeyên eleqedar yên dewletê çê kirine.
Di van planan de wek makerêya veguhastinê, qadên senayiyê, qadên çandîniyê planeke bêhtir ser pîvang tê derxistin. Pişt re jî di asta bajariyî de xebatên planê yên ku
şaredarî pêk anîne tên. Li Deventerê di pêşveçûna bajariyî
ya bi awayekî birêkûpêk û bi plan de, ku bi taybetî dema
biryarên planê bên dayîn, li ber çav de girtina komên dezaTOKÎ wek ku wê jî daxuyan- vantajî bi bandor dibe. Avahiyên qatbilind pir hindik in û ew
diye avahiyeke ger kar bidest
nexîne nakeve pêvajoya hilberînê, lê li Deventerê tam bi
berevajiya wê, di hilberîna
xaneyan de ku hewcedariya
mirovan pê heye, hewldaneke
arasteyî zivirîna vê çerxa ku
pêkhatiyên wê şaredarî-gelkooperatîf e heye. Veqetandina çavkaniyan a ji bo
xaneyê sosyal a bi destê dewletê bi xwe û bi maliyeteke
herî erzan dahina xaneyan a
ji bo kesên ku hewcedariyên
wan pê heye avantajeke ya
ku bûyîna dewleta sosyal bi
xwe re tîne ye.
jî bêhtir di navenda bajêr de û wek navenda kar tê bikaranîn. Xane jî ji avahiyên du an jî herî zêde sê qatî, bi bexçe
û bi garaja ku aîdê xaneyê bi xwe ye pêk tên. Deventer xwediyê avahiya bajariyeke pir bi plan û birêkûpêk e. Tam dijî
bajarên Rojhilata Navîn ên tevlihev, bêrêkûpêk û bilebat,
bajarekî bêlebat, biplan û bêdeng e.
Li Deventerê perçeya herî pêwist a pêvajoya plansaziyê xaneyên sosyal pêk tînin. Dema plansazî tên kirin,
pêwist e ku ji 1/3’ya qadê wek xaneya sosyal bê veqetîn.
Ev qad hema bêje wek qada rezervê tê nirxandin, ji 2/3’ya
wê jî ji peyanerên taybet re tê vekirin. Beriya vê xaneyên
sosyal ji hêla rêveberiyê ve dihatin diyarkirin lê niha li
gor hatina daxwazan tên çêkirin. Dewlet bi yekserî ji bo
hilberîna xaneyên sosyal parê vediqetîne. Lê di salên
Projeyên ku tê gotin li Ewrûpayê veguherîna bajariyî, bi gelemperî em bi
veguherandina qadên senayiyên kevinbûyî ya li qadên xaneyên dibînin.
Wek li welatê me avahî bi tevahî bê hilweşandin û li şûna wan blokên
qat bilind bên çêkirin nîne. Em dikarin bidin zanîn ku wekî pêvajoya ku
niha Tirkiye dijî Ewrûpa di 1980 – ‘90’an de jiyaye. Ji ber ku blokên kat
bilind bandora xwe li ser jiyana mirovan ji hêla soslay-civakî ve bi
awayê neyînî çê dike û mirovan li hemberî hev dike biyanî li Ewrûpayê
ev awa nayê pejirandin û hewl tê dayîn ku veguherîn pêk were.
dawî de bi tengezariya aboriyê ya li Ewrûpayê re biçûkbûna dewletê, bisînorkirna lêçûnan dibe sedema ketina
para ku ji xaneyên sosyal re hatiye veqetandin jî.
Di hilberîna xaneyan de xebatên civakî li pêş in
Xaneyên sosyal ji hêla kooperatîfan ve tên çêkirin.
Dema xane tên çêkirin divê kesên ku pêdiviya wan a xaneyê heye qeyda xwe çê bikin. Ji sedî 80’yê wan bi vê
awayî, sedî 10’ê xaneyê jî ji bo rewşên acîl tê çêkirin.
Piştî ku xane tên hilberandin ji kirê re tên dayîn, wekî din
alîkariya kirê jî tê dayîn.
Di vê pergalê de ku ji Tirkiyeyê cuda ye kooperatîf, li taxan di nav gelê taxê de xebatê dikin û bi pêşdatirî ji mudaxileyeke fizîkî pirtir, bi xebatên sosyal civakî
projeyên sosyal ên arasteyî gel hildiberînin. Vê jî bi şaredariyê re bi awayekî koordîneyî dikin. Bi taybetî beşa
astengdarên ku pêdiviya wan a xaneyê heye, otîstîk,
jinên ku dûçarê tundiyê dibin û hwd. di van xaneyên
taybet de tên bicihkirin.
Ji TOKÎya ku saziya hilberînê ya herî pêwist a li Tirkiyeyê ye, xwediyê sazûmaneke pir cuda ne. TOKÎ wek
ku wê jî daxuyandiye avahiyeke ger kar bidest nexîne nakeve pêvajoya hilberînê, lê li Deventerê tam bi berevajiya
wê, di hilberîna xaneyan de ku hewcedariya mirovan pê
heye, hewldaneke arasteyî zivirîna vê çerxa ku pêkhatiyên
wê şaredarî-gel-kooperatîf e heye. Veqetandina çavkaniyan a ji bo xaneyê sosyal a bi destê dewletê bi xwe û
bi maliyeteke herî erzan dahina xaneyan a ji bo kesên ku
hewcedariyan wan pê heye avantajeke ya ku bûyîna dewleta sosyal bi xwe re tîne ye.
Plankariyeke din a ku li Deventerê hatiye kirin jî hilberîna qadên gelemperî û qadên-avahiyên ku ji bo mirovên di rewşa dezavantajê de ne sûdê jê wergirin e.
Mînak; xaneyên bi awayên aramxaneyan ku ji bo extiyaran her tişt hatiye fikirîn hene. Lê hêla wê ya neyînî jî
ev e ku qutbûn û tecrîtkirina extiyaran a ji jiyana bajêr
çê dibe. Lê di van avahiyan de ji qadên sporê bigre heta
yên şahiyê fikirîna her tiştî, rewşa neçûna bajar ya van
mirovan ji ber xwe ve çê dike. Saziyên sosyal ku bi şaredariyê re bi awayê koordîneyî dixebitin hêmaneke pêwist ya bajêr pêk tînin.
9
Birlik
2012
Qadên hêşîn yên li Tirkiyeyê, ji bo kafeyan taybetiya wek dîmena
peyzaj şanîdan, ango nîv gelemperî ye, li Deventerê qadên hêşîn
yên bê serûber bi tevahî ji gelemperiyê re tên berdan. Ev qadên
ku ji karsaziya taybet re qethiyen nayê vekirin ji bo gelemperî û
bikaranîna gel a bi awayekî hêsan tê sêwirandin.
‘
Qadên hêşîn di destê gel de ne
Di vê pergala ku ji Tirkiyeyê gelek cudaye de kooperatîf, li nav taxan di nav
gel de dixebitin û ji mudaxileyeke fizîkî zêdetir, bi xebatên sosyal civakî
projeyên sosyal ên arasteyî gel hildiberînin. Vê jî bi şaredariyê re bi awayekî bi koordîne pêk tînin. Bi taybetî jî
beşa kesên astengdar, otîstîkî, kesên
ku bi tundiyê re rûbirû mahine û hwd.
di xaneyên taybet de tên bicihkirin.
Deventera ku îsal wek bajarê herî hêşîn ya Ewrûpayê hat bijartin, bi
daristan û qadên xwe yê hêşîn qada ku hewcedariya bajêr pê heye bi zêdeyî pêşwazî dike. Taybetiya herî pêwist a parkan û cudahiya wê ya ji Tirkiyeyê; mînak li qadeke hêşîn ku di nav qadeke mezin de ye ji bo
xwendekarên di asta dibistana seretayiyê de ne perwerdeyên sepaneyî
yên di derbarê çandin û ajaldariyê de tên dayîn. Qadên hêşîn ên li Tirkiyeyê, ji bo kafeyan taybetiya wek dîmena peyzaj şanîdan, ango nîv gelemperî ye, li Deventerê qadên hêşîn yên bê serûber bi tevahî ji
gelemperiyê re tê berdan. Ev qadên ku ji karsaziya taybet re qethiyen nayê
vekirin ji bo gelemperî û bikaranîna gel a bi awayekî hêsan tê sêwirandin. Li Deventerê projeyên xaneyên sosyal bi giştî arasteyî kesên ku bi
koçberiyê ji welatên din hatine, ji hêla aboriyê ve qels in tên çê kirin. Lê
polîtîkaya bingehîn ew e ku tevî pirsgirêka starê ya van mirovan pêdiviyên wan ên sosyalê jî were pêşwazîkirin. Bi awayekî tenduristiyane pêkanîna wan a entegrebûniya bajêr pêk were.
Bîrbiriya veguheriya bajariyî cuda ye
Peyva wê ya ku ji îngilîzî bi navê veguheriya bajariyî (kentsel donuşum) wergeriyaye zimanê tirkî rastiya xwe gereweke wê ya ji projeyên ku em niha li Tirkiyeyê dibînin û wek projeyên veguherîna bajariyî
bi nav dikin gelek cuda heye. Li Ewrûpayê bêhtir wek rehabilitasyon
nûkirina bajariyî tê bîrbirin. Projeyên ku em dibêjin veguherîna bajariyî,
bi gelemperî em wek xebatên veguherandina qadên senayiyên kevinbûyî ya li qadên xaneyên dibînin. Wek li welatê me avahî bi tevahî bê
hilweşandin û li şûna wan blokên qat bilind bên çêkirin nîne. Em dikarin bidin zanîn ku wekî pêvajoya ku niha Tirkiye dijî Ewrûpa di 1980 –
‘90’an de jiyaye. Ji ber ku blokên kat bilind bandora xwe li ser jiyana
mirovan ji hêla soslay-civakî ve bi awayê neyînî çê dike û mirovan li
hemberî hev dike biyanî li Ewrûpayê ev awa nayê pejirandin û hewl tê
dayîn ku veguherîn pêk were. Wek encam; li Deventerê xaneyên sosyal û plansazî di nav xwe de pergaleke wê heye û xwediyê avabûneke
ye. Tevî vê em dikarin bibêjin ku bi qeyrana aboriyê ya ku hat jiyîn hilberîna xaneyan li gor berê kêmtir teşwîqa dewletê digre û ev jî di bazara xaneyan de bêdengetiyeke pêk tîne. Ji bo vê gavê ji kooperatîfan
gelek zêde daxwaz hene jî xaneyên ku hatine hilberandin kêm in û daxwazê naynin cî. Ji hêla sosyalê ve jî ji Tirkiyeyê gelek bipêştir asta xebateke heye. Dema were fikirîn ku li Tirkiyeyê bêhtir pêwistî li sazandina
fizîkî tê dayîn, bandorên sosyal, aborî û civakî nayê berçavkirin, xebatên ku şaredariya Deventerê di xaneyên sosyal de pêk anîne pêwist in
û wek mînakeke ku divê were lêkolînkirin dikeve pêşberê me.
Yekîtiya me, bi pêkanîna 2. Lijneya Giştî ya Asayî ya sala
2012’an, rêgeha xwe ya derbarê sala 2013’an diyar kir.
Me RÊGEHA Xwe Xêzand
Lijneya Giştî ya Asayî, di 29’ê îlonê de li
Salona Konferansê ya Şaredariya Rezan pêk
hat. Civîna ku hevdîtinên wek Budçeya Malî
ya sala 2013’an, destheqê personelên peymandanî yên ku dê bi Bernameya Performansê di sala
2013’an de bên xebitandin, rêjeya Tezmînata Denegeyê
ya sosyal ya ku dê ji personelên ku di çarçoveya Zagona
bi benda 657’an de hatine îstihdamkirin re bê dayîn pêk
hat, bi rêzgirtina ji bo kesên ku di tekoşîna demokrasiyê
de jiyana xwe ji dest dahine dest pê kir.
Lijneya Giştî ku bi agahdarkirina meclisê ya di derbarê rojevê de ji hêla Şaredarê Şaredariya Serêkaniyê û
Serokê Dîwanê Îsmaîl Aslanî ve berdewam kir Axaftina
wê ya vekirinê ji hêla Sekreterê Giştî yê Yekîtiya me Îsmaîl Doganî ve hat kirin. Sekreterê Giştî Dogan ku di derbarê xebatên ku Yekîtiyê di nav saleke de pêk anîne
agahiya berfireh da û destnîşan kir ku sala 2012’an ji
hêla Yekîtiyê ve saleke serkeftî bûye. Doganê ku balê kişand ser bi berhênandarî bikaranîna wan a Budçeyê û
anî ziman ku bi wê awayê ji gelek projeyên biçûk ên şaredariyan re alîkariya darayî pêşkêş kirine.
Bernameya Performansê ya sala
2013’an, Budçeya
2013’an a Yekîtiyê ya
ku ji Meclisê re hat
pêşkêşkirin piştî axaftinê hat pejirandin.
kirin ku Yekîtiyê rêgeha xwe li gor rê û rêzana Plana
Stratejîk diyar kiriye, bi beşdarî û alîkariya şaredariyên endam dê ji serkeftinên mezin re îmze werin avêtin, Doganî gotinên xwe wiha berdewam kirin: “Em dê
sepana BAYÎyê ku bi wê hevkarî gihiştiye asta herî jor li
Mûşê têxin jiyanê. Di vê mijarê de me bi Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê (TBB) re pêvajoya hevkariyê dahiye
destpêkirin. Bi hewldana Yekîtiya me wisa hat astekî ku;
polîtîkaya perwerdehiyê ya TBB’yê û têkiliyên wê yên bi
şaredariyên herêmê re teşeyeke nû girtiye.
Bi yekîtiya dengan hat qebûl kirin
Bernameya Performansê ya sala 2013’an, Budçeya
2013’an a Yekîtiyê ya ku ji Meclisê re hat pêşkêşkirin piştî
axaftinê hat pejirandin. destheqê personelên peymandanî
yên ku dê bi Bernameya Performansê di sala 2013’an de
bên xebitandin û ji bo rêjeya Tezmînata Denegeyê ya Sosyal ya ku dê ji personelên ku di çarçoveya Zagona bi
benda 657’an de hatine îstihdamkirin re bê dayîn pêk hat
biryar hat dayîn. Civîn bi daxwaz û temeniyan bi dawî bû.
Doganî derbarê dabînkirina xêzkêşanên projeyan û
xebatkarên teknîkî yên di dirêjahiya salê de anî ziman û
destnîşan kir ku ji gelek şaredariyan re xizmeta şêwirmendiya teknîkî pêşkêş kirine û alîkariya ku hatiye dayîn
ne ya kêmdîtiniyê ye. Doganî balê kişan ser perwerdeyên
ku arasteyî pêşîvekirina asoya xebatkarên şaredariyê pêk
hatine û da zanîn ku li hember budçeya bi sînor jî gelek
bernameyên perwerdeyê kirine jiyanê. Doganî da xuya-
11
Birlik
2012
Tezmînata Denegeyê
ya Sosyalê çi ye
?
di kîjan mercan de tê dayîn
Îsmaîl DOGAN
Sekreterê Giştî yê Yekîtiyê
D
Bi guherîna di bendên derbarê Biryarnameya di Daraza Zagonê ya bi benda 6289’an, zagona bi benda
4688’an û zagona bi benda 375’an ji pirsgirêkê re
çareserî hatiye dîtin. Bi gotineke din, bi vê sazandinê
dayînên ku di bin navên (başkirin û dayîna pêvekî)
cûrbicûr de, bê ku paldera wê ya zagonî hebe ji xebatkarên şaredariyê re tên dayîn bi navê “Tezmînata
Denegeyê ya Sosyal” bû xwediyê palderiya zagonî. Lê
ev dayînên ku beriya vê bê pêşemercî dihatin kirin bi
vê zagonê bi hinek mercan ve hatin girêdan.
i encama tekoşîna xebatkarên gelemperiyê ku ji bo sendîkayîbûn û destheqên xwe yên ku bi yek alîtiyê hatine diyarkirin bi peymandanîna komelî diyar bikin pêk anîbûn
“Zagona Sendîkayên Peywirdarên Gelemperiyê” bi jimareya
4688’an ya ku di sala 2001’an de ji hêla parlamentoyê ve
hatiye pejirandin mafê sendîkayîbûnê bi dest xistin.
Bi vê zagonê pêşiya sendîkayîbûna karmendan ve bûye,
lê di benda 29’an a zagonê de li şûna peymandanîna komelî, daraza hevdîtina komelî hatiye danîn û bi vê awayê
mafên diyarkirina destheqên peywirdarên gelemperiyê yên
bi peymandanîna komelî cardin hatiye zêfandin. Sendikayên
xebatkarên gelemperiyê ji bo van mafên xwe bi dest bixin
dev ji tekoşînê ber nedane. Bi benda 1’emîn a zagona bi jimareya 6289 û zagona bi jimareya 4688’an ku di Rojnameya Fermî ya bi dîroka 11’yê nîsana 2012’an de hatiye
weşandin, navê wê bi awayê “Sendîkayên Peywirdarên Gelemperiyê û Zagona Peymandanîna Komelî” hatiye guherandin û bi vê zagonê ji xebatkarên gelemperiyê re tevî mafê
pêkanîna peymandanîna komelî hinek mafên din jî hatine
dayîn. Her çiqas ev zagon tevî mafê peymandanîna komelî
hinek mafên din anîbe jî vê sendîkayên xebatkarên gelemperiyê kêfxweş nekiriye.
Li hemberî ku zagona bi jimareya 4688’an ji xebatkarên gelemperiyê re mafê peymandanîna komelî neaniye jî
bi nîşandayîna hinceta peymandanînên ILO’yê sendîkayan
di beşa kar ya rêveberiyên cihkî de, di serî de li bajarên
metrepolan bi şaredariyan re peymandanîna komelî îmze
kirine. Bi xwe spartina van peymandanînên komelî ji karmendên ku di rêveberiyên cihkî de dixebitîn re di bin navê
“başkirin, dayîna pêvekî” ya ku di peymandanîna komelî de
hatiye destnîşankirin û bêyî ku vebirîneke wê ya zagonî were
kirin(wek Baca Dahatê, Baca Demxeyê, Belenderiya Malnîşê) yekûneke qethî didan. Ev dayînên ku dihatin kirin tu
sparteyeke wan a zagonî tunebû. Ji ber ku tunebû jî ji hêla
venihêrên dîwana muhesebatê ve dihatin pirsiyarîkirin. Li
hember ku ji hêla mewzûata mewcûd ve herdû hêl mafdar
bûn jî wek pirsgirêkeke bêçareserkirî li rastê disekinyan.
Bû xwediyê palderiiya zagoonîî
Bi guherîna di bendên derbarê Biryarnameya di Daraza
Zagonê ya bi benda 6289’an, zagona bi benda 4688’an û
zagona bi benda 375’an ji pirsgirêkê re çareserî hatiye dîtin.
Bi gotineke din, bi vê sazandinê dayînên ku di bin navên
(başkirin û dayîna pêvekî) cûrbicûr de, bê ku paldera wê ya
zagonî hebe ji xebatkarên şaredariyê re tên dayîn bi navê
“Tezmînata Denegeya Sosyal” bû xwediyê palderiya zagonî. Lê ev dayînên ku beriya vê bê pêşemercî dihatin kirin
bi vê zagonê bi hinek mercan ve hatin girêdan.
Sererastikirina ku di benda 15’mîn de bi jimareya
Şaredariyên ku maweya baca wan derbas bûye, prîma ewleyiya sosyal û
danheviya deyna Musteşariya Xezîneyê ji sedî 10’ê hatiniyên budçeya
salê ya dawî ku pêk hatiye derbas bikin, hember ku maweya wê derbas
bûye hebûna mehanî û deyna destheqê ya ku nehatiye dayîn an jî danheviya lêçûna personelan ya di derbarê sala dawî de ya pêkhatî, ji sedî
30’ê hatiniyên budçeyê ya herî dawî ya salê pêkhatî derbas bikin nikarin
peyman-nameya tezmînata denegeyê ya sosyalê pêk bînin. Şaredariya ku
bêyî ku vana bigre ber çavan vê bike peyman-nameya wan betal dibe
375’an ku li KHK’yê hatiye zêdekirin;
“ji peywirdarên gelemperiyê yên ku di pozîsyonên îdareyên taybet a bajêr û şaredarî û saziyên girêdayên wan de
hatine îstihdamkirin re tezmînata denegeyê ya sosyal dikare
were dayîn. Meblaxa mehane ya tezmînata denegeyê ya
sosyalê ku dikare were dayîn, bê ku peymandanîna gelemperiyê ya herî zêde ku li gor Zagona Peymandanîna Gelemperî û Sendîkaya Peywirdarên Gelemperiyê ya ku bi
jimareya 4688’an pêk tê derbas bibe,di şaredariya eleqedar
û şaredariya bi îdareya taybet ya bajêr re eleqedar û îdareya
taybet ya bajêr de ya ku di nav sendîkaya peywirdarên gelemperiyê de xwediyê endamên herî zêde de bi bîr tê bi
peymandanîna ku di çarçoveya darazên ku di Zagonê de tên
derpêşkirin de tê diyarkirin.”
Sererastkirina ku di benda 22’mîn a
Zagonê ya bi jimareya 6289’an de hatiye kirin;
“ Li îdareyên cihkî îmzekirina peymandanînê
Bi dîroka 27/6/1989 BEND 32 û Biryarnameya di Daraza Zagonê ya bi jimareya 375’an di çarçoveya darazên
benda 15’mîn a pêvekê de dayîna tezmînata dengeyê ya
sosyalê li şaredariyan li ser pêşniyara serokê/a şaredariyê ji
hêla meclisa şaredariyê ve, li îdareya bajêr ya taybet li ser
pêşniyara waliyî/ê ji hêla meclisa giştî ya bajêr ve ger bir-
yar were dayîn, di dema peymandanînê de, ji bo meblaxa
tezmînata denegeyê ya sosyalê ya ku tê dayîn were diyarkirin bi nûnerekî/e ku ji hêla serokê/a giştiyê/ya sendîkaya
ku di îdareya cihkî de xwediyê endamên herî zêde ye an jî
ji hêla lijneya rêveberiya sendîkayê ve tê rayedarkirin li şaredariyan şaredar, li îdareya taybet ya bajêr di navbera waliyî de, di nav sê mehên tememkirina pêvajoya
peymandanînê de peymandanîn dikare pêk were. Ev peymandanîn ji hêla sepana vê Zagonê ve peymandanîna komelî nayê hesabkirin û di vê bergehê de serî li Lijneya
Hakeman a Peywirdarên Gelemperiyê nayê dayîn.
Peymandanîna ku were kirin, bi dema peymandanîna
komelî re sînorkirî tê pêkanîn û maweya peymandanînê bi
tu awayî dîroka hilbijartina giştî ya rêveberiya cihkiyê derbas nake. Di nav sê mehên şopandina dîroka hilbijartina
giştî ya rêvebirinên mehelî de peymandarî dikare bi şertê sînordariya heyama peymandanîna komelî were kirin. Peredaniya ku bi xwespartina vê peymandanînê tê dayîn wek
mafê bidestxistî nayê hesibandin.
Kargêriyên mehelî yên eleqedar; baca ku maweya wê
bihuriye, prîma ewletiya civakî û ger yekûna deynê şêwirdariya xezîneyê sedî dehê hatinên budçeyê ya sala herî dawî
ya pêkhatî derbas bike, digel ku maweya peredanê derbas
bûye jî hebûna deynê heqdest û perenedana mehaneyê an
13
Birlik
2012
Divê bê zanîn ku şaredariyên ku nikaribin peyman-nameya Tezmînata Denegeyê ya Sosyalê pêk bînin dema peyman-nameya dervey
vê zagonê çê bikin an jî kesên ku peyman-nameya wan a dengeya
sosyalê bi sedemên cuda betal bûye vê berdewam bikin, ger ji hêla
elemanên venêrînê yên eleqedar ve were tespîtkirin, dê bibe mijara
lêpirsînê. Ger serokên şaredariyên me û rayedarên mezaxê yên
eleqedar di vê babetê de bi baldarî tev bigerin dê baş be.
jî di derbarê pêkhatiya sala herî dawî ya lêçûna personelî/ê, pêkhatiya sala herî dawî ya hatinên budçeyê ger li
şaredariyan ji sedî sihê wê, li kargêriya taybet ya bajêr ji
sedî bîst û pêncên wê derbas bike di bergeha vê bendê
de peymandanîn nayê kirin. Piştî pêkanîna peymandanînê di rewşa pêkhatina van şertan de peymandanîna heyî
ji ber xwe ve betal dibe.” Li gor van bikeyskirinan şaredarî û kargêriyên taybet li gor zagona bi jimareya 657’an
ji xebatkaran re (peymandanî jî di nav de) dê bikaribin
“Tezmînata Parsenga Civakî” bixerimînin.
Divê biryara meclisê were girtin
Di xerimandinê de kirariya yekem ku dê bikin, li şaredariyan bi pêşniyaza şaredarî/ê, li kargêriya taybet bipêşniyaza waliyê/î li meclisan biryarstendina a wan e. Ger di hêla
tezmînata parsenga civakî de biryar were girtin divê di
heman biryarê de ji şaredarî/ê an jî ji waliyî/ê re bi sendîkayê re rayeya çêkirina peymandanînê jî were destnîşankirin. Di çarçoveya vê rayeyê de pêkanîna hevdîtinê ya şaredar
an jî waliyî/ê ya li kargehê bi sendîkaya ku xwediyê endamên herî zêde ye re, bêyî ku meblaxa zêdetirîn a ku di benda
5’emîn a Peymandanîna Komelî ya Derbarê Mafên Civakî
û Darayî ya Derheqê Milê Xizmeta Rêveberiya Cihkî de hatiye destnîşankirin derbas bike dikare peymandanînê pêk
bîne. Di peymandanînê de li ber çavan girtina krîterên wek
qebareya kar, pêwistî û dijwariya peywirê, demên xebatan
dikare bi awayê cuda were destnîşankirin.
Bin çi navî de dibe bila
bibe ji ber peredahina
pêvekiyê dikin di derbarê peywirdarên gelemperiyê de taqîbata
îdarî an jî darayî û darizandin nayê kirin, ên
ku hatine destpêkirin ji
kirariyê tê rakirin.
Serokên şaredariyan û nûnerê/a sendîkaya rayedar di
peymandanînên xwe yên parsenga civakiyê ku piştî hevdîtinan li dar dixînin de, ji ber ku wek peymandanîna komelî
ya somdariya zagonê nayê hesibandin serîlêdana Lijneya
Hakem a Peywirdarên Gelemperiyê nayê kirin, peredanên
ku bi xwespartina peymandanînê tên dayîn wek mafên bidestxistî nayê hesibandin, bi dema peymandanîna komelî re
sînorkirî tê sepandin, divê maweya peymandanînê hê ku
maweya hilbijartina giştî ya rêveberiyên cihkî derbas neke
were kirin. Ger hilbijartinên rêveberiyên cihkiyê beriya maweya peymandanîna komelî hatibe çêkirin şaredarî, di nav
sê mehên ku maweya hilbijartina giştî dişopîne de jî bi maweya peymandanîna komelî sînorkirî peymandanîn dikare
pêk were. Sererastkirina ku di 14’mîn benda ku li KHK’ya bi
jimareya 375’an hatiye zêdekirin;
“beriya dîroka 15/3/2012’yan peymandanîna kar a komelî ya di navbera sendîkayan di derbarê Biryarnameya di
Hikma Zagona bi jimareya 375’an di somdariya benda
15’mîn pêvekê de, peymandanîna komelî, peymandanîna
parsenga civakî û sepandina peymandanînên ku di bin
navên wek wê de tên îmzekirin, di peymandanînên mijara
gotinê de dikare heta dawiya maweyên ku tên derpêşkirin
were berdewamkirin. Wekî din ji bo heyama sepandina peymandanînên hatine ziman ku berdewam dikin di çarçoveya
hikmên benda 32’yemîn li gel vê peymandanîn nayê kirin.
Rêvebirinên daxilê somdariyê ku peymandanînên wan ên
mijara gotinê beriya dîroka 31/12/2015’an bi dawî bûye, an
jî peymandanînên wan ên mewcûd ku piştî dîroka ketina
meriyetê ya vê bendê bigerew hatiye betalkirin, bidawîbûna
peymandanînên wan, an jî di nav meha ku dîroka betalkirinê
dişopîne de bi dîroka dawî lê hatin an jî dîroka betalkirinê û
heyama peymandanîna komelî ya ku di vê Zagonê de tê derpêşkirin tevî bi heyama heta dawiyê sînorkirî ya bê ku baldarî li hikmên fiqreya sêyemîn were kirin di çarçoveya
hikmên benda 32’yemîn peymandanîn dikare pêk were. Lê
li gorî benda 32’yemîn zêdetirîn meblaxa ku di peymandanîna komelî de hatiye destnîşankirin, ji nasnavê pê ve ji personelê/a eleqedar re li gorî peymandanînên mijara gotinê
ger di binya peredana mehaneyê ku tê dayîn de be; bêyî ku
baldarî li hikmên fiqreya sêyemîn were kirin hikmên benda
32’yemîn bingeh tên girtin û heta dîroka 31/12/2015’yan di
peymandanînên ku dikarin bên sepandinê de di dîroka ku ev
bend ketiye meriyetê li gor peymandanîna sepandî ji nasnavê pê ve yekûna ku ji personelê/a eleqedar re tê dayîn dikare wek zêdetirin mehane ya nîvane bingeh bê girtin.
Peredanên bi vê şiklî werin dayîn wek mafê bidestxistî nayê
hesibandin.
Bi şerta ku mijara wê sûcî çê neke û nespêre biryara
darazeke mîsogerbûyî, heta dîroka 15/3/2012’an, bi nûnerên karmendan re li hev kirineke peymandanîna karê komelî
an jî di teserûfeke din de mahin ji personelê/a gelemperiyê
ku di rêveberiyên ku di nav somdariya benda 15’mîn pêvek
Biryarnameya di Hikma Zagonê ya bi jimareya 37’an de dixebitin di bin çi navî de dibe bila bibe ji ber peredahina pêvekiyê dikin di derbarê peywirdarên gelemperiyê de taqîbata
îdarî an jî darayî û darizandin nayê kirin, ên ku hatine destpêkirin ji kirariyê tê rakirin.”
Hêmanên ku peymandanînê nederbasdar dihêlin
Beriya ku di zagona bi jimareya 4688 û jimareya 375’an
a KHK’ê de rêkûpêkkirin bê kirin tê zanîn ku şaredariyên me
yên ku peymana parseng a civakî kirine hene. Bi rûkûpêkkirina xala 14 mîn a bi jimareya 375’an a KHK’ê ya di jor de
ji vê re çareserî hatiye dîtin.
Li gor vê rêkûpêkkirinê şaredariyên me peymanên xwe
yên berê dikarin heta dawiya dewrê berdewam bikin. Şaredariyên me yên ku van peymanên xwe berdewam dikin heta
dawiya dewrê nikarin peymanekî nû çê bikin.
Lê ger van peymanan bigerew fesx bikin wê demê dikarin heta dawiya dewra peymana komelî di çarçoveya rêkûpêk kirina vê zagonê de peymanên nû çê bikin. Divê
şaredariyên me bizanin ku di rewşa peymanên ku di vê zagonê de beriya rêkûpêkkirinên diyarkirî bên fesx kirin li gor
darazên(hikmên) benda 22’mîn a zagona bi jimareya
6289’an û benda 32’mîn a zagona bi jimareya 4688’an a
fiqreya 3’yan dê bêdaraz bîminin. Bi gotinekî din, peyma-
Mijarên ku pêwiste
rayadar lê baldar bin
Bi fiqreya 2’yemîn a benda 14’mîn a ku li Zagona bi jimareya
6289 û 4688 hatiye zêdekirin û ji dayînên ku di bin navên cuda
de (başkirin, dayîna pêvekî) tên kirin re efû hatiye kirin. Lê şaredariyên ku nikarin peymandanîna tezmînatê ya parsenga civakî pêk bîne li dij vê zagonê peymandanîna wan an jî wek me
li jor jî rave kiriye kesên ku peymandanîna wan ya parsenga civakî ji sedemên cuda bê hikim mahiye ger vê berdewam bikin,
divê bê zanîn ku dema ji hêla elemanên eleqedar ve were tespîtkirin, dê bibe mijara lêpirsînê. Baldariya şaredarên me û rayedarên xercirinê ya eleqedar a ji vê mijarê re dê bikêr be.
Wek encam peymandanînên di derbarê Tezmînata Parsenga Civakî ku şaredariyên me bi sendîkayan re pêk bînin de, divê
dema ku di zagonê de hatiye destnîşankirin bi baldarî bihesibînin û dema peymandanînên xwe yên kevin betal dikin pirsgirêkên ku tên pêşiya wan baş li ber çavan bigrin.
nên parseng yên civakî ku dê şaredarî bikin ji sedemên wek
bacên ku maweyên wan derbas bûne, prîma ewlehî a civakî
û jê derbaskirina tevana deynan ku li Musteşariya Xezîneyê
heye ji sedî 10 a dahatên budçeyê ya sala herî dawî, li gel
dema wan a peredanê derbas bûye hebûna peredanên mehî
û deyna heqdestê an jî jê derbaskirina mesrefên tevane ya
personelan ya sala herî dawî ku pêk hatiye ji sedî 30’ê dahatiyên şaredariyê ya sala herî dawî bêdaraz (bêhikm) bimînin. Ger peymanên berê îptal nekin bê ku girêdayî vê
hikmê bibin heta dawiya dewra peymanê ev peyman derbasdar e. Şaredariyên ku maweyên bacên wan derbas bûne,
prîma ewlehî ya civakî û jê derbaskirina tevana deynan ku li
Musteşariya Xezîneyê heye ji sedî 10 a dahatên budçeyê ya
sala herî dawî pêk hatiye, li gel dema wan a peredanê derbas bûye hebûna peredanên mehî û deyna heqdestê an jî jê
derbaskirina mesrefên tevane ya personelan ya sala herî
dawî ku pêk hatiye ji sedî 30’ê dahatiyên şaredariyê ya sala
herî dawî nikarin peymana tezmînatê ya parseng a civatî çê
bikin. Şaredariyên ku van xalan nagirin berçav peymanên
wan bêdaraz dibin. Ger ev rewş piştî dîroka ku şaredarîyan
peymana parseng a civakî çêkiriye derkeve holê, peyman ji
dîroka derketina holê ya rewşê pê ve dîsa bêdaraz in.
Îstîsna
Wek îstîsnaya vê rewşê baca ku maweya wê derbas
bûye, prîma ewletiya civakî û tevana deynê Şêwirdariya Xezîneyê ya ku sedî 10’ê hatinên budçeyê ya ku sala herî dawî
pêk hatiye derbas kiriye, hember ku dema dayînê derbas
bûye jî kesên ku deynê wan ê mehane û destheqa ku nehatiye dayîn heye an jî di derbarê pêkhatinên lêçûnên tevanî
yên personelan ên herî dawiya salê, şaredariyên ku sedî 30’ê
hatinên budçeyê yên herî dawiya salê pêk hatî derbas bikin,
ji peymandanînên ku beriya dîroka 15.03.2012’an hatine
kirin kesên ku beriya dîroka 31.12.2015’an peymandanîna
wan bi dawî bûye an jî peymandanîna wan a heyî dema ku
ev bend ketiye meriyetê ango piştî dîroka 11’yê Nîsana
2012’an kesên ku bibergind betal kirine di nav meheke ku
dîroka dawîbûna peymandanînê an jî betalkirinê dişopîne
de; di dîroka ku peymandanîn bi dawî bûye an jî hatiye betalkirin û heyama peymandanîna gelemperî ya ku di vê Zagonê de tê derpêşkirin tevî ku bi heyama heta dawiyê re
sînordar e di çarçoveya hikmên benda 32’yemîn de peymandanîn dikare pêk were. Di vê rewşê de, di peymandanîna
gelemperî de meblaxa ku ji nasnavan pê ve hatiye diyarkirin, ger di bin dayîna mehane ya ku bi peymandanîna parsenga civakî hatiye diyarkirin de bimîne, bêyî ku li zêfaniyên
derbarê rewşa darayî ya şaredariyê were nihêrtin meblaxa ku bi peymandanîna parsenga civakî hatiye diyarkirin, bêyî ku mafê bidestxistî derxîne rastê û bi şertê ku heta
31.12.2015’an, were sepandin dikare zêdetirîn bingeh were
girtin. Ev îstîsnayek e ji bo şaredariyên me yên ku deynadar
in û bi demên ku li vir hatine destnîşankirî re sînordar e.
15
Birlik
2012
8 semînerên perwerdehiya destekker û agahîker ku Akademiya me ya
Rêveberiyên Cihkiyê arasteyî şaredariyên endam pêk anîbû 19 rojên
kar berdewam kirin. Ji perwerdeyan 392 serokên şaredariyê, endamên meclisê, rêveberiyên şaredariyê û xebatkarên wê sûdê wergirtin.
8 semînerên perwerdeyê
hatin li darxistin
Bi fikra ku şaredarî bikaribin xizmeteke bi
bandor û berhemdar pêk bîne; bi feraseta
personelên di her astê de perwerdeyeke
baş bibinin pêkan e, Aqademiya me perwerdeya xwe di mehên havînê de jî domandin. Aqademiya me ya ku li ser daxwazên Şaredariyan li cihê ku
hewcedarî pê hebûye perwerdehiyê dahiye û ji bîr nekiriye ku anketên kêfxweşiyê jî bike.
Bi vê naverokê, Aqademiya me yekem perwerdeya
xwe di navbera 17-18 yê meha Avrêlê de, li navçeya
Pêrtaga Dêrsimê pêk hat. Bernameya perwerdehiyê ya
bi serenavê ‘ Rêveberiya Çerxa Projeyê’ bi beşdariya
20’ xebatkarên 14’ Şaredariyan pêk hat.
Di perwerdehiyê de, li ser mijarên di Perwerdeyê
de‘‘Rêveberiya Çerxa Projeya Destpêkê, Analîza Pirsgirêkê, Analîza Hempar, Analîza Stratejiyê ( xebatên komî
), ji hêla beşdaran ve Pêkanînên Analîza Stratejiyê, ji
Analîza Stratejiyê derbasbûna Çarçoveya Mantiqî, plansazî, Pêkanînên Budçeyê, Temamkirina Matrîsê, Mînaka
Rêbera Serlêdanê, bi riya Formên Serlêdanan Analîzkirin û Nirxandinên Projeyên Mînak’’ nîqaş hatin kirin.
Perwerde ji aliye Pisporên Projeyê Mehmet Emre û Alî
Oztufekçî ve hate dayîn.
AQADEMİYA ME YA KU Lİ SER DAXWAZÊN ŞAREDARİYAN Lİ CİHÊ KU HEWCEDARÎ PÊ HEBÛYE
PERWERDEHİYÊ DAHİYE Û Jİ BÎR NEKİRİYE KU
ANKETÊN KÊFXWEŞİYÊ JÎ BİKE.
Li ser daxwaza Şaredariya Qoserê,
mijara semînera ku li eywana Şaredariyê pêk hat ‘‘ Mewzûata Avadaniyê ’’
bû. Civîna ku di 19’ yê Avrêlê de ji bo
agahdarkirinê ku tenê rojek ajot bi beşdariya 25’ xebatkarên şaredariyê yên
Avadanî û Fenê pêk hat.
Perwerdehîya ku ji aliye Endamê Hîndekariya Zanîngeha Dîcleyê Yard. Doç.
Dr. Mustafa Oguz Sinemillioglu ve hate
dayîn de mijara ‘‘zagonên avadanî û rêznameyên wan, plansaziyên avadaniyê, di
xala zagona 18. de sepandin û venêrana
avadaniyê’’ hate gotubejkirin . her wiha ji
mînakên di der barê plansaziyên bajarî,
guherînên avadaniyê û venêranê avadaniyê bi cêribînên xwe yê Ewrûpayê, bi
awayê dîtbarî sûd jê hat girtin.
Li Mêrdîn û Cizîrê
Mijara perwerdehiya sêyemîn li ser
‘‘Rêveberiya Çerxa Projeyê’’ bû. Perwerdeya li Mêrdînê di navbera 4-6’ê
pûşberê de pêk hat û sê roj ajot, ji bo
yekeya projeyê yên Şaredariyên endam
bû. Perwerdeya ku ji 11 şaredariyan 18
xebatkarên Şaredariyan tevlî bûn de li
ser mijarên ku li Dêrsimê bi berfirehî
hatibûn daxuyandin hate sekinandin.
Çaremin bernameya perwerdehiyê jî
di navbera 7-8’ê Pûşberê de li bajarê Şirnexê navçeya Cizîrê pêk hat. Ji bo ‘Civîna
Agahdarkirina Mewzûata Xizmetên Darayî’’ya endamên girêdahiyê Şaredariyên
Merdînê û Şirnexê, bi giştî 21’ endamên
Şaredariyên Bajar û Bajarokên nêzikê Cizîrê hatin vexwendin. Lê ji 2’Şaredariyan
tene 8’ kes jê sûdê wergirtin.
Di perwerdeya ku ji aliye Sekreterê
Yekîtiyê yê Giştî yê Pisporê Xizmetên Darayî Îsmaîl Dogan ve hat dayîn de li ser
‘‘bi jimareya 4734’an a Zagona Îhaleyên
17
Birlik
2012
Gelemperî, bi jimareya 5018’an a Zagona Venêran û Darayî ya Gelemperî, Rêzname û Sepandina Jimaryarîya
Budçeyê ya Kargeriyên Herêmî’’ hatin nîqaşkirin.
Li Wanê di heman demê de du
perwerdeyên cuda pêk hatin
Li ser daxwaza şaredariyan, vê carê li bajarekî cuda li
Wanê perwerdeya ‘‘Rêveberiya Çerxa Projeyê’’ hate dayîn.
Di perwerdeya pêncemîn ya ku di navbera 25-27’ê pûşberê de hate dayîn û ku sê rojan ajot de ji 12’ Şaredariyan
15’kesên xebatkarên Şaredariyan beşdar bûn.
LI PERTEK, QOSER,
MÊRDÎN, CIZÎR, WAN
Û ANTALYA’YÊ PERWERDEHÎ PÊK HAT.
Perwerdeyên şeşemîn û heftemîn di navbera 2829’ê pûşberê de dîsa li Wanê pêk hat. Di civîna perwerdeyê ya ku li ser ‘’Xizmetên Darayî ‘’ û ‘’Mewzûata
Avadaniyê’’ hat dayîn de ji 12’ Şaredariyên bajar û bajarokên nêzikî Wanê 172 xebatkarên Şardariyan di beşa
xizmetên darayî de beşdar bûn. Perwerdehî ji aliye Sekreterê me yê Giştî Îsmaîl Doganî ve hate dayîn. Di perwerdeya Mewzûata Avadaniyê de jî ji 18 şaredariyên
me, 33 xebatkarên şaredariyê beşdar bûn. Perwerdeya
ku ji aliye Yard. Doç. Dr. Mustafa Ogûz Sînemîllîoglû
ve hate dayîn de li ser zagona avadaniyê û rêznameyên
wan, plansazî, xala18. û venêrana avahiyan hûr bûn
Beşdariya perwerdeya li
Antalyayê zêde bû
Di hevkariya Yekîtiya me û Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê de li Antalyayê civîna li ser Mewzûata Agahdarkirinê, ji bo Şaredar û Alîkarên wan hate sazkirin. Di
civîna ku di navbera 23-27’ê Gelawêjê de pêk hat û
yên ku ne endambûn jî tevlî bûn de ji 92 şaredariyan
1562 kes beşdar bûn.
Di civîna mewzûata agahdarkirinê ku bi balkişandineke mezin destpêkir de Alîkarê Sekretêrê Yekîtiya
Şaredariyên Tirkiyeyê yê Giştî Mehmet Keleş di derbarê ‘’ xizmetên şaredariyan ên civakî û bizavên alikariye’’ de ; Dekanê Zanîngeha Marmarayê yê ÎÎBF’yê
Prof. Recep Bozlagan li ser mijara ‘’di Rêveberiyan de
Rêveberiyên Jêderkên Mirov’’; ji Zanîngeha Gazîyê
Endamê Perwerdehiyê Doç. Dr. Muharrem Çetîn li ser
‘’di Rêveberiyên Herêmî de Ragihandin û Têkiliyên
bi Gel re’’; dozgerê Dadgeha Dageriyê Dîwana muhesebat Doç. Dr. Îlhami Soyler li ser ‘’Mewzûata Bacê û
Şaredarî’’; Dagerê Hundir yê Wezareta Karê hundir
Tahir Tekîn li ser ‘’di Şaredariyan de Pargîdanî (şîrket) û Damezirîna Karsaziyê’’ û Gerînendeya Avahî û
Bajarvanî û Yekîtiya Şaredariyên Tirkiyeyê Ayşe Unal jî
li ser mijara‘’Sepandinên Şaredariyan ên Zagona Karesatê ya bi jimareya 6306’an ‘’axivî.
19
ya
tal
yîW
an
ra
-A
n
atê
zû
ew
M
Da
-W
an
iyê
an
zîr
Ci
dîn
-W
an
yê
oje
pr
yî-
ra
Da
ad
Av
tên
me
ya
de
Xiz
ya
de
er
Pe
rw
ya
de
er
Pe
rw
er
Pe
rw
ya
de
er
n
êr
er
os
e
tag
êr
îQ
-M
yê
oje
pr
an
ad
Av
-P
yê
oje
pr
etê
m
Xiz
ya
de
Pe
rw
ya
de
er
Pe
rw
er
Pe
rw
ya
de
er
Pe
rw
Birlik
2012
DOSYE
Zagona Di Derbarê
Veguherandina Qadên Di Bin
Rîska Karesatê De,
Veguheriya Bajariyî,
Bandorên Wê yên Ser gel û
Rêveberiyên Cihkî
21
Birlik
2012
Zagona Karesatê ya lêhûrbûniya veguheriyê jî ne ku ji bo çareserkirina karesatên xwezayî û meseleyên bajariyî ye, bi rakirina rêjeya mezinbûna sektora
înşeatê pêk anîna hedefên aboriya bi demkurtî û bi awayê ku siyaseta cihkiyê
hêzdar bike xebitandina divêtiyên aboriya kûrewiyê lazim e were xwendin. Vebeyînên vê nêzîkahiya ku westarê zêdehiya mezinbûna aboriyê bûye, îşareta
senaryoyeke ku di dahatûyê de li nav bajaran bisînorbûna gelemperîbûnan, bi
temamî ji hev cuda bûna dewlemend û xizanan giravokên girtî pêk tîne.
LI DIJÎ KOLÎTÊ
Gîzem AKSUMER-Peywirdara Lêkolînê-MSU
Doç. Dr. Mûrat Cemal YALÇINTAN
Zanîngeha Mîmar Sînan Fakulteya Mîmariyê
Beşa Plansaziya Bajar û Herêmê
E
v nivîs wê pirsgirêka kolîtê ji hêla dîrokî ve bigire dest û
binirxîne û wê rê li ber gengeşiyên li ser taxên ku bi pêvajoya veguherîna bajariyî ve rû bi rû mane veke. Tune
hesibandina rastiyên taxên ku di serî de ji bo veguherîna
bajariyî armanc tên girtin, bi gelemperî tevî yên ku di wan
de dijîn, pêkanîna gengeşiyek wiha pêwîst dike.
Li Ser Kolîtê
Beriya Şerê Cîhanê yê Duyemîn li Tirkiyeyê, peyvên
gundê kepir (holik) , gundê teneke yên ku ji bo ravekirina
cihên cîwarbûnê yên ne fermî dihatin bikaranîn, cihên xwe
ji kolîtê re hiştin û peyva kolîtê (gecekondu) ket zimanê hiqûqî û zanistî (Şenyapılı, 2004). Pênaseyên têkildarê kolîtê ku di warê zanistên civakî û bajarvaniyê de hatine kirin;
hinek pêdandiyên wek ku ne zagonî ne, ji hêla bêmilkan/xizanan ve hatine hilberandin, bi armanca star bûnê
(hêwirînê) hatine lêkirin, pêşkêş dike. Dîsa em dikarin ji
van pênaseyan bi kevin rê û bibêjin ku pirê caran kolît bê
ku hacetên pêwîst û derfetên teknîkî hebin, bêserûber û bi
awayekî kevneşopî tên lêkirin. Em ji xebatên Tumertekîn
(2002) dizanin ku taxên kolîtan yên pêşîn li derdorê qadên
pêşesaziyê hatine avakirin. Ji ber vê jî nêzbûna (Di heyamên pêşîn de bi taybetî nêzbûna saziyên pêşesaziyê) kar,
pîvanek girîng e ji bo bijartina cih. Erman (2004: 1), cih
bijartin bi erdnîgariya fizîkî ve jî hatiye têkildarkirin.
Wene: İdris ELHAKAN
Diyarbakır Alipaşa Mah.
“Kolît di serî de li nêzîkê navendên kar yên bajaran û
bi piranî li devê newalan, di erdên ku ji hêla erdnîgariyê ve
bêkêr in, wek li palên tîk, bêserûber hatine lêkirin û bi
demê re çeperên bajaran pêçane, tim xeleka xwe fireh kirine, bi gurahiyek kêm û ji hêla binesazî û xizmetan ve
kêm, veguheriyane taxan.”
1
“gundiyên ku bi derfetên xwe,
bi têkilyên xwe û bi çavkaniyên
xwe li ‘gundên’ hawirodara bajêr
û li qadên çandînî yên kevin de
bi cih bûne demeke dirêj ji bo
mêrên komên bajarî ku li navenda bajêr dijiyan wek ‘karkerên erzan û sernerm’, ji bo jinên
wan wek ‘xizmetkara erzan’ ku
hewceyî perwerdehiyê ye’, ji bo
siyasetmedaran, heta dest li wan
nebe wek ‘depoyên dengan (oy)’
ku dengên xwe didin wan, ji bo
rêvebirên gelemperiyê wateya
‘gel’ de ne ku bi qasê ‘hemwelatiyan’ ne bi kaprîs û daxwazkar
in dihatin.” [Erder, 1997]
Lêgerînên li ser kolîtan her ku zêde dibin, têkildariya
pêvajoya pêşveçûnê bi diyardeya kolîtê ve û ji alî civakî ve
ravekirin, her ku diçe belav dibe.
“ Li cîhan û Tirkiyeyê, di salên ku teoriya modernbûnê
serwer bû de, di derdorên akademîk de civaknasan kolît,
wek diyardeyek bihurbar ya ku wê di dema pêvajoya derbasbûna ji civaka kevneşopî ber bi ya modern ve derketiye holê û wê di nava demê de bi pêşveçûna civakê û di
dawiya bajarî bûna gundiyên ku ji gundan koçî bajaran kirine de bihele, dibînin.” (Erman, 2004: 3)
Wesfên neyînî yê ku di pênaseyên kolîtê de cih digirtin wek qaçax, dagirkirin, demdemî, berê vegotina kêm dîtina yên ku di kolîtan de dijîn -vegotina-hê jî belavbûyî,1
bi taybetî bi efwa kolîtan ya ku di salên 1980’yan de kolît
kirin apartman, vegotina dijîtiya çînên navîn ya li hember
kolîtê da xwedîkirin. Bi demê re ev vegotin li ser zimanê
alîgirên veguheriya bajariyê yên ku taxên kolîtan ji xwe re
hedef girtibûn bû belesan û di dawiyê de îro siyaset bi
wan wesfên neyînî yê kolîtan xwedî dibe!
Ji hêla din ve li Tirkiyeyê pêkhanîna kolîtan bi serê xwe
berxwedanek e. Mirov dikare wek serhildanek jî bibîne. Lê
belê vê berxwedan û serhildanê wek ku Castells (1997)
“veguherînek civakî”, Shuurman û Van Naerssen (1989)
“Azadbûn”, Friedmann (1993) “Tevgerên bi rêxistin û xwe
dispêrin cih, yên xizanên bajarî yên dinyaya sêyemîn ên ku
têdikoşin ji bo li dij zilma modernîteyê alternatîfek biafirînin ” di wateya “bîrdozî” de ji rexneyek li ser pergalê bêtir,
wek ku Bayat (2008) têgihbar kiriye, mirov wek “ êrîşa yê ji
rêzê, ya bêdeng” şîrove bike, bêtir rast e.
Ji ser kolîtê “Bajjariyiyya Bêêberrdêl” Dewra Wê û Piştî Wê
Bi salan bajariyî bê razandinên dewletê bi bername bi
riya pêkhatina kolîtiyî li hesabê dewletê dihat û berê di-
23
Birlik
2012
Plan û projeyên veguheriya bajariyî yên ku heta roja îro derfeta
sepana wan çê bûye, ne ku ji bo şêniyên taxê di xaniyên ku ji
erdhejê re qewîn in de bi cih bibin û bighîjin mercên jiyana baştir, ew hemû arasteyî razemendan, dewlemendan û bi taybetî
arasteyî xebatkarên sektora xizmetê yên asta jor ku stêrkên kûrewîbûniyê tên hesibandin û turîstan e. Ev rewş, projeyên torinîkirinê ku li derveyî welat gelek mînakên wê hene tîne bîra mirov.
yardeya kolîtê ji nedîtî dihat û zagonên efwê jî rê li ber rewatiya kolîtan vekir. Sermayedaran û şaredariyan cihên ku
yên wan nebûn nîşanê karkeran didan û ji bo ku kolîtan avabikin bi şêweyên curbicur deyn ji wan re peyde dikirin .2 Ev
jî nîşan dide ku berê kolît ji alî şaredarî û sermayedaran ve
hatiye pejirandin û bi demê re rewa hatiye dîtin. Ji hêla din
ve wek ku Eder (1999) jî peyitandiye, têkiliyên taxên kolîtan, têkiliyên piştgiriyê ne. Cîwarbûna koçberan ya bajêr û
pejirandina jiyana bajarvaniyê, di çareseriya pirsgirêkande
barê desthilatiyên gelemperî epeyî sivik dikir. Di mezinbûna aboriya welat de cihek kilît dane bajarên metropol û
bi riya kolîtiyê bajariyî tê wateya hêza kar a erzan û bê malîyetek cîvakî, ev jî li hesabê sermaydar û şaredariyan dihat
û car caran ji bo pêşveçûna vê pêvajoyê ji nedîtî ve dihatin, carina jî eşkere destek derdiketin. Ev jî girîng e. Di vê
çarçoveyê de kolîtî ji bo xerîdariya malên erzan bazarek
girîng bû û ji bo hêza kar a erzan jî bertîlek bû. Di nabeyna
yên ku bi polîtîkayên dewletê axa xwe hiştibûn û neçar
mabûn koç bikin û di pêdiviyên aboriyê de ahengek jixweber rû dahibû û mirov dikare vê wek sazgeriyek civakî
bixwîne. (Yalçıntan, 1996)
2
Gelek car ev mijar di gotubêjên taxan de
bi taybet ji aliyê kesên kal ve dihat ziman.
3
Werarbûna ku ev taxên ne qanûnî yên li Tirkiyeyê derbas
kiriye, di heman demê de li erdnîgariyên cuda cuda yên li
cihwarbûnên şeklî yên herêmên xîzan jî hatine jiyandin û
tecrûbeyên rû bi rû derdixe pêş çavan. (Davîs, 2006). Tespîta dîrokî ya Bayat (2008:28) ya ku di derbarê cihwarbûnên şekli yên Îranê kiriye vê paraleliyê raste rast dirdixe
ber çavan: “Şêniyên ne qanûnî hatin cem hev û daxwaza
ava şebekeyê û karebayê kirin; Dema ku daxwazên wan
bi cih nehatin an jî dihat taloqkirin bi rêyên ne qanûnî
yanî serî li mekanîzmayên tu li çara serê xwe binêre dan.
Wene: Serdar Yakan
İstanbul Okmeydanı
Komên kolîtan di salên 1960’an de pêda pêda veguherîn taxan, ji bo pisrgirêkên hevpar terîf bikin û ji wan re
li çareseriyê bigerin riya bi hev re tevgerê keşf (vedîtîn)
kirin. Van taxên ku piraniya wan statuya muxtariyê bi dest
xistibûn, ji bo bi cih anîna pêdiviyên bajariyî yên wek binesazi, dibistan, rê ji desthilatdariya gelemperî dest bi
daxwazkirina xizmetan kiribûn3 û ger ev xizmet ji alî desthilatdariyan ve nehata cih, wan xwe bi xwe hewl didan ku
van xizmetên xwe bikin.
Di salên 1970’an de ew rewşa siyasiya ku di welêt de
hebû, bi wê rewşê re hevrast mirov dikare bibîne ku kolîtvaniyan jî hêza piştevaniyê bêtir keşf kiribû. Hêza xwe yek
dikirin û pêdiviyên taxên xwe bi cih dianiyan. Planên cîwarbûnê amade dikirin û bi şêwaza zibareyê (palûte) xanî
lêdikirin (ava dikirin). Di wê çaxê de têkiliyên taxên kolîtan bi sendîka, komel û partiyên siyasî re bi hêz bû. Hinek
şaredariyên çepgir ji bo li ser pirsgirêkên bajar bibin xwedî
gotin, bang li hemwelatiyan dikirin ku li dora komîteyên
gel kom bibin. (Aslan, 2004)
Piştî 1980 bi polîtîkayên aborî yên neo-lîberal re kolît
jî dikeve konaxek nû; kolît li gorî bihayê xwe yê guherinî dikeve nava pergalê. Dixwazin bi vî awayî gelên kolîtan bikin parêzvanê pergalê (Ö. Şenyapılı, 1978; Ayata, 1989; Çavuşoğlu, 2004). Ji 14 efwên avakirinê yên ku
di navbeyna 1948-1988’an de derketine, 6 ji wan di dewra 1983- 1988’an
de derketine. Çaxa mirov naveroka efwan lêdikole, dibîne ku dixwazin girseyên mezin bikin hevparê ranta bajariyî (Çavuşoğlu, 2004). Wexta mirov
li rewşa fizîkî ya taxên kolîtan yên wê demê dinihêre, dibîne ku hejmara
qatan zêde bûye, di hinek kolîtên “kevin” de mirov kirêdaran dibîne. An jî
kolîtên xwe firotine, bi dereke din ve çûne. (Işık & Pınarcıoğlu, 2001)
Diyardeya veguheriya bajariyî, ji bo Tirkiyeyê nû be
jî ji bo Ewrûpayê tu heta bibêjî têgeheke kevn e. Li
Ewrûpayê pêşî wek çareseriya hilweşîna piştî şerî
nûkirina bajariyî ketiye rojevê, bi demê re li qadên
ku bêkargîn mahine ji nû ve kargînkirina wan û
zindîkirina herêmên rûxiyayî vê pêngava nûkirinê
şopandiye. Li Ewrûpayê perisîna mekanîzmayeke
levparkirina rantê û ji nû ve xwehilberandina sermayeyê ya veguheriya bajariyî diçe heta salên
1980’yan. Li Tirkiyeyê jî her çiqas bilêvkirinên rewakirinê werin damezirandin jî wekî ku ji sepanên
pêşî tê fehmkirin mirov dikare bibêje ku veguheriya
bajariyiyê wek amûreke sepana gerûyî ya sermayeya ji destê yekem çêbûyî ye.
Mirov dikare koçberiya ji neçarî ya salên 1990’an ya ku kolîtî afirandiye
wek xeleka dawîn biwesfîne. Yên ku ji neçarî koç kirine, li pey xwe tiştek nehiştine. Li pey wan gundekî wan jî nema ye ku pêve girêdayî bin. Di rastiya
xwe de van mirovan jixwe nedixwestin koçî bajaran bikin. Mexdûrên koça ji
neçarî, ji tevayî destketiyên xwe, ji axa xwe, ji çavkaniyên debara xwe hatine bidûrxistin û neçarê koça bajêr bûn. Bi tu awayekî ji alî dewletê ve nehatine destek kirin. Derfeta starbûnê û kar jî nedane wan. Ji ber vê yekê yên
herî xizan, ji herkesê dûr û bi jiyana bajariyî re ne lihev ev kes in. Dezavantajek din ya mexdûrên koça neçarî ji ew e ku di bajaran de ciyê vala yê ku
ji xwe re têde kolîtek ava bikin nema bû. Hema hema bi tevahî erdên bajaran bûbûn bi xwedî. Ji bilî pir hindik kesên ku erdek vala dîtibûn û ji xwe re
kolîtek ava kiribûn, piraniya van koçberan bi kirêyên pir, di wan kolîtên kevin
de disitirin.
Bi Destxistina Veguherîna Bajariyiyê ya bi Erdhejê Meşrûbûyî
Erdheja 1999’an di pêvajoya kolîtbûnê de derzeke girîng dinimîne. Vê
peresana ku erdhejê weke Stenbolê li taxên kolîtan ên li Tirkiyeyê dîtiye, di
heman serdeman de rastênheviyan di ceribandinên cînişînên enformel ên
li herêmên xizan ên erdnîgariyên cuda de şanî didan [Davîs, 2006]. Diyarîkirinên Bayatî [2008: 28] ên dîrokî, vê rastênheviyê li cînişînên enformel ên li Îranê jî, bi zelalî radixe ber çavan; “Nişteciyên kolîtan hatin
cem hev û doza elektrîk û ava paqij, ava torê kirin; ku daxwazên wan hatin
retkirin, an jî hatin paşguhkirin û taloqkirin wan bi rêyên derzagonî hewcetiyên xwe pêkanîn û serî li makenîzmayên li çareya serê xwe binêre dan.”
25
Birlik
2012
Meseleya kolîtê pirsgirêkeke ku were çareserkirin nîne, bajariyîbûna Tirkiyeyê, aboriya Tirkiyeyê, ji ber vê yekê rastiyeke siyaseta
Tirkiyeyê ye. Tê payîn ku êdî siyaseta Tirkiyeyê jî hay jê hebe ku
bê polîtîkaya sosyalê mudaxilekirina vê meseleyê li alîgirên wê
îxanet e. Wek ku îro dibe li taxên kolîtan bi awayê avahiyên fizîkî
yên ji têkiliya civakî qutkirî nihêrtin û mudaxilekirin xetayeke
mezin a siyasî ye ku berdêla wê ya dahatûyê dê giran be.
Metropolên ku beşa wan a mezin bi kolît û avadaniyên
qaçax bûne bajar, derfet daye ku serdestiya giştî bi mekanî
û rewayî dest bavêje kolîtan, mudaxileyî wan bike. Êdî
Stenbol di gefxwarina erdhejê de ye û vêna derfet daye ku
serdestiya giştî bi rewayî dest bavêje avadaniyên qaçax,
mudaxileyî wan bike û wan têxe pêvajoya veguherîna bajariyiyê. Zagona Kerasetê ya ku nû derketiye ji aliyekî vê
polîtîkayê dixe mawzûatê û ji aliyê dinê jî navgînên mudaxileyê derdixe holê. Erdhej ligel ku meseleyeke hesas e,
mudaxileya vê pêvajoyê tam di dema ku araziyên bajêr
bûne metaya bingehîn a danserveha sermayeyê destpê
dike û ev jî ji taxên xizan destpê dike û têkiliya vê ya bi
erdhejê re ku ev mîna buhaye asan tê nîşandan û dilxwazî
û dilxweşiya serweriyê, hinek şik û gumanan pêk tîne.4 Di
vê çarçoveyê de divê mirov li meseleyê binêre û bibîne
ku zagona karesatê ne ku çareseriyê ji bonî karesatên xwezayî û pirsgirêkên bajartî re bîne, ji bonî ku rêjeya di sektora avadaniyê de bilind bike û armancên demkurt ên
aboriyê pêk bîne û aboriya kûrewî xurt bike ye, navgîna vê
ye. Ev rewşa ku xwe li ser mezinbûna aboriyê xwedî dike
û bandorên wê; wê di dahatûyê de, li bajaran sînorên giştîbûnê derxe holê û îşareta senaryoyeke ku feqîr û dewlemend di giravokan de ji hevdu cuda bijîn e.
4
Ku polîtîkayên aboriyê
yên AKPê ku ji sala
2002’yan û vir ve serwerî
di destên wê de ye bê nirxandin, wê bê dîtin ku pêşîniyê dide mezinbûnê û
wek ajokarê vî karî jî sektora avadaniyê dibîne, ev
aşkere û zelal e. Di vê mijarê de mirov dikare li
dosyeya “Avadanî (Înşaaat) Ya Resûlûllah” ya
hejmara 270’min ya kovara Bîrîkîmê binêre.
Bûyera veguherîna bajariyiyê ji Tirkiyeyê re tiştekî nû
be jî, ji Ewrûpayê re têgiheke têra xwe kevn e. Pêşî li Ewrûpayê piştî şer ji bonî çareseriya hilweşîna bajaran, nûkirina bajartî hatiye rojevê, paşê jî li qadên bêkêr zindîbûn
pêkhatiye û qadên ku hilweşiyane ji nû ve hatine çêkirin û
pêngava nûbûnê herûher berdewam kiriye. Li Ewrûpayê
parvekirina kara (ranta) veguherîna bajariyî û peresîna wê
ya makenîzmaya xizmeta ku semyanî, sermayedarî xwe nû
bike digihê salên 1980’yan. Li Tirkiyeyê her çiqasî vegotinên rewayî bêne avakirin, wek ku ji sepanên pêşîn jî bête
fêhmkirin, mirov dikare bibêje ji cara ewil ve veguherîna
bajartî li ser hîmê sermayeyê ye û navgîna wê ya sepandinê ye. Ev makenîzmaya ku berê wê li xebitîna sermayeyî
ya ku li ser xaka bajêrî xwe ji nû ve hildiberîne ye, cara
ewil divêt û tiştekî asan bû ku li ser hîmê yên ku pirsgirêka
wan a xwedîtiyê (xwedîtiya xakê û malan) heye, ên mîna
xizan an jî çînên navîn û taxên kolîtan bixebite. Tevayên
pêşnûma û planên veguherîna bajariyî yên ku heta îro derfeta sepandinê dîtine ne ji bonî ku şêniyên taxê li malên ku
li hemberî erdhejê qewînin rûnên û bibin xwedî şert û mercên jiyanek xweş, ji bonî starên taybet ên kûrewî ku xebatkarên sektora xizmetê yên payebilind in, razemend,
dewlemend û geştyaran (turîstan) e [Sassen, 1991; Ercan,
1996; Yalçintan, 2006]. Ev rewş pêşnûmayên ku têne maqûltirîn ên ku li derveyî welêt mînakên wan pir tên dîtin,
tînin hişê mirov. Peyta Bourdîn [2008: 27] bi pêvajoya ku
Stenbol jiyaye yekeyek li hev dike; “Bajarên ku dixwazin
têkevin nava hiyerarşiya kûrewî her tiştî didin ber çavên
xwe û bi “maqûlîtirînkirina” navendên xwe çînên afirîner,
razemend û geştyaran ber bi xwe ve dikişînin.”
Û Ji Dêvla Encamê
Stenbol li ser rûyê dinyayê ji yek zêdeya metropolên
ku bajariyîbûna xwe belaş temamkiriye ye. Bi xêra kolîtan karhêza erzan xebitandiye û bûye hûtê pîşeyiyê, di
warê aboriyê de ji buhayê civakî reviyaye û enformeltiyê
ecibandiye û wisa karibûye mezin bibe. Yanê, îro ev kolîtên ku em wan naecibînin û dixwazin bavêjin derveyî
bajêr, ew bixwe afirîner û dînemoyên hêza aboriyê û dînamîzma Stenbola ku pesindarî jê kêm nabin in. Ligel
ku motaciya desantarlîzasyona pîşeyiyê êdî bi keda bêwesf re nîne, êdî dor dora kewirandina xelkên li kolîtan e,
ev jî pirsgirêka wefaya Stenbol û dewletê ye. Karê kê biqedê, rê ser sergo ye…
Xelkên kolîtan li taxên ku avakirine; ligel kêmanî, bêewlehî, xetereya erdhejê û pirsgirêkên dinê dîsa bextewar
in. Tevayên têkiliyên wan ên civakî û aborîtî li van taxan
didomin. Ji xeynî pirsgirêkên wan ên biçûk ên xwedîtiya
ciyî ku bi mudaxileyên sivik dikarin bêne çareserkirin,
pirsgirêka wan a herî girîng ku her tim bilêv dikin bê
tapotî ye ku ev rewşeke nediyar e. Ji civakek ku ewleneka dahatûya xwe li ser neguhêzbaran ava kirye û siyaseteke her tim vêna derdixe pêş û her û her sor dike
ne bêrî ne û nabe ku ji binyata vê ramanê dûr bin. Ji
ber xizaniyê nikarin zarokên xwe bidin xwendin, lê hê
jî ji bonî dahatûya zarokên xwe, ew bi salan e li bajêr
girêdayî kolîtên xwe ne…
Xelkên kolîtan pirsgirêkên xwe dizanin. Dixwazin ji
ewleneka hiqûqî destpê bikin û xetereya erdhejê, başkirina jîngehê nîqaş bikin û çareseriyên ku ew jî di nav
de bin peyde bikin. Di vê çarçoveyê de ji ser komele
û kooperatîfan xwe birêxistin dikin. A ku divê dewlet û
Stenbol bike, divê berdêla wan nasnavên hûtîn ku
“belaş” ji pişta xelkên kolîtan qezenckirin “êdî” bidin
û wan muxetab qebûl bikin, wan tevlî dahatûya ku tê
sêwirîn bikin û bizanibin xwediyê kolîtan xwediyê
mafên rastîn in [Yalçıntan, 2008].
Meseleya kolîtan ne mesleyeke ku bê çareserkirin
e, rastiyeke bajarîbûna Tirkiyeyê, ya aboriya Tirkiyeyê
û herwiha ya siyaseta Tirkiyeyê ye. Êdî bendewarî heye
ku siyaseta Tirkiyeyê jî bibîne ku bêyî polîtîkayên civakî
mudaxileya meseleyê bi layendî re xiyanet e. Weke îro
li taxên kolîtan mîna avahiyên şêwe xerabe û ji civakê
qetiyayî û xerab nêrîn û mudaxile şaşiyeke siyasî ya
mezin e û wê berdêla vê di dahatûyê de giran be.
Ç
A
V
K
A
N
Î
Aslan, Ş. [2004] 1 Mayıs Mahallesi, İletişim Yayınları, İstanbul.
Ayata, S. [1989] “Toplumsal Çevre Olarak Gecekondu ve Apartman”, Toplum
ve Bilim, 46/47, s. 101-127.
Bayat, A. [2008] Sokak Siyaseti: İran’da Yoksul Halk Hareketleri, Phoenix
Yayınları, Enqere.
Bilgin, İ. [2000] « Bedelsiz Modernleşme », Mübeccel Kıray İçin Yazılar, Bağlam Yayınları, Istanbul.
Bourdin, A. [2008] « Gentrification: un ‘concept’ à déconstruire », Espaces et
sociétés, No.132, pp. 23-37.
Castells, M. [1997] Kent, Sınıf, İktidar, Bilim Yayınları, Enqere.
Çavuşoğlu, E. [2004] Hegemonik Bir Süreç Olarak Türkiye Kentleşmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, MSGSÜ, İstanbul.
Davis, M. [2006] Gecekondu Gezegeni, Metis Yayınları, İstanbul.
Ercan, F. [1996] “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslararası Kentler: İstanbul”, Toplum ve Bilim, sayı: 71, Enqere.
Erder, S. [1997] Kentsel Gerilim, Um:ag Yayınları, Ankara.
Erder, S. [1999] “Kentsel Gelişme ve Kentsel Hareketler: Gecekondu Hareketi”, Sivil Toplum İçin Kent, Yerel Siyaset ve Demokrasi Seminerleri,
WALD Yayınları, İstanbul.
Erman, T. & Tok, N. [2004] “Gecekondu Çalışmalarında 'Öteki' Olarak
Gecekondulu Kurguları”, European Journal of Turkish Studies, Thema-
Wene: İdris
ELHAKAN
tic Issue N°1 - Gecekondu, URL : http://www.ejts.org/document85.html
Friedmann, J. [1993] Empowerment: The Politics of Alternative Development. Blackwell, Oxford.
Işık O., Pınarcıoğlu M. [2001] Nöbetleşe Yoksulluk : Gecekondulaşma ve Kent
Yoksulları : Sultanbeyli Örneği, Iletişim Yayınları, Istanbul.
Sassen, S. [1991] The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton.
Schuurman, F. J. & Van Naerssen, A. L. [1989] Urban Social Movements in the
Third World, Taylor & Francis, Londra.
Şenyapılı, Ö. [1978] Kentlileşen Köylüler, Milliyet Yayınları, İstanbul.
Şenyapılı, T. [2004] Barakadan Gecekonduya, İletişim Yayınları, İstanbul.
Tümertekin, E. [1992] İstanbul, İnsan ve Mekân, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Yalçıntan, M.C. [1996] İmar Affı, Yasadışılığın Meşrulaşması ve Kentsel Siyaset, SDD, sayı: 4, sayfa: 28-34.
Yalçıntan, M.C. [2001] “Küresel Akışlar, Çatışma Kültürü ve Alternatifsizlik”
Dünya Şehircilik Günü 23.Kolokyumu, 3. Bin Yılda Kentler: Mekân, Planlama,
Küreselleşme, 6-8 Kasım 1999, YTÜ, Şehir Plancıları Odası Yayını, İstanbul.
Yalçıntan M. C. [2008], « Kentsel Dönüşümün Özneleri: Semtler, Mahalleler, Yaşayanlar », Istanbul Için Yeni Bir Kentsel Dönüşüm Modeline
Doğru, MSGSÜ, s. 190, İstanbul.
27
Birlik
2012
Zagona Di Derbarê Veguherandina
Qadên Bin Rîska Karesatê De
Çi Ye, Çi Nîne
Necatî ÛYAR
Serokê Giştî yê ODEYA
PLANKARÊN BAJÊR a TMMOB’ê
Z
Bi zagonê destnîşankirina"qadên xeternak" û "avahiyên xeternak" li her hêla welêt qadên xeternak ku hene,"durustkirin"
,"valakirin" û di "nûkirina"wan de,bi giştî desthilatdarî ji bo
"Wezareta Dorhêl û Şarewaniyê" hatiye danîn, yekeyên rêveberiyên cihkiyê ku berpirsiyarê eslî yê van jînegehan in li derve
hatine hiştin. Rêveberiyên Cihkiyê di mijarên avadanî û plansaziyê de, bi awayekî bê sînor xistine bin wesayeta wezaretê.
agona di derbarê qadên veguherandin û yên ku di bin
rîska karesatê de ne, bi awayeke lezgîn di 16.05.2012’an
de li TBMM’yê hat qebûlkirin û di 31.05.2012’an de, di
rojnameya fermî ya bi hejmara 28309’de hat weşandin
û ket meriyetê.
Weke rastiyeke welatê me, bajar û Gundên ku di
xeta erdhêjê de ne, di serî de Erdhej û lehî, ji bo bajarên ku di bin xetereya karesatên xwezayî de ne, tedbîrên ewlehiyê yên ku bi destê Dewletê bên girtin jî
rastiyek in. ji aliyek ve jî avahiyên ku nû bên çêkirin,
divê bi bingeha biryarên planan, ji aliyê xizmetên Endezyariyê ve tekûz, bi ruhsat û bi venêrana gelemperî bin.
Ligel rastiyên heyî yên vî welatî, di serî de zagona
bi jimareya 648’an ku di 17’yê tebaxa 2011’an de ket
meriyetê û di dema kin a borî de di mewzûatê de guhertin hatin çêkirin, avahiyên bê plan, bêyî xizmetên
Endezyariyê, avahiyên bê ruhsat û bê venêranî bû polîtîkayên dewletê yên ji rêzê. Çavdêriyên ku di salên dawî
de hatine kirin gumanên nêzîkatî û polîtikayên Dewletê
yên dirû û ne jidil ên di derbarê rîskên karesatê de bi
awayeke zelal derxistine holê.
Bi qewimîna erdheja Wanê ku ji bo welatê me êşeke
giran bû, çêbûna lêgerînên ji polîtîkayên beriya erdehejê cudatir û anîna wan rojevê dibe ku ji vê hêlê ve
pêşveçûneke erênî be. Dema mirov polîtikayên dewletê
yên berî erdhêjê û piştî Erdhêja Wanê dide ber hev jî,
hewldan û lêgerînên Dewletê yên guherînê dikarin bi
awayekî erênî bên nirxandin. Lê belê desteserkirina bêsînor a wezareta avadaniyê ku erk û rayeyên rêveberiyên
herêmî ya di derbarê avahiyên ku zirar dîtine de û di bin
rîskeke mezin de ne, tiştek ku ji aliyê gel ve were qebûlkirin nîn e. Her wiha bi awayeke navendî dest danîna ser Erdên bajêr û bi destê Dewletê veguherandina
rantê ya erdan, sektora avahîsaziyan bi awayekî vekirî
nebe jî ji bo armancên veşarî bikaranîna zextan li ser
şaredariyan nêzîkatiyeke ku nayê qebûlkirin e. Bi serdestiya feraseteke bi vî rengî û bi sererastkirinên zagonan; bi rêbaza xwe veşartina di pişt têgehên Karesat,
Rîsk û veguherînên bajarî de, ji Erdên bajaran dest pê
dikin heta Erdên tevahiya welat û hemû çavkaniyên xwezayî yên welat bi pêkanînên nelirê talan dikin.
Zagon derbeyeke vekirî ye ku li xweseriya
rêveberiyên herêmî hatiye dayîn
Bi zagonan erk û rayeyên ku ji bo wezareta hawirdor û bajarvaniyê hatine dayîn, dê şaredariyan li bajarên wan bêyî erk û raye bihêle û di warê bicih anîna
peywirên wan de asteng bike. Piştî pêkanîna van zagonan, Şaredariyên ku berpirsiyarên rastîn ên bajaran in
dê bi gel re bên hemberî hev, dê ev rewş bandoreke
neyînî li têkiliyên gel û Şaredariyan bike û dê di deZagon, li welatê me, di meke kin de Şaredarî û wezaret jî bên hemberî hev.
mijara bajarvaniyê de polîtîkaya "du rû" a ku tê
meşandin, ji hêlekê ve
avahiyên ku xeternak ku
hatine îlan kirin tên rûxandin, ji hêleke din ve
berdewamkirina avahiyên
nû, yên bi xeter, xetereya
karesatê weke behane tê
nîşandan û hemû bajarên
me veguherandina qada
dewrkirina rantê, binpêkirina rêgeza "Dewleta Hiqûqê" weke nexşeya rê
hatiye sazkirin.
Bi vê zagonê hemû erk û rayeya diyarkirina nûkirin, başkirin tasfiyekirina hemû qadên bi rîsk ên karesatê, di destê wezareta hawirdor û bajarvaniyê de ye
û ev erk û rayeya rêveberiyên herêmî ji destê wan hatiye stendin. Di zagona nû de tenê rêveberiyên herêmî
yên ku ji aliyê wezaretê ve ev peywir ji bo wan hatine
dayîn dikarin vê erka xwe bikar bînin.
Bi gotineke din, ew erk û rayeya ku bi zagonan ji
bo rêveberiyên herêmî hatiye dayîn, bêyî peywirdarkirina wezareta hawirdor û bajarvaniyê nikare were bikaranîn. Rêveberiyên herêmî di mijarên plansazî û
avadaniyê de bi awayekî bêsînor û rasterast ketine bin
bandora wezareta hawirdor û bajarvaniyê.
Sererastkirinên ku di zagonana de hatine çêkirin,
rêveberiyên herêmî yên ku xwediyê berpirsiyariyên
rastîn ên bajaran in, bêbandor hiştiye û bûye sedema
cûdakiriya nav şaredariyan û li hin deveran pêşiya xabatên şaredariyan vedike û li hin deveran jî li pêşiya
xebatên Şaredariyan dibe asteng û dibe sedema pêkanînên cûdakariyê.
Bi sererastkirina xala 17’an a zagona Şaredariyan a
bi jimareya 5393’an, bi guhertina xala 73’an de ya bi
mijara veguherîna bajarî de, hemû erka Şaredariyan a di
derbarê diyarkirina qadên veguherîna bajariyî de ji
destê wan hatiye stendin. Li gorî zagona navborî, ji bo
ku qadeke li nav bajêr weke qada veguherîna bajariyî
were diyarkirin, divê Şaredarî ji wezareta hawirdor û bajarvaniyê daxwaz bike û bi teklîfa wezaretê, bi erêkirina
lijneya wezîran dikare ev daxwaza Şaredariyê pêk were.
Ev nêzîkatiya navendîparêz, her çiqas wekî derfet dayînê xuya bike jî, ew pêvajoya biryardayîna yekalî, însiyatîfa rêveberiyên herêmî bi tevayî ji holê ra dike.
Xala 73’an ku di sala 2010’an de ji aliyê TBMM’yê
ve hat qebûlkirin û ji aliyê odeya plankarên bajêr ve ji
bo betalkirinê bi nabeynkariya dadgeha îdareyê ketibû
rojeva dadgeha bilind û di vê çarçoveyê de guhertinên
ku hatin kirin, weke derbeyeke nû ku li xweseriya rêveberiyên herêmî hatiye xistin e. Ji aliyê din ve sererastkirina ku hatiye kirin, wekî navenda erk û rayeyên bi
29
Birlik
2012
Zagona Derbarê Veguherandina
Qadên di bin Xetereya Karesatê
de, pêdiviyên rastiya welatê me ya
bi bajarên li hember karesatan bi
hestiyar, plansaziya bi naveroka
parastinê; nevenihartî û avahiyê ku
xizmeta endezyariyê ne girtine, ji astengkirin û sazkirina van tiştan dûr e.
neheqî, bilez û ligel ku car caran rêveberiyên herêmî li hember vê
neheqiyê di ber xwe didin jî, dîsa ji bo rêveberiyên herêmî rewşeke bi xetere ye û ji bo meşandina xebat û xizmetên rêveberiyên
herêmî fikaran çê dike.
Pêşiya talankirina erdên gelemperiyê
heta dawiyê hatiye vekirin
Li gor sererastkirina fiqreya 3’yan a benda 3’yemîn a ku di
zagonê de cih digire, li qadên bi rîsk û qadên ku avahî lê tên çêkirin (Di herdû qadan de jî erka teklîfa lijneya wezîran di destê
wezareta hawirdor û bajarvaniyê de ye ) Qadên ku di mulkiyeta xezîneyê de ne (qadên leşkerî jî di nav de ) bi tevayî ji bo wezaretê
hatiye tehsîskirin. Dewirkirina van qadan a ji bo rêveberiyên herêmî jî bi tevayî ji wezareta hawirdor û bajarvaniyê re hatiye hiştin. Bi salan e, erdên gelemperiyê yên ku ji ber firotinê hatine asta
qedandinê, yên mayî jî bi vê sererastkirina zagonên rêveberiyên
herêmî tên talankirin. Dîsa bi sererastkirinên zagonên şaredariyan, ev qadên ku divê ji bo binesaziyên civakî bên bikaranîn, dê
bi tevayî ji holê rabin.
Ji hêla din ve ev sererastkirina ku hatiye kirin, ji aliyê erkê ve rêveberiyên herêmî bêpar dihêle û di nav şaredariyên ji partiyên cûda de
dibe sedema cûdakariyê. Piştî ketina meriyetê ya zagona nû ya rêveberiyên herêmî, xebat û xizmetên şaredariyan bi paş ve dikevin.
bi fiqreya 3’yan a benda 4’emîn a mulkiyetên li derveyî xezîneyê
û malê saziyên gelemperiyê ne, bêyî ku li rewşa wan a rîskê were nêrîn,
ji bo ku bibin qadên avahiyan, ji wezaretê re tên tehsîskirin û pêşkêşkirin. Bi navbeynkariya wezareta hawirdor û bajarvaniyê bi awayeke
bêberdêl ji bo TOKÎ’yê pêşiya dewirkirina wan tê vekirin.
Ev sererastkirina ku di zagona rêveberiyên herêmî de hatiye
kirin, karên dewirkirinê bi çi armancê û di çi şertan de tê kirin ne
diyar e û erkdarkirineke berfireh a wezareta hawirdor û bajarvaniyê
heye. Bi vê sererastkirina zagona Şaredariyan, li cihê ku ranta wan
bilind û zêde ye, yên weke cihên Dibistan, Nexweşxane
û heta ku Şaredarî û saziyên gelemperî jî di nav de, bi
navbeynkariya wezaretê yan jî TOKÎ’yê, rêya talankirina
van erdên gelemperiyê heta dawiyê tê vekirin.
nekin, dê bibe sedema wendakirina mafên bicihbûyinê,
ya girseyeke dorfireh.
Dê xizan di bin barên giran yên deynan de werin hiştin
Ewlehiya xaniyên hemwelatiyan ku
riknên wan saxlem in jî ji holê hatine rakirin
Bi vesazkirina ku bi fiqreya 7’an a benda 3’emin a
Zagona ku bi armanca hilweşandin û ji nûh ve çêkirina
avahiyên li ber xetereyêde ne de, tê diyarkirin ku, avahiyên ku ne di xetereyêdebin jî, bi hinceta “pêkanîneke
wekhev” dê li gorî xalên heman zagonê bin. Bi vê vesazkirinê, digel avahiyên li ber xetereyê, yên ku ne li ber
xetereyêne jî, ku di nav sînorên ku ji aliyê wezaretê ve
hatine kifşkirinê de bimînin, dikarin werin hilweşandin.
Vesazkirineke bi vî awayî, ku bi hinceta “ pêkanîneke
wekhev” hatiye danîn û nexwedî ravekirineke zelal û ne
li gorî destûra bingehîn e, dê mafên bicihbûyin û destwernedana avahiyê, yên kesên ku xaniyên wan ne li ber
xetereyê de ne û xwe di ewlehiyê de dibînin, bin pê bike.
Zagon, rê li ber cudakariyan vedike
Vesazbûna ku di benda 5’emin a zagonê ya bi sernava valakirin û hilweşandinê de pêk hatiye, tê gotin ku
“ ji xwedî yan jî kirêkerên avahiyên ku bi” lihevkirinê”
werin valakirin re, dê bi awayekî demborî avahî, kargeh
yan jî alîkariya aborî were kirin” ev vegotina ku ji aliyê
naverokê ve nezelal û nediyarker e, dê bibe sedema têkbirina mafên bicihbûyinê.
Li aliyê din naveroka nezelal ya vê vesazkirinê, ji bo
kesên ku peymana navborî(valakirina lihevkirî) qebûl
Di fiqreya 4’an a benda 6’emin a zagonê de tê gotin
ku “ heke pêdivî pê hebe, lijneya wezîran, dikare lêçûnên pêkanînên civakî û binesaziyê li derveyî maliyetê
bihêle” Ev jî dide xuyakirin ku, dê ev lêçûn di nav maliyetê de bên bicihkirin. Bikaranîneke bi vî rengî, tê wateya, kesên ku avahiyên wan bi darêzorê tên valakirin,
dê di bin deynên giran de werin hiştin. Ev pêkanîn li
gorî Destûra Bingehîn ku “ divê Dewlet li gorî Rêgezên
Civakiya Hiqûqî be” nakokî ye.
Rêya mafê serlêdana darazê jî hatiye rakirin
Bi sepanên ku bi fiqreya 9’an a benda 6’mîn a zagonê tên bikaranîn, daxistina dema serlêdana dadgehê
ya 30 rojan, li hember van pêkanînan daxistina dema
mafê îtîrazê, ku ji 60 rojan daketiye 30 rojan, dîsa pêşîlêgirtina serlêdana hiqûqî ya ji bo biryara rawestandina bikaranînê ya hember vê zagonê, bi awayekî vekirî
li dijî xala 36’an a Destûra Bingehîn a Azadiya Lêgerîna
Mafan diparêze ye.
Bi pêkanîna vê xalê, dê li bajaran binpêkirinên dijwar ên mafan pêk werin. Û dê ev jî li hember hiqûqê
bibe sedema bêewleyîya kesên xizan.
Parastina mafê starbûyinê tê qedexekirin
Li gorî fiqreya 3’yan a benda 8’emîn a zagonê de,
hatiye diyarkirin ku, kesên ku li hember hilweşandina
avahiyên ku xetere hatine tespîtkirin, bi awayekî bibin
asteng li gor Zagona Cezayê ya Tirk dê werin darizan-
Bi sererastkirineke di zagonê de û di eslê
xwe de, bi Zagona Şaredariyan a bi "Veguheriya Bajariyî" bi jimareya 5393’yan ku
dijî destûra bingehîn hikman vedihewîne, bi
veguherandina benda wê ya 73’yan rayeya
şaredariyan a li bajaran bi tena serê xwe
îlana "qada veguharandina bajariyî" ku li
bajaran bi tena serê xwe pêk dianî ji holê
hatiye rakirin. ev nêzikahiya navendîparêz,
înîsiyatîfa rêveberiyên cihkî yên sepîner bi
temamî ji holê ra dike.
31
Birlik
2012
Bi sererastkirina di zagonê de, di nav gotinên karesat, xetere
û veguherandina bajariyiyê de xwe veşartî ye, ji bajaran
destpêkiriye, hemû erdên welêt, heta kanên xwezayî bi awayekî keyfî talankirina wan, heta dawiyê pêşî lê hatiye vekirin.
din. Ev vesazkirin dê bibe sedema gelek nexweşî û nakokiyên li hember van bikaranînan. Dîsa ev bikaranîn
tên wateya gefxwarina bi darazê ku, di demên borî de jî,
li gelek bajarên cihê hatibûn dîtin û li hember parastina rewa ya mafên bicihbûyinê yên bi vî rengî, bi darê
zorê û bi cezayan hatibûn astengkirin.
Zagon, ji avakirina hawirdorên jiyanger dûr e.
Vesazkirina ku bi sernava” Mewzûatên ku dê neyên
şopandin” bi fiqreya 1’an a benda 9’emîn a zagonê hatiye diyarkirin, tê gotin ku, dê rêbazên astengdar ên têkildarî Zagona 3194’an û mewzûatên din, dîsa
girêdayî-nemana dema derbasdar(aski suresî), tê wateya devjêberdana hawirdoreke jiyanê ya bi rêkûpêk. Vesazkirineke bi vî awayî dijberî benda 56’emîn ya Destûra
Bingehîn a di derbarê Mafê Avahiyê de ye ku, dibêje
“Dewlet, di çêkirina avahiyan de,li gorî taybetiyên bajaran û ji bo plansaziyekê bi rêkûpêk tedbîran digire” ye.
Li aliyê din, kinkirina dema derbasdar (aski suresî)
ya ji bo van karan, helwesteke dijberî mafê gel yê tev-
Ji sala 2010 an ku berbi
qeyranekê ve diherikî û
ji hêla desthilatiyê ve
weke "sektora lokomotîfa aboriyê" dihate
dîtin, sektora înşeatê û
raste rast bi vê sektorê
ve hatiye grêdan, sektora bankavaniyê ku
berbi qeyraneke mezin
ve diherikî asteng bike
û ji sektorê re bibe "ava
giyanê" bi tevahî zagon
ji van sererastkirinan
pêk tê.
lîbûn, îtîraz û agahdariyê ye.Dîsa bi awayekî vekirî dê
dijberî xalên 2, 36 û 125 ’an a Destûra Bingehîn be.
Bi destên zagonê, pêşî li talana
qadên xwezayî hatiye vekirin
Bi vesazkirina ku, bi sernavê “Mewzûata ku dê neyê
şopandin” a bi fiqreya 2’yan a benda 9’emîn a zagonê
hatiye diyarkirin, tê wateya bi awayekî bêsînor devjêberdana ji zagon û rêbazên ku bermahiyên welatêm me
yên xwezayî, çandî û dewlemend diparêzin.
Ev vesazîkirin bi hinceta avahiyên bixeter e, destpêka
talaneke bêsînor û dijwar nîşan dide. Dîsa ev vesazkirin,
ku li dijî Destûra Bingehîn e, dê pêşî li talaneke berfireh
ya peravan ku bi Zagona peravê tên parastin ve bike.
Erdên ajotinê, baxçeyên zeytûnan, mera û daristan ji çav tên derxistin. Tengav (Bogaz) jî tê de, dê li
hemû qadên parastî yên xwezayî û arkeolojîk, pêşî li
talanan were vekirin. Bi vê vesazkirinê, hemû mevzûat û rêgezên ku ji bo parastina hawirdorê hatine çêkirin, tune tên hesibandin.
Wekî encam
Ev zagon, nexşerêya domdariya polîtîkayên “di rû” yên
di derbarê bajarvaniyê de ye. Li aliyekê hilweşandina avahiyên xetere û li aliyê din, ji nuh ve domandina avahiyan
xetere, bi hinceta xetereya karesatan talankirina bajaran û
serobinkirina rêgeza “Dewleta Hiqûqê” ye.
Zagona di Derbarê Veguhertina Qadên ku di Bin Xetereyê de ne, ji plansazî, venêrîn, baldariya hember karesatê,
rastî û hewceyiyên karesatên xwezayî dûr e.
Vesazkirinên ku ji bo bêbandorkirina xetereyên karesatan, di zagonê de hatina bicihkirin ku werin pêkanîn, dê rê
li ber talana erdên ajotinê, mera, daristan, erdên şilek, perav
û berhemên dîrokî û xwezayîyan vebike, bibe sedema karesatên nû.
Zagona ku mijara gotinê ye, di bingeha xwe de ji vesazkirinên ku ji salên 2010’an û vir ve, ji bo xelaskirina sektora
înşatê ku lokomotîf tê nîşandan û girêdayî wê xelaskirina
bankayan e ku di qeyraneke dijwar de ne, pêk tê.
Bi darê zorê hilweşandina avahî û kargehên heyî ku di
şert û mercên dijwar de hatine çêkirin û dîsa bi darê zorê û
bêyî ewleyiya zagonî çêkirina yên nuh, dê dîsa gel deyndar
û belengaztir bike. Ev feraset, feraseteke nerast û ne li gorî
mafên miravan e û nayê qebûlkirin.
Di vê hawîrdoriya xizaniya ku tê jiyîn
de, ketine bin barê deynên giran ên xaniyan ku bi zehmetî bûne xwediyê wan
(ên ku bi destûr hatibin çêkirin jî têde)
bi darê zorê hatine rûxandin ji bo ji nû
ve xwediyên xaniyan têxin bin deynan û
wan mecbûrî çêkirina xaniyên nû bikin,
bi ser de jî ger di vê pêvajoyê de dewlet
tu misogeriyê û alîkariyê neke, ev ne
weke têgihîneke ku bête pejirandin e û
aşkera li dijî mafê mirovan e.
33
Birlik
2012
Qaxizman
Bi xwezaya xwe ya kesk, bi bexçe û robarên xwe, bi çiyayên xwe yên
ku havînê jî li lûtkeyên wê berf heye û bi çemê Arasê yê navdar ku
di navê re derbas dibe navçeyeke dîrokî ku mirov dikare bêje hêjayiyeke xwezayê ye û her tim weke newaya stranekê di hişê me de ye.
Qaxizman wekî ku di stranê de tê gotin, bi rastî jî bi hinaran, gihandina cure cure fêkiyan, çêkirina cure cure cezeryan û bi rêjeyeke
zêde hilberandina hingiva kulîlkê navçeyeke li ser axa bi bereket
ava bûye… Lê hûn dizanin carinan ev rewşa ku avantajê peyde
dike ji bo pêşketina bajar û navçeyan qîm nake. Rêveberekî/e baş
û civakeke xwedî hişmendiyê jî wekî hêza motora pêşketinê ne.
Xebatên ku ev sê sal in şaredariya BDP’yî birêve dibe jî vê rastiyê diçespîne. Ew Navçeya ku 21 trîlyon deynê wê hebû, yek
park û makîneyeke wê ya kar tunebû, Ava wê tunebû, çopa wê
ji kuçe û kolanan nedihat berhevkirin,hemû çavkanî û hatinên
wê yên aborî bi têkiliyên kesane ji kesan re dihat pêşkêşkirin,
piştî ku Mehmet Alkan bû şaredar, di 3 salan de, di armanca
xwe ya guherandina ruyê Qaxizmanê de biser ket. Niha jî em
ji devê Şaredar Alkan ji Qaxizmanê re çi xizmet kirine û bi çi
tengasiyan re rûbirû mane guhdar bikin.
Dema ku em di sala 2009’an de hatin ser kar,
Navçe weke kavilekî bû. 87 salên borî li navçeyê tu
xizmet nehatibû kirin û em bi vê rastiyê re rû bir û
man. Navçe ne wekî navçeyeke serdema sedsala
21’emîn, wekî gundekî paşdemayî bû. Şaredarî jî 21
Trîlyon hatibû deyndarkirin. Yek parkeke zarokan jî tunebû. Avahiyên Şaredariyê ji kesên ku di nav têkiliyên
siyasî de bû re hatibû pêşkêşkirin. Makîneyên kevn
ên şaredariyê bi rizînê re rûbirû bûn. Di garaja Şaredariyê de makîneyeke kêrhatî tune bû. Şebekeya Ava
vexwarinê têr nedikir û kêmasiyên xizmetên kanalizasyonê em dixist tengasiyeke mezin.
Heta roja ku me peywir girt, tu xebatên çandî û civakî nehatibû kirin. Qaxizmana ku wekî navçeyeke
kesk û bi hêşînayî dihat nasîn, ji ber tunebûna ava avdaniyê, bi tunebûnê re rû bi rû mahibû.
Du rêyên têketina navçeyê hebûn ji ber ku xe-
rabûyî bûn ji hatin û çûyînê re girtî bûn.
Ji dema ku hûn hatin ser kar û heta vê demê ji bo
hêjayiya jiyana bajêr ( Av, Avadanî, Kanalizasyon, rê,
Asfalt, Park û hwd.) we çi xizmet kirin?
Ji bo zêdekirina hêjayiya jiyana bajêr, me dest bi
çêkirina avadaniya nû kir. Me ji budçeya Şaredariyê
150.000,00 TL veqetand û pirsgirêka ava vexwarinê
çareser kir.
Taxên ku xeta avê lê tunebû me şebekeya avê kişand û pirsgirêka hemwelatiyên xwe ya bingehîn a avê
beralî kir. Li kuçe û kolanên ku bi salan xebat û xizmetên kevirên parke lê nehatibû kirin, demildest xebat hatin
destpêkirin. Bi îhaleyên ku hatin kirin, kolanên Hasan
Acara û înönû jî di nav de bi tevayî 2500 metre kevirên
parke hatin raxistin. Tevahiya van xebatan me bi
1.500.000,00 TL’yî ya ji butçeya veqetandî temam kir. Di
nav 3 salan de me ji sedî 70’yê rêyên navçeyê temam
kir û bi îhaleyên nû jî em ê hewl bidin ku rêyên mayî
yên navçeyê jî temam bikin.
Dema em hatin ser kar temenê parka makîneyên me
di ser 20 salan re bû. Me temena parka makîne û maşîneyên şaredariyê daxist 3’yan û fîloya xwe ya wesayîtan
Rûyê
Q A X IZMANÊ diguhere
Ev 3 sal in hûn li vê Navçeyê şaredartiyê
dikin dema we di sala 2009’an dest bi
kar kir Navçe di rewşeke çawa de bû?
Hûn dikarin ji me re qala çavdêriyên xwe
yên destpêkê bikin? ( Wekî hatin û lêçûn, deyn, qadên
jiyana civakî, hêşînayî, binesazî, ava vexwarinê, rê,
kolan, xaçerê, park û hwd.)
35
Birlik
2012
ji sedî 90’î nû kir. Dîsa ji sala 2009’an ku em hatin ser kar
heta niha me bi buhayê 3.000.000,00 TL’yî kirîna wesayitan pêk anî. Ji van wesayîtan; 2 makîneyên kar ên barkirinê,
Ekskavatorek, Wesayîtek paqijkirina rê, 2 Komyonên bi
dampêr, Agirkujek(Profesyonel) Wesayîtek serwîsa mezbaxaneyê ya cemidandinê, wesayiteke zabitayan, 4 otobûsên
rêwiyan û wesayîtek xizmetê ye. Hinek wesayîtên ku niha di
garaja şaredariya me de ne, li gelek şaredariyan tune ne.
Ligel van xizmetan, Sala ku em nû hatin ser kar me belgeya
veguhastinê ya nava bajaran(D1) wergirt û wekî şaredariya
ku di vî warî de ketiye dîrokê vê kêfxweşiyê dijîn.
Polîtîkayên we yên civakî û xizmetên we çi ne?
Bi armanca pêkanîna projeyên jiyana civakî, bi awayekî periyodîk em rojên gel li dar dixin. Bi pêkanîna civînên gel, em saziya xwe bi gel re dikin yek. Bi vî awayî
gel ji xebatên şaredariyê agahdar dibe û ji bo xizmetên
ku şaredarî bike, derfetên ku kêfxeşiya xwe an jî pêşniyazên xwe bîne ziman bidest dixe. Di rojên wekî pîrozkirina Newroz û cejnan de em komên reqs û mûzîkê
tînin navçeya xwe û daxwazên gel ên civakî bicih tînin.
Em çalakiyên wekî nîşandana fîlman, Şano û anîna
komên mûzîkê her tim li dar dixin.
Polîtikayên we yên Çandî di çi rewşê de ne?
Ji berê ve li navçaya me çand û nasnameyên cûrbicûr
dijîn. Ji vî aliyê ve mirov dikare bêje ku navçeya me wekî
protîpeke Tirkiyeyê, navçeyeke pirçandî ye. Navçeyeke ku
gelê Kurd, Tirk, Ermenî û Rûs ji berê ve bi hev re jiyane ye
û hê jî bi hev re dijîn. Ji ber vê yekê pirtûkeke ku Qaxizmanê vedibêje ji hêla Şaredariya me ve hatiye çapkirin.
Pirtûka bi navê “QAXIZMAN Çêj û tama Qersê ye” ku bi
berfirehî agahiyên çandî, dîrokî û rewşa civakî ya navçeya
me vedibêje, ji aliyê gel ve gelek hatiye ecibandin.
Rêjeya xwendin û nivîsandinê ya navçeya me gelek li
pêş e û gelek ciwanên navçeya me yan zanîngehê dixwînin an jî zanîngehê kuta kirine. Ji bo ku em bikaribin alîkariyê bi ciwanên xwe re bikin, me mala piştgiriya
perwerdehiyê ya MEM Û ZÎNê ava kir.
Me bi 500 ciwanan zanîngeh da karkirin û li navçayê serkeftineke dîrokî bidest xist. Ligel van serkeftinan jî, mala me ya piştgiriya perwerdehiyê ji aliyê
walîtiyê ve hat girtin. Em ê bi qasî derfetên di destê
me de piştgiriya ji bo ciwanên xwe bidomînin.
‘
Hûn Biryarên Bikaranîna araziyan
çawa pêk tînin?
Destpêka bikaranîna araziyên ku di çarçoveya
avadaniyê de ne (Qada ku avahî lê tên çêkirin,
Qadên ji bo hêşînayîyê, Park, Bexçe û hwd.) tên
tespîtkirin û li gorî rê û rêbazên plansaziya bajêr di
serdema me de pêkan bûn û pêk hatin.
Xebatên we yên hêşînayîyê hene
yan jî di çi astê de ne?
Niha pirsgirêka me
ya herî mezin
astenkirina
xebatên me yên ji
aliyê Walî û
qeymeqamtiyê ve ne.
Navçeya Qaxizmanê ji berê ve ji aliyê hêşînayîyê ve bala mirovan kişandiye. Li Qaxizmanê
her malek baxçeyekî wê yê mezin heye. Bi gelî û
robarên xwe xwedî dîmeneke bêhempa ye. Ji bo
parastina van hêjayîyên xwezayî yên navçeyê, me
ji roja ku hatine ser kar û heta niha têkoşîneke
mezin meşand. Bi hevkariya DSİ’yê me li jorê
navçayê bendên avê çê kirin. Bi van bendan me
37
Birlik
2012
pêşiya ava ku ji çiyayan diherike girt û bi rêya coyên
beton me ev av gihand bexçeyan û ji bo avdaniyê bikar
anî. Ligel van xebatan, me qadeke rûxandî ya Şaredariyê
ku li navenda navçeyê bû awayeke nûjen çeper kir û veguherand qadeke hêşîn û bi vê awayî navçeya me bû
xwediyê dîmeneke xweş. Dîsa ji bo ku dar û çîmenên
nava parkê xisar nebînin, me dora parkê bi dîmenên
xweş çeper kir û me di nav vê parkê de hewzeke nûjen
çê kir. Bi vî awayî me qadeke bêhnvedanê ya layiqê navçeya xwe pêk anî.
Li gel xebatên ku tên meşandin ger pirsgirêkên ku
li bajarê we tê jiyandin li gor pêwistiya wan bên rêzandin hûn dê kîjan pirsgirêkê di serî de bi cih bikin?
Niha pirsgirêka me ya herî mezin astenkirina xebatên me yên ji aliyê Walî û qeymeqamtiyê ve ne. Ji
bilî vê bi piştgiriya gelê xwe, pirsgirêka ku em nikaribin çareser bikin nîn e.
Ji bo çareserkirina pirsgirêkên xwe yên demdirêj
çareser bikin, we xebat û projeyên çawa meşandin?
Hû dikarin di derbarê van xebat û projeyan de agahiyan bidin me?
Di serî de ez vê bêjim, em di hemû kar û xebatên
xwe de bi pêşbîniya pêdivî û bendewariyên 50 salan
tevdigerin û xizmetên xwe yên ji bo gel pêk tînin. Niha
jî tesîsên civakî yên Şaredariya me yên ku di asta projeyê de ne, projeyên gelek giringin û îhaleya wan jî li
ber tamambûnê ye, coş û kelecaneke mezin didin me
û gelê me. Ji bo vê projeyê jî beşeke rêveberên saziyan
meqamên dadî li pêşiya me dikin asteng. Lê belê emê
bi hêza gelê xwe van astengiyan jî derbas bikin, projeyên xwe bibin serî û ev tesîsa ku ji bo gelê navçeyê
xwedî giringiyeke mezin e, diyarî gelê xwe bikin.
Bi çend xebatkaran hûn ji navçeyeke xwediyê çend
hezar nifûsê re xizmetê didin? Çiqas deynê şaredariya we heye? Rewşa hatin û lêçûnê çawa ye?
Li gor qeydên fermî li navçeya me 23 hezar kes
dijî, lê em xwediyê nifûseke livdar in, em ji nêzî 40
hezar kesî re xizmetê didin. Qada xizmeta me ji navçeya navend ya Qersê jî mezintir e, ev jî me ji hêla
aboriyê ve tengezar dike. Dema me şaredariyê dewr
girt 21 trîlyon deynê wê hebû, niha her meh ji sedî
40’ê pereyên ku ji Bankaya Bajaran(İller Bankası) tê ji
ber vê deynê tê birîn. Vê rewşê jî me xist nava lêgerîna çavkaniya hatinî ya alternatîfî. Em bi îdarekirineke
bi kontrol tehsîlata avê, veguhastin û hatiniyên kirêyan
li piyan dimînin. Niha 87 xebatkarên şaredariya me
yên bi kadro hene. Yek deynê me li ser karmend û karkerên me yên xebatkar tune. Heta roja îro bê kulandinê me mehaniya wan dahiye.
Li ser çalakî, vîzyon û armancên
GABB’ê hûn çi difikirin?
Bê şik ji hêla rêxistîbûn û pêşveçûna şaredariyên
herêmê ve GABB ji bo me yekîtiyeke pir girîgn e, hemû
xebat û çalakiyên wê hêjayê pesinandinê ne.
Mehmet ALKAN kî ye?
Di sala 1953’yan de li Kuruyaylaya ku girêdahiyê Qaxizmana Qersê ye hatiye dinê. Dibistana
Seretayî û ya Navînê li Qaxizmanê, lîseyê jî li Îdirê kuta kir. Perwerdeya xwe ya zanîngehê,beşa
Mamostetiya dîrokê li Zanîngeha Gazîyê kuta kir. 3 sal mamostetî kir. Ji ber faktorên serdemê neçar ma ku dev ji maostetiyê berde. Ji salên xwe yên ciwaniyê ve bi awayekî çalak
bi siyasete re mijûl bû. Bi damezirîna Partiya Kedê ya Gel (Halkin Emek Partisi) re xebata xwe
ya siyasî bi awayekî çalak domand. Di hilbijartinên giştî yên 1999’ an de HADEP û di hilbijartinên 2002’yan de jî ji DEHAP’ê, li gelemperiya bajêr bi hejmara dengên herî zêde bû
Parlamenter. Ji ber bendava hilbijartinê ya ji sedî 10’an nekete Parlamentoyê. Di sala 2009’an
de jî di hilbijartinên herêmî de, partiya ku hate girtin, di Partiya Civaka Demokratîk (DTP) de
hat hilbijartin û bû Şaredar. Alkanê ku xebata xwe di bin sîwana Partiya Demokrasî û Azadiyê
de didomîne, bazirganiya sotemeniyê dike, zewicandî û xwediyê 4 zarokan e.
‘
Di serî de ez vê bêjim, em
di hemû kar û xebatên xwe
de bi pêşbîniya pêdivî û
bendewariyên 50 salan
tevdigerin û xizmetên xwe
yên ji bo gel pêk tînin.
Dîroka Qaxizmanê. Nirxên wê û aboriya wê
Navçeyê ji gelek şaristaniyan re mazûvaniyê kiriye. Di serî de Hîtîtî, Ûrartûyî û Kîmmerî, herî dawî ketiye bin
rêveberiya Rûs û Osmaniyan. Ermeniyên ku li navenda bajêr dijiyan, bi piranî li taxên Zûvar û Kesîkkopruyê
jiyana xwe domandine. Li gor serhejmariya Qaxizmanê gundên ku Ermenî lê dijiyan gundên herî mezin bûne.
Ev gund: Nahçivan, Kers, Karabag, Pifik, Çengilî û Karavang in.
Di navbera dîmenên demografik yê Qaxizmana roja me û Qaxizmana kevin de gelek cudahî hene. Bi sedsalan berê, derveyê Kurdan û Tirkan komên ku ne misilman bûn wek Kurdên Êzdî, Ermenî Rûs,Rûm û Yahûdî
jî li navçeyê jiyiyane. Qaxizman şaristaniya gelek çand û zimanan bibîr dixe. Ji bo mirov ji hêla dîroka nivîskî de bibîne ka Qaxizmanê xwe çawa nîşan dahiye, divê li van navên ku berê hatine bikaranîn wek navên
; Agzevan, Cagizman, Kagazî, Kaghîzman, Kaîseman, Kalzvan û Kazman binêre, Qaizman ji hêla girîngiyê ve
dîrokî ye. Girîngiya dîrokî ya mezin a gelek navên wek Qazimanê yehe. Qaxizmana ku di dîroka wê de gelek
ziman û olên cuda lê serwerî kirine warê herî kevin yê Qersê ye. Di rabirdûyê de pir nebe jî di serdemên dawî
de bûye navçeyeke wesfîn ku mijara lêkolînê ye.
Qers, tam di navbera Îdir û Agiriyê de cih digire û gihîştina van navçeyan hemû bi maşîneyê 1 saet e. Geliyeke kûr ku darên wê gur in Navçeyê ji nîvekê dike du qet. Newala ku ji nav vî geliyî derbas dibe, di nav Qaxizmanê re diçe û diherike çemê Arasê. Qaxizmana ku bi serjimara xwe navçeya herî mezin e û girêdayî
Qersê ye 9 tax û 65 gund pê ve girêdayî ne. Tevlî van gundan serhejmara wê li dor 65 hezarî ye. Jêderkên
hatinî yên navçeyê bi giştî li ser çandinî, sewal û baxçeyan e. Li navçeyê sêv, hirmê, xox, tirî, gilyaz û tufrengî ( çîlek) tên çandin, li bajarên derdorê tên firotin. Li derveyê van tiştan sêvên aliyek wan zer û aliye din
sor cihê duyemîn ku li ser rûye erde têgihîştin Qaxizman e. Her wiha li navçeyê cezeryeyên wek bastêq,
kome, dims, basmacik û bi zêdeyî hingivê kulîlkan (çîçekan) tê hilberandin. Ji dewlemendiyên wan ên bin
erdê xwê û krom jî ji bajarên din re tên şandin û tên hilberandin.
39
Birlik
2012
Jiber ku ji sedî 90’ê erdê navçeyê aîdê xezîneyê ye ji gelek
arasteyên civakî bêpar mahiye. Tevlî vê rewşê jî Şaredarî li
serêkaniyê îmzeyê avêtiye binê gelek xebatên bêhempa.
DERYAYA HERIYÊ YA DEMA BORÎ
Serêkaniye
Şaredariya ku bi xizmetên xwerû û jiyana civakî ya Serêkaniyê guhirand, piştî
salên dûvûdirêj bi wateya rasteqîn xizmetê bi navçeyê da nasîn. 6 parq çêkirin, qadeke 700 û 552 m2’yî ji kevirên
parkeyê raxistin. 50 kilometre tora ava
vexwarinê û 30 kîlometre jî tora solînan
raxist. Projeyeke nû ku bi dirêjahiya xwe
60 kîlometre ye amade kir. Ji bo damezraka daweranê bikin dewreyê derketina
peredaniyê pêk anîn. Projeya avêtiyên
hişk hate pejirandin. Mala perwerdehiyê
û 2’malên şînê ketin xizmetê. Ji bo pêşî
li hember bajarvaniya berevajî bigrin
plana avadanî hat çêkirin, çûyîna li gor
guncanbûna avadaniyê pêk hat. 8 trilyon
deyn hatin dayîn, heqê xebatkaran ji
sedî 180 hat zêdekirin.
Dema di sala 2004’an de peywirê dewr girtin pirsgirêka
herî mezin li bajêr tapo, pirsgirêka heriyê û avadaniyê
bû, Şaredarê Serêkaniyê Îsmaîl ARSLAN da zanîn ku ji
ber erdê navçeyê hema bibêje nêzîkê giştî malê xezîneyê ye pirsgirêka navçeyê ya ji hêla civakî ve ji otogar, qada pîşesaziyê, eywana dîlanê, navenda çandê, otêl û hwd bêpar in. ARSLANî
da zanîn ku ji ber feraseta ekolojîk ya rêveberiyên herêmî bêyî ku zirarê bidin xwezayê û xwezayê xera bikin xebatên avê û axê dikin. Aniha
ji ber hînbûna mirovan ya bicihbûnê hinek bêkêfî heye lê di encamê
de ev sepan ji bo mirov û jiyana mirov xweş bibe pêk tê.
Li gor agahiyên ku Îsmaîl ARSLAN dide, di sala 2004’an de
dema ku peywirê dewr girtin li kuçeyên navçeyê yek m2 asfalt,
beton an jî kevira bikilît raxistî tunebû. ARSLANî da zanîn ku îro bi
giştî papûr û kuçe ji sedî 90 bi kevirê parke yên bikilît hatine raxistin û di derbarê xebatên xwe yên 8 salan de van agahiyan da.
426.098 m2 kevirê parke yên bikilît, 61.360 m2 kevirên bordur,
146.624 m2 kevirên peyarêyan û 15.000 m2 kevirên bazaltê hatine raxistin. Qadeke51.500 m2’yî hate asfaltkirin. Ji bo peyarêyên derbasbûnê peyarê hatin firehkirin.
Navçeya ku berê parqeke zarokan lê tunebû li taxên cuda
6 parq çêkirin û kirin xizmetê.
Qadên ku heta niha neketine jiyana gel ên wek Parq, alavên jîmnastîkê, komên lîstikên zarokan, sûlav, hewz, pergole û qafeterya hatin
xemilandin. Bi vî awayî tax kirin xwediyê cih û warên bêhnvedanê û
warên civakî. Di serî de parq, damezraka daweranê, goristana navçeyê, parq, peyarê û di navarefujan de deh hezar dar hatin danîn. Her
wiha navçe bi hêşînahiyê hate xemilandin. Ji du taxan re (Yenîşehîr
û Bariş), mala şînê ku yek jê 220 m2’ ye û ya din 450 m2’ ye hatin
çêkirin. Newala ku lehiya wê ya avê, navçeyê ji serî heta binî derbas
dikir, ji hêla DSÎ’yê ve hate selihkirin (îslah), pira ku nîvco mahibû û
birêkûpêkkirina dorhêlê ji hêlaŞaredariyê ve hate tekûzkirin.
80 kilometre xet hate raxistin
Tora ava vexwarinê ya ku bi dirêjahiya xwe 50 kîlometre bû hate
raxistin. Bi vî awayî li şûna ava nebaş ku ji lûleyên zingarî dihat, gihîştin ava paqij ku 24 saet bênavber tê. Ava ku birêkûpêk tê kilorkirin û analîzkirin bi zelalî û paqijiya xwe hate asta ava şûşeyan. Pirojeya
ava vexwarinê ku di sala 1996’an de ji hêla bankaya bajaran(îller bankasi) ve li gor serhejmara wê rojê hatibû çêkirin, ji bo ji serhejmara
navçeyê ku her roj zêde dibû, qadên avadaniyê ku ji cih û warbûnê re
vebûne û ji bo liberçavgirtina xerckirina avê ya di mehên havînê de
du bîrên avê hatin vekirin.
Ji ber serhejmara ku zêde dibû tora solînan têra pêdiviyan nedikir Şaredariyê bi derfet û personelên xwe 30 kîlometre tora solînan raxist. Lê geşedaniyên bajêr ên bênavber û ji ber rez û baxçe
ji avadaniyê re vebûne projeyeke bi dirêjahiya xwe bi giştî 60 kîlometre hate amadekirin.
41
Birlik
2012
Fîloya alavan û veguhastina komelî
Li gor agahiyên ku ARSLANî dahine, Şaredarî di
sala 2004’an de 3- 5 maşîneyên xerabûyî,
ŞAREDARÎ DI ENCAMA KU
6 SAL IN XEBATÊN
ÇARESERKİRİNA VAN
PIRSGIRÊKAN DIKE DE,
DI SALA 2012’YAN DE JIWEZARETA PÊŞVEÇÛNÊ JI
BO REVÎZYONÊ 2.500,000
TL BIDEST XIST.
Qamyoneke ku tekerên wê teqandîbûn û nedixebitiyan dewr girtine; lê îro bi giştî bi riya DMO’yê xwediyê 32 maşîneyên kar alavên xizmetê û fîloyekî navgînê
ne. Şaredariya ku 4 dolmîşên bi kapasîteya xwe 55 rêwiyan radigre stend, bi vî awayî dest avêt qada veguhastina komelî û bi wê awayê dawî li zehmetiya gel bi
taybetî jî li ya xwendekaran anî. Şaredarî ji teknolojiyê
jî sûdê wergirt û qertên biaqil ku xizmeteke hevdemiyê
ye ji bo ku gel rehet û erzan rêwîtiyê bike kir xizmetê. Di
sala 1992’an de damezraka daweranê ku ji hêla GAP’ê
ve dan îhaleyê di sala 2006’an de dewrê Şaredariyê
kirin. Lê ger ji ber bijartina cih ger ji ber bikaranîna teknolojiyê be bêhna ku pêk hat û şertên deşarjên ku çê
nebûn bûn sedem ku li karsaziyê pirsgirêk bên jiyîn.
Şaredarî di encama ku 6 sal in xebatên çareserkirina
van pirsgirêkan dike de, di sala 2012’yan de ji wezareta
pêşveçûnê ji bo revîzyonê 2.500,000 TL bidest xist.
Projeya Avêtiyên Hişk hat pejirandin
Polîtikaya Avêtiyên hişk û hin hizmetên şareda-
riyê ev in. Di navbera Şaredariyên Wêranşêr û Serêkaniyê de Sazgeha Avêtiyên hişk û Yekitiya Avakirin
û Dezgehkirina vê sazgehê hat damezirandin. Ji bo
vê sazgehê ji TÎGEM’ê 216.000m2 erd hate girtin. Di
pêşbaziya ji aliyê navenda Birêvebirin û Sepandina
IPA’yê - ku girêdayî Wezareta Daristan û Hawirdorê
ye- ve hatibû kirin de, ji projeyên 57 bajaran, digel
17 projeyên yekitiya şaredariyan projeya Şaredariya
Wêranşêrê hat pejirandin. Di 17’ê Adara 2012’an de
bi nûnerên wezareta Hawirdor û Bajarvanî; Delegasyona Tirkiyeyê Ya Yekitiya Ewrûpa û 17 serokên sazgehên Avêtiyên hişk re peyman hat destnîşan kirin.
Îsmaîl Aslanê Şaredar û Serokê Yekitiyê beşdarî merasîmê bû û kontrat destnîşan kir.
Drenaja ava baranê hate çêkirin û
pêşî li karesatan hat girtin
Projeya ji bo ku karesata sala 2006’an dîsa neyê
jiyîn, ji hêla YE’yê ve hate qebûlkirin. Di çarçoveya Projeya Parastina ji lehiya Girên Kepezê de li navenda navçeyê 12 hezar 484metro, 300 û 1800mm lûleya bi
modine û dûkêl û betonî,99 metro menfez 533 metro
mazgalên avkêş, rojinên muayeneyê û kontrolkirinê
hatin çêkirin. Projeya Dûrxistina ava baranê –ku di he-
rêmê de projeya herî mezin e- ya ku di 6’ê
Adara 2010’an de bingeha wê hatibû avêtin, di demeke kin de hat temamkirin.
703 tapo hatin dayîn, sepandina
18 heban hat kirin
DI NAVBERA RÊVEBIR
Û XEBATKARAN DE
TÊKILIYEK MIROVANE
Û MAFPERWER
HAT DANÎN.
Ji bo ku pirsgirêka tapoyan biqede li
gorî ku di zagona 4706’an de hatiye diyarkirin 273 heb tapo hatin dayîn. Ji ber ku bi
Emlaka Netewî re ji bela taqdîra buhayên
arsayên erzan mahkeme hebû, sê salan
karê tapoyan mabû sekinî. Di sala 2010’an
de vî karî dîsa destpêkir, lê ji ber hin sedemên sîyasî û nebûna xebatkarên Emlaka
Netewî û Defterdariyê, encameke baş ji vê
xebatê derneket. 300 donim erdê ku milkiyeta wê ya şaredariyê ye û ji di sala 1992
de ji hêla hin şexsan ve hatibû dagirkirin,
piştî ku îmar û parselkirina wê hat kirin, di
çarçoveya benda 15’mîn ya zagona Îmarê
ya 3194’an de, bû 430 parsel û li gorî zagona 2886’an hate firotin. Bi vî awayî di
navbera salên 2004 û 2012’an de bi tevayî
703 tapo hatin dayîn. Xebata sepandina
benda 18’mîn ya zagona 3194’an li du
taxan qediya. Li taxa 3. jî kar û barên pîvan
û hesapkirinê hatin kirin û di asta kontrolkirinê de, li ber destê Gerînendeyê/a Kadastroyê ye. Li taxa 4. jî îhaleya karê
sepandinê temam bûye. Bi tevayî qada
avadaniyê û nûkirinê 2500 dekar e.
8 trîlyon deynê berê hat dayîn,
aştiya rêvebir û xebatkaran hate çê kirin.
8 trîlyon deynê berê ku deynê beriya
2004’an bû, bi tevayî hate dayîn.Di navbera
rêvebir û xebatkaran de têkiliyek mirovane
û mafperwer hat danîn. Mehaneyên xebatkaran li gorî sala 2004’an ji sedî 180 hat
zêdekirin. Hejmara xebatkar û karmendan
ji 130’î, hate pirkirin û bi tevayî bû 313.
Goristana navçeyê hat nûkirin
Goristana ku bêdîwar û bêderî bû û
nava wê jî gend û gemarî bû, hate paqijkirin, rêyên derdorê hatin çêkirin û asfaltkirin.
Bi projektoran pergala ronîkirinê hate çêki-
rin. Gelek dar hatin çandin. Bîrek hate kolan
û şebekeya avê hate kişandin. 1407 metro
dîwarê dor goristanê, bi kevirên bazalt(reş)
hat lêkirin. Daşîrên jin û mêran û kozika nobedaran hat çêkirin. Li derdora mizgeft û
kevirê misalayê hin nûbûnî hatin kirin
Ji bo ku di dîtina mal, kolan, papûr û
taxan de astengî neyên kişandin,lewheyên
17 papûr,412 kolan û yên 8 hezar û 52
malan hatin pêvekirin.
Avahiya şaredariyê hate tamîrkirin û
ji 12 keyayan re komputir hatin girtin
Avahiya şaredariyê ya ku derî, şibake,
paldankên wê êdî kêr nedihatin, hat tamîrkirin. Ne tenê avahiya şaredariyê, di heman
demê de avahiya zabitayan, ekîba otoyan,
bîrên avê û goristan jî hatin tamîrkirin û hin
avahiyên nû li van deran hatin zêdekirin. Ev
avahî bi derî, şibake, klîma, komputiran
hatin edilandin. Hin trafoyên taybet, pergala kamerayan û hin tiştên teknîkî yên ji
bo ewlehiyê hatin kirîn. Bi vî awayî ji bo xebatkaran cihên paqij hatin çêkirin. Ji 12
keyayan re jî komputir hatin girtin da ku karibin kar û barê xwe hêsantir bikin.
Xizmetên civakî
Di kirina van kar û baran de xizmetên
civakî jî nehatin jibîrkirin. Zarokên malbatên feqîr hatin sinetkirin, alîkariya lêçûnên
dibistanê hatin dayîn. Alîkariya malbatên
ku nedikarîn pêdiviyên xwe yên tenduristî
û yên pêwistî bi cih bînin,hate kirin.
Ev sê sal in ku di demsala havînê de, ji
bo zarokên 12-16 salî “Dibistana Futbolê
ya Havînê” tê vekirin. Heta 2011-2012’an
350 zarokan sûd ji vê hizmetê wergirt. Di
heyama 2011-2012’an de vê dibistanê hizmeta xwe firehtir kir, êdî ne tenê ji bo kuran
ji bo keçan jî- ku hînî voleybolê bibin- bû
cihê perwedehiya werzîşê. Ji lewre navê
xwe guhert û kir “Dibistana Werzîşê”
Ji bo ku jin û mêrên berasteng karibin
bikevin nav civakê û bibin xwediyê pîşeyekê,
hin proje hatin çêkirin. Ji van projeyan yek jî,
“Pîşeya Mûm Çêkirinê” bû. Di çarçoveya vê
xebatê de 80 kesan perwerdehî dît.
43
Birlik
2012
Xizmetên çandî
Ji ber ku axa navçeyê ji sedî 90 malê xazîneyê ye,
ji bela vê astengiyê navenda çandê nehat çêkirin. Lê
dîsa jî li qadên vekirî hin xebatên çandî hatin kirin û van
xebatan cihê navenda çandê jî girt. Her sal pêşandeyên şano û sînemayê hatin kirin. Ji bo gel konser hatin
çêkirin. Ji bo ku navendeke çandê were çêkirin, ked hat
dayîn. Lê ji ber ku axa navçeyê bi temamî di bin tapoya
Xezineyê de ye, serlêdana ku şaredariyê ji bo Wezareta
Maliyeyê kiribû, nehat qebûlkirin.
Malên perwerde û piştgiriyê
Ji bo zarokên serkeftî yên bêderfet jê sûd wergirin
, Mala Perwerde û Piştgiriyê hate sazkirin. Û navê nivîskar –rojnameger Hûseyin Denîz,li vê derê hate kirin.
Di vê saziyê de kursên SBS,YGS,LYS’ê belaş hatin
dayîn. Ji 30 xwendevanî ku ji bo SBS’ê amade dibûn 20
kes li dibistanên cuda bi cih bûn.
Di heyama 2011-2012’an de 11 mamoste û 4 personelan hizmet da 350 xwendevanan.
Paqijî
Kontrol
Xebata paqijiyê ya ku di sala 2004’an de bi du kesan
didomiya,îro bi 55 kesan û bi çar erebeyên çopdanheviyê didome.Li navçeyê her roj 50-60 ton çop
tê berhev kirin.Her roj 13 kes li papûrên mezin paqijiya rojane dikin. Her wekî din,her sal di çarçoveya
Hefteya Peqijiya Cihanê de,bi dirûşma “mirovê
azad,civaka azad,xwezaya azad” kampanyaya paqijiyê tê kirin. Her çiqas ev xizmet hebin jî ji bela xaniyên axîn, erebeyên hespan û bînayên ku nû
çêdibin, paqijî ne di asta xwestek û daxwazan de ye.
Erebeyên hespan yên ku tenduristiya hawirdor û civakê dikin talûkeyê,hatin qedexekirin û di hefteyekê
de 6 rojan li cihên curbicur yên bajêr bazarên taxan
hatin avakirin.
Bi alîkariya endezyarên hawirdorê û beytaran bi
boneya ku gel bigihije xwarin û vexwarinên pak û bitendurist, dikan û kargeh hatin kontrolkirin. Kargehên nepak hatin hişyarkirin û yên pak jî bi stêrkên
1,2,3 û alên spî û spasnameyan hatine xelatkirin.
Mezbexaneya şaredariyê, hate nûkirin û paqijkirin û
taybetiya cemedxaneyê lê hate zêdekirin.
Şaredariya Dêrikê di sê sal û nîvan de xebatên
ku di dîroka navçeyê de nehatine dîtin, kir; pêşî
pirsgirêka avê çareser kir, planên avadaniyê danîn
û tora ava vexwarinê û solînê bi qasî 45 km.yî raxist. Makîneyên kar girtin û giraniya xwe da ser çêkirina rêyan. 60 hezar m² parkeya betonî û 4 hezar
û 150 m² raxistina peyarêkan çêkir û ji sedî 80’yê
xebatên ji bonî avakirina Depokirina Avêtiyên Hişk
û Dameziraka Bergirtinê qedand.
DÊRIK
pirsgirêkên xwe yek bi yek
çareser dike
Şaredariya Dêrikê, ev sê sal û nîv in ji bo
çareserkirina pirsgirêkên navçeyê bênavber xebatan dike û aniye asteke berbiçav.
Şaredariyê pêşî ji avadaniyê dest bi xebatan kir, ji ber kû plana avadaniyê ya navçeyê ya ku
di sala 1981’ê de hatibû çêkirin qels dima û nedihat
pêkanîn; Plana Avadaniyê ya Pexşanî bi pîvaneka
1/5000 û Plana Avadaniyê ya Sepanî ya bi pîvaneka
1/1000’î da çêkirin, plan bi pesendina biryara meclîsê
derbasî sepanê bûn.
Planên Avadaniyê yên Pêvek û Sererastkirinê yên
300 hektarî û Planên Avadaniyê yên Pêvek yên Taxa Tepebagê hatin temamkirin. Di warê Sererastkirina Planên Avadaniyê li 3 herêman li gorî Zagona Avadaniyê ya
3194’an fiqreya 18’emîn hat sepandin, li 5 herêmên ku
Planên wan ên Avadaniyê yên Pêvek hene jî dest bi se-
pandinê hat kirin, li herêmeke ku Sererastkirina Planên
Avadaniyê heye jî hate asta çêkirinê.
Bi bingehîn çareserkirina avê
Bi armanca çareserkirina pirsgirêka navçeyê ya bingehîn, pirsgirêka avê; şaredariyê Pêşnûmaya Ava Vexwarinê ya Hanokê amade kir. Ji Bankeya Bajaran(Îller
Bankasi) bi qewlê 10 salan kredî girt û dest bi sepandina
pêşnûmayê kir û Gava 1’mîn temam kir. Di Gava 1’emîn
a Pêşnûmayê de jêderka avê ya li gundê Hanokê ya ku
17 km.yan dûrî navçeyê ye, xeta av herikandinê û çêkirina depoyan hatin temamkirin û ava vexwarinê kete xizmeta şêniyan. Di warê pêşnûmaya ku wê divêtiya 50
hezar mirovî bîne cî de; 13 km. xeta polîetîlen, 5 km.
xeta pola hat raxistin. Dîsa depoyek civandina avê ya bi
45
Birlik
2012
100 tonî, 2 navendên bilindkirinê, depoyek bi 1000 tonî
û herî dawî depoyek bi 600 tonî hat çêkirin.
Gava 2’yemîn a Pêşnûmayê jî destpê dike. Di warê
xebata Gava Duyemîn, di xeta torê ya çêkirina pêşnûmaya di nava bajêr de xeta torê ya 41.000 m. polîetîlen,
çêkirina depoya servîsê ya 600 m³’î, du maslakên flatorîn ên 10 m³’î, 15 hîdrantên vemirandina şewatê yên
ser erdê û pêşnûmaya bikaranîna hejmarî ya ava vexwarinê wê bêne çêkirin. Depoyên hazirîn ên kevn ên ku tora
avê ya bajêrî dixebitandin; ên 800 m³’î û 400 m³’î wê
bêne temîrkirin. Bi xebata ku plansaziya wê 420 roj in,
wê pirsgirêka ava vexwarinê ya Dêrikê ji holê rabe.
45 hezar metre tor, 60 hezar m²
parkeya betonî hat raxistin
Li gelek kuçe û kolanan, ji bo solîn û tora ava vexwarinê xebat hatin kirin, 20 hezar m. tora solînê û 25
hezar m. jî tora ava vexwarinê hat raxistin. Ava kaniyên
ku berê ji bo ava vexwarinê dihatin bikaranîn, bi toreke
nû ji bo avdana zeviyan hate amadekirin û kargîn e. Bi
Zagona Kîs deynên kevn hatin pardanîkirin (teqsît). Ji
boberlêgirtina ava kaçax Tîma Berlêgirtina Kaçax hate
avakirin. Vê tîmê û karmendên xwînerên sayaçan xebatek bihimet meşandin û herwiha yên ku ava kaçax dimezaxtin hatin peyitandin û ber li wan hate girtin.
45 HEZAR METRE
ŞEBEKE, 60 HEZAR
M2 KEVIRÊ BETON
HAT RAXISTIN.
TÎMARA NEWALA
AXRESKÊ TEMAM BÛ.
Parka maşînan hat firehkirin, bi 228 hezar banqnotî
4 makîneyên kar hatin kirîn. Li taxên ku pirsgirêka wan
a binesaziyê tuneye û li yên ku binesaziya wan hatine
çêkirin; 60 hezar m² parkeya betonî, 4 hezar û 150 m²
raxistina peyarêkan hate çêkirin, warên ku hewceyî
rêyan bûn, rê ji wan re hate çêkirin.
Newala Axreşkê hate sererastkirin
Beşek bi qasî 1.5’km.ê ya newala herî mezin a navçeyê ya bi navê Axreşkê ya di navbera Taxa Kaleyê û
Taxa Zeytînpinarê de hate sererastkirin. Li navçeyê xetereya ava lê (lehiyê) her tim heye, ji ber vêna piştek li
ciyê bilind yên newalan hatin çêkirin, ber li hîmên
mezin û hwd. hate girtin.
Dameziraka depokirina avêtiyên hişk û berlêgirtinê
RêveberiyaYekîtiya Şaredariyên Bajarê Mêrdîn a Hawirdor Dikare Bidomîne ku 17 şaredariyan bi hev re damezirandiye û Şaredariya Dêrîkê jî di nav de ye, biryar
dabûn ku li ser rêya Gundê Zeytînli ya Rişmilê (Yeşîllî)
Dameziraka Depokirina Avêtiyên Hişk û Berlêgirtinê ava
bikin; ji sedî 80’yê vê xebata hevpar hate qedandin.
Dîsa ji bo danserheva qirş û qalan 5 maşîn hatin
bikaranîn û di rojê de 3 caran neqil hate kirin. Bi tevahî
2 hezar û 500 ton avêtiyên hişk hatin hevdan û li qada
depokirina qirş û qalan hatin rijandin.
Di demasala havînê de tê zanîn ku nexweşiyên mîna
tîfo, paratîfo, ta û hwd. zêde dibin. Ji bo berlêgirtina van
nexweşiyan di biharê de qadên jîngeha van kêzikên (haşere) ku dibin sedema van nexweşiyan hatin peyitandin û hatin dermankirin. Dîsa di demsala havînê de ev
qadên ku ev kêzik lê zêde dibin û jîngeh bi makîneya
mijçêkirinê û pompeya piştê hatin dermankirin.
Pergala otomasyonê hate sazkirin
Bi armanca berdestkirina agahî û zanînên şaredariyê
û pêkanîna hîmê daneyên giştî û sererastkirina mijarên
mîna hatin û çûyîna xwetî, pergala otomasyon hate sazkirin. Personel di wê warî de hatin perwerdekirin û pê
re kargîn tev bi ewlehî û lezgîntir hatin kirin.
Karên xweşdîmenan (peyzajê)
Gelek hawirdor hatin sererastkirin û wek parkan hatin
werguherandin. Dar û ber hatin qesaxtin. Karên mîna avdana refûja navîn, merdan, qesax û temîrê hatin kirin. 400
dar li goristanê hatin çandin. 500 kulîlkên demsalîn û 100
çinar li parkan hatin çandin. 50 kîlo zêrçin li parkên heyîn
hatin çandin, şêwe hate dayîn î zêrçinên qadên şênahiyê.
Bordûr hatin boyaxkirin, şêt hatin çêkirin. Li peyarêyan
dar hatin çandin, bi sererastîn darên ku li park, refûjên
navîn û goristanan in hatin avdan.
Malên Jin, Ciwan û Perwerdehiyê hatin vekirin
Peljin Mala Jinan ku wê xizmeta xweseriya jinan
bike; Mala Çandê ya Ciwanan ku wê ji bonî ciwanan
çalakiyên çand û hunerî li dar bixe û Mala Piştgiriya
Perwerdehiyê ya Zana ku wê xizmetê bide ciwanên ku
nikarin biçin dersxaneyan hatin vekirin. Ji malên jin,
çand û perwerdehiyê gelek ciwanan sûdwergirtin. Sîteya webê ya fermî ya şaredariyê vebû, bipergalî agahî
hatin dayin. Dîsa raporên xebat û çalakiyan hatin amadekirin û li gel hatin belavkirin.
Alîkaryên madî û diravî ji hemwelatiyên muhtac re
hate dayin. Li Dêrikê cara pêşîn Mîhrîcana Zeytûnan ji
bo danasîn û geşkirina zeytûnên Dêrikê ku weke nîşaneya navçeyê ye û jêdera hatina bingehîn a gel e, hate
lidarxistin. Li ser navê Dêra Sor ku di nav berhemên dîrokî yên navçeyê de ciyekî girîng digire, her sal Turnûvaya Kişikê hate lidarxistin.
47
Birlik
2012
Her çiqasî ji bonî şaredariyan dema meriyetê
weke 2 salan dirêj hatibe girtin jî, ji me re her
tişta pêşîn û ya herî girîng mirov e, jiyan û tenduristiya mirov e; ji ber vê divê li bendê neyê
mayin ku zagon têkeve meriyetê, bergirên ku di
zagonê de hene dikarin bêne girtin, gelek sazî û
dezgeh ji berê ve dikarin bêne lidarxistin.
Zagona Tenduristî û Ewlehiya
Prz. Onder ŞAHÎNER
Şêwirdarê Hiqûqê
Q
Kar (keran)
ezayên kar û di encama qezayên kar de mirina karkeran,
birîndariya wan û seqetî weke pirsgirêkeke cidî derdikeve holê û li hember me ye. Tirkiye di mirina karkerên
di encama qezayên kar de, li gorî îstatîstîkan yekemînê
Ewrûpayê û sêyemînê dinyayê ye. Ku jiyana însên dibe
mijara îstatîstîkê dilê mirov diêşîne lê rastî ev e. Xwezîka Tirkiye di rewşinên erênî li dinyayê têketa rêzê lê
rastiya dilêş, yanî mirina karkeran wek rastiyekê li hemberî me ye. Dîsa pirsgirêkeke dinê ya ku ji karkeran re
dibe pirsgirêkeke mezin nexweşiya pîşeyî ye. Ev pirsgirêka ku dewlet zêde bala xwe nade pê bi gelemperî
encamên mirînî derdixe holê..
Zagona Tenduristî û Ewlehiya Kar a bi jimareya
6331 a ku di 30’yê Pûşpera 2012’an de di Rojnameya
Fermî de hate weşandin, xwestiye ku van pirsgirêkan di
warê zagonî de çareser bike û di benda 1’mîn a vê Zagonê de dibêje, “armanca vê Zagonê; li ciyê kar divê
tendurîstî û ewlehiya kar bête pêkanîn û şert û mercên
heyîn ên tendurîstî û ewlehiyê divê bêne baştirîn û ji
bonî vê jî tişta ku dikeve ser milên kardar û xebatkaran;
peywir, raye, berpirsiyarî, maf û binbarîtiyan sererast
dike.” Yanî armanca xwe wisa rave dike.
DI DEMA XEBATÊN XIZMETÊN BICÎANÎNÊ DE
ÇALAKIYÊN MÎNA WARÊ
KAR, PERWERDEHÎ, EWLEHÎ Û KIRINA XWEDÎ
PÎŞE LI DERVEYÎ SOMDARÊ HATIYE HIŞTIN Û
DI WARÊ MAFÊ MIROVAN DE REWŞEKE NEYÎNÎ DERKETIYE HOLÊ..
*
Di naveroka zagonê de pirsgirêkeke têkildarî navdayînê heye, lewra têgeheke mîna “tenduristiya kar”
nabe, tuneye; lewra “kar” ne heyîneke canlidar e. Tendurist ji bonî canlidaran e. Ji dewsa tenduristiya kar
divê têgiha “tenduristiya karkeran” bihata bikaranîn, bi
zaneyî wiha hatiye kirin û divê bête rexnekirin. Di dema
kar de tişta pêşîn tenduristî û ewlehiya karker/an e. Pişt
re ewleyiya kar tê.
Di beşa somdarê ya zagonê de xizmetên malê dervayî somdarê hatine hiştin û herwiha bi deh hezaran
jinên ku xizmeta malan dikin bi halê xwe re hatine hiştin. Di zagonên qezayên kar û mirinên karkeran û birîndariyên wan de ji ber ku darazên têrdarî û pêximker
tune ne mantiqa cezakirina bi diravên îdarî bi serê xwe
têrê nake. Rexneya herî mezin a li naveroka zagonê
ev e. Dîsa ji bo girtî û mehkûman, di dema xebatên
xizmetên bicîanînê de çalakiyên mîna warê kar, perwerdehî, ewlehî û kirina xwedî pîşe li derveyî somdarê
hatiye hiştin û di warê mafê mirovan de rewşeke neyînî derketiye holê û ev ne rewşeke ku bê pejirandin e.
Kêmaniyên zagonê wekî dinê jî hene lê armanca nivîsa
me bi temamî ne rexneya zagonê ye, ji ber vê em nakevin nav kîtekîtan. Lê bi gelemperî zagoneke ku erêniyên wê zêde ne ye. Ev cara pêşîn e ku li welatê me
sererastkirineke zagonî ku navê karker ne diyar be jî,
têkildarî ewlehî û tenduristiya karkeran tê de sererastkirin hatiye kirin.
Zagon ji bonî saziyên giştî û kargehên ku kêmî 50
kesî dixebitînin û di para xetereya kêm de ne binbariyê
tîne, lê ji bo xalên 6-7-8’mîn ku têkevin meriyetê 2
salan demê dihêle, ev tê wê wateyê ku zêde berbijariyê
dide van kargehan. 2 sal ji bo amadehiyên ku di zagonê
de têne diyarkirin, demeke dirêj e û di vê demê de dibe
ku gelek jiyan têkevin nav xetereyê, ji vî aliyî ve bi demdirejî meriyeta zagonê ne rast e, em wisa difikirin. Ji
bo kargehên bixeter û kêmxeter ên ku kêmî 50 kesî dixebitînin, zagon salekê demê dide, bi paşde dixe, ev
ne rast e û dibe ku demdirêjiya vê salê ji bo gelek karkeran demeke pir dirêj be.
Divê ji berê de rêlibergîrî hebin
Her çiqasî ji bonî şaredariyan jî dema meriyetê 2
sal bin, ji ber ku ji me re tişta pêşîn mirov e, jiyan û
tenduristiya mirov e, beriya ku zagon têkeve meriyetê
jî em dikarin berlêgirên ku di zagonê de hatine diyarkirin bi cî bînin, mînak; berlêgirtina xetereyên pîşeyî û
agahî dan ji tê de çi rêlibergir hebin tev bêne cî û amadekirina şert û mercên guncav, berlêgirên ewlehî û
tenduristiyê û veguherîna li gorî şert û mercan û baştirînkirina şert û mercên heyîn. Ev gengaz in. Nirxan-
49
Birlik
2012
dina xetereyê yan jî dançêkirin, xebitandina pisporên tenduristî
û ewlehiya karkeran û bi saya wan di mijarên tenduristî û ewlehiya karkeran de perwerdehî pêkanîn, dîsa bêyî ku zagon têkeve meriyetê gengaz e. Diyarkirina ku şert û mercên
tenduristiya karkeran li gorî karê ku bi wan tê kirin li hev dike
yan nake û bi pergalî di venêrîna tenduristiyê re derbaskirina
karkeran divêtî ye û girîng e.
Beriya ku ev zagon derkeve têkildarî tenduristî û ewlehiya
karkeran rêziknameyên curbicur hatine weşandin. Berlêgir û tiştên ku divête bê kirin ên di zagonê de hene û xebatên dinê di
van rêziknameyan de cî girtine. Lê divêtiyên van rêziknameyan
hema bibêje li tu saziyên giştî û kargehên taybet nehatine cî,
tu kesî bi cî neanîne .
Şaredariyên me yên ku karên wan ên giran, bixeter û pir bixeter hene divê li gorî zagona 6331’ê tevbigerin û berlêgiran
pêk bînin, beriya ku ew zagon têkeve meriyetê jî dikarin wisa
bikin, tu asteng li hemberî wan tuneye û berlêgir û tevdîrên rast
û divêtî ne. Tê zanîn ku gelek karên giran û bixeter hene ku şaredarî dema ku xizmetê pêşkêş bikin hene ku divê bikin û bidin
kirin. Di van qadan de gelek mirov têne xebitandin.
Ji aliyê YŞBE’yê (GABB) li ser şaredariyên endam lêkolîn
hatiye kirin û li gorî vêna; hema bibêje qet li tu şaredariyên me
di warê tenduristî û ewlehiya karkeran de perwerdehî nehatiye
dayin. Lijneya tenduristî û ewlehiya karkeran nehatiye sazkirin.
Bijîşka/ê ciyê kar yê tu şaredariyeke me ya endam wek ku tuneye. Analîzên xetereyan û planên çalakiyên lezgîn nehatine
çêkirin. Ji bonî bicîanîna van xisûsiyetên ku hatine diyarkirin, ji
gelek şaredariyên me yên endam re ne hewceyî ked û maliyeta
diravên cidî, giran û bar e. Ya rast em çi karî bikin jî divê em bi
bingeha mirovî li bûyeran binêrin û pêşîniyê bidin mirovî û bi
her awayî û bi tevayî divê em jiyanê biparêzin.
Piştî ku dehweyên derheqê parselên ku wê bêne giştîkirin bi
encam bibin û biryarên teqez pêk bên; aliyên ku xwedîtiya van
parsêlan bidestxistin dikarin ji bonî berdêla giştîkirinê îtiraz bikin
û bixwazin ku ev berdêl (buha) zêde bibe, ev maf wê her hebe.
Bipirsin
em bersiv bidin
Pirs: Bi armanca muhtaciyên bajêr ên mîna mal, qadên bazirganî û
pîşeyiyê ku em dixwazin li bajarê xwe bajêrvaniyeke bipergal pêk
bînin, û di sînorê şaredariya me de jî araziyên me nînin; li gorî
benda 69’mîn a Zagona 5393 em dixwazin giştîkirinê bikin.
Li gorî Zagona 5393’yan ji aliyê Şaredariya me ve plana avadaniyê hatiye çêkirin û pesendkirin, lê di qada sepandina plana avadaniyê de parselên guncav hene ku divê em wan giştîbikin û
pirsgirêka xwedîtiyê heye û doz didomin.
Di warê bi jimareya 5393’yan a benda 69’emîn a Zagonê de ku
pirsgirêka xwedîtiyê û doza parsêlan didomin, gelo şaredariya me dikare giştîkirinê bike yan neke, di vê derbarê de em fikra we dixwazin.
Bersiv: Li bajarê we li gorî bi jimareya 5393’yan a benda 69’mîn a
Zagona di çarçoveya plana avadaniyê de hûn dixwazin erseyan bikar
bînin, lê hê ku dozên wan didomin û pirsgirêka xwedîtiyê çareser
nebûye, hûn dixwazin van parsêlan giştîbikin û di wan de ji bonî
mal, perwerdehî, tenduristî û ji bonî xizmeta giştî avahiyên fermî û
taybet çêbikin, gelo hûn dikarin van erseyan bikar bînin an na, we
fikra me pirsiye.
Di warê bi jimareya 5393’yan a benda 69’mîn a Zagonê, şaredarî ji bonî bajarekî bi pergal di kirina hewcetiyên mîna mal, qadên
ticaret û pîşeyiyê di sînor û hawirdora sînorê şaredariyê de, ên li
gorî zagonên taybet divê ku bêne parastin û zeviyên çandiniyê ne tê
de, dikarin erseyên bi avadanî û binesazî hilberînin.
Li gorî armancên ku hatine diyarkirin, bêyî sûdwergirtina giştî
benda 69’mîn a Zagona bi jimareya 5393’yan derfet dayiye. Ku di
qada sepandina plana avadaniya a peyitandî de be û hatibe giştîkirin û erse bi vî awayî hatibin hilberîn û li gorî şêwe û esasên ku di
zagonê de hatine diyarkirin û li gorî darazên “rêziknameya giştî ya
ku şaredarî erse, mal û kargehan hilberîne, biterxîne, kirê bike” ku
bi dema 29.09.2005 û jimareya 25951 a ku di Rojnameya Fermî de
hatiye weşandin, li gorî derveyî asasên Zagona Îhaleya Dewletê dikare erse bê firotinî yên muhtac û hatina wan kêm û li gorî çarçoveya zagon û rêziknameyan tê fikirin ku gengaz e.
Nîşe:
Piştî ku dehweyên derheqê parselên ku wê bêne giştîkirin bi encam
bibin û biryarên teqez pêk bên;
aliyên ku xwedîtiya van parsêlan
bidestxistin dikarin ji bonî berdêla
giştîkirinê îtiraz bikin û bixwazin
ku ev berdêl (buha) zêde bibe, ev
maf wê her hebe.
51
Birlik
2012
Pirsgirêkên xwe yên hiqûqî û astengiyên
ji ber mewzûatê dertên ji me re binivîsin
em BIBERSIVÎNIN ji bo ÇARESERKIRINA
PIRSGIRÊKAN EM BIBIN ALÎKAR.
Tel : 0 412 224 53 37
Faks : 0 412 224 53 38
Cep : 0 507 972 85 45
Pirs: Xebatkarên me yên kevn ligel ku di şaredariya me
de dixebitîn, li gorî benda166’mîn a Zagona 6111’mnî
neqlî saziyeke dinê bûn û dema ku di şaredariya me de
dixebitîn destûrên xwe yên salane yên bi mizeyî bikarneanîne, gelo ev mize divê ji aliyê şaredariya me bête
dayin an saziya ku neqlî we bûne?
Bersiv: Xebatkarên kevn ên şaredariyê li gorî
benda166’mîn a Zagona 6111’mîn neqlî saziyeke dinê
bûne, di salên ku di şaredariyê de dixebitîn destûren
xwe yên salane yên bi mizeyî bikarneanîne û serî lê
dane ku van mizeyên xwe bistînin, gelo ev mizeya ku
bûye mijar deynê şaredariyê ye? Ev hatiye pirsîn. Li gorî
fiqreya 6’an a benda 166’emîn a Zagona 6111’mîn, “Mafên
malî û civakî û mizeyên karkerên ku neqilbûne; li gorî karkerên ku peymana wan a kar a komelî, heta ku yên nû bêne
sererastkirin li gorî daraza peymana kar a komelî peyrewê
kargîniya beriya neqlê ne; li gorî yên ku peymana wan a kar
a komelî nîne jî li gorî daraza peymana kar a takekesî ku ji
Sermaweza 2010’an ve derbasdar e, tê diyarkirin.
Li gorî karkerên ku neqilbûne, deynê wan ên berî
neqlê ku divêt berî neqlê bê dayin; saziya ku ew nû girtine ne berpirsiyar e. Mafê daraza têkildarî tezmînata qidemiyê her û her heye.” Ku mirov vê darazê û xalên
53.,54.,55.,56. û 57’mîn a Zagona Kar a bi jimareya
4857 ‘an bi hev re binirxîne;
Li gorî benda 166’mîn a Zagona 6111’în karkerên
kevn ên şaredariya we ku neqlî saziyeke dinê bûne; wê
mizeya xwe ya serdema ku di şaredariya we de xebitîne
ya mizeya destûra bi mizeya salane ku bikar neanîne,
divê ku ji şaredariya we bigirin.
Birlik
2012
C
olemêrg bi bedewiyên xwe yên xwezayî bajarekî bi nav û deng e. Ji ber vî awayî çiyayên bilind,
geliyên wê, birkên qeşayî û zozanên wê divê teqez
bên dîtin. Heke hûn bijartina xwe ji aliyê Geliyê Zapê
ve bikin, bi xweşikahiyên xwezayî yên curbicur re bi
tevahî hûn dikarin derfetên dîtina dêrên Nastûrî yên
ku li jorên geliyan e jî bibînin. Geliyeke din ya bi
navê Kirikdax ku bi dewlemendiyên xwe yên dîrokî ve
tije ye Keşîşxaneya Şalîta ya dûrîdest jî di nav de berhemên Nastûrî jî dê rabixe ber çavên we. Meraqdarên
dîrokê wexta ku derkevin zozanê Tîrîşîna ku girêdayî
navçeya Şax a Wanê û zozanê Geverokê dê bi dîtina
gelek kelehên kevnare û bi hezaran wêneyên kevirî
yên beriya dîrokê(zayînê) şa bibin. Di encamê de, ji
hêla dîroka Kurdî ve Gundê Nehrî(Baxlar) ku xwediyê
ciyekî girîng e di navbera ciyên ku bê dîtin de ye.
Birlik
2012
Li rojhilat Ûrmiye, li başûr, herêma Colemêrga çiyayî ku
cîranê bajarê Duhoka Iraqê ye ji berê ve bi navê Colemêrg dihat binav kirin. Di çavkaniyên Suryaniyan de herêma ku bi navê Gûlmar(gulmar) derbas dibe, ji serdema
nû û pê ve Colemêrgiyên ku wek ‘’Êlên azad ‘’ jiyana xwe
domandine, piştî ku dikeve binê desthilatdariya Osmaniyan jî demeke dirêj nîve azad li herêma xwe hikum kirine.
Di vê heyamê de begên ku Colemêrgê bi rê ve dibirin li ser
navên xwe dirav çap kirine, xutbe dane xwendin û medreseyan damezirandine. Di sedsala 19. de serxwebûna wan
bi tevahî ji holê hatiye rakirin û herêm ji hêla parêzgarên
ku bi navendê ve girêdayîne hatiye birêvebirin.
Kevneşopiyên herêmî yên Kurdan her çiqas bi bajarên
cîranên xwe re bişibin hev jî bi reseniyên xwe jî bal dikişandin. Li gund û navçeyên li vira şêwaza kevneşopiyên
cil û bergan çawa ku mirovên ku diparêzin li gorî herêmên
din bêtir li ber çavan e.
Bi rastî jî di navbera çiyayê bilind û geliyên Colemêrgê
de dêrên Nastûriyan domandina hebûna xwe bi aramiyek
sedsalî bi qêrînek bêdeng li hember bandora tunekirî ya
xweza û mirovan têdikoşin. Di serdema navîn de ku li herêmê ola Zerduşî belave bû, B.Z. di 612’an de Keşeyê
Colemêrg ji îmaja xwe ya wêdetir bi rastî bajareke nûjen
e. Lê belê li vir hêjî bi pergaleke kevneşopî û bi mantiqeke êlî birêve diçe. Li berovajiyê cîranên xwe yên bajarên hişkebawer jinên colemêrgê porên xwe bi tevahî
nanixumînin. Hûn dikarin jinên colemêrgê yên pîr ku
porê wan ê hinekirî ji bin leçeka wan dixwiye bibînin.
Gelê herêmê zaraveya kurmancî ya kurdî bi newayeke
muzîka bi nermî tê guhên mirov dipeyîvin.
Nasturiyus ku ji bajarê bi nav û deng ê Nînovayê(mûsil)
reviya bû û xwe li çiyayê Colemêrgê girtibû di navbera sedsala 5. de hizrên wî di navbera Asûriyan de belave bûye.
Herêma Colemêrgê êdî bûye navendeke girîng a Nastûriyan,
heta sedsala 20. li vê herêmê hebûna xwe dane domandin.
Li herêmê ji bilî gelek împaratorî û şaristaniyan bi sedsalan rêçên olên ku bi bandor bûne jî dîtina wan pêkan e.
Herêm di heman demê de ji Ermenî, yezîdî, Keldanî û
Yahûdiyan re bûye cî û war. Îslamiyet di sedsala 10. pê de
li vir belav bûye. Di sedsala 14. de Şêr Izedîn xanedaniya
mîrên Hekarî damezirandiye. Vê xanedaniyê li Westan û
Elbakê ku aniha di nava tixûbên wanê de ne hikum pêk
aniye. Mîrê dawî Nûrûlah Beg, qismeke filehên Nastûrî ji
şûr derbas kiriye, piştre di sedsala 19. de li hember Osmaniyan teşebusa serhildaneke neserkeftî kiriye. Colemêrg
di herba cîhan a yekemîn de ku navçeyeke giridayî Wanê
bûye lê demeke kurt di binê dagirkeriya Ûrisan de maye,
piştre bûye beşeke dewleta Tirk û di 1936’an de bûye bajar.
Debara bajar bi giranî li ser sewalkariyê ye. Li bajêr mêrg
û çêregehên ku ciyê berfireh digirin ji bo sewalkariyê pir girîng in. Lê mercên heyî ji bo piştgriya çandiniyê dûr e.
Mêşvanî li hin deverên bajar belave ye. Navçeya şemzînanê bi hilberîna titûn û hingivê bi qelîte tê nasîn.
Mêvanperwerî li navçeya Çelê di bîwariyeke
wisan de ye ku bi tatêla ku dê nikaribin mêvanan biezibînin li hember plana çikirna otelê derketine. Li navenda bajar parqa walîtiyê ya li kolana bûlwarê ku di
taxa gaziyê de ye ciyekî ku mirov êvaran wextê xweş
lê derbas bike. Dema ku hûn nêzîkatiyê li bajar dikin
cara pêşîn çiyayê Simbil û kulîlkên bi navê guldexwîn tên nasin ê we pêşwaz bikin.
Berçelan Yaylası
Wene: Nasrullah Müezzinoğlu
Keleha Colemêrgê
Vê keleha li taxa Daxgolê cî girtiye û ji vê kelehê bircên ku
li rojhilatê bakur dinêre mane. Dîroka avakirina kelehê bi tevahî
nayê zanîn. Heta 1960’î wek ciyê seyrangehê dihat bikaranîn lê
vê dawiyê wê zivirandin avahiya leşkerî û ji mêvanan re hate qedexe kirin. Di 1998’an de di binê keleha Colemêrgê de berhemên rasthatî hatine dîtin. Van stelên ku bilindahiya wan di
navbera 70 cm û 3.10 m de ne tê texmîn kirin ku li dora B.Z
1200’î de hatine çêkirin. Di stelan de ew kesên ku tên hizirîn
mêr in, ji wan fîguran yazdeh heb zirav, rû dirêj û li serê wan
kumik hene. Di du stelên ku tên hizirîn jin in, rûyên wan hinek giloverin. Hemû fîgur bi çek û tazî hatine şayesekirin. Van stelên
ku demek di medreseya meydanê de hatine veşartin aniha jî li
muzeyên Wan xelatê(axlat) tên pêşandin.
nê
Medreeseya Meyyda
’an de resxê cî digire di 2006
ta
a
nd
ve
na
li
ku
abeya derî bi
Medreseya
girîng e. Li ser kît
kî
he
ci
ê
et
ar
ziy
1700-170’ ê
tore bûye ji bo
medrese di salên
û
ne
he
nê
ra
qu
kurê Izedîn
giranî nivîsên
la begên herêmê
hê
ji
se
re
ed
m
ku
stnîşankirin.
de tê derbirîn
çêkirina wê tê de
ve
g
Be
m
hî
ra
Bi
in û her bloBegê bi navê
ên dûz hatiye çêkir
vir
ke
ên
oq
bl
ji
û bi hewşeke
Medreseya ku
a tîpîk, du tebeqe
ek
iy
ah
av
,
tê
k
pê
iyên kevirî tê
qek ji 13 jûran
de mînakên hostet
yê
se
re
ed
m
ya
hi
otîfên curbifireh e. Di teva
riyê ku li ser wî m
de
rê
dê
a
ir
nd
hu
dîtin. Têketina
li hêla başûr e.
ya tûj û biçûk heye
cur û kembera wê
Tirba Gulêreş Baba û Goristana Melîk Esad
Ev tirba ku sal dozdeh meh ji Colemêrg û dora wê ji aliyê pir
kesan ve tê ziyaretkirin li taxa Bîçerê cî digire. Tirba ku di hewşîyekî dora wê ji darên mazî dorpêçkirin û bi têlan hatiye honandin aîdê Gulêreş baba ye ku di navbera salên 1074-1162’an
de jiyaye. Tirbe di sala 1982’an de hatiye restorekirin û parçeyekî ji mizgefta bi heman navî ye.
Kırık Dağ Vadisi
Cennet Cehennem
Li navenda bajarê Colemêrgê ku pirên goristanên dîrokî ji
serdema Osmaniyan maye hene. Kevirên goristanan ên kekêngirtî ku li ser wan kîtabeyên curbicur hene, di encama neqşkirinê
de ku rewşeke badekî girtine xwediyê xuyanekeke balkêş e. Ji
goristanan yek jê yê ku li taxa Bîçerê li roavayê mizgefta Melîk
Esadê ku bi heman navî ye cî girtiye. Hawirdora goristanê bi
dîwar û têlên honandî hatiye dorpêçkirin. Li ser wan motîfên nebatî û nîşaneyên cuda, du duzîne kevirên goristanan ên kevn
hene. Ji van kevirên goristanan yên herî giring aîdî begên herêma
Colemêrgê ne. Li aliyê rojhilata keleha Colemêrgê bi navê ‘’goristana bin kelê’’ ji goristaneke kevn yeke din heye. Lê belê ji
ber ku bi piranî goristan di bin axê de mane êdî tiştekî ku bê dîtin
zêde nemaye. Kevirê goristanê yê ku dîroka wê 1981’ê de hatiye
derxistin hê jî di medreseya Meydanê de tê hêvîşandin.
55
Birlik
2012
dest ketine di muzeya Wanê de tê pêşandin. Li ser
goristanên ku ji serdema Osmaniyan mane bi şêweyên geometrîk û bi motîfên nebatî hatine xemilandin
pir hene. Çi heyf ku pirê kevirên van goristanan ji ciyê
wan hatine rakirin. Di nava wan de ên girîngtir di
medreseya meydanê de tê hêvîşandin. Gelek goristanên vê herêmê aîdê malbatên ên kevn û giregir in.
Keleha Bayê (Bay)
Medreseya Zeynel Beg, Gorıstan û Kumbeta Sor
Medreseya ku li taxa Bîçerê ya li rex çemê Katramûsê demekê ji yek begên herêmê ji aliyê Zeynel
Beg ve(1560-1578) hatiye çêkirin. Di şerê wan û Farisiyan de miriye di hewşa medreseyê de hatiye definkirin. Di roja me de qismek jê xira bûye. Medrese
bi plana çargoşeyî ye.di nava wê de hewş, li başûr û
rojavayê wê jî jûr hebûn. Li goristana ku li qûntara
taxa medreseyê de cî girtiye ji kumbeta sor a dîrokî
hin bermahî(jêma) mane. Bermahiyên ku ji kolanê bi
Dêrên li herêma Colemêrgê heta salên 1920’î beşa serjimêra herêmê ku
ciyê bi rûmet digirt herî zêde aîdê filehên Nastûrî bûn. Di dema herba cîhanê ya yekemîn û piştî herbê ku Nastûrî mecbûrê koçbûna Iraqê mane,
her çiqas di sala 1924’an de bi alîkariya Îngilîziyan xebitîne ku vegerin lê ji
aliyê dewleta tirk ve paşve hatine vegerandin. Di encamê de her çiqas xwedî
li wan nehatibe derketin jî îro gelek dêr û şapelên ku hê li ser xwe ne ji me
re hiştine. Geliyên ku dêr têde ne navên wan bi navê êlên Nastûrî ku berê lê
jiyan e tên naskirin. Dêr bi piranî li ser girên ku berê wan li
newalan dinêrin û li ciyê ku bilindahiyek wan î ku berbiçav in hatine avakirin. Hinek ji dêran jî li
qûntarên çiyê ne. Dîwarên pira bi bloqên
kevirî yên şehkirî hatine çêkirin
û aliyên wan ên hundir
jî bi rengê spî hatine seyandin. Dêrên ku banê
wan dûz in û ser wan ax
e, derî û eywanên wan
bi deriyên nizm bi hev
ve tê girêdan. Ji ber ku
di van dêran de kîtabe
nîn e dîroka avabûna
wan jî nayê zanîn.
Ev keleh teqrîben 8 km li gundê Bayê li ser girekî zinarî û tîk ava bûye. Hê jî di nava herêmeke leşkerî de ye
û ji ziyaretê re girtiye. Di rewşeke wêran de be jî ji yek kevirên xurdik, ji spîloçka hêkê, penêr, ji xwînê û ji xerca
Xorasanê hatiye çêkirin. Seramîkên rengîn li hundirê kelehê li derdorê belawela bûne. Di kelehê de tabletek ku
liser xaç heye tê dîtin. Li gorî hin çavkaniyan parçeyên
kevirên ku li ser wan motîfên guldexwînan hene jî hatine
dîtin. Ji parçeyên seramîkên ku li vê qadê hatine dîtin
nîşan dikin ku ev herêm ji serdema hesînî û vir ve ciyê
cihnişîn e. Hin çavkaniyên dîrokî jî nîşan didin ku demekê serokên êlan vê herêmê ji vê kelehê birêvebirine.
8 km derveyê bajêr li ser rêya Wanê li paş tesîsa
bêhnvedanê dêra Nastûriyan ku bi heman navê
gundê Xelîlan heye tê dîtin. Wek dêrên Nastûriyan ên din ew jî bi plana çargoşeyî ye. Dêrên ku
dîwarên wê kevirî û bana wê heriye ji dêrên Nastûrî yên din cudatir nehatiye xemilandin. Di derheqê avakirina wê de li ser avahiyê tu nivîs û
kîtabe nîn e. Ev avahiya li gundê Koçanîsê(konak)
ji bajar 18 km li bakûr e û li herêmê dêra herî girîng e. Di hin wextan de alimên girîng ên olî di vê
dêrê de peywir bi cî anîne. Divê ji ber sedemên
taybetiyên xwe û divê ku ligorî dêrên din mîmariya wê bi pûtepêdanek hatiye çêkirin hêja ye ku
were dîtin. Di roja me de ji bo ku mirov xwe bigihîjîne vî gundê ku hatiye terikandin, divê pişti
ji derketina taxa Gaziyê ku bi navendê ve girêdayiye mirov bihureka ku ji zozana Berçelanê derbas dibe ku raqima wê 2800 e bikar bîne. Dêr li
ser zinarekî wisan ava bûye ku bi hêsanî dikare bê
hêvîşandın. Patrîk bi gerdîşî nasnava Mar
Şîmon(mar şemûn) li xwe kiriye.
Seravanîsê li bakurê geliyê Kirikdagê ye balkêş e. Dêra du
qat ku qatê jor xirabe ye ji kevirê birî çêbûye.
Dez Kalesi
Geliyê Kirikdaxê
Li zozanên bilind ên gelî hûn dikarin qeşahiyên bi
navê’’cennet û cehennem’’ bibînin.
Gelê herêmê gelîyê ku ji bo gerê tercîh dike, ji bilî xweşikahiyên xwezayî 14 dêr û kelehek wê bal dikişîne. Tehtên
bi xwezayî hatine kolan keleh ava bûye û ji kelehê çend dîwarên mayî jî bi destên mirovan çê bûye maye. Di têketina
gelî de keleha Dêz derdikeve pêşberî we. Keleh ji hêla kê ve
û kengî hatiye çêkirin nayê zanîn. Lê belê di Şerefnameyê
de qala vê dêrê tê kirin û tê gotin ku aîdê Nastûriya ye. Dêra
ku aniha xirabeya terikandî ye ku veguheriye mizgeftê ya li
gundê Dîkmenê ji gundê Dêzê 1500 m dûr e. Li gundê Alapîgê ku 6 km wê de ye dêreke din heye. Gihîştina keleha
Solîgir ku bi navgînan ne pêkan e 7 km li jorê gelî li ciyekî
teng û wek ku di yê din de jî hene ev jî li serê zinarekî ava
bûye. Ji bo gerê dema herî baş ku bi kêfek pir xweş li bin
siya darên bih û gûzan derbas bikin navbera demsalên bihar
û havînî ne. Avahî, dûçarî rûxandina nêçîrvanên xezîneyan
maye. Dêra Şaba ku li ser zinarekî cî girtiye 8 km gundê
Dêr li aliyê bakurê Kursîn(gümüşlü) li quntara geliyê Kirikdagê
ku 25 km dûrî navenda bajar e, cî
girtiye. Dêra ku di roja me de di
rewşeke baş de ye têketina deriyê
wê li aliyê rojhilatê ye. Ji bo têketina qontrola dêrê pêk were,
deriyekî din jî heye. Dêra deravê ku liser rêya ColemêrgÇelê di kîlometreya 31.
de ye. Li ser girê ku
serwerê
gundê
Dizê(üzümcü) ye
hatiye avakirin. Têketina vê dêra
biçûk, deriyeke ku
li başûr dinêre de
ye. Her çiqas hinek
dîwarên wê bi pişkî
birûxe jî yek ji wan
ciyekî ku bê ziyaretkirin e.
Dêra Sor ya biçûk ku di gundê Soeyê de li dawiya gelî
di qûntareke şîn de ava bûye heye. Dêra Gelezo ku 1 km. ji
wir de ye li çepê kaniya Cilkjanî dikeve. Li jora van dêran jî
qeşahiyên bi navê ‘’bihûşt û dojeh’’(cennet-cehennem) tên
zanîn heye. Tebeqeyên berfa dojehê sal dozdeh meh nahelin û bi vê taybetiyê jî bi nav û deng e.
Tirbe û Mizgefta Şêx Elî
Ev mizgefta ku ji sedsala 18’mîn mahiye, li ser rêya
Colemêrg- Çelê di kîlometreya 27.de ye, çûyîna mîzgeftê ji
alîye lewheya îşaretê ve ku we beralîyê gundê Dîzê
(üzümcü) dike de ye. Bi bingehî ev mizgefta ku tê texminkirin sê tebeqe bûye, di encama xebatên restarasyonê de,
bi du tebeqeyî hatiye roja me ya îroyîn. Avahî bi tenê ne
wek mîzgeft, di heman demê de jî wek dibistana olî û dergaha derwêşan jî dihat bikaranîn. Dîwarên ku bi kevirên xurdik hatine honandin, cepeyê wê yê derve orjinaliya xwe îro
jî diparêze. Li ser avahiyê di şiklê piramidê de serbana wê
ya hesinî heye. Di diwanan de li alîyê rojhilat û li alîyê başûr
6 heb şibakên biçûk û bikember hene. Di hundirê mizgeftê
de ji bilî tirba şêx, qendilên don, tizbiyeke mezin a ji texteyê,
fesekî kevn û alavên ji bo nivîsê jî hûnê bibînin.
Mor Abdîşo, ji navenda bajar nêzîkî 29 km li
başûr, yek ji wan dêra Nastûrî ku li nêzîkê
gundê Tal(oxûl) e. Rêya ku diçe wir bi tenê 11
km qîr e. Dêra ku liser zinareke asê ye bi peyatî mirov di saetekî de xwe digihîne wê
dêrê. Ciyê destpêkê li ser dererêya
gundê Ezîzan e. Pêlingên ku di zinaran
de hatine qewartin dê we bibe dêrê. Di
avahiya yek tebeq de, li pêşber şikefta
xwezayî dîwarên kevirî tên dîtin.
Dîwarên ku lirojhilat û rojava dinêrin de şibake hene û şibakeya hêla rojava di teşeyê xaç
de ye. Dêra ku hundirê wê bi
kilsê hatiye seyandin beşek wê
û bi qismî rûxîya ye çend heb
dîwarê wê ji aliyê nêçirvanên
gencîneyan ve bi temamî hatiye hilweşandin. Ev dêr ji
dêrên din cudatir di hundir de
çavkaniya wê ya avê heye.
57
Birlik
2012
Hakkari merkez
Derav Kilisesi
Zap Vadisi
Wene: Nasrullah Müezzinoğlu
Geliyê Zapê, Zozanê Berçelan û Gola Seyîtxan
Geliya zap a ku dirêjahiya wê 150 km’ye 7 km li rojavayê bajar dikeve. Çavkaniya Zapê, li başûrê Elbakê li
Karasu’yê ye. Rêwîtiya ku hûn ê li vir bikin di her gav
avêtina we de, gelî xweşikahiya çiya û zozanan dê li ber
we raxe. Heke hûn bixwazin biçin jiyaneke Koçeriya
pastoral bibînin dema herî guncav dawiya biharê û
mehên havînî ne. Ji bilî van tiştan avahiyên dîrokî yê bi
çeşîd û cihwarên filehên Nastûrî di gelî de tên dîtin.
Xwezaya şîn, hewaya paqij, kaniyên avê, kulîlkên
reng bireng û bi dîmenên bedewiya ava Zapê li Berçelanê cihên herî zêde tên zanîn.
gelêrî. Çemê kavalê yê ku bi badokî diherike, çavkaniya
xwe, ji navenda bajarê Colemêrgê 63 km li başûr Kaval,
Kamişli û li rojhilatê gundê Piyanîs(Geçîtlî) dimîne û ji
çiyayê Kato ku li berwarê wê Keleha Begir heye digre.
Rêzeçiyayên Cîlo- sat ku li rojhiatê geliyê zapê cih digire, li bakûr geliyê Nehîl û li başûr jî bi çemên Şemzînan û Avaşîn dorpêçkirî ne. Pir zêde birk, karêz,
lûtkeya bilind û bi xweşikahiyên xwe yê xwezayî ya bi
mirês ev der ji bo çiyageran gelek cihekî îdeale. Zozanên ku li çiyayên Cîlo-sat cih digirin ji bo êlên herêmî
yên Koçer jî girîng e. Wêneyên latên ku li zozanên Geverokê hatine dîtin ku beriya 8000 salan li vir şûnewar
hebûye nîşan dide.
Zozanên berçelanê ku ji alîyê koçeran ve havînan
wek zozaniyê tê bikaranîn, hûn dikarin hin kesên ku li vir
kurtedem qamp vekirine jî bibînin.
Çûyîna rêya zozanan di riyeke fetlokî re ji navenda
Colemêrgê 18 km ye.
Li zozan razana di bin hezar stêrkan de û temaşeya
hilatina rojê ya sibehê bedewiyek cuda ye.
Gola Seyîtxan, li rojavayê zozana Berçelanê dikeve
û golek qeşahî ye. Nêrîn û temaşeya ava şîna krîstal ya
golê dê çavên we vehesan(rehet ) bike. Gola ku bi avên
helandina berfê xwe xwedî dike qasî ku hûn nikaribin
du caran tilîka xwe tê dakin qerisî ye.
Li Zozanan Jiyan
Wexta ku behsa jiyana zozanan dibe. Aramî ji qirêjî
û tengezariya bajaran dûr hewayê paqij tê aqilê mirov.
Lê belê, bê guman rastî gelek ji vê cudatir e. Nîvê salê
li çiyayan bi nihêrtina keriyan derbazkirin kareke ne
hêsan e. Di zozanan de jiyan hatina vê ku ji aliyê artêşê
ve hatiye sînordarkirin û bi qedexekirinan bêhtir ketiye
rewşeke dijwar. Gundî ji bo ku civatê li cem hev bigire
karên giran di navbera xwe de parve dikin û zahmetiya
kar û baran piçek kêm dikin. Qismek zilamên ku li gund
dijîn ji bona sewalên xwe bi armanca giha berhevkirinê
ji gund derdikevin, ên ku li gund mane jî ji bo teminkirina êmên sewalan dixebitin. Barê herî giran jî li ser
pişta jinan e; jin ji bilî eleqedarbûna sewalan li zilam û
zarokên xwe jî dinêrin. Ew jinên ku navê bêrîvan li wan
hatiye kirin û şîr didoşin. Di navbera hevzayendên xwe
de ên herî berdar û hunerwerin.
Geliyê Kavalê Zozanên Cîlo-Sat
Ev geliyê ku ji Colemêrgê 55 km dûr e çûyîna wê
di ser Çelê de ye. Dewlemendiya mijara hin kilamên
Wene: Emin BAL
59
Birlik
2012
Sûlava binê darê(ağaçdibi) Birka Sat û Çiyayê şînê
Ji bo gihaştina vê sûlava xweşik divê hûn ji Colemêrgê derkevin û ber bi Çelê ve bi rê ve biçin,
hûnê 13 km şûnve xwe bigihînin gundê Kehê
(Agaçdibi).ji vir bi meşek 15 xulekî dê we bîne sûlavê sûlava ku bi helîna berfê hîn zêde gur dibe, di
mehên biharê de çûyîna wir ê bijartineke baş be.
Birka satê, li rojhilatê bakûrê navenda bajarê Colemêrgê, li pîşt çiyayên Cîlo-sat ku nîvê salê bi berfê
rapêçandiye cihdigire. Berfa ku di biharê de dest bi
helînê dike birkê xurt(xweî) dike. Di vê heyanê de
hawirdor, bi çayirên kipkesk û bi birka şîn xweşîkahiyek awarte bi dest dixe. Ji bo gihaştina birkê, divê
hûn herin gundê Kehê û ber bi bakûr ve bi rê de
biçin. Ji bo gihaştina birka satê riyeke din jî ji gundê
Veregoza ku ji Geverê 24 km dûrtir e tê bihurîn.
Raçandekeriya merşê
Zêdetir yek ji wan raçandekeriya merşan ku
meşqaleya keç û bermaliyan e karekî gelek bi zehmet e. Raçandina merşeke mezin dibe ku salek jî
bidome. Hiriya ku were bikaranîn ji pîgmentên
xwezayî ku ji rehikêr nebatên curbicur hatiye bidest xistin, bi qaşilên daran, hetanî bi bikaranîna
hiriyê tê boyaxkirin. Ji bo ku reng beqem nebin
madeya bi navê şebê hatiye bikaranîn. Ji merşan
re tevna berwarî- Koçer jî tê gotin an jî di tevnên
tîkane (îstar) de tê raçandin. Merşên Colemêrgê
di nav deziyên sidê ku bi cot rêzî li dû hev hatiye
bihartin wek çeprast ji pêş û ji paş ve bi derbaskirina deziyên stûmalê tê raçandin. Ji bo şidandina
girêkan jî amûreke hesinî ku bi navê kerkît e tê bikaranîn. Migarên merşan, şêweyên hendeseyî û ji
sewalan şêweyên ku eşîretan sembolîze dikin û ji
sembolên çandiniyê pêk tê.
‘ ’
Apê
Sondxwarî û şahidekî zindî yê
têketin û derketinên 55 salên
Tirkiyeyê me. Hem tenê
şahidê wê? Na! Bertawan,
hikumxwarî û dozdarekî wê me.
Mûsa
Rojnamevan-Nivîskar Mûsa ANTER
Bi navê xwe yê ku tê zanîn: Apê Mûsa
61
Birlik
2012
Xwediyê gotinên têketinê Mûsa Anter an jî bi
navê xwe yê ku ji hêla kurdan ve tê zanîn Apê
Mûsa, di sala 1918’an de li gundê Zivingê ya
girêdayê navçeya Nisêbîna Mêrdînê ve girêdayî de ji dayîk bû. Li gor dayîka wî Fesla Xanimê ku li Tirkiyeyê keyaya jin a yekemîn e sala ji dayîkbûna wî 1917 ye.
Yelemîn zarokê kur ê malbatê ye. Dema dayîka wî dixwaze
zarokekî kur biwelidîne diçe ser Siltan Şêxmûsî û daxwaz
dike. Ji ber wê navê wê di nifûsê de wek Şeyhmûs derbas
dibe. Ji ber zagona paşnavê jî paşnava wî Elmas e. Di nav
demê de nav û paşnavê xwe diguherîne û dike Mûsa Anter.
Navê bavê wî Anter, yê diya wî Fesla ye. Wek malbat secerya xwe ew wiha tîne ziman: “Em ji eşîra Botanê, milê Temîkan, şaxê Mihotezeyê, malbata Anter in.” Wek pênc xuşk
û bira mezin dibin, li gor rêza temenê Xense, Mûsa, Hesen,
Wetha û Yûsûf in. Yûsûf di sala 1958’an de li leşkeriyê ji ber
ku nexweşiya zaturreyê lê vegeriya jana zirav wefat dike.
Hesen di sala 1975’an de ji ber penceşêrê wefat dike, Xense
di sala 2003’yan de wefat dike. Wetha niha li Nisêbînê dijî.
JIYANA APÊ MÛSA
YA JÎ Dİ DADGEH Û
GIRTÎGEHAN DE
DERBAS DIBE. APÊ
MÛSAYÊ KU LI SER
HEV 11.5 SAL LI
GIRTÎGEHÊ DIMÎNE.
Wek zarokê kur ê malê ji hêla diya xwe ve tê mezinkirin, lewre dema ew temenê xwe yê biçûk de bûye bavê wî
nexweş dikeve. Diya wî Fesla Xanim hem karê malê dike
hem jî li karê Gundê Zivingê dinêre ku ew keyayê wê ye. Ji
ber ku di wê demê de yên ku dihatin gund û diçûn gelek bûn
ji bo kurê wê hînê tirkiyê bibe û jê re tercûmaniyê bike wî
dişîne dibistanê. Li dibistanê xwendekarekî serkeftî ye û
polên xwe bi yekemîniyê diqedîne. Dema dibistana seretayî diqedîne ji bo berdewamkirina xwendinê dikeve ezmûnê; li Mêrdînê bi razayî dibistana navîn diqedîne. Ji bo
lîseyê cardin dikeve ezmûnê, dema li Nisêbînê rojnameya
li pakêta helawê pêçandî vedike ji wê rojnameyê hîn dibe ku
ezmûna lîseyê bidest xistiye. Li Lîseya Kuran a Edeneyê bi
razayî dest bi xwendina lîseyê dike. Li wê derê cara ewil
kooperatîfê ava dike. Xwendekarê serkeftî yê dibistanê ye.
Dema li Edeneyê dixwîne serhildana Dêrsimê tê jiyandin.
Anter li hember xwendekarekî ku dijmînan li Zerîfeya berxwedêra Dêrsimê dike bersiv dide û dijmînê li hember diya
Serokwezîr Mûstafa Kemalî Zubeyde Xanimê dike. Li ser gilîkirinê cara yekem tê binçavkirin. 45 rojan di bin çavan de
dimîne. Dema di bin çavan de ye Serokwezîr tê Edeneyê û
jê re ev rewş tê gotin, ew jî bexşandina wî dixwaze.
Piştî ku lîseyê diqedîne ji bo zanîngehê bixwîne diçe
Îstenbolê. Li fakulteya wêjeyê qeyda xwe çê dike û sala ewil
li wê dixwîne. Piştre Faîk Bûcak û yên dinê nas dike, li ser
xwesteka wan qeyda xwe di Fakulteya Hiqûqê ya Zanîngeha
Îstenbolê çê dike û diqedîne. Lê tu carî parêzeriyê nake.
Deriyê Wargeha Xwendekaran a Firatê ku wî ava kiribû,
ji ciwanên bêkes û xizan ên ku ji bajarên kurdan hatibûn re
ve dike. Anter bi tawana ku “li xwendekarên wargehê komunîzmê niçilandiye” hat tawanbarkirin. Dema pêkutî zêde
dibin neçar dimîne ku wargehê bigre. Pêkutî li Wargeha
Xwendekaran aKeçan a Torosê ku li Şehzadebaşiyê vekirbû
jî wî bernadin; vê carê jî bi qaçaxiya leşkeriyê tê tawanbarkirin, vedigere gundê xwe. Piştî demekî li Amedê bi tawanbariya ‘parçekerî û kurdperestiyê’ (bölücülük ve kürtçülük)
tê tawanbarkirin û tê girtin. Anterê û cardin vedigere Îstenbolê, cardin karsaziya Wargeha Xwendekaran a Keçan a Torosê digre. Mala wî ya li Sûadiyeyê hertim ji xwendekar,
leşker û kesên ji herêmê hatine tije ye. Ev rewş di belgeyên
fermî yên dewletê de wek “Konsola Kurd” derbas dibe.
Digel ku Mûsa Anter li girtîgehê ye “Konsolosa Kurd” hertim vekirî tê hiştin.
girtîgehê. Di girtîgehên Mamak, Sultanahmet, Balmumcu,
Seyrantepe û Nisêbînê de dimîne. Ji dozên 49’an, 23’yan
û Devrimci Dogu Kultur Ocaklari (DDKO) tê darizandin. Piştî
derbeyên leşkerî yên 12’yê adarê û 12’yê îlonê çend caran
dikeve binçavan; lê ew tu caran bêhna xwe teng nake. Bi
gotina Yaşar Kemalî, ‘kurdê bêhêrs e. Tucar naspêre devoka
hêrsê. Eniya xwe miferih, singê xwe fire digre. Hem ji Îstenbolê hem ji Mêrdînê ye. Ji xwe bi mîzaha xwe ya bêhempa jî tîne ziman ku alîgirê veqetandinê nîne, gotinên
wek “Ji we re Îstenbol, Îzmîr, Bûrsa, ji min re jî Mêrdîn, Şirnex, Cizîr dê bimîne. Ma ez xêt im?” li rûyan dixîne.
Îşkence û girtîgehê zû nasand
Wek her şoreşgerî Anter jî di temenek biçûk de ji îşkence û girtîgehan para xwe digre. Jiyana Apê Mûsa ya ji wê
pê ve jî di dadgeh û girtîgehan de derbas dibe. Apê Mûsayê
ku li ser hev 11.5 sal li girtîgehê dimîne, binçakirina wî ya
yekem di dema xwendekariya wî de, di dema komkujiya
Dêrsimê de pêk tê. Ji ber weşandina helbesta xwe ya bi
kurdî ‘Qimil’ di sala 1959’an de ji doza 49’an bi îdamê tê
darizandin, di 27’ê gulanê de ji efûyê sûd werdigre û serbest dimîne. 1963’an de ji ber doza 23’yan cardin dikeve
Avakarê HEP’ê, serokê Enstîtutiya Kurd bû
Anterê ku di sala 1944’an de bi keça Abdurrahîm
Rehmî Zapsû Ayşe Hale re dizewice, heta dema tê qetilkirin, ji ber girtîgehê an jî ji ber xebatên xwe yên siyasî ji
hevsera xwe û zarokên xwe cuda dijî. Dema tê qetilkirin
pênc sal qediyane ku hevsera xwe nediye. Anter, di gelek
kovar û rojnameyan de nivîsan dinivîse. Li girtîgehê ferhenga kurdî amade dike. Anterê ku di nav rêveberiya TÎP’a
ku di 1971’an de hatiye girtin de cih digirtin, di Partiya
Keda Gel (Halkın Emek Partîsî (HEP) ) de jî ku di
salên 90’î de hat avakirin endamê avakar e. Serokatiya Enstîtuya Kurd ya ku navenda wê li Îstenbolê ye
dike. Herî dawî dema li rojnameya Ozgur Gundemê
ye ku tê de dixebite hertim telefonên gefan digre. Li
hember hemû gefan rojnameyê naterikîne. Di 20
Îlona 1992’an de li Amedê ji hêla kontrgerîlan ve tê
qetilkirin. Li hember ku gelek şahid hene jî, kuştarî
nayê ronîkirin, kujerên wî nayên girtin.
Kovarên ku nivîsandine û berhemên wî
Di Dîcle Kaynagi, Şark Postasi, Îlerî Yûrt, Bariş
Dunyasi, Deng, Yenî Ulke, Welat, Rewşen, Tewlo û herî
dawî bi navê Ozgur Gundem de, di gelek rojnameyan û
kovaran de dinivîse. Apê Mûsayê ku nîşeya xwe avêtiye
pirtûkên wek ‘Hatiralarim I’, ‘Mûsa Anter Butun Eserlerî
Dîzîsî, Hatiralarim II’, ‘Roportaj-Belge-Ani- Biyografi
Dizisi’, ‘Qimil’, ‘Vakaîname’ û ‘Birîna Reş’ ji bo berhema xwe ya bi navê Hatiralarim’ a ku 2 cild e û
wek otobiyografiya wî ye şiroveyeke wiha dike:
“Dibe ku were gotin Mûsa tu kî, ev zatên
ku di bîranînên te derbas dibin kî ne! Lê li
gor min ev pirs ne di cih de ye.pirê caran
zilamekî xizan xezîneyeke dibîne an jî ji lotototoyê pere bidest dixîne û ji nişka ve dewlemend dibe. Vaye ez jî dema ji şikeftên
Zivingê derketim alemê wek wî xizanî bi tesadûfî an jî ji ber şansê bi kesayetiyên hêja re hevnasîna min çê bû. Vaye ev bîranînên min, berhema van
defîneyên ku min dîne ye.”
63
Birlik
2012
Kengî jiyana xwe
ji dest da?
Apê Mûsa dema di rojnameya Ozgur Gundem û Yenî Ulkeyê
de qunciknivîsî dikir, li Taxa Seyrantepeya Amedê ji hêla endamên JÎTEMê ve di dîroka 20’ê îlona 1992’an de hat qetilkirin Ji ser kuştina wî 20 sal bihurî. Dadgeha Mafê Mirovan
ya Ewrûpayê (DMME), di doza ku di derbarê qetilkirina Apê
Mûsa de hatiye vekirin de Tirkiyeyê bi dahina 25 hezar Eûroyê ziyaniya manewî, 3 hezar û 500 Eûro mesrefa dadgehê
biryar da. Li ser daxuyaniyên îtîrafkar Abdulkadir Ayganî Serdozgeriya Rayedarê Taybet a Amedê, piştî ku biryara girtinê
ji bo endamên JÎTEMê yên ku navê wan tevlî bûyerê bûye
derxist, di derbarê îtîrafkarên ku hatiye destnîşankirin kiryarên bûyerê ne Cemîl Işik, Alî Ozansoy, Abdulkadîr Aygan,
Hamît Yildirim, bi navê qoda "Yeşîl" Mahmût Yildirim û Cem
Erseverê ku hatiye kuştin de lêpirsînê da destpêkirin.
Newala Qesaba
Di 2’yê tîrmehê de îtîrafkarê berê-cerdevan Hamît Yildirim ku di qetilkirina Anterî de tetikvaniyê kiriye di serdagirtina
mala wî ya li nehiyeya Dêrgulê ya Şirnexê de hatibû binçavkirin. Di lêgerîna malê de 2 çewal belge hatibû dîtin û di dirêjiya vê pêvajoyê de jî Yildirimê ku li Şirnexê hatibû dîtin
derketibû holê ku nasnameya xwe neguherandiye. Tetikvanê
JÎTEMê Yildirim ji hêla dadgehê ve hat girtin.
Bêhna cehtir, rihan û titûna qaçax digerandin
bayê
Ji şibakên bilind, biçûk ên xaniyên ban nizm
Roniyên çilmisî li şevê belav dibûn
Ewtiya kuçikan tevî tirsan dibû
Xeman xwedî dikir.
Piştre ji çiyan dengê guleyan dihatin diyar nediyar
Li ser lûleyê diperpitiyan dil.
Lawij holan didan ber bi çiyan ve
Derî dihat şikandin,
Dihatin talankirin hezkirin, hêvî
Û çi tiştê ku mirov bû.
Û xwîn diherikiyan ji newalên me
Zîlan, Minzûr, Sê û Sê Gule û Newala Qesaba
Û di hemû newalên welatî de.
Êş di wê siruştê de diman.
Nedibihîstin tu qûleke/î Xwedê qêrîna me
Û em evîndarê çiyan dibûn di sibehên şevên merdezimeyan de
Berxwedan diman ji kurdî re lewre navê din yê jiyanê berxwedan e.
Mûsa Anter
Birlik
2012
Li Fransayê piştî gelek ceribandinan şûn ve gihandina li pêkanîna herêman
çê bûye. Di bingeha rawestina pêkanîna herêman de li ber federalîzm û fikara parçebûnê, bêxwestekiya rêveberiya taybet ya bajêr ku rêveberiyeke
cihkî ya bi hêz e jî cih digre. Li Fransayê ku xwediyê binyata dewleteke unîter
ya bi hêz e derbasbûna wê ya nav feraseta rêveberiya herêmî hêsan nebûye.
Li FRANSA’yê
Fransa, ji hêla sepana rêveberiyên cihkî
ve welatekî ku navendparêz û taybetiyên hêzdar ên rêveberiya ji cih bi awayekî têkel disepîne ye. Em dikarin
bibêjin ku sepaneke wê ya piştgirîkar a ji hêla temsîliya cihkiyê û xizmetbirina ji cihkiyê re heye. Di
jîngehên herî biçûk de jî spêreya Zagonî ya ji bo
avakirina yekeya cihkî heye.
Ji bo qadên mezin û cihên ku nifûsê vedigrin jî
pergaleke cuda li ber çav hatiye girtin. Wekî din taybetiyên cihkî yên wek di hin mijaran de girtina biryarên xweser, derfeta di navendê de temsîlkrina
cihkiyê tê dîtin. Tevî vê di pergala rêveberiya cihkî
de, hebûna temsîlkarên saziyên navendî ya li ser
cihkiyê, taybetiya venêhirtî ku ji pergala unîter tê jî
heye. Li Fransayê tenê pergala rêveberiya cihkî ya bi
yektaybetmendî nayê sepandin. Yekeyên rêveberiyî
ku xwedyê gelek rayeyên cuda ne tên sepandin. Li
gor mezinahiya demografîkiya cihkiyê rayeyên binesazeyî û plankariyên cihkî jî di nav de, li cihkiyê
hatiye dewrkirin.
Rêveberiyên cihkî, bi awayê komun (şaredarî),
bajar (department) û herêmê vediqetin. Ev yeke, ji
serokekî/e û encumenekî/e ku peywira wê/î ya birêvebirinê û meclisa cihkî heye pêk tê.1 Li Fransayê teşkîlata melbendî ya navendê, bi awayê herêm, bajar, û
navçeyan e. Li herêm û bajêr walî, li navçeyê jî qeymeqam rayedar e. herêmên cihkî jî wek herêm, bajar
û komun dibin sê beş. Rêgeza ku di parvekirina peywira navbera navend û rêveberî û rêveberiyên cihkî
de hatiye pejirandin, bê ku were veqetandin pêkanîna
xizmetê bi budçe, raye û armatûrê ve ji yekeya pêwendîdar re hiştin û pêşeka xizmeteke çalak e.2
‘
1
Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü
Uluçay, Levent Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri:
Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya,
Polonya, Çek Cumhuriyeti, İstanbul,
TESEV Yayınları, Ağustos 2009, s. 65.
2
Toksöz ve diğerleri, s. 71.
65
Birlik
2012
www.brodyaga.ru
Li Fransayê tenê pergala rêveberiya cihkî
ya bi yektaybetiyê nayê sepandin. Yekeyên
rêveberiyî ku xwediyê gelek rayeyên cuda
ne tê sepandin. Li gor mezinahiya demografîkiya cihkiyê rayeyên binesazeyî û
plankariyên cihkî jî di nav de, li cihkiyê
hatiye dewrkirin. Teşkîlata melbendî ya
Navendê, bi awayê herêm, bajar, û navçeyan e. Li herêm û bajêr walî, li navçeyê jî
qeymeqam rayedar e. herêmên cihkî jî
wek herêm, bajar û komun dibin sê beş.
Wek hemû dewletên unîter li Fransayê jî, dewra rayeyê û kirdeya parvekirinê navend e. Mafê rêveberiyên cihkî ya destnîşankirina rayeyên xwe tune ye. Di derbarê dewrkirina raye û peywiran
a li cihkiyê gelek rêgez hene. Di serî de rêgeza rayeya giştî ya ku
di qadeke berfireh de derfeta birêvebirina çalakiyê dide yekeyên
rêveberiyên cihkî heye. Di roja me ya îro de di heman mijaran de
raye, ji hêla yekeyên rêveberiyên cihkî yên cuda ve bi hevparî tê
bicihanîn.3 Bi reformên rêveberiyên cihkî yên ku di navbera
salên1982 û 2003’an de hatine çêkirin binyata navendparêziya
Fransayê qismek hat revîzekirin. Li gor benda 72’yan a makeZagonê, rêvebariyên cihkî, cara pêşîn komun, bajar û paşderya bûn.
Herêm jî piştre hatine avakirin. Sazkirina di derbarê komunan bi
Zagona şaredariyan hatiye sazkirin. Bi Zagona şaredariyan ya ku tê
armanckirin di navbera şaredariyan de zêdekirina hevkariyê be.
Sazandinên di derbarê bajar û herêman, dispêre çend sazandinên cuda yên Zagonên ku cihkiyê û rayeyan eleqedar dike. Transferên rayeyê bi dewrkirina li komunan, bajaran û herêman a
rayeyên rêveberiya navendî rêgeza ji hev veqetîna bi xêzên qethî
ya rayeyan tê sepandin. Di çarçoveya vê rêgezê de her qada rayeyê û çavkaniyên wê, li rêveberiya navendî an jî komunan, bajar
û herêman tê dewrkirin.4
Li Fransayê beşdarbûna gel ya pêvajoya biryardayînê jî bi
sînor e. mafê hemwelatiyan heye ku beşdarbûna hevdînên komisyona li cihkiyê û biryaran bibin dadgehê. Şaredarî jî dikarin bi
yekalîtî bi rêya referandûmê ji hemwelatiyan re rêya şêwiriyê hilbijêrin. Li hemû rêveberiyên cihkiyan ku nifûsa wan li ser 80.000
e avakirina meclisa taxan mecbûrî ye. bi vê rêyî ji bo hemwelatî
di pîvanên diyarbûyî de bi dilxwazî beşdarê biryardayînê bibin pêşiya wan ve bûye.5 Beşdarbûna hemwelatiyan bi sînor be jî dikare
were gotin ku di asta ku sepanên cihkiyê bandor bike de ye.
3
HAYRETTİN YILDIZ, FRANSIZ YEREL YÖNETİM SİSTEMİ,
WWW.YALOVA.EDU.TR/FİLES/USERFİLES/83/13_YİLDİZ.DOCX (ERİŞİM:05.09.2012) S. 5.
4
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ, S. 59 VE 68.
5
Serokê/a şaredariyê rasterast bi hilbijartinê nayê hilbijartin, bi dengdana ku di navbera endamên meclisê de were
kirin tê hilbijartin. Ji nav Serokê/a şaredariyê, endamên meclisa şaredariyê bi dengdana dizî û piraniya bi tenê tê hilbijartin. Ger di du tûran de tu endamek piraniya bi tenê bidest
nexîne, di tûra sêyemîn de piraniya hêsan li ber çavan tê girtin. Di rewşa wekheviya dengan de, endamê/a bêhtir extiyar
dibe serok. Du rolên serokî/ê hene. Li bajarokê dewletê temsîl dike û serekê/a rêveberiya cihkî ye. Serokê/a şaredariyê,
ji ber karên ku dike li hember walî û qeymeqamî/ê berpirsiyar e. Ji gel re ragihandina karên ku li ser navê navendê tên
kirin, berhevkirina îstatîstîkan, zagon, rêzikname û rêvebernameyan û rêvebirina hinek lêpirsînan e. Cihkî jî biryarên
meclisa şaredariyê bi cih tîne, budçeyê amade dike û pêşkêşê meclisê dike, hatiniyên şaredariyê berhev dike, malên
şaredariyê birêve dibe. Bi rayeya meclisê li dadgehan şaredariyê temsîl dike. Di rewşa lihevnekirneke di navbera meclisa şaredariyê û serokê/a wê de waliyê bajêr dikeve dewreyê.
Ger walî nelihevkirinê çareser neke dikare ji lijneya wezîran
betalkirina meclisê bixwaze. Di vê rewşê de heta hilbijartinên
nû werin çêkirin walî lijneyeke taybet pêk tîne.6 Ev lijne, sepana mînakeke wesayetiya navendê ya li ser cihkiyê ye. Walî
ji ser kesê/a ku ji cihkiyê hatiye hilbijartin tê qebûlkirin.
Serokê/a şaredariyê û endamê/a meclisê, li bajêr, li
meclisa giştî ya bajêr û li meclisa neteweyî dikare bibe parlamenter. Cihkî bi vê sepanê bi sînor be jî dikare beşdarê
biryarên neteweyî bibe.7 Meclisa şaredariyê, ji serokê/a şaredariyê, wekîlên serok û ji endamên meclisê pêk tê. Hejmara endamên meclisê li gor nifûsa cihkî dikare biguhere.
Hilbijartinên meclisa şaredariyê ji 6 salan careke pêk tê. Rêveberiya hilbijartinê, li gor nifûsa şaredariyê diguhere. Cihên
ku xwediyê nifûseke ji 3500’an kêmtir in, bi rêbaza du cure
piraniyê, li cihên ku xwediyê nifûseke 3500 û zêdetirî ye bi
rêbaza têkel (piranî+nîspî) tê hilbijartin. Meclisa şaredariyê, xwediyê rayeya giştî ye û di karên şaredariyê de organa
biryara giştî ye.8 Meclisên şaredariyê herî kêm salê çar car
dicivin. Bangdana serokê/a şaredariyê, bi serîlêdana nîvê
endamên meclisê û li ser daxwaza waliyê/î dikare bicive.9
Ev şaredarî tevî ku ji hêla nifûsê ve cudahî nîşan dide,
hemû şaredarî di heman statuyê de ne.10 Bêyî ku cudahiya
gund-bajar û nifûsê were kirin li hemû yekeyên cihkî şaredariyeke heye. Nêzê % 90’ê nifûsa şaredariyên li Fransayê li binya
2000’an e.11 Hejmara şaredariyên ku nîvaneya nifûsa wan
1.600 in 10.000 e.12 Ev hejmar, nîşaneya beşdarbûna hemwelatiyan a siyaseta cihkî û teşwîqkirina beşdarbûna wan e.
6
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, 12 MAYIS 2009, HTTP://DAHAFAZLASİYASET.BLOGSPOT.COM/, ERİŞİM: 24.09.2012, S. 18-9.
7
8
ONUR KARAHANOĞULLARI,KARŞILAŞTIRMALI KAMU YÖNETİMİ DERSLERİ; FRANSA CUMHURİYETİ, 2004 YILI DERS NOTLARI, ANKARA, ÜNİVERSİTESİ SBF MATBAASI, 2004, S. 16. HTTP://POLİTİCS.ANKARA.EDU.TR/~KARAHAN/MAKALELER/FRAN2003ANY.PDF ERİŞİM:12.09.2012
9
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 15
10
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 14.
11
AZİM ÖZTÜRK, 21. YÜZYIL TÜRKİYE’Sİ İÇİN, YEREL YÖNETİM MODELİ, ÜMRANİYE BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI, NO1, 1.BASKI, İSTANBUL, ŞUBAT 1997, S. 3.
12
67
Birlik
2012
Tablo 1: Li Fransayê
Yekeyên Rêveberiyên Cihkî13
Komun (Şaredarî)
36.787
Li Fransayê
36.570
Xakên Paşderya
217
Bajar (départments)
101
Li Fransayê
96
Xakên Paşderya
5
Tablo 2: Li Fransayê bi Nifûsê ve
Girêdayî Senifandina Şaredariyan14
Herêm
27
Rêjeya Hejmara Nifûsa Şaredariyê
Li Fransayê
22
Binya 1.000
Xakên Paşderya
5
13
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S. 58. 2006
NÜFUS VERİLERİ/FRANSA İSTATİSTİK
KURUMU VERİLERİNE GÖRE
14
27.189
Navbera 1.000 - 4.999
7.764
Navbera 5.000 - 9.999
1.071
Navbera 10.000 - 49.999
849
Navbera 50.000 - 99.999
97
Li ser 100.000
47
1.Yekeyên Rêveberiyên Cihkî yên Fransayê
1.1.Komun (Þaredarî)
Li cihên çolter û bajariyî de yekeya cihkî ya herî biçûk komun
in. Yekeyên cihkî yên wek
gund-bajar tunin. Yekeya rêveberiya cihkî ya li herî qedemeya jêr komun
in. Li cihên ku nifûsa wan 50 ne jî şaredarî
hene. Ji 28.000’an zêdetir nifûsa şaredariya
ku li Fransayê ye binya 1.000’î de ye.15 Komunên ku di roja me ya îroyîn de li
35.000’an in, ji hêla demografîk ve problemeke pêwist e. Li Fransayê hemû rêveberiyên cihkî, ji ber ku di statuya wekhev û teşeya
rêveberiya wan wek hev e nepêkan e ku rêveberiyeke cihkî li ser rêveberiyeke din a
cihkî wesayetê deyne.16 Pirbûniya komunan
di pêkanîna xizmetan de dibe sedema tevliheviya mezin. Cardin ji hêla komunên biçûk
ve rîska bi têra xwe nepêşwazîkirina pêdiviyên cihkiyê heye. Lê ev rewş, li Fransayê bi
vekirina pêşiya avakirina yekeyên navberiya
komunan hatiye hilanîn û yekeyên komunan
bi xweseriya welêt hatine pêkanîn.17
Li ser komunan serokekî/e şaredariyê ku
ji hêla meclisa şaredariyê ve ku ji nav endamên wê tê hilbijartin, nûnerê/a navendê
yê/ya di cihkiyê de û serekê/a cihkiyê ye
heye. Raye û peywira zabita ya îdarî ya serokê/a şaredariyê heye. Rayeyên zabita yên
serokî/ê, mijarên pergala giştî, ewleyiya giştî
û tenduristiya giştî digre nav xwe. Serok, wekî
din biryarên meclisê amade dike û biryaran
pêk tîne, hebûniya darayî ya komunê birêve
dibe, li ser navê komunê peyman çê dike û
hesabê dide meclisê. Cardin rayeyên wê yên
wek sazandina trafîkê, rêyan, bi rêkûpêk kirina giştî, pergala giştî, kişandina cenazeyan,
bi rêkûpêk kirina bazaran, fealiyeta alîkariya
pêşîn, parastina derdorê û tekoşîna bi karesatan re jî hene. Rayeyên di mijarên dibistanên seretayî, tenduristî û bajarbûn (planên
avadaniyê) de yên komunan in. Komun %
90’ê tevaniya personelên rêveberiya cihkî
pêk tînin.18 fonksiyona komunan a herî pêwist ew e ku ji bo yekeya cihkî ya herî biçûk
jî navgîna gihandina xizmetê ye. Komun,
navgîna herî bingehîn a yekeyên cihkî ye ku
beşdarê biryarên di cihkiyê de dibin.
15
17
YILDIZ, S. 3.
18
16
69
Birlik
2012
1.1.1. Hevkariyên Xizmetê yên Şaredariyê (Syndicates):
19
YILDIZ, S. 6.
TOKSÖZ VE DİĞERLERİ S.
60 VE 71.
21
YUSUF ERBAY, FRANSA’DA
İDARİ SİSTEM VE
YEREL YÖNETİMLER, ÇAĞDAŞ YEREL YÖNETİMLER,
CİLT 8, 2 NİSAN 2009, S. 61
20
Li Fransayê zêdebûna komunên ku di
çapa biçûk de, xwediyê nifûseke biçûk û
di tengasiyên aboriyê dijîn de, komunan,
ji bo xizmetên ku ji kapasîteya wan der
dikevin pêk bînin berê xwe dahine avakirina yekeyan. Ji
van yekeyan re syndicates tê gotin. Kominên ku di
destpêkê de tenê ji bo pêdiviyeke ya bi ciheke tenê hatibûn ber hev, piştre ji bo ji yekê zêdetir pêdiviyan bi cih
bînin yeke ava kirin. Ji bo kartêkeriya yekeyan a ji bo bicihanîna xizmetan peywir bi sazûmeneke dirakirîve hat
girêdan. Di vê çarçoveyê de peywirên mecbûrî û bi
dilxwazî yên yekeya komunan hat diyarkirin. Di 2010’an
de jî biryar hat girtin ku temsîlkarên ku di yekeya komunê de ne rasterast bi hilbijartina giştî werin hilbijartin. Di roja me ya îro de rûpîvana komunan, hejmara
nifûsa cihkî û çar cureyên yekeyên ku girêdayê dilvekiriyê ne hene. Li Fransayê nifûsa yekeya komunan nêzî
Wek di mînaka Fransaya ku
sepana wê ya unîter û navendparêz heye de jî tê dîtin ku ji
bo di xizmetên asta cihkî de û
di plansaziyan de serkeftin
were bidetxistin dewrkirina rayeyê ya li cihkiyê encameke ku
serkeftinê aniye derxistiye holê.
60 milyon e. Di 2010’an de hat mecbûrîkirin ku heta 1
rêbendana 2013’an hemû komun bibin endamê yekeyek komunê.19 Sedema bingehîn a avakirina van yekeyên xizmetê di nav welatî de, qada xizmetê û ya aboriya
wan a çapê ye. Di vê çarçoveyê de wek rêveberiyên
cihkî, paqijî, tenduristî, av, veguhêzî, danheviya sergoyê gelek qadên xizmetê bi biryarên xweser dike jiyanê. Syndicates, dikare bi yekeyên şaredariyên ku li
Tirkiyeyê ne re were wekhevîkirin. Lê cudahiyên wan
ên taybet jî hene. Li Fransayê ji yekeyên syndicatesê
15.000’ê wan bi yek armancê, 3.000’ê wan bi pirarmancî hatine avakirin.20 Yekeya van komunan li Fransayê hêzdariya hevkariyên bi xizmetê ve girêdayî nîşan
dide. Li Tirkiyeyê avakirina yekeyan û berpêbûna li armanca hevpar tê destek kirin. Li Fransayê jî ji bo pêşiya pêkanîna xizmetên li cihkiyê were vekirin
endambûna yekeya komunan hatiye mecbûrîkirin.
Tablo 3: Hejmara Yekeyan ên ku
Rêveberiyên Cihkî Damezrandine21
Yekeyên Bajariyî
Yekaneyên Şaredariyê
9
322
Yekane (Syndicates)
17.895
Yek Fonksiyonî
14.490
Pir Fonksiyone
2.298
Tevlihev
1.107
Yekeyên Cihnişînên Nû
9
Mevlisên
Herêmî çawa
di xebitin?
1.2. Bajar
(Departments)
22
YILDIZ, S. 4
HALİL NADAROĞLU, MAHALLİ İDARELER, TEORİSİ,
EKONOMİSİ; UYGULAMASI, BETA BASIM,
7.BASKI, İSTANBUL, EKİM 2001, S. 154-5.
24
IULA-EMME, T.C BAŞBAKANLIK TOPLU KONUT
İDARESİ BAŞKANLIĞI, KARŞILAŞTIRMALI YEREL YÖNETİM YAPILARI, 2. BASKI, İSTANBUL, 1994, S. 44.
25
ÖZTÜRK, S. 99.
26
27
YILDIZ, S. 4.
28
29
RUŞEN KELEŞ, FRANSA VE İSPANYA’DA YERİNDEN
YÖNETİM, MAHALLİ İDARELER EĞİTİM ARAŞTIRMA
GELİŞTİRME MERKEZİ, ANKARA, 1994, S. 29-31.
23
Li Fransayê amûreke yekeya bingehîn jî bajar in. Bajar ji komunan mezintir in û tevî yekeyên
paşderya ji adara 2011’yan pê ve
hejmara wan 101 in.22 Di binyata bajaran de
navçe û wek yekeyên wan ên herî biçûk kanton
hene. Bajar bi 342 navçeyan û 4036 kantonan
hatine dabeşkirin. Bajar,wek temsîlkarên berjewendiya cihkî xwediyê taybetmendiyeke navendî ne. Bajar, bi vê hêla xwe amûreke
rêveberiyî ya ku veybeyna âdem-î navendparêzî belav dikin in.23 Rêveberiyên bajêr li qadên
peywirê pêwistiyên xizmetê destnîşan dikin û
gel temsîl dikin, ji şaredariyên ku ji ber kêmasiya zanînên teknîkî û çavkaniya darayî nikarin
xizmetan pêk bînin re, ji hêla proje, alîkariya
teknîkî û dîtina çavkaniya darayî ve rê nîşan
dide. Alîkariyên bi vê awayî, bi taybetî ji bo şaredariyên biçûk pêwist in. Bi vê awayê kêmkirina ferqa xizmetê ya di navbera çolterî û
bajariyî de tê xwestin.24 Taybetiyeke dumendiya
bajaran heye. Bajar, hem rêxistina melbendiyê
ya navendê ye hem jî yekeyeke rêveberiya cihkî
ye.25 Bi zagona rêveberiya ji cih ve ji rêveberiyên bajêr re, bi mîqdareke giring çavkaniya
madî hatiye veguhastin û ji bo bikaribin peywiran bi cih bînin bi rayeyên girîng hatine xemilandin. Li bajaran bi gelemperî xizmet bi
awayê sê beşan veqetiyane: karên îdarî û darayî, karên teknîkî û karên sosyal. Ev raye, xizmetên tenduristî. Tenduristiya dayîk û zarokî/ê,
tekoşîna bi karesatên civakî re, bi taybetî alîkariyên sosyal yên arasteyî zarok, malbat û extiyaran, dibistanên navendî û veguhastinkariya
xwendekaran, ji bo xizmetên çolteriyê alav û
amûr, lênihêrîna xanî û rêyan e.26 Wekî din di
qada perwerdeyê de ji saziyên dibistana navendî re çêkirin, lênihêrîn û lêkirina avahiyê û
ji van avahiyan re amûret, karkerên teknîkî û
berdestiyên wan jî hene. Cardin ji bajaran re
rêveberiya rêyên neteweyî û benderên bi mebesta nêçîrê jî hatiye dayîn.27
Li bajaran wekî din îdareya taybet
ya bajêr jî heye û ji hêla meclisa bajêr ya
giştî tê birêvebirin. Endamên meclisê, bi
sazûmana pirjimariyê ya bi du geran ji bo
şeş salan tên hilbijartin. Derdora (kanton)hilbijartinê ku hejmara wê di navbera
hezar û bîst hezarî hilbijêran de ye, endameke/î meclisa giştî ya bajêr hildibijêre.
Nîvê meclisê ji sê salan careke tê nûkirin.
Meclisa giştî ya bajêr, encûmenên xwe yên
daîmî ku ji serokê wê, ji çar û deh alîkarên
serokî/ê û ji endamên din pêk tê hidibijêre.
Meclis di karên bajêr de rayedara giştî ye.
biryarên bingehîn digre û ji bo fealîyetên
organa rêveberî çarçoveya giştî dixêzîne.
Bi taybetî, rayeya wan a avakirin û pêşvebirina xizmetên gelemperiya bajêr, rêvebirina malên bajêr û girtina biryarên budçeyê
heye. Meclisa giştî ya bajêr dikare li encûmenê/a daîmî, ji bilî budçe û mijarên hesaba qethî rayeyê dewr bike. Serokê
meclisa giştî ya bajêr, wek organê rêveberiya bajêr cihê waliyî/ê girtiye. Amirê îta yê
rêveberiya bajêr e. serok, dikare beşeke ji
rayeyên xwe, dewrê yek ji alîkarên serok an
jî di rewşa mazeretê de dewrê endamekî/ê
meclisê bike.28 Zagona bi navê azadî û
mafên rêveberiyên cihkî ya bi dîroka 2 adar
1982’an peywirên rêveberiyê ku ji hêla waliyan ve pêk dihatin dahiye serokê/a meclisa giştî ya bajêr. Bi vê zagonê serokê/a
giştî yê/ya meclisê, li hember waliyî/ê bi
hêz bûye. Serekê/a yekeyên xizmetê ya li
bajêr serokê/a meclisa giştî ya bajêr e. Di
bin berpirsiyariya xwe de rayeyan li peywirdarên ku di nav xizmetên yekeyên çend
cureyî de ne belav dike, malên bajêr bi rê
ve dibe, rayeyên xwe yên zabitayiyê bi kar
tîne, li gor çarçoveya ku meclisa giştiyê
destnîşan kiriye, li ser navê bajêr peymandanînan îmze dike. Di her destpêka salê
de, ji meclisa giştiyê re rapora di derbarê
xebata yekeyên xizmetê yên çend cureyî û
rewşa fînansmaniyê de pêşkêş dike. Serokê meclisê dikare rayeyên xwe yên di
derbarê budçeyê de dewrê lijneya rêveberiyê bike. Hemû biryarên rêveberiyên taybet ên bajêr qethî ne.29
71
Birlik
2012
Raye û çavkaniya
bi sînor ji herêman
re hatiye dayîn
1.3. Herêm
Taybetiyeke din ya pergala ku li Fransayê tê sepandin jî hebûna sepanên di
xala beşdarbûna hemwelatiyan a
meclisan an jî biryaran e. Sepana
Fransayê jî nîşan dike ku, ji bo xizmetên di asta cihkî de bi ser bikevin divê
pergaleke reqabetkar ya sparteya hilbijartinan ava bibe û dewrkirina rayeyên ya li cihkiyan gelekî pêwist e.
Li Fransayê herêm, yekeyên rêveberiya cihkî yên herî mezin in ku razemeniyên li cihkiyê dikin û
pirsgirêkên binesaziyê çareser
dikin. Herêm, cara yekem di dîroka 2 hezîran
1960’an de wek saziya gelemperiyê hatine avakirin û ev statuya wan heta 1982’yan berdewam
kiriye. Herêm, heta dawiya 1981’an saziyên gelemeperî bûn ku xwediyê şexsiyeta hikmî û xweseriya darayî bû ku hejmara wê gihiştibû 22’yan.
Avakirina herêman bi temamî ji ber sedemên
aboriyê ne. Herêm ji ber ku ji navendê çareserkirina pirsgirêkên di derbarê geşedana aboriyê û
bipêşketina welêt bi awayekî guncan ne pêkan dihatin qebûlkirin hatibûn avakirin.30 Veguherîna
herêman ya bi awayê yekeya rêveberiya cihkî di
dîroka 2’yê adara 1982’yan de pêk hatiye. Du encamên wê yên pêwist wek guherîna statuya herêman, rêvebirina herêmê ya ji hêla mecliseke ve
ku bi hilbijartinê pêk hatiye û ji rayeya taybet derbasbûna rayeyên giştî ku tenê bi mijarên aboriyî
sînorkirî ye hebûn. Rêxistinbûna herêmê, dişibe
rêveberiyên bajêr. Ji 19’yê rêbendana 1999’an
vir ve, endamên meclisa herêmê, di derdora her
herêmê de bi pergala lîsteya du tûrî ji bo heyameke bi pênc salan tê hilbijartinê. Piraniya teqezî
ya hejmara endamên meclisê, bi pergala piranî
ya bi lîsteyê yê mayî jî bi pergala rêjeyî tê hilbijartin. Hejmara endamên meclisê, li gor mezinahiya demografîkî ya herêman diguhere. Ji
herêmên paşderya hejmara endamên meclisa
Guyanaya Fransayiyê 31 e, lê ya herêma Île-deFranceyê ku Parîsê jî digre nav xwe 209 e.31
Raye û çavkaniya bi sînor
ji herêman re hatiye dayîn. Çawa
ku kargînên bingehîn ên herêmê
net nînin têkiliyên di navbera
meclisa herêmê û aborî û konseya civakî baş nehatiye terîfkirin. Organên gelemperî yên
herêman, hikûmet, bajar û şaredarî ne. waliyê herêmê, di navbera rêveberiya navendî û
bajaran de, di gelek mijaran de
kargêriya navbeynkariyê girtiye
ser xwe.32 Herêm, bi giştî ji pêşveçûna aboriyê û ji plansaziya
erd-araziyê berpirsiyar in. Rayeya wan a ji şirketên taybet re
dayîna alîkariyê, di derbarê pêşketina aboriyê de sazkirina şemayên herêmê, ji bo plansaziya
araziyê jê cihê di derbarê sazkirin û pêşketina araziyê amadekirina şemayên herêmê heye.
Herêm, di qada perwerdeyê de ji
avakirin û lêkirina avahiyên lîseyê û dibistanên hemtayî û teknîk û îstihdamkirina berdestiyên
personel û ji perwerdeya pîşeyî
ku ciwan û gihaştiyên ku li kar
digerin digre nav xwe jî berpirsiyar in. Herêm, ji roja ku hatine
avakirin û vir ve jî di qada plansazî û sazkirinê de her tim pêşketinê destnîşan dikin.33
herêmê tên hilbijartin
Endamên meclisa herêmê, ji
bajarên li herêmê tên hilbijartin. Di
meclisa herêmê de hejmara endaman, girêdayê hejmara bajaran e.
Endamên meclisa herêmê, ji nav xwe
serokê meclisa herêmê, wekîlên
serok û endamên komisyona daîmî
ya herêmê hildibijêrin. Heta biryareke
nebe, civînên meclisê ya herêmê, li
cihê ku navenda herêmê lê dimîne tê
çêkirin û ji gel re vekiriye.34 Meclisên
herêmê, biryarên di derbarê karên
herêmê de digre. ji bo peywirdariya
karên herêmê bike û biryarên wê birêve bibe Serokekî/ê hildibijêre.
Meclis, derveyî erêkirina budçe û hesabên îdarî dikare ji beşeke rayeyên
xwe dewrê encûmenê/a daîmî bike.
Diyarkirina kitekitên budçeyê, di mijarên sepandina planan û xizmetên
ku dewrê herêman hatine kirin û
amadekirina şemayên çalakiyan de
pêwist e ku bi vê meclisê re were şêwirandin.35 Li ber meclisên herêmê,
organeke şêwirdariyê ku wek konseya
herêmî aborî û civakî û dorhêlî tê binavkirin û rêxistina pîşeya cihêreng û
endamên ku ji saziyê ji bo pênc sal
hatine hilbijartin pêk tê heye. Meclis, ji bo nêrînan di mijarên aborî civakî û di hemû mijarên derbarê
dorhêlê de dikare serî lê bide.36
Berpisyarê siyasî serokê/a meclisê yê/ya herêmê ye
Endamên meclisa
herêmê ji bajarên li
Serokê/a meclisê ya herêmê, berpirsiyarê/a siyasî yê/ya rêveberiya herêmê
ye. Di sepandina tercîhên siyasî wek serokiya şaredariyê û serokiya meclisa giştî
ya bajêr de roleke girîng digre. Serokê/a meclisa herêmê, ji hêla endamên meclisa herêmê ve û bi piraniya teqez ji bo sê salan tê hilbijartin.37 Serokê/a meclisa
herêmê, beşeke ji peywirên xwe bi şertê ku di çavdêrî û berpirsyariya wî/wê de
were meşandin, dikare ji wekîlên serok û endamên din ên meclisê re bihêle. Malên
herêmê birêve dibe. Li ser navê herêmê peymandanînan îmze dike û di dadgehan de temsîl dike. Her sal ji meclisa herêmê re raporeke di derbarê sepandina
planên herêmê, rewşa xizmetên herêmê û fînansmanê de pêşkêş dike. Di vê raporê de agahiyên di derbarê sepandina biryarên meclisê de jî cih digrin.38
Île-de-France herêmeke ku paytext Parîs jî di nav de herêmeke ji 26 herêmên
Fransayê ye. Li herêma Parîsê 8 bajêr û 1.281 komun hene. Xebatên rêveberiya
herêmê di bin pênc yekeyên ku bi profesyonelî tên birêvebirin de di bînaya rêveberiya herêmê de tê pêşkêşkirin : Ewrûpa û têkiliyên navneteweyî, bipêşketina
domdarkar, bipêşketin, lîse û yekeyên civakê ne. Ev yeke, xebatên avakirin nûkirin lîseyan û girtina malzemeyan, perwerdehiya gihaştiyan û perwerdehiya pîşeyî, veguhastina komelî û rê, bipêşketina herêm û projeyên binesazî yên mezin
û plansaziyên bipêşketina çolteriyê, bipêşketina aboriyî, peydekirina xaniyê û alîkariya sosyalî, perwerdehiya bilind û lêkolîn, spor, turîzm û çandê birêve dibin. Li
Fransayê yek ji peywira pêwist a herêman a din jî amadekirina planên bipêşketina herêmê ye. di vê pêwendiyê de du plan têne amadekirin. A yekemîn pêşnûmaya plana bipêşketina herêmî ye ku wek ‘’Sdrif” tê binavkirin; a duyemîn jî
peymandanîna rêveberiya navendî-rêveberiya herêmî plana herêmî ya hevpar e.
Sdrîfa dawî ya Parîsê di 2007’an de hatiye amadekirin û plansaziyeke ku heta
2030’an didome hatiye kirin. Hinek hedefên wan ên bingehîn di salê de çêkirina
60.000 xaniyan, parastina daristan û cotgehan û bipêşxistina xizmetên veguhastina komelî ye. peymandanîna plana herêmî ya hevpar ya rêveberiya navend û
herêmî jî bo domdariya bi şeş salan tê amadekirin. Plana herêmî ya hevpar a dawî
ya Parîsê, di adara 2007’an de hatiye erêkirin. Budçeya vê plana ku salên 20072013’an digre nav xwe 5.466 milyar € ye. Ji % 62,7’ê budçeyê ji rêveberiya herêmê, ji %37,3’yê wê jî ji rêveberiya navendiyê tê.39 Rêveberiyên herêmê, li
Fransayê yekeyeke rêveberiya cihkî ya pêwist e ku xebatên binesaziya li cihkiyê
bi navendê re giritye ser xwe.
Li Fransayê piştî gelek ceribandinan şûn ve herêm pêk hatine. Di bingeha vewestîna pêkanîna herêman de tevî fikarên parçebûn û federalîzmê bêxwestekiya
rêveberiyên taybet yê bajêr ku rêveberiyeke cihkî ya bi hêz e jî cih digre. Berê di
ceribandinên wek herêmên kargînî, walîtiya koordînatorî û walîtiya herêmê de gihiştine encama ku hatiye hedefkirin.40 Li Fransaya ku xwediyê binyata dewleteke
unîter ya bi hêz e derbasbûna wê ya nav feraseta rêveberiya herêmî hêsan nebûye. Rêveberiyên herêmê bi waliyên herêmê yên ku hatine tayînkirin, ketiye rewşa
saziya ji bipêşketina aborî û sosyal a herêmê berpirsiyar. Herêm, di demên ku
cara pêşîn hatibûn avakirin ji parlamenterên parlamentoyê, endamên meclisa şaredariyê yên ku ji bajarên di herêmê de hatibûn tayînkirin û ji temsîlkarên komunên pêwist pêk dihatin. Lê xebatên reformê herêm kirine wek organeke pêwist ya
rêveberiya cihkî. Lê ji ber piştgiriya fînansî û dewra rayeyê ya bi sînor herêmên
çap mezin çê nebûne. Meclisa herêmê jî ji ber ku di asta bajaran de dîrek ji endamên meclisê pêk tê rewatî û pêvajoya biryardayîna rêveberiyên herêmê di pîvaneka herêmî de hatiye hêzdarkirin. Rêveberiyên herêmê bi taybetî di navbera
rêveberiyên bajar û komunan û rêveberiya navendê de xwediyê roleke lihevhêner
e. Gihaştina temsîlkariya hêzdar a rêveberiyên cihkî ya di asta herêmî
de, girîngiya herêman zêde kiriye.41
73
Birlik
2012
www.deviantart.com
1.3.1. Rêveberiyên Cihkî yên Xwediyê
Statuya Taybet
LI FRANSAYÊ RÊVEBERIYÊN
CIHKÎ YÊN KU XWEDIYÊ
STATUYA TAYBET IN JI SÊ
BAJARÊN HERÎ MEZIN ÊN
WELAT WEK PARÎS, LYON Û
MARSÎLYAYÊ PÊK TÊN.
Li Fransayê wekî din rêveberiyên cihkî yên xwediyê statuyeke taybet ku bi zagonên xweseriya
xwe ava bûne jî hene. Li Parîsê di somdara statuya taybet de hem statuyên bajêr hem jî ya komunan heye. Li rex Parîsê ya Korsîka û erdên paşderyaya
Fransayê jî rêveberiyên wan ên bi statuyên taybet hene.
Parîs, wek rêveberiya paytexteke bi statuya taybet hem xwediyê taybetmendiya meclisa şaredariyê ye hem jî ya meclisa giştî ya bajêr e.42 Ger bajêr û herêmên paşderya cihê
werin girtin, li Fransayê rêveberiyên cihkî yên ku xwediyê
statuya taybet in ji sê bajarên herî mezin ên welat wek Parîs,
Lyon û Marsîlyayê pêk tên. Bi taybetî Parîs, ji ber zêdebûna
nifûsê û paytextbûna wê ji hêla şêweya rêveberiya xwe ve ji
her du bajarên mezin ên din vediqete. Parîs, Lyon ve Marsîlya, li gor dorê hejmara wan 20, 16 û 9 meclisên hilbijartî
yên yekeya cihkiyê hene. Ev meclis, girêdayî statuya rêveberiya cihkî nîne. Navçe û tax, ji şaredariya mezin re di mijarên wek bajarvanî û plansaziyê de rapor û projeyan pêşkêş
dikin û pirsgirêkên cihkiyê radighînin.43 Nîce û Toulouse jî
piştre derbasê vê modelê bûne. Di vê pergalê de şaredariyên navçeyan, serokên şaredariyan, meclisa şaredariya
mezin ku ji nîvê endamên meclisa navçeyê pêk tê jî serokê/a şaredariya bajarê mezin hildibijêre. Serokên navçe û
yên şaredariya bajarê mezin heman kes nabin.44
Bajarê Parîsê, tek yekeyeke rêveberiya cihkî ye. 20 jêrherêm, senifandinên îdarî yên cuda lê bê şexsiyeteke hikmî
yên Parîsê hene. Endamên meclisên jêrherêmî, bi hilbijar-
tina ku li gor rêbaza temsîliya rêjeyî çê dibe tê diyarkirin. Ji
sêyan yek endamên wê di meclisa Parîsê de jî peywirê digrin. Jêrherêm, xwediyê rayeyên bi sînor in ku bi zagonan
hatine diyarkirin an jî ji hêla yekeya ku xwediyê statuya taybet e hatiye dewrkirin. Meclisên jêrherêmê, di mijarên ku
wan eleqedar dikin de, li ber meclisa şaredariyê kargîniya
organa şêwirkariyê dibînin. Di mijara rêveberiya şaredariyê
de rayeyeke wan a rastî ya biryarê tune ye. Di mijara civak
çand û bikaranîna amûretên sportîfî de rayeya wan heye.
Meclisên jêrherêmê, serokê/a şaredariya jêrherêmê hildibijêrin. Rayeyên serokî/ê, di xizmetên derbarê rewşa zewaca
kesan de, di mijara destûrnameya dibistanên seretayî û înşeatan de hene. Lê personel û xizmetên wî/ê di wesayeta
serokê/a şaredariya Parîsê de ye. Tek budçeyeke mijara axaftinê ye. Rayeya giştî bi Parîsê re ye. Serokê/a şaredariya Parîsê, ji bo şeş salan tê hilbijartin. Alîkarên serokê/a
şaredariyê, yên ku di mijarên diyarkirî de berpirsiyar in hene.
Serokên şaredariya jêr-rêveberiyan jî alîkarên serokê/a şaredariya Parîsê ne. Şaredar, ji bilî rayeyên zabita yên aîdê rêveberiya taybet ya bajêr û şaredariyê. Hemû rayeyên
rêveberiyê bi kar tîne. Ji serokê/a şaredariya Parîsê re bi
sînor be jî, rayeya zabita ya arasteyî pergala giştî hatiye
dayîn. Paqijkirina rêyan, bikeyskirina cihên bazar û fûaran û
astengkirina nerihetiya xirecirê, ronîkirin, berhevkirina çopan
û mijara bi nêringirtina ji walîtiya zabitayê ji bo firoşkaran
girtina destûrnameya vegiriyê jî heye.45
2.Parvekirinên Peywir û Hinek
Rayeyên Aîdê
û Navendiyê
Di mijara xizmetên ku di navbera navendî û rêveberiyên cihkî de bên kirin de parvekirina peywiran bi
awayekî vekirî hatiye terîfkirin. Ji bo xebatên binesazî yên ku dê bi cih werin ji hêla navendê ve bi têra
xwe veguhastinên budçeyê an jî ji bo hevkariyan bikeyskirin hatiye pêkanîn. Parvekirina peywirên di
navbera navend û yekeyên cihkî de bi kurtî em dikarin wek madeyan wisa rave bikin.
1-
2-
3-
4-
5-
Komun, ji avakirin, lêkirin û parastina dibistanên seretayî û polan berpirsiyar e.
Bajar, ji avakirin, lêkirin û parastina dibisatnên navîn
berpirsiyar in, avakirina lîseyan jî di berpirsiyariya
herêman de ye.
Rêveberiya navendî ji pêkanîna mufredatê, peredana
personelan, bikeyskirina perwerdehiyê, belavkirina derfetên zanîngehê û ji bikeyskirinên din berpirsiyar e.
Herêm, ji nav xizmetî û çalakiyên perwerdehiya stajyeriyê berpirsiyar in. Tevî vê, dewlet dikare di vê qadê
de ji bo hinek çalakiyan jî biryarê bide.
Komun, bi fînansî ji bo xerckirinên qada tenduristiyê
ya bajaran alîkariyê didin. Bajar, ji mijarên seredaniyên tenduristiyê, tekoşîna li hember tuberkuloz û
penceşêrê berpirsiyar in. Tenduristiya aqilî, peywira
navendê ye. Tenduristiya gel, peywira komun,bajar û
herêman e.
6-
Berpirsiyariyên bajaran, xweyîtiya zarokî/ê, xizmetên
dayik û zarokî/ê, piştgiriya sosyal a ji bo malbatan û
alîkariya astengdaran e. Bajar di heman demê de ji
piştigirîdayina kal û pîran jî berpirsiyar in.
7-
Rêveberiya navendî bi arasteyî rêgeza piştgiriya neteweyî piştgiriya fînansî pêk tîne; destûra kêmtirîn
pereya debarê dide.
8-
Komun, ji bo mesrefên di qada geşdariya sosyal ya
bajaran de tevkariyê dide. Di heman demê de curbicur xizmetên rewşa acîl jî pêşkêş dike. Bajar, ji
hinek saziyên geşdariya sosyal jî berpirsiyar in.
9-
Komun, planên bajêr û herêman stratejî û bikaranîna
axê birêkûpêk dike. Dewlet di vê qadê de tevî ku
kontrolê pêk tîne ji mîrateya mîmariyê û parastina
parkên neteweyî jî berpirsiyar e. Herêm parkên xweza
yên herêmî bi rê ve dibin. Di pêwendiya plankirin û
bipêşketina aboriyê de komun ji danezanên pêşketinê ya komuniya navxweyî; bajar, ji bernameyên
piştgirî yên binesaziyê; herêm û rêveberiya navendî
jî ji plansaziya herêmî berpirisyar in.
10-
Komun, komun, bajar û herêm ji pêşdebirina aktîvîteyên çandî, tevî pirtûkxane û muzeyan ji mijarên pêkanîna xizmetên çandê berpirsiyar in. Cardin jî,
rêveberiya navendî di vê qadê de venêrîna xwe berdewam dike.
11-
Li bajaran veguhastina dibistanan ji hêla komunan
ve, derveyê vê qadê jî ji hêla bajar tê fînansekirin.
12-
Li dawiyê, komun ji rêvebirina bendera bibavan;
bajar ji rêvebirina benderên bazirganî berpirsiyar in.
Herêm jî ji pêşvebirin û parastina benderên robaran
berpirsiyar in. Navend jî ji benderên ku bi girîngiya
neteweyî ne berpirsiyar e.46
75
Birlik
2012
3.Li Fransayê di Hinek Qadan de
Parvekirina
Peywiran a di Navbera Yekeyên Cihkî
Di qadên xizmeta xuyakirî de terîfkirina peywirên ku cihkî rayedar e û wan parve dike, taybetmendiyên xizmetên
cihkî yên li Fransayê di kîjan qadan de tê bicihanîn dê nîşanê me bide. Li Fransayê di mijarên geşdarî, perwerde, veguhêzî, bipêşketina aborî, plansaziya bajêr, xizmetên bajariyî, çand û ewlekariyê de ji yekeyên cihkiyê re hinek raye hatine dewrkirin. Sînora van rayeyan, bi kapasîte û mezinahiya yekeya cihkî re hevgirî ye.
Geşdarî: Li Fransayê ji bo veguhêziya ku ji navendê ber
bi rêveberiya cihkî tê kirin re veguhêziyên geşdarî tên
gotin. Ev transferî bi zêdeyî di rêveberiya bajaran de ye.
Lê rêjeya van transferan û destnîşankirina qadên lazmatiyê di rayeya navendê de ye.
Perwerde: Li Fransayê rola hemû navendiya eleqedar û
yekeyên rêveberiyên cihkî ya di mijara xizmetên perwerdeyê de heye. Lê di qada perwerdehiyê de tevî hebûna
berpirsiyariyên navendî û cihkiyê bi bingehî parvekirineke peywirê ya dumendî heye. Rêveberiya cihkî, ji pêşveçûyîna mufredatê û hilbijartin, pêşveçûyîn, venêrtin û
dahina meaşên mamosteyan berpirsiyar in, rêveberiyên
cihkî jî bi zêdeyî ji rêveberiya bînayên dibistanan û tesîsata teknîkî ya eleqedar berpirsiyar in. Di vê çarçoveyê de
rêveberiyên cihkî xercikirinên xwe di pîvaneka rêveberiya bînayê û tesîsatan de pêk tînin. Komun ji dibistanên
seretayî, bajêr ji dibistanên navîn û herêm ji lîseyan berpirsiyar in. Wekî din li Fransayê bi sepaneke cuda hemû
raye û berpirsiyariyên di derbarê dibistanên pîşeyî de
tenê ji hêla herêman ve tê bicihanîn.
Li Fransayê rola hemû navendiya eleqedar û yekeyên rêveberiyên cihkî ya di
mijara xizmetên perwerdeyê de heye. Lê di qada
perwerdehiyê de tevî hebûna berpirsiyariyên navendî û cihkiyê bi bingehî
parvekirineke peywirê ya
dumendî heye.
Veguhêzî: Veguhêzî jî wek perwerdeyê qadeke xizmetê
ye ku binyatên rêveberiyên cihkî yên di her astê de daxilê wê ne. Rêveberiyên cihkiyê, xerckirinên xwe jî di
somdara koordînasyoneke de berpê dike. Di vê çarçoveyê de rêveberiya navendî bi zêdeyî ji çêkirina rêyên
girêdanî yên di nav bajaran de, piştgirîdahina pergalên
veguhastinê yên rêhesiniyê, ji pêkanîna cihok û benderan berpirsiyar in. Pêşveçûneke herî pêwist a di sala dawî
de jî di çêkirina sîstema rêhesiniyê de liserxwegirtina
curebicure rolan a rêveberiyên herêmê ye. bajar jî ji çêkirina rêyên nav bajêr û ji rêveberiya tora otobusên aîdê
bajêr berpirsiyar in. Rêveberiya otobusên dibistanê jî da-
xilê vê ye. Komun jî ji veguhêziya gelemperî û çêkirin,
temîr,lênêrîn û temîrata rêyên aîdê kuçeyan berpirsiyar
in. Lê ji ber ku komun di qadên bajarê mezin de cih digrin û veguhêziya gelemperî operasyoneke mezin û xerckirinê dixwaze gelek komunên ku di somdara bajarê
mezin de mahine têne ber hev û ji bo veguhêziya gelemperiyê bi navê syndicatesê yekeyan ava dikin.
Bipêşketina Aboriyê: Ji her cureyê rêveberiyên cihkiyê
dikarin di qadên xwe de xebat û xerckirinên arasteyî teşwîqên razemeniyê û rahijmendiyên aboriyê pêk bînin.
Plansaziya Bajêr: Komun, ji amadekirina plansaziyên
master yên eleqedar û plansaziyên bikaranîna rûpîvanê berpirsiyar in
Av, Hîjyen, Berhevkirina Çopê: Komun, ji xizmetên
hîjyenê û çopê berpirsiyar in. Komun, wek ku di qada
veguhastinê de ye di van qadan de jî dikare yekeyên
xizmetê ava bike. Lê ev xizmet, bi taybetî dewrê sektora taybet têne kirin.
Çand, Werzîş û Nirxandina Demên Vala: Komun, di
mijarên wek werzîş û bikeyskirina parkan de rayedar
in, di pêkanîna şano, muze û orkestrayê û rêveberiya salonên konserê de jî hemû yekeyên rêveberiya
cihkî berpirsiyar in.
Ewlekarî: Navenda berpirsiyariya giştî ya qada polês û
ewletiyê aîdê rêveberiyê ye. Ji bilî vê komun dikarin di
qadên ewlehiya gelemeperî de hêzên zabita yên bêçek
pêk bînin. Komun ji venêrîna trafîkê jî berpirsiyar in. Xizmetên agirkujiyê di berpirsiyariya bajaran de ye. Lê di
mijarên wek şewata daristan û hezazê de rêveberiya navendî rayedar e.47
4.Li Fransayê hatin û lêçûnên
rêvebriyên cihkiyê
Li Fransayê hatinên rêveberiyên cihkî dibin
5 beş. 3 heb ji vana hatinên rêveberiyên cihkî
bi xwe ne. ev; hatinên darayî, hatinên kargêriyê û hatinên milkî ne. her du cureyên hatinê
yên din jî hatinên derveyî budçeya rêveberiyan in a yekemîn, alîkariya ku ji dewlet an jî ji yekeyên din tên, a duyemîn jî deyndariyên ku dikevin çîna hatinên demkî ne.48 Di
nav sînorên ku dewletê diyar kirine de, hinek bacên ku ji rêveberiyên cihkî re hatine hiştin hene. Ji vana; bacên wek
baca bîna û araziyê, baca roniştin û pîşeyê ji hêla hemû
rêveberiyên cihkî ve (şaredarî, bajar, herêm), baca çopê jî
baca ku ji hêla şaredariyê ve bi awayekî yekser tê stendin
e. ji hêla din ve, ger avadanî sînora gurahiya taxeke diyarkirî derbas bike, bacên neyekser ku tên girtin ji hêla şaredariyê ve tên girtin. Baca mezaxiya Elektrîkê di navbera
şaredarî û bajaran de tê parvekirin. Bacên sînema, îlan,
reklam û vexwarinên bi alkol jî şaredarî digre. Baca warlêdanê jî baca ku di navbera bajar û şaredariyan de tê parvekirin e. bacên ku ji leysitikên gazînoyê, ji kanavê (avên
madenê), ji venêrîna goştê firotinê ya di bin guncanbûna
mercên tenduristiyê de tên girtin jî ji şaredariyê re diçin.
30
NADAROĞLU, S. 153.
32
IULA-EMME, S. 45.
33
YILDIZ, S. 4.
34
KELEŞ, S. 41-2
35
KARAHANOĞULLARI, S. 19
36
YILDIZ, S. 4.
37
TEOMAN ÜNİSAN, AVRUPA’DA YEREL YÖNETİMLER, T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI MAHALLİ YÖNETİMLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
YAY, ANKARA, 1996, S. 52.
38
KELEŞ, S. 42.
31
D
î
p
n
o
t
39
Şaredarî, xwediyê rayeya xistina bacên pêvekî ya bi bacên
veguhestî yên bajar û rêveberiyên cihkî yên herêmê ve
bikin in. Rêjeya van bacan, ji hêla yekeyên cihkî ve tê diyarkirin.49 Mirov dikare bibêje ku li Fransayê rayeya komkirina hatinê ya yekeyên cihkî bisînor e.
Piştgiriya dewletê, ji %30’ê nîveka budçeyên şaredariyan, ya rêveberiya bajaran jî ji %7’ê wê ye.50 Rêveberiya
navendî, piştgiriyê dide razemendiyên geşdariya sosyal a
cihkî û xizmetên avadaniyê. Lê ev piştgirî, ji ber ku dibe sedema venêrîna navendî tê rexnekirin.51 Lêçûnên budçeyê, ji
lêçûnên carî û lêçûnên razemendiyê pêk tên. Beşeke ji lêçûnan mecbûrî, beşeke hilbijêrî, beşeke jî lêçûnên qedexe
ne.52 Lêçûnên carî yên rêveberiyên cihkî pêkan e ku bi
awayê lêçûnên personelan, lêçûnên darayî, lêçûnên beşdarbûna kontenjan û lêçûnên alîkariyê werin senifandin.53
Piraniya xerckirinên rêveberiyên cihkî yên ku di 2003’yan de
pêk hatine bi rêjeya %66.5’ê di komunan de ye, piştre li
gor dorê bajar % 24,90 û herêm jî % 8,60 ne. bi taybetî bi
reformên ku di 2003’yan de hatine kirin peywirên herêman
û para xizmetan a di nav xerckirinan de zêde bûye.54
EMRE, S. 135.
41
42
43
YILDIZ, S. 5.
44
KORALTAY NİTAS, FRANSA YÖNETİM SİSTEMİ 2002, S. 243. HTTP://BİRİMWEB.İCİSLERİ.GOV.TR/STRA
TEJİ/ARASTİRMA/21YY/FRANSA.PDF (ERİŞİM: 12.09.2012)
45
46
40
47
NURİ TORTOP, FRANSA’DA KOMÜNLERİN
(BELEDİYELERİN) BÜTÇELERİ, GİDERLERİ
VE GELİRLERİ, AMME İDARESİ DERGİSİ,
CİLT27, SAYI 3, EYLÜL 1994, S. 55.
49
KELEŞ, S. 52.
50
EMRE, S. 137.
51
IULA-EMME, S. 46.
52
TORTOP, S. 52.
53
FRANSA YEREL YÖNETİM YAPISI, S. 25-6.
54
48
77
Birlik
2012
Tablo 4:Lêçûn û Hatinên Rêveberiyên
Cihkî yên Fransizan (2002)55
Rêveberiya Navendî
Lêçûna Giştî
Milyon $
Rêjeya GSYHÎ’ye yê
1.144.199
%53,90
68.985
%3.20
233.233
%11,00
47.931
% 2.30
Lêçûnên Razemendî yên Giştî
Lêçûnên Rêveberiya Cihkî
Lêçûnên Razemendî yên Rêveberiya Cihkî
Tablo 5: Lêçûnên Rêveberiya Cihkî ya
Li Gor Ast û Xizmeta ku tê Pêşkêşkirin56
Cureyê Xerckirinê
Komun (%)
Bajar(%)
Herêm (%)
11,9
7,6
21,3
-
-
15,09
9,1
38,4
-
-
12,4
27,6
Bipêşketina Aborî
2,03
8,7
6,3
Nirxandina Demên Vala, Spor, Çand
17,9
-
-
Ê Din
58,9
32,8
29,5
Perwerde
Perwerdeya Pîşeyê
Geşdarî
Veguhêzî
55
TOKSÖZ VE
DİĞERLERİ S. 72.
56
TOKSÖZ VE
DİĞERLERİ, S. 75.
Wek encam; Çawa ku di mînaka Fransaya ku unîter e û sepana wê ya navendparêziyê hêzdar e de jî tê dîtin ji bo
di xizmetên asta cihkiyê de û di plansaziyan de serkeftî bin li cihkiyê dewrkirina rayeyê encameke bi serkeftinî derxistiye holê. Fransayê, bi taybetî ji salên 90’î ve ji bo di asta cihkiyê de rêveberiya bibandor bidestxîne amûrên nû yên rêveberiya cihkiyê bipêş xistine û ji bo kapasîteya yekeyên asta herî jêr a di xizmetê de zêde bike jî wekî din pêwistî dahiye
hevkariyê. Taybetmendiyeke pêwist a din a pergala ku li Fransayê tê sepandin jî, di xala beşdarbûna hemwelatiyan a li
meclisan an jî li biryaran hebûna sepanan e. Sepana Fransayê jî destnîşan dike ku, ji bo di asta cihkiyê de xizmet serkeftî bin avakirina pergaleke reqabetkar ya ku dispêre hilbijartinan û dewrkirina rayeyan li cihkiyê gelek pêwist e.
Amadekkar: Halîl BAYHAN, Gerînendeyyê Strattejî yê Bîrlîkê
1. Azim Öztürk, 21. Yüzyıl Türkiye’si İçin, Yerel Yönetim
Modeli, Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, No1,
1.Baskı, İstanbul, Şubat 1997.
2. Ferhat Emil, Ferhat ve H. Hakan Yılmaz, Mali Yerelleşme: Yoksulluk ve Bölgesel Eşitsizlik Sorunlarının
Çözümü İçin Yeni Yaklaşım, 1.Baskı, TESEV, İstanbul,
Ağustos, 2005.
3. Fikret Toksöz, Ali Ercan Özgür, Öykü Uluçay, Levent
Koç, Gülay Atar, Nilüfer Akalın, Yerel Yönetim Sistemleri: Türkiye ve Fransa, İspanya, İtalya, Polonya, Çek
Cumhuriyeti, İstanbul, TESEV Yayınları, Ağustos 2009.
4. Fransa Yerel Yönetim Yapısı, 12 Mayıs 2009, http://dahafazlasiyaset.blogspot.com/.Erişim: 24.09.2012
5. Fransız Yerel Yönetim Sistemi, Ar. Gör. Hayrettin Yıldız,
Yalova Üniversitesi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx (Erişim:12.09.2012)
8. IULA-EMME, T.C Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, Karşılaştırmalı Yerel Yönetim Yapıları, 2. Baskı,
İstanbul, Teoman Ünisan, Avrupa’da Yerel Yönetimler,
T.C. İçişleri Bakanlığı Mahalli Yönetimler Genel Müdürlüğü Yay, Ankara, 1996.
9. Koraltay Nitas, Fransa Yönetim Sistemi 2002 http://birimweb.icisleri.gov.tr/strateji/arastirma/21yy/fransa.pd
f (Erişim: 12.09.2012)
10. Nuri Tortop, Fransa’da Komünlerin (Belediyelerin)
Bütçeleri, Giderleri ve Gelirleri, Amme İdaresi Dergisi,
Cilt27, Sayı 3, Eylül 1994, s. 51-63..
11. Onur Karahanoğulları,Karşılaştırmalı Kamu Yönetimi
Dersleri; Fransa Cumhuriyeti, 2004 Yılı Ders Notları,
Ankara, Üniversitesi SBF Matbaası, 2004. http://politics.ankara.edu.tr/~karahan/makaleler/Fran2003Any.p
df Erişim:12.09.2012
6. Halil Nadaroğlu, Mahalli İdareler, Teorisi, Ekonomisi;
Uygulaması, Beta Basım, 7.Baskı, İstanbul, Ekim 2001.
12. Ruşen Keleş, Fransa ve İspanya’da Yerinden Yönetim, Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, Ankara, 1994.
7. HayrettinYıldız, Fransız Yerel Yönetim Sistemi, www.yalova.edu.tr/Files/UserFiles/83/13_Yildiz.docx Erişim:
05.09.2012
13. Yusuf Erbay, Fransa’da İdari Sistem ve Yerel Yönetimler, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 8, 2 Nisan 2009,
s. 58-74
79
Birlik
2012
QADA VEKIRÎ
HESIN YA BAJARIYI
^ ^
?
ÇI YE
Di derbarê plankirinê de rexne û nirxandin
Qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî, di nav nexşeyên ekosîstema bajêr de wekî hucrêyên
tevîneka hêşîn in. Ev qad, di navbera tevînekên bajêr de (qadên lîstika zarokan, qadên
werzîş û lîstikê, baxçeyên malan, parkên bajêr, parkên
semtan, parkên taxan û berîkan, meydan, herêmên peyayan, qadên çandinî, daristan, cihên geştê, parkên herêmî
û qadên alternatîf yên din û hwd.) li hundirê bajêr an jî li
derveyî bajêr, cihên ku li ser wan avahî nayên çêkirin de
ne û yek ji hucreyên ekolojîk yên qada hêşîn a tevînek in.
Tevînekên qada hêşîn ku di hundir û derdorê bajêr de têne
avakirin di nav xwe de pergalekî ekolojîk çêdikin.
Ji ber vê yekê, qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî, di parsengkirina têkiliya navbera mirov û xweza a xera bûyî de,
di sazkirina mercên jiyana bajariyî de û di heman demê de
jî di warê gengazkirina têkiliya navbera mirovan de xwedî
cihekî girîng in. Bi taybetî li bajaran, pêwistiya ji bo qadên
vekirî-hêşin her roja ku diçe zêdetir dibe.
Çi heye ku, piraniya qadên vekirî-hêşîn ên ku di nav
sînorên bajêr de ne ji bo armancên derveyê qadên hêşîn
tên bikaranîn, an jî bi qadeke din tên veguherandin, û
yên ku hene jî ji aliyê çawanî û pîvangê ve têr nakin, ev
çend tişt wekî pirsgirêkên sereke dikarin bêne dîtin. Kafe
û avahiyên wekî kafe ku di qada parkan de ne xwe li hemû
qada parkê belav kirine (hema hema wekî van qadan
dagir bikin û veguherînin mulkîyeta taybetî) û bikaranîna
parkê bisînor kirine, ji ber dîzaynên şaş qadên hêşîn
bêerk mahine, di bikaranîna van qadan de çalakiyên hevpar ku xîtabê hemû derdoran bike kêm in, mirov dikare
bêje tengasiyên ku di pratîkê de tên jiyandinê ev in.
Dema mirov baştir binêre, beriya her tiştî divê mirov
bide zanîn ku kêmasiyên ji plansazî çêdibin hene, dema
planên avadanî yên niştegehan (bajar, navçe û hwd.)
tên çêkirin li ser fikra zêdehî xanî û aboriyê tên çêkirin
û ev tişt dibe sedema nehiştina qadên pêwist ji bo
qadên vekirî-hêşin û di encama vê yekê de kêmasiya
qadên ku bajêr bikare bêhna xwe bide û qadên ku ji bikaranîna hevpar re vekirî ne çêdibe. Ger em qadên vekirî-hêşîn tenê wek qadên ku di nav wan de çend cihên
piçûk yê roniştinê û qadeke lîstika zarokan bifikirin ev
fikra hanê demekî kin de dê rê li ber aloziya bajaran
veke û ev nêzîkbûn di heman demê de beravajiya vîzyona îdîayên demokratîk û pêşxistina civakê a şaredariyên herêmî ye.
Îroj bajêr ji ber zêdebûna nufûsê bi zêdebûna hejmara avahîsaziyan
û pêşveçûnên neplankirî re rû bi rû ne. Dema ku plan tên çêkirin ev
plan bi piranî li gor ramana pirkirina xane û aboriyê tên kirin, û di
encama vê yekê de ji bo qadên vekirî-hêşîn bi qasî ku pêwistî
heye cih nayên hiştin. Ev rewş rê li ber têrnekirina cihên bikaranîna hevpar ku bajar bikaribe li wê derê bêhna xwe bide vedike.
Divê mirov ji bîr neke ku qadên verkirî-hêşîn ên bajariyî pirsgirêkên fîzîkî, estetîk û klîmatolojîk a bajarê çareser
dikin, ji mirovan re hem di warê psîklojîk de û hem jî di
warê civakî û rekreasyonelî (ve-afirandinê) de dibin alîkar û
ev qad ji bo hemû jîndaran cihên jiyanê ne. Nirxên xwezayî
yên wekî park, daristan, navbirên hêşîn û têkelên wan wek
dar û av di hundirê bajêr de ji gelek aliyan ve sûdê didin û
têkiliya di navbera xweza û mirovî/ê de parseng dikin.
Ji ber vê yekê, divê bi taybetî di planên bajêr de ji bo
qadên hêşîn girîngiya pêwist bê nîşandan û divê qadên vekirî-hêşîn di planê de ji qadên bermayiya rastek bên derxistin. Li ser vî esasî, divê qadên vekirî-hêşîn li gor îhtiyacan
bi awayekî plankirî û bi bîrdarî bêne çêkirin.
Pêkhatina erk û
bikaranîna qadên
vekirî-hêşîn bi
kirina dîzaynên
rast gengaz e.
Pêkhatina erk û bikaranîna qadên vekirî-hêşîn bi kirina
dîzaynên rast gengaz e. şanîderên giştî yên rêkûpêkiya dîzaynê; wek curebûna bikaranînê, ragihiştin, hêsaniya bikaranînê, vebeyîna xwemaliya cihê ku lê ye, û civakîbûn
dikarin bên pejirandin. Her wiha ji bo bê zanîn gelo bi kîjan
metodan park bi serfirazî dikare bê avakirin, çavdêriya gelo
park bi çi awayî tê bikaranîn û pîvandina têgîhiştina miro-
van di derbarê parkê de, di derbarê dîzaynê de û dema avakirina parkê de girtina nêrînên gel, bi gel re biryardayîn xalên
girîng in.
Curbicuriya bîyolojîk, yek ji pîvanên herî berbelav a ku
di pîvandina çawaniya ekolojîk a derdorên bajêr de tê bikaranîn e. Di warekî de ji hêla curbicuriya bîyolojîk ve bidest
xistina astekî nêzê xwezayê ye. Wekî mînak, divê bi awayekî zêdetir bikaranîna bi cureyên rûberka riwekî ya xwezayî
( bi gotinekî din, dema curbicuriya riwekan tê gotin dewlemendiya ku bi rêya her cure riwekan tê bidest xistin na, lê
faktora xwezayîtiyê derkeve pêş ) ku ji cureyên ku naskirina
rûberka xwezayî a herêmê gengaz dike û ji qadê re nasnameyekî dide bidestxistinê cih bê dayîn. Li qadên xwezayî
yên ku perçe bûne û têkiliya wan ji hevdû qetiyaye eko-sîstem zerarê dibînin. Ev rewş qadên jiyana ajalan jî dirûxîne.
Lê ya rast, li bajêran pêwistî tenê ji bo qadên hêşîn tune, di
heman demê de ji bo ajalên ku li wan deran dijîn jî heye.
Divê li gor hişmendiya hemû mirov perçeyekî xwezayê ne
bê tevgerîn, li ser vê esasê qadên hêşîn ên ku xwediyê şertên guncan in divê wek mekanên ku li gor bi giyanewerên
din re di nav ahengê de bîminin bêne nirxandin.
81
Birlik
2012
Rêgezên Plansaziya Qadên Vekirî-Hêşîn Yên Bajêr
Wekî bingeh; tê xwestin ku hêşînahî ji derveyî bajêr
têkeve hundirê bajêr û bi bajêr re bibe yek. Di plansaziya peyzajê de; plansazî li gor nirxên xwezayî yên qada
ku cihê niştegehê ne, daxwaziyên çandî yên civakê yên
di derbarê van nirxan de, bikarnanîna pîvana parsenga
ekolojîk, û li gor nêzîkbûnekî ku cewhera xwe ji ekolojiyê girtiye tê kirin.
Di qadên hêşîn de çêkirina organîzasyonekî fonksîyonî û mekanî girêdayê faktorên wekî ragihanî û gihîştin, ahenga bi binyata xwezayî re, karakter, jiyanbarî,
aheng, guncanî û kontrolê ye.
Balrakêşiya mekanên hêşîn
Xemla qada hêşîn bê diyar kirin.
Gihîştin: Gihîştina gel bi awayekî hêsan xizmet û aktîvîteyan ên ku tên dayîn e. Gihîştina pîr, kesên astengdar, jin
û zarokan bi awayekî hêsan û bi kontrol girîng e. Ji aliyê din
hususekî girîng jî gihîştina kesên ku dervayê bajêr de dijîn
bigihîn aktîvîteyên navenda bajêr e. Gengaz kirina sîrkulasyona peyatî ya ku berdewamiya wê din av bajêr de heye,
herikîna peyatî a biewle, bikaranîna mekanan bi awayekî
ewle ji aliyê astengdarî, kesên pîr û zarokan ve girîng e.
Bi Binyata Xwezayî ya Herêmê re Aheng û Karakter:
Ragihanî û Gihîştin
Ragihanî: dûriya meşê bingeh tê girtin. Têkiliya
navbera şûna qadên hêşîn û pirbûna serdanên mirovên
ku têne qadê gelek girîng e. Divê gihîştina mirovan a
qada hêşîn bi peyatî di navbera 5-15 deqeyan de bibe.
Ji ber vê yekê dema plansazî tê kirin divê gihîştina
kesên peya yên ku tên qadê ev dem berçav bên girtin.
Divê li gor zêdebûna mesafeya gihînê meziniya qada
hêşîn û curbicuriya xemlê jî bê zêde kirin.
Divê di plansaziya qada hêşîn a bajêr de;
Binyata xwezayî ya qada niştegehê
Rewşa mekanê
Belavbûna qadên hêşîn; bi taybetmendiyên li gel
mekanên xwezayî, struktura peyzajê, rûxarên avê, çem,
herî, vejetasyon, îklîma bajêr û wêneya bajêr re girêdayî ye. Nasnemaya mekanê an jî taybetmendiya wî yek
ji faktorên girîng ku wî ji mekanên din cuda dike ye.
Faktorên ku vî taybetmendiyê pêk tînin; rewşa dîrokî û
çandî, form û terzên jiyanê ne.
Jiyanbarî:
Rêgeza jiyanbariyê bidestxistina pêdiviyên bingehîn
yên hemû giyanweran ji bo jiyana xwe berdewam bikin
ji cihê ku lê dijîn e. Di nav krîtera jiyanbariyê de pêwiste kesên astengdar, pîr, jin û zarok li ber çavan werin
girtin û derdoreke ji jiyana bi qalîte were sazkirin.
Ji ber vê yekê, divê ji hêla civakî ve, li ser
girîngiya qadên vekirî-hêşîn yên bajariyî
ji nû ve bi awayekî kûr were fikirandin û
divê di dema pêkanînan de krîterên diyarkirî li ber çavan bêne girtin. Qadên
vekirî-hêşîn yên bajariyî, di parsengkirina têkiliya navbera mirov û xwezayê
de, di sazkirina mercên jiyana bajêr de û
di gengazkirina hevbandoriya nav mirovan de xwediyê cihekî girîng e.
Guncanî:
Aktîvîteyên ku mekanê dihewînin parsenga awayê
jiyan a mirovan in. Çalakbûna mekanê ji bikaranîna wê
ya bêpirsgirêkî ya ji hêla mirovan ve û ji kêfxweşbûna
gel pêk tê. Dema mekanekî tê dîzaynkirin ger pêwistiyên wî yên paşerojê bên berçavgirtin û para vê nerbûnê
bê hiştin dê ev rewş berdewambûna mekanê çê bike.
Kontrol û Tevlêbûn:
Tevlêbûna gel li pêvajoya dizayn, tamîrkirin, lênêrîn, nûkirin û birêvebirina mekanê gelek girîng e. Di
çêbûn û pêşveçûna wî ya piştî pêkhatina projeyê de tevlêbûna gel ya bi awayekî xurt û çêkirina organîzasyonan
di kesan de xwedî lêderketinê çê dike û bikaranîna çalak
hêsantir dike. Asta tevlêbûnê li mekanê di pêşketina
çanda demokrasiyê de xwediyê girîngiyekî taybet e.
Tevlêbûn hem bi awayekî çalak tevlêbûna çalakiyên mekanê ye û hem jî bi gel re pêkanîna guhertin û îhtîyaciyên mekanê ye. Divê mirovên bajêr ku jiyana wan di
nav bînayan de hatiye hepskirin, di qadên vekirî-hêşîn
de kêliyek jî bibe derfetên hevparbûn û civakbûnê bibînin. Bi rêxistinên ku ji saziyên sivîl ên civakî, odeyên
pîşeyan, meclîsa taxan pêk tên tevlêbûna gel bi awayekî
rasterast dikare bê kirin.
ENCAM
Bînayên pir-qatî ku hêdî hêdî her cihê tije dikin û
ji wan rantên mezin tên bidestxistin mantiqa qadên
xwezayî veguherînin geştir dike, û dibe sedem ku li
nav bajêr qadên ku gel di nav wan de bêhna xwe bide
nemînin.
Teşegirtina bajêr û bi vê re girêdayî teşegirtina
qadên vekirî-hêşîn tenê li gor berjewendiyên kesan aşkera ye ku dê rê li ber pêşketinekî nexweş veke. Ji ber
vê yekê, divê girîngiya qadên vekirî-hêşîn yên bajêr ji
perspektîfa civakî ji nû ve bi awayekî kûr bê fikirandin,
û divê pêkanîn li gor krîterên ku di jor de hatine diyarkirin bi awayekî pûtepêder bên kirin. Ev helwest; dê
qadan veguherîne mekanên hêviyê û bi vî awayî jiyana
bajêr kêfxweştir, tendurustir û berdewamtir bike.
Amadekar: Evîn AKBOGA, Erdal BALSAK, Gerînendehiya Etûd-Proje ya GABB’ê
Çavkanî:
ÇULCUOĞLU, G. OĞUZ : Peyzaj tasarımlarının Değerlendirilmesinde Kullanılabilecek Kalite Kriterleri. Peyzaj Mimarları Kongresi, (2000).
DİL, M: İstanbul’un Yeşil Alan Sisteminin, Planlama Kriterleri Açısından İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, (2004).
83
Birlik
2012
Di ragihînê de stûnên bingehîn ên sîstemên biaqil; banka, şaredarî, amûrên hilgirtina komelî, nuqteyên barkirina kontoran û rêwî
ne. Gelek qadên bikaranîna sîstemên biaqil û faydeyên wan hene.
Di Sîstemên Hilgirtina Komelî de
Pêdiviya bi
Teknolojiyê
Wek parçeyekî jêneger a jiyana me teknolojî
her roja ku derbas dibe pêşve diçe. Eger gotin
di cih de be, derdorên ciwan ku em ji wan re
dibêjin nifş, divê di mijara sîstemên teknolojîk de ku ev derdor muptelaya wê ye ji aliyê rêvebirî û xizmetê gavên pir lez bêne avêtin.
Bi bikaranîna sîstemên biaqil di raghînê de, çêkirina
hewza agahiya ragihînî a bajêr, dema di warê ragihînî de rêkûpêkkirin bê kirin biryargirtina li gor van agahiyan, analîzkirina potansiyela ragihîn û binyata bajêr û çerxa şixulandina
van sîsteman dê bibin mijarên bingehîn a vê hejmara me.
Em dikarin stûnên bingehîn a vê sîstemê wek;
banka, şaredarî, navgînên veguhastina komelî, nuqteyên
barkirina kontoran û rêwî binirxînin. Qertên bêtemas di
beşên pêwendîdar a şaredarî de hatine kesanîkirin û ji
hemwelatiyên ku serî lê didin re tê firotin. Rêwiyên ku
qert bidest xistine di serî de ji cîhaza POS’ê kirariya
pere barkirinê ya ji bo qerta xwe pêk tînin. Bi baqiyeya
heyî ya di qertê de qerta xwe nêzê cîhazên manyetîk ên
xercê ku di hundirê navgînên veguhastinê yên komelî de
ne dikin didin xwendin û rêwîtî dikin.
Yekeyên xercê yên navgînan agahiyên bikarnanîna
qertê li ser operatorên GSM’yê radigihînin sîstemên
kompîturên navendî yên şaredariyê. Bi kurtasî bikaranîna qertê bi vî awayî pêk tê. Lê di şixulandina sîstemê
de jî çerxekî heye. Nuqteyên barkirinê ku wek POS’ê
têne binavkirin li hesabên xwe ya bankayê pere datînin.
Banka bi navberên diyarkirî bi awayekî otomatîk vê pereyî vediguherîne hesaba hewza bingehîn a şaredariyê.
Di heman demê de agahiya tevgera vê hesabê radigihîne sîstemên kompîturên bingehîn ên ku di şaredariyê
de ne. Piştî vê mîktara baqiyeyê ku li hesabê hatiye barkirin ji ser operatorên GSM’yê ji cîhazên POS’ê yên pêwendîdar ku kirariya dawiya rojê dikin re tê ragihandin.
Nuqteya POS’ê ya barkirinê jî vê baqiyeyê bikar tîne û
li qertan barkirinê çê dike. Li gor bi peymana ku dê bi
bankayê re bê çêkirin di periyodên dema diyarkirî de ji
hesabên amûrên şexsî yên ku xizmeta veguhastina komelî didin re qasî hejmara rêwiyan heqdest tê dayîn. Di
heman demê de bedelên ku aîdê navgînên şaredariyê
ne jî li hesabên şaredariyê tên veguhastin.
Em bi kurtasiyan derbas dikin; lewre gelek qadên bikaranîn û sûdên vê sîstemê hene. Heman qert ji bo sîstema
berdewam a personelên şaredariyê dikarin bên bikaranîn.
Wekî din agahiyên aboneyan jî ji qertan dikarin bêne xwendinê. Derveyê vê alîkariyên sosyal û peredan dîsa bi rêya
barkirina van qertan dikare bê kirin, wekî din ji bo heqdesta
xwarinê a personelan jî dîsa bi rêya tijekirina van qertan li
market û mixazayan de derfeta xerckirinê tê bidest xistin.
Ev cure qadên bikaranînê yên cuda ji aliyê şopandin û nirxandinê ve dê gelek bineya agahiya îdarî peyde
bike. Dê derfetên wekî potansiyela bikaranîna navgînên
komelî yên bajêr, analîzên îhtîyacê,dema rêgeh tê diyarkirin li gor qadên bitevgerî ya rêwiyan çareserî hil-
berandin, di derbarê navgînên komelî de dema giliyên
rêwiyan tên nirxandin ji sîstemê li gor dema diyarkirî
agahî stendin derkevin pêşiya me.
Sûdên Teknolojiyê
Wek parçeyekî jêneger a
jiyana me teknolojî her
roja ku derbas dibe
pêşve diçe. Eger gotin di
cih de be, derdorên
ciwan ku em ji wan re
dibêjin nifş, divê di mijara sîstemên teknolojîk
de ku ev derdor muptelaya wê ye ji aliyê rêvebirî û xizmetê gavên pir
lez bêne avêtin.
Îroj bi pêşveçûna teknolojiyê li ber kilîddankên peredana trînk a bankayan û qertên kredî yên bêtemas di telefonên nû yên mobîl de taybetmendiyekî bi navê NFC’yê
heye. Yên ku bibêjin ev çi ye dê hebin. Ew mirovê ku xwediyê vê taybetmendiyê ye dema telefona xwe nêzê cîhaza ku
di navgînê de ye bike heqdestê siwarbûnê dê ji xeta wî bi
awayekî otomatîk bê birîn. Divê êdî em ji van tiştên wiha re
xerîb nemînin. Ji xwe yek ji taybetmendiyên herî baş a vê
sîstemê karaktera wê ya bi hêsanî xwe amortî kirin e. Li
gelek bajaran li ser qertan çapa reklamê tê kirin û heqdest
tê stendin. Yek ji aliyê wê ya herî girîng di sîstemên veguhastina komelî de bi bikaranîna ekranên ku entegreyê cîhazan in derfetên wek reklamên danasînê kirin, nexşeya
rêgehê nîşan dan, rewşa heyî ya amûrê li bajêr nîşan dan,
rawestgehên ku dê bên rêz kirin dikarin bên bidest xistin. Bi
navendî ji cîhaza ku di nav navgînê de ye bi şandina fermanekî bangewaziyên têgihan dikarin bên kirin. Di sîstemên veguhastina komelî de ku gel her roj bikar tîne ji bo
agahî û danasînê wekî taybetmendiyekî girîng ekranên ku
entegreyê sîstemê ne dikarin bên bikaranîn. Dê wek dahatiya reklamê çavkaniyekî cuda jî bê bidest xistin.
Taybetiyeke cuda ya modernbûna wê jî ev e ku bi sîs-
tema rawestgeha multî medyaya biaqil ji rêwiyên ku li rawestgehê seknandî ne re hem di derbarê maşîneyên ku dê
bên de agahî bide, hem agahiya rabûna maşîneyan a giştî
ragihîne hem jî danasîn, reklam, kampanya û danasînên
herî nêz ên wê rawestgehê dikare bide.
Ger ev sîstem bi bajêr re bibe yekpar; di otoparkên vekirî an jî girtî de bi danîna sîstemên têketin û derketina bi
bariyer dê xwediyên qertê bi hêsanî bikaribin bi qertên xwe
derbas bibin. Wek manenda vê hema bêje li têketina her
termînalên mînîbus an jî otobusan ku li bajêr û navçeyan de
hene jî sîstemên bariyerê yên bi vê awayê hatine danîn, cardin bi xebitandina van kartên bêtemas ku bûne wek markaya
bajêr têketin û derketina maşîneyan dê bi otomatîkî pêk
were. Bi wê awayê dê hem danûstendina pereyan qut bibe,
pirsgirêkên di vê derbarê de werin hilandin, hem jî mekanîzmaya oto-kontrolê were pêkanîn. Li şaredariyan cezaya
pereyan ku ji hêla zabitayan ve ji navgînên veguhastina komelî re hatiye dayîn gelek caran nayê xerimandin û bi salan
dikeve faîzê. Bi saya vê sîstemê mize dayîn tê kirin û piştî
ku di hesaba kesên ku kirariya wî/wê ya cezaî heye de mesûbkirin tê kirin dê peredayînên wan bên kirin.
Bi awayekî lezgîn em ketin mijara vê teknolojiyê, mixabin divê bi awayekî lezgîn em biqedînin. Ger em hewl
bidin vê mijarê bi hemû detayan rave bikin divê em kovarên ku tenê li ser vê mijarê ne çap bikin. Lê di derbarê vê
mijarê de, di derheqê binyat û fonksîyona van sîsteman de
em dê ji saziyên me re heta ji destê me bê piştvaniyê bidin.
Heta meqaleyekî din bimînin di xweşiyê de.
Amadekar: Mehmet EKÎNCİ, Şaredariya Bajarê Mezin ya Amedê
85
Birlik
2012
Bi tevlîkirina Florê ya nav avên vexwarinê pêkanîna parastina ji
kurmiyê li gelek cihan encamên serkeftî hatine bidestxistin. Lê ger
li qadên sepanê bê ku têra xwe xebatên zanistî werin kirin florekirin were pêkanîn, dibe sedem ku encamên berevajî derkevin holê.
Florekirina Avan
û
Karên wê yên Dental
Yrd. Doç. Dr. Îsmet Rezanî TOPTANCI
Fakulteya Bijîşkiya Diran ya Zanîngeha Dîcleyê
Bijîşkiya Diran ya Zarokan Ad
Divê parametreyên
wek, taybetiyên ava
vexwarinê ya di qada
sepanê de, rewşa çavkaniya ava vexwarinê,
ew gelê ku vê ava vexwarinê bikartîne di
xwedîbûna xwe ya rojane de çiqas florê
digre tev li ber çavan
werin girtin
Li ser florekirina avê pir nîqaş hatine kirin, lê
li hember van nîqaşan ewqas jî alîgir berhev
kirine, li çar hêla cîhanê bi salan e wek metoda pêşî lê girtina kurmiyê dikeve pêşberî
me. Flor ji salên 1940’an vir ve ye wek elemenetke pêşî lê
girtina kurmiyê di bijîşkiya diran hêvişkariyê de tê bikaranîn.
Bi florekirina ava vexwarinê ya ku gel bi kar tîne her kesên
ku vê avê bi kar tînin ji pêkhatina kurmiya dental tên parastin. Di sedsala 20. de ji ber ku ev sepan bi maliyeteke
gelek kêm, bi ewle sepaneke ku herkes bikare sûdê jê wergire bû wek sepaneke bêhtir adil alîgiran berhev kiriye. Florîda ku di avê de, nebatan de û ajalan de bi mîqdarên hindik
tê dîtin, piştî ku tê girtin di nav diran û hestiyên mirovan û
yên ajalan de tê depokirin. (Harrîson, 2005)
demên dirêj di asta 6 ppm de flor were girtin dibe sedema nexweşiya bi navê osteosklerozîsê. (WorldHealthOrganization, 1994) cardin li gor daneyên WHO’yê di
nav ava vexwarinê de, di germahiya27 0C’yê de hebûna
0,6-0,7 ppm florê kafî ye. (WorldHealthOrganization,
1994) Lê di van astan de jî dibe ku florozîs were dîtin, sedema vê jî germahiya ku vexwarina bi zêdeyî pêwîst dike
ye. (Akpata, Fakiha, & Khan, 1997; Brouwer, Dirks, De
Bruin, & Hautvast, 1988) Li gor taybetiyê avhewayê asta
girtina florê ya ku tê pêjniyazkirin di navbera 0,5-1 ppm’ê
de ye. (WorldHealthOrganization, 1994)
Flor di pêşîlêgirtin û kontrolkirina kurmiyan de roleke
tekûz dilîze (Aoba & Fejerskov, 2002) Di xebatên ku Dean
û hevalên xwe dikin de hebûna têkiliya di navbera florîda ku
di nav ava vexwarinê de ye û xerabûyîbûnên (mîneya bi leke,
florozîs) ku di formasyona diran de pêk tê hatiye rastkirin û
hatiye diyarkirin ku di astengkirina pêkhatina kurmiyê de bi
têra xwe bi bandor e. (Dean, 1947; Dean & McKay, 1939)
Ji nîveka sedsala 20. vir ve tevlîkirina florê ya nav ava
vexwarinê ya ku gel bikar tîne bûye rukna stratejiyên astengkirina kurmiyê. (Parnell, Whelton, & O'Mullane, 2009)
di sala 1998’an de, li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi
xebateke Stookey û hevalên wî hatiye ragihandin ku ji nîvê
zêdetira populasyona giştî ji florekirina avên giştî sûdê werdigre. (Stookey, 1998). Cohen di sala 1966’an de; çavdêriyên ku di eyaleta Pheledelphîa ya DYA’yê de hatine kirin
wek mînak nîşan dahine û daye zanîn ku milyoneke kes ji
florekirina avan sûdê werdigrin û di asta 6 salî de sedî 75’ê
îndeksa DMFT (Decay- Missing- Filling Teeth)* yê, di asta
8 salî de sedî 54,5, di asta 12 salî de sedî 42,6 û di asta 14
salî de jî sedî 46,7 rêjeyan de kêmbûnî nîşan dahiye, di
heman demê de rêjeya kurmî ya ku di diranên şîrî de tên
Di gelek xebatan de hatiye diyarkirin ku divê di avên
vexwarinê de nirxa optimum florê 1 ppm be. (Dean, 1947;
O'Mullane, 1994) Ger asta florê li ser vê nirxê be problema
dental ya bi navê Florozîs jî bi xwe re tîne. Dema di avên
vexwarinê de asta F di asta 4-8 ppm’yê de be, nîşaneyên
klînîk ên florozîsa îskeletî û semptomên wê tên dîtin û ger
Lêkolîn û encamên wan
Ji ber ku di hemû xebatên ku hatine kirin de florekirina avê
ne arasteya ferdekî arasteya hemû gelê ku li wê herêmê dijî
ye, em di vê baweriyê de ne ku divê li gor pêdiviya gel biryar
were dayîn û sepan di wê hêlê de were nirxandin.
dîtin jî di rêjeya ji sedî 50 de kêmbûn hatiye çavdêrîkirin.
(Cohen, 1966) Di sehîkirina lîteratura ku hatiye kirin de;
dema xebatên ku di 20 hemwelatan de hatine kirin esas
werin girtin, tê fêmkirin ku li ser diranên şîrî florekirina avan
rêjeya kurmiyan kêm dike. (Carmichael, Rugg-Gunn,
French, & Cranage, 1980). Li Îngiltereyê di xebatên ku hatine kirin de, di navbera zarokên ku ava herêma wan hatiye
florekirin de dijîn û yên ku ava herêma wan nehatiye florekirin de, di nav zarokên ku herêma florekrî de dijîn de, di
mîqdara kurmiyan de kêmbûnî çê bûye. (Carmichael et al.,
1980; Rock, Gordon, & Bradnock, 1981). Carmîchael bi
xebatên ku wî û hevalên xwe pêk anîne diyar kiriye ku ji bo
parastina ji diranên kurmî ya zarokên ku di nav çîna civaka
ketî de dijîn florekirina avan sûdeke zêde pêk tîne. Xebatên
ku hatine kirin nîşan dahine ku di dirêjahiya jiyanê de girtina florê di populasyona gihîştî de jî prevelansa kurmî ya
dentalê pir kêm dike. . (Englander & Wallace, 1962; Russell & Elvove, 1951)
Di lêkolînên ku nûtir hatine kirin de jî encaman rewşeke berevajiyê xebatên berê raxistiye ber çavan. Li gor vê
hatiye diyarkirin ku bandora florekirna avan di parastina ji
kurmiyan de, di rêjeya %18-30 de ye. (Clark, Hann, Williamson, & Berkowitz, 1995; Griffin, Gooch, Lockwood, &
Tomar, 2001; Newbrun, 1989) sedema kêmbûna vê flora ku
divê ji avê were wergirtin ji çavkaniyên hê dîtir, bi taybetî jî
girtina xwarin û vexwarinên din ên ku florê dihewînin, di herêmên ku florekirin çê nabe de ji ber encama mezaxtina ji
hêla kesan ji vê çavkaniyê girtina florê ye. Ji vê re “halobandor” tê gotin. Di xebatên ku roja me ya îro hatine kirin
de, lêhûrbûna pîvandina rêjeyê ya florîda ku zarok bi vê
“halo-bandor” ê digrin û li herêmên ku florekirin tê de pêk
nehatiye jî bi vê cureya florekirinê ji %70 bandorê dabîn kiriye ku ev nêzîkê asta bandorkariya optîmûm e. (McDonald,
Avery, & Dean, 2004)
Nêzîîkahiyên ku bi temkînnî nêz dibin jî hene
Bi tevlîkirina Florê ya
nav avên vexwarinê
pêkanîna parastina ji
kurmiyê li gelek cihan
encamên serkeftî hatine bidestxistin.
Flora ku di ava vexwarinê de tê dîtin hatiye ragihandin ku li ser diranan hem taybetiyên wê yên bikêrhatî hem
jî yên bizerar hene, wek taybetiya bikêrhatî flora di mîqdara guncan de, di astengkirina kurmiyan de roleke girîng digre ser xwe, lê dema bikeve ser doza optîmal dibe
sedema nexweşiyeke dental ku jê re “florozis” tê gotin,
ev yek di diranan de anormaliya binyewî pêk tîne. (Burt,
2002; Burt, Keels, & Heller, 2003) di nav 60 salên dawî
de bi sedan xebatên ku hatine kirin û di derbarê lêkolîn-
kirina fealiyeta flora di avê de, kontrola kurmiyê û pêşî lê
girtina wê gelek agahiyên girîng dahine me. (Parnell et
al., 2009) lêkolînên ku saziyên wek CDC** (Navenda
Kontrol û Parastina ji Nexweşiyan), WHO***(Rêxistina
Tenduristiya Cîhanê) û UKHD****( Yekeya Tenduristiya
Qraltiya Yekgirtî) pêk anîne û di gelek weşanên ku zanyaran çê kirine de li hember florekirina avê nêzikahiyeke bitemkînî tê dîtin. (Parnell et al., 2009)
Di lêkolînên ku paşê hatine kirin de li ser taybetiyên
florîdê yên di derbarê sekinandina kurmiyê de lêhûrbûn pêk
hatiye û hatiye dîtin ku flor li ser lezyona kurmiya rûdayî
bandora topîkal nîşan dahiye û sekinandina bipêşveçûna
kurmiyê hatiye şopandin. (Fejerskov, Thylstrup, & Larsen,
1981) Cardin bi heman şêweyê xebatên li ser zêdebûna
florê ku çawa binye lawaz dibe û bêhtir kêm mîneralîze dibe
û binyeyeke bi navê florozîs pêk tê jî bi lez û bez berdewam
kirine. Di zêdebûna flora florozîsê de di pêkhatina diranî de
li binyeyê têreçûneke zêde tê kirin û dibe sebeb ku binye
xera bibe û lawaz bibe. Di bingeha florozîsînê de zêdebûna
asta florê ya ku di populasyonê de hatiye girtin heye.
Di xebateke de ku di sala 2009’an de li Nîjeryayê
pêk hat de tespît bû ku li hinek qadên jeopolîtîk di avên
vexwarinê de rêjeya florê ji beşên din zêdetir e, hatiye
fikirîn ku ev ji taybetmendiya axê pêk tê. (Akpata, Danfillo, Otoh, & Mafeni, 2009).
Encam
Bi tevlîkirina Florê ya nav avên vexwarinê pêkanîna
parastina ji kurmiyê li gelek cihan encamên serkeftî hatine
bidestxistin. Lê ger li qadên sepanê bê ku têra xwe xebatên zanistî werin kirin florekirin were pêkanîn, dibe sedem
ku encamên berevajî derkevin holê. Divê parametreyên
wek, taybetiyên ava vexwarinê ya di qada sepanê de,
rewşa çavkaniya ava vexwarinê, ew gelê ku vê ava vexwarinê bikartîne di xwedîbûna xwe ya rojane de çiqas florê
digre tev li ber çavan werin girtin. Ji ber ku di hemû xebatên ku hatine kirin de florekirina avê ne arasteya ferdekî
arasteya hemû gelê ku li wê herêmê dijî ye, em di vê baweriyê de ne ku divê li gor pêdiviya gel biryar were dayîn
û sepan di wê hêlê de were nirxandin.
Florekirina avan di dawiyê de sepaneke hêvişkar e. Lê
divê were zanîn ku hestewariya li hember sepanên hêvişkar
ji nexweşiya ku piştre dema tê û ji hemû kirariyên tedawiyê
bêhtir pêwîst e û ji hêla maliyetê ve bêhtir bi avantaj e.
87

Temel İtfaiyecilik

Transkript

Benzer belgeler

rcnelim:

buroşürü indirmek için buraya tıklayın

Ulkemizin neresindem olursa olsun cocuklarin guzelliklerine

GUZELYU BULUSMASI

A,``rhd,. -- 7-

Çocukken her resim yaparken yakanlandığında babasından ve