bor madeni ekonomisi - Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası

Transkript

2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22
ubat 2008 / DEÜ
BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye
BOR MADEN EKONOM S : TÜRK YE’N N DÜNYA BOR
P YASASINDAK YER
M. Burak Buluttekin1
ÖZET
Türkiye’nin sahip oldu u madenler içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi, yüksek tenörü,
rezerv büyüklü ü, i letme kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki
rekabet üstünlükleri aç!s!ndan dünyada söz sahibi olabilece i en önemli maden, ku kusuz -dünya
rezervinin %72’sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir.
Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme
özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle -kartel anla malar! olan- oligopol bir
piyasad!r. Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve -ili’dir.
Dünya bor madeni üretimi 1970’de 768.000 ton iken 2004 y!l!nda 1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli
iki üreticiden, ilgili y!llarda Türkiye’de bor üretimi 122.000 ton’dan 670.988 ton’a ula !rken, ABD’nin
bor üretimi ise 510.000 ile 627.000 ton aras!nda de i im göstermektedir. Dünya toplam borat tüketimi
yakla !k 1,5 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Borun as!l kullan!c!lar! olan Bat! Avrupa (%45,7) ve
Kuzey Amerika (%25,0)ülkeleri toplam dünya tüketiminin yakla !k % 70,7'sini tüketmektedir. Borun
basl!ca kullan!m alan!, cam (645 Bin ton-%43) endüstrisidir. Türkiye, ham bor ve bor ürünleri tüketimi,
dünya tüketiminin yakla !k %2-3 gibi son derece dü ük seviyededir.
Türkiye’nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir. Türkiye,
geli mi ülkelere ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum perborat gibi katma de erleri yüksek bor
ürünleri piyasas!n! ABD’ye b!rakmaktad!r. Dünya “bor ürünleri” ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, “ham
bor” fiyat! 198 ABD$ seviyesindedir. Türkiye 2004 y!l! itibariyle dünya bor üretiminin % 33'ünü
kar !larken, ABD % 27’sini kar !lam! t!r. Buna ra men, Türkiye 1,5 milyar ABD$’l!k dünya bor
pazar!ndan yaln!zca 250 milyon ABD$ ihracat geliri elde ederken, ABD 650 milyon ABD$ gelir elde
etmi tir.
Türkiye’nin bor pazar!ndaki pay!n! art!rma odakl!,katma de eri daha yüksek olan ö ütülmü bor
ürünlerinin üretim kapasitelerini artt!rmaya dayal!, yurt içi bor piyasas!n! potansiyel sektörlerde te vik
ederek, üniversite-ara t!rma kurumu-sanayi i birli inde Ar-Ge faaliyetleri ile yeni üretim metotlar! ve
bor teknolojileri geli tirerek ürün çe itlili ini artt!rma hedefli ulusal bor politikas! olu turmak
gerekmektedir.
JEL S n fland rmas : F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4
Anahtar Kelimeler: Bor Madeni, Bor Madeni Ekonomisi, Dünya Bor Piyasas!, Türkiye Ekonomisinde
Bor, Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas!ndaki Yeri
ABSTRACT
Among the mines Turkey has, Boron, having 72% of the World reserve, is undoubtedly the
most remarkable one that may make Turkey the leading country in the market according to its reserve
and production capacity, high tenor, reserve destiny, management convenience, high quality and
diversity and the superiority in the race because of the production costs.
World boron market is an oligopoly market, having cartel contracts, due to the limited
producers and the product substitution quality requires product variety. The most outstanding
1
Dicle Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Maliye ve Ekonomi ABD, Ekonomi Bölümü
[email protected]
1
Bor Madeni Ekonomisi: Türkiye’nin Dünya Bor Piyasas)ndaki Yeri
countries producing boron are Turkey, USA, Argentina, Russia, China and Chili. While the World boron
production was 768 thousand tons in 1970, it is 1,696 thousand tons in 2004. Of the two most
outstanding producers, boron production in Turkey increases from 122,000 to 670,988 tons, while it
ranges between 510,000 and 627,000 tons in USA in the mentioned years. It assumed that the World
borate consumption is 1,5 million tons. Eastern European (45,7%) and North American (25,0%)
countries, the main users of boron, consume the 70,7% of the total. Boron is widely used in glass
industry (645 thousand tons- 43%). Turkey consumes very little amount of pure boron and boron
products, which is 2-3% of the world consumption.
Turkish boron trade depends on pure boron product export which is sold at a very low price.
While Turkey exports pure boron to the developed countries; she leaves the advantageous and high
valued boron products market of borax, sodium perborate to the USA. The average price of World
“boron products” is 317 USD$ while pure boron is 198 USD$. Turkey has produced 33% of the World
production while USA has produced 27% since 2004. Despite this, while Turkey earned 250 million
USD$ export income of the 1,5 billion USD$ market, USA earned 650 million USD$.
By aiding and confronting local potential sectors in boron market and with the coorporation of
universities, research institutes and industry conducting research and development activities, Turkey
should have a national boron policy, focused on increasing market share and base on icreasing the
production capacity of the accretion valued ground boron products, aiming to increase the product
variety by developing boron technologies and new production methods.
Jel Classification: F14, L13, L16, L60, L70, O13, Q4
Key Words: Boron Mining, Boron Mining Economy, World Boron Market, Boron in Turkey Economy,
The Place of Turkey in the World Boron Market
1. G R Madenler; maden ürünlerinin, di er üretim sektörlerini besleyen temel girdi olarak
etken bir rol oynamas! sebebiyle, ülkelerin ekonomik kalk!nmalar!nda son derece önemli bir
yere sahiptir. Geli mi ülkelerde sahip olunan maden kaynaklar!yla, bu kaynaklar!n ülke
ekonomisine kazand!r!lmas! ve de erlendirilmesi aras!nda do rudan bir ili ki mevcuttur.
Ülkelerin geli mesinde bilgi ve emek güçlerinin yan! s!ra, ba ta demir, kömür ve
endüstriyel hammaddeler olmak üzere tükenebilir do al kaynaklar önemli bir yer
tutmaktad!r. ABD, Rusya ve Ortado u ülkelerinin petrolleri, Fransa’n!n potaslar!, Rtalya’n!n
kükürt ve mermerleri, Güney Amerika ve Afrika’n!n bak!rlar!, Tunus’un fosfatlar!, Güney
Afrika’n!n alt!n ve elmaslar! bu yarg!y! güçlendirip kan!tlayan örneklerdir. Türkiye için de bor
tuzlar!n!n ayn! önemde oldu u, yap!lan bilimsel ara t!rmalar ve ekonomik-teknolojik
geli meler sonunda tart! maya yer b!rakmayacak kesinlikte ortaya ç!kmaktad!r (Helvac! ve
Alonso, 2000: 2).
Co rafi özellikleri itibariyle stratejik bir konumda bulunan Türkiye, verimli topraklara
sahip olmas! nedeniyle, çok çe itli madenlere sahip bulunmaktad!r ki, bu var olan madenler
içerisinde, rezerv ve üretim kapasitesi bak!m!ndan dünyada söz sahibi olabilece i en önemli
maden -dünya rezervinin %72’sine sahip olmas! sebebiyle- bor cevherleridir. Dünyadaki
teknolojik geli meler, bor madeninin önemini ve kullan!m alanlar!n! h!zla artt!rmaktad!r ki bu
durum, dünya bor piyasas!n! yönlendirebilecek en önemli aktör olan Türkiye aç!s!ndan üretim, tüketim ve pazarlama stratejilerinin etkin kullan!labilmesi ölçüsünde- önemli bir
avantaj olarak de erlendirilebilir.
Dünya bor pazar!, s!n!rl! üretici olmas! ve ürün grubunun birbirlerini ikame edebilme
özelliklerinin ürün çe itlendirmesi gerektirmesi nedeniyle, di er maden ve metal
2
ubat 2008 / DEÜ
pazarlar!ndan ayr! bir yap!ya bürünmektedir. Dünya bor tüketiminde, cevherden rafine bor
ürünlerine h!zl! bir geçi vard!r. Bu durum, cevher üreticilerinin, rafine ürün pazar!na daha
yüksek oranda girmelerini ve rafine ürün kapasitelerini -büyük yat!r!mlar yapmak suretiyleart!rmalar!n!n gere ini gündeme getirmektedir. Bor piyasas!, iktisadi literatür perspektifinde,
aksak/eksik
rekabet
piyasas!
çe itlerinden
biri
olan
“oligopol
piyasa”
olarak
de erlendirilebilir. Oligopol piyasa, bir mal!n çok say!daki al!c!s!na kar !l!k, az say!da
sat!c!s!n!n bulundu u piyasa biçimidir (Frank, 1997: 429; Samuelson, 1976: 525) ki, bu
anlamda, bor piyasas!nda da, ticari önem arz eden bor türlerinin, toplam üretim ve sat! ! az
say!daki firma taraf!ndan gerçekle mektedir. Piyasadaki firmalar!n tamam!, ayn! teknik
özelliklere sahip bor ve rafine bor üretmekle birlikte, kendi mallar!n! di erlerine göre farkl!
göstermeye, farkl!la t!rmaya çal! maktad!rlar. Ancak, bu firmalar aras!nda ciddi bir rekabet
-sat!
artt!rma çabalar!- bulunmamakta ve firmalar!n mü teri portföyleri çe itlilik
göstermemektedir. Bu durumlar, oligopol bor piyasas!n!n “kartel” anla malar!yla
payla !ld! !n!n önemli göstergesi olarak de erlendirilebilir. Kartel, ayn! mal! üreten firmalar
aras!nda, rekabeti ortadan kald!rarak tekel kurma ve ya daha çok kar sa lama amac!yla
gerçekle tirilen anla malard!r (Lipsey ve di ., 1987: 272; Sullivan, 1977: 807 vd.). Kartelci
firmalar, fiyat, sat! ko ullar!, pazar!n payla !lmas!, mal üretiminin s!n!rlanmas! vb. temel
ticari sorunlar! aralar!nda anla arak, tüketiciye ürünlerini arz ederler (Posner, 1976: 20 vd.).
Dünya bor üreticilerinin, y!llardan beri de i meyen geleneksel mü terilerine, bor ürünleri
satmas!, oligopol piyasada olu turulan kartel anla malar!n!n varl! !n! kuvvetlendirmektedir.
Türkiye, sahip oldu u bor madenleri, yüksek tenörü, rezerv büyüklü ü, i letme
kolayl!klar! ile gerek kalite ve çe itlilik, gerekse de üretim maliyetlerindeki rekabet
üstünlükleri aç!s!ndan önemli ekonomik avantajlara sahip bulunmaktad!r. Bu nedenle,
Türkiye’nin dünya bor pazar!nda lider olarak yer almas! gerekmektedir. Ancak, Türkiye bor
madeni piyasas!ndan yeterli getiriyi sa layamamaktad!r ki bu noktada Çetin(2006),
Türkiye’nin bor ürünleri piyasas!ndan, bor madeni rezervine uygun oranda pay alamamas!
sorununu “bor sorunu” olarak nitelemekte ve bu sorunun boyutlar!n! çerçevelemektedir.
Buna göre, Dünya bor rezervlerinin %65-77’i Türkiye’dedir ve bu rezervler Dünya’n!n en
kaliteli ve en kolay elde edilen rezervleridir. Dünya piyasas!ndaki bor madenlerinin %95’i
Türkiye kaynakl! olmas!na ra men Türkiye’nin bor madeninden elde etti i ortalama y!ll!k
gelir 120 milyon ABD$’!d!r. Bor madenlerinden elde edilen bor ürünleri piyasas!ndan
Türkiye’nin ald! ! pay sadece %5-10 (%7) civar!ndad!r yani ortalama y!ll!k 92 milyon
ABD$’!d!r. Bor ürünü ve bor madenlerinden elde edilen ürünlerin Türkiye üretimi k!s!tl!d!r. Bu
ürünler, Türkiye’den ucuza maden sa layan ülkelerde üretilerek, Türkiye’ye pahal!ya
sat!lmaktad!r (Çetin, 2006: 11-12).
Türkiye, Eti Maden R letmeleri’nin bor mineralleri ve rafine bor ürünleri üretimi
konusunda sürdürdü ü çal! malar sonucunda; 2005 y!l!nda konsantre bor ürünleri üretimi
2002 y!l!na göre %43 art!r!larak 1.953.000 ton, rafine bor ürünleri üretimi ise 2002 y!l!na
göre %112 art!r!larak 923.000 ton olarak gerçekle tirilmi tir. Eti Maden R letmelerinin dünya
bor pazar!ndaki etkin faaliyetleri sonucunda, 2005 y!l!nda, yurt d! ! rafine bor sat! miktar!,
2002 y!l!na göre %96 artarak 803.000 ton, yurt d! ! rafine bor sat! gelirleri ise 2002 y!l!na
göre %99 artarak 241 milyon dolar olmu tur. 2005 y!l!nda 299 milyon ABD$’! ihracat olmak
üzere bor ürünleri toplam sat! geliri 322 milyon ABD$’! olup, bu de er 2002 y!l!na göre
%60’l!k bir art! ! ifade etmektedir. Türkiye’nin 2005 y!l! itibariyle bor ürünleri sat! geliri,
mevcut dünya bor pazar!n!n %36’s!na, bor ürünleri sat! miktar! ise %38’ine kar !l!k
gelmektedir (ÖRK,2006:4). Yani, Türkiye; rezerv, üretim ve cevher kalitesi aç!s!ndan önemli
avantajlara sahip bulunmakla birlikte, “i lenmi ürün” pazar! aç!s!ndan henüz yurtiçi ve
yurtd! ! piyasada istenilen düzeyde faaliyet gösterememektedir.
3
2. DÜNYA BOR MADEN P YASASI: TÜRK YE’N N YER ve ÖNEM
Bor, kelime kökeni olarak Arapça, “burag/baurach” ve Farsça’da “burah”
kelimelerinden türemi , kimyasal bir elementtir. Bor madeni, tarih boyunca birçok uygarl!k
taraf!ndan, çok çe itli amaçlarla kullan!lm! ve önemli bir ekonomik pazar olu turmu tur.
Tarihte ilk olarak yakla !k M.Ö.2000’li y!llarda Babiller, Uzakdo u’dan bor ithal ederek bunu
alt!n i letmecili inde kullanm! lard!r. Yine M!s!rl!lar!n mumyalama, tedavi ve metal oymac!l! !
i lerinde bor madeninden yararland!klar! bilinmektedir. Eski Yunan ve Romal!lar!n, bor
madenini temizlik maddesi olarak kulland!klar! tahmin edilmektedir. M.S.875 y!l!nda ilaç
yap!m!nda kullan!lm! t!r (Hildebrand, 1982). Bor madeninin kullan!m alan!na ili kin ilk yaz!l!
metine, M.S.762 y!l!nda Ba dat ve çevresindeki Arap yerle im yerlerinde rastlanm! t!r. Ticari
ili kiler neticesinde, Avrupa, 13. yüzy!lda bor madeni ile tan! m! ve 15.yüzy!lda Venedikliler,
17.yüzy!lda Hollandal!lar ve 18.yüzy!lda Rtalya (1840 y!l!nda Toskana bölgesinde s!cak su
ak!nt!lar!ndan do al bor madeni ke fi nedeniyle) dünya bor ticaretine hakim olmu lard!r. 19.
yüzy!l!n sonlar!na do ru dünyan!n farkl! bölgelerinde bor yataklar! ke fedilmi tir. Bor element
olarak ilk kez 1808 y!l!nda Humphry Davy ve Gay Lussac taraf!ndan bulunmu ve Jasgues
Thenard taraf!ndan borik asidin elektrolizi ile %50 safl!k oran!yla elde edilmi tir. %99
safl!ktaki ilk kristalize bor 1909 y!l!nda üretilebilmi tir (Aftalion, 1991: 83 vd.). Endüstriyel
anlamda ilk bor madencili i 1852 y!l!nda -ili'de ba lam! t!r. O tarihlerde, Nevada, California,
Caliko Mountain ve Kramer yöresindeki yataklar!n bulunarak i letilmeye ba lanmas!yla ABD,
Dünya bor gereksinimini kar !layan birinci ülke haline gelmi tir (Barger ve Schurr, 1944).
Bor madeninin kullan!m alan!n!n geni lemesi, ülkeleri yeni hammadde aray! lar!na itmi tir ki,
Türkiye, Rusya, Arjantin ve Çin, bugünkü Dünya bor piyasas!n!n olu mas!nda etkin rol
oynam! lard!r.
Türkiye’de bor cevherlerinin ilk olarak Romal!lar taraf!ndan ke fedildi i tahmin
edilmekle birlikte, gerçek anlamda bor madencili i, 1861 y!l!nda Bal!kesir’de ba lam! ve
1978 y!l!na kadar yerli-yabanc! özel irketlerin faaliyetinde sürdürülmü tür. 1983 y!l!nda
yürürlü e giren yasayla beraber, bor madenlerinin i letim hakk! Etibank taraf!ndan devletin
eline geçmi tir. 1998 y!l!nda Etibank, yeniden yap!land!r!larak Eti Maden R letmeleri Genel
Müdürlü ü (Eti Holding A.-.) ad!n! alm! t!r. Türkiye’de, ticari de eri olan bor madenine, ilk
olarak Bal!kesir ilinin Susurluk ilçesinin Sultançay!r bölgesinde rastlanm! t!r. Türkiye'de ilk
ticari faaliyetin, 1861 y!l!nda ç!kart!lan "Maadin Nizamnamesi" uyar!nca 1865 y!l!nda
“Desmasures Company” adl! bir Frans!z irketine i letme imtiyaz! verilmesiyle ba lad! !
bilinmektedir (Spence, 2000). Bu irketin kurulmas!n!n ard!ndan Rtalyan-Rngiliz ortakl! !yla
kurulan “Cove-Hansun Company” adl! irket, yönetimi devralarak Türkiye’deki çal! malara
devam etmi tir. 1872 y!l!nda Nevada Kaliforniya’da bor madeni türlerinden olan üleksit
cevheri ve 1881 y!l!nda Death Valley’de boraks cevherinin bulunmas!yla, tüm dünyada, bor
madeninin kullan!m alan! ve önemi art! göstermi tir. Bu dönemde, yeni bor kaynaklar!
ara t!r!lmaya ve yat!r!m projeleri geli tirilmeye ba lanm! t!r ki, Türkiye var olan rezervi ile
önemli bir bor hammadde pazar! olarak -tüm dünyada- tercih edilir hale gelmi tir. 1899
y!l!nda kurulan Amerika Birle ik Devletleri(ABD) irketi olan “US Borax Consolidated
Incorporated Company” (US Borax), Türkiye’de yap!lan bu yat!r!m projeleri dahilinde, Türk
borlar!n! i lemeye ba lam! t!r. US Borax, 1899 y!l!nda Desmasures Company’ye ait sahalar!
da sat!n alarak daha geni bir alanda madencilik faaliyetlerine giri mi ve irket ünvan!nda
de i iklik yaparak, “Türk Boraks A-.” ad!yla faaliyetine devam etmi tir. Türk Boraks A-.
hisselerinin, % 94’ü US Borax’a, % 4’ü Rngiliz ortaklara ve % 2’si de Türk ortaklara aitti.
(Garrett, 1998: 431 vd.) 1935 y!l!nda Maden Teknik Arama Enstitüsü (MTA) ile Etibank’!n
kurulmas! ve 2.Dünya Sava !’ndan sonra arama faaliyetlerinin yo unla mas! birlikte
4
ubat 2008 / DEÜ
Türkiye’de -1950 y!l!nda Bigadiç’te, 1952 y!l!nda Mustafa Kemal Pa a’da ve 1956 y!l!nda
Emet’te- bor madeni yataklar! bulunmu tur. Türkiye’nin bor madeninin rezervinde önemli bir
kaynak olarak tan!nmas!n!n ard!ndan, 1958 y!l!nda Emet bor madeni yataklar!n!n i letim
hakk! Etibank’a geçmi ve böylece, Türkiye’de devlet, ilk olarak bor madeni ekonomisine
müdahale eder hale gelmi tir. Rlerleyen y!llarda US Borax, K!rka bölgesindeki tinkal
yataklar!n! yerli-yabanc! özel madencilerden sat!n almaya ba lam!
ve Türkiye bor
piyasas!nda -haks!z rekabet olu turarak- tekel haline gelmi tir (Travis ve Cocks, 1984: 13).
Bu duruma kar ! yap!lan devlet mücadeleleri sonucunda, Türkiye’deki bor madenleri, “bor
madenlerinin yabanc! devletler/ irketler taraf!ndan aramas! ve i lenmesini yeniden
düzenlemek ve bu varl! !n Türk ulusunun sahibi oldu unu kesinle tirmek” amac!yla,
04.10.1978 tarih ve 2172 Say!l! Kanunla, “devlet eliyle i letilecek madenler” kapsam!na
al!nm! olup, 2840 Say!l! Kanun ve 3213 say!l! Maden Kanununa ek ve de i iklik getiren
5177 say!l! Kanunun 49. maddesine istinaden,Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü ü (Eti
Holding A-) taraf!ndan i letilmekte, üretilmekte ve pazarlanmaktad!r. Tablo 1’de de
belirtildi i gibi, kamula t!rma sonras! Türkiye, dünya bor pazar!ndaki da !l!m! itibariyle, %11
olan -miktar baz!ndaki- pazar pay!n!, %38’e yükseltmi tir.
Tablo 1. Türkiye’de Kamula4t rma Öncesi ve Sonras Bor Madeni 4letmecili5i
DÜNYA PAZAR PAYI
HAM BOR TON F YATI
RAF NE ÜRÜN F YATI
TOPLAM HRACAT GEL R
TOPLAM BOR REZERV
KAMULA-TIRMADAN
ÖNCE
KAMULA-TIRMADAN
SONRA
%11
%31-38
40-50 $
Üretilmiyordu
83 Milyon $
200-300 $
400-600 $
250 Milyon $
660 Milyon Ton
2,5 Milyar Ton
Kaynak: TMMOB, 2003: 37
Günümüz dünya bor madeni piyasas!nda, Türkiye ve ABD; rezerv, üretim, tüketim,
sat! ve gelir durumu kriterlerine göre de erlendirme yap!ld! !nda, en önemli iki piyasa
aktörü olarak ön plana ç!kmaktad!r. ABD’de bor madeni US Borax taraf!ndan yönetilmektedir
ki, irket, konsantre bor ihracat! yapmamakla birlikte dünya rafine bor üretim kapasitesinde
önemli bir paya sahiptir. Eti Holding’in tahminlerine göre; yakla !k 900 milyon ABD$ olan
dünya bor pazar!nda; 2005 y!l!nda Türkiye’nin miktar baz!ndaki sat! pay! %38, gelir
baz!ndaki sat! pay! ise %36 olarak gerçekle mi tir.
Türkiye’nin, dünya bor piyasas!ndaki yeri ve önemini belirleyebilmek için; bor
elementinin genel özellikleri ile bu piyasadaki arz-talep, rezerv, maliyet, üretim, tüketim,
ticaret ve gelir durumlar!n! -detayl!ca- analiz etmek gerekti i dü ünülmektedir:
2.1 BOR ELEMENT
Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun ba !nda bulunan “B” simgesiyle gösterilen,
atom numaras! 5, atom a !rl! ! 10,81, yo unlu u 2,84 gr/cm3, ergime noktas! 2190 oC ve
kaynama noktas! 2550 oC olan, metalle ametal aras! yar! iletken özelliklere sahip bir
elementtir. Yeryüzünde toprak (10-20ppm), kaya ve suda (deniz suyu 0,5-9,6 ve tatl! suda
0,01-1,5ppm) yayg!n olarak bulunur. Do ada genellikle bile ikler halinde bulunur. Ekonomik
anlamda de erli bor mineralleri; kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat
bile ikleri halinde bulunur. Tabiatta yakla !k 230 çe it bor minerali bulunmakla birlikte, çok
5
çe itli bile ik yapma kapasitesine ve nötronlar! absorbe etme özelli i nedeniyle bor,
endüstrinin vazgeçilmez hammaddelerinden biri olarak dünyada yayg!n kullan!m a !na sahip
bulunmaktad!r (Anovitz ve Grew, 1996). Bor elementinin, standart elektrot potansiyeli,
B
+
3 H2
OH3BO3
+
3 H+
+
3 e-
- 0,73 V
olup, oksijenle ba olu turmaya yatk!n olmas! sebebiyle çok çe itli bor-oksijen bile imi
olu turmaktad!r. Bor-oksijen bile imlerine genel olarak “borat” ad! verilmekle birlikte, olu an
bile ik, oksijen oran!n!n art! !na ba l! olarak de er kazanmaktad!r.(Garrett, 1998: 1).
Endüstride kullan!lan bor ürünleri, üretim a amalar! ve prosesleri ile kullan!m alanlar!
dikkate al!narak; ham bor, konsantre bor, rafine bor ve özel bor ürünleri (uç ürünler) olmak
üzere dört grupta s!n!fland!r!labilir2: Borun; minerallerince zengin yataklardan, uygun
madencilik yöntemleri ile ç!kar!lmas! sonucunda elde edilmi olan ve herhangi bir
zenginle tirme ve s!n!fland!rma gibi i lemlere tabi tutulmam! türüne “ham bor” (örne in;
tinkal, kolemanit, üleksit, Probertit, Borasit, Pandermit, Szyabelit, Hidroborasit ve Kernit);
cevher haz!rlama ve zenginle tirme i lemine (k!rma, eleme, ö ütme, y!kama, s!n!fland!rma)
tabi tutulan bor cevherinden, gang minerallerinin uzakla t!r!lmas! ve B2O3 içeri inin
yükseltilmesiyle teknolojik olarak do rudan veya dolayl! olarak kullan!labilir duruma
getirilmesi sonucunda elde edilen türüne “konsantre bor” (örne in; konsantre tinkal,
konsantre kolemanit, konsantre üleksit, ö ütülmü kolemanit vb.); uygun yap!daki ham
veya konsantre bor cevherinin kimyasal reaksiyona tabi tutularak, ana mineral harici
maddelerin uzakla t!r!lmas! yada kimyasal bir reaksiyona sonucu olu an yabanc! maddelerin
ar!nd!r!lmas!na yönelik uygulanan rafinasyon i lemleri sonucu üretilen türüne “rafine
bor/bor kimyasallar ” (örne in; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, bor
oksit, susuz boraks, sodyum perborat monohidrat vb.); rafine bor ürünlerinin daha ileri
rafinasyona ve/veya metalurjik-kimyasal bir i leme tabi tutulmas!yla elde edilen spesifik bir
amaç için kullan!lan ürünlerine ise “özel bor ürünü/özel bor kimyasallar /uç ürünler”
(örne in; çinko borat, bor nitrür, bor karbür, sodyum bor hidrür, ferrobor, amorf bor,
kristalin bor, vb.) ad! verilmektedir (Helvac!, 2005; Hawthorne ve di ., 1996).
2.2 ARZ-TALEP
Bor arz ve talebi; bor madeninin -uygun kaynak ve fiyat özellikleri nedeniyle- çe itli
sanayi dallar!nda, konsantre ve(ya) rafine bor ürünü olarak birbirinin yerine ve(ya) di er bor
ürünlerinin hammaddesi olarak kullan!labilmesi nedeniyle oldukça yüksektir. Bor elementi,
do ada 250 çe it mineralin içeri inde bulunmaktad!r ki, bunlardan ticari öneme sahip bor
mineralleri; boraks, kolemanit, kernit ve üleksit olup; cam, porselen-seramik, emaye-firit,
gübre, metalürji, ilaç, kimya, t!p, otomobil, enerji, uzay, ileti im, haberle me, elektronik,
bilgisayar, deterjan, in aat, izolasyon, tekstil, dericilik ve foto rafç!l!k sektörlerinde yo un
olarak kullan!lmaktad!r.
2.2.1 Ticari Bor Mineralleri
de i ik
Bor elementinin, çe itli metal veya ametal elementlerle yapt! ! bile iklerin gösterdi i
özellikler, endüstride pek çok çe it bor bile i inin kullan!lmas!na imkan
2
Bor s n fland rma modellerinde, genellikle “ham bor”, “konsantre bor” kategorisinin içerisinde yer almaktad r.
Aralar ndaki ayr m belirtilmekle beraber, ekonomik analizlerde topluca de%erlendirilmeye tabi tutulmalar nedeniyle,
bu çal &mada da genel s n fland rma sisteminin kullan lmas uygun bulunmu&tur.
6
ubat 2008 / DEÜ
sa lamaktad!r.Tablo 2’de de görüldü ü gibi, endüstriyel aç!dan önemli bor bile ikleri;
“boraks” (tinkal, sodyum kökenli bor bile ikleri) “kolemanit” (kalsiyum kökenli bor bile ikleri)
ve “üleksit” (boronatrokalsit, sodyum-kalsiyum kökenli bor bile ikleri) ana gruplamas! alt!nda
kernit, probertit, szyabelit, datolit, sasolit, tüvenan, boraks dekahidrat, boraks pentahidrat,
susuz boraks, borik asit, sodyum per borat, susuz borik asit ve hidroborasit olarak
s!n!fland!r!labilmektedir. Bor bile iklerinin içindeki B2O3 (bor oksit) oran!na “tenör” ad!
verilmektedir ki, bor madenlerinin de eri, içindeki B2O3 oran! ile ölçülmekte ve yüksek
oranda B2O3 bile i ine sahip olanlar (yani tenörü yüksek olanlar) daha de erli kabul
edilmektedir (Anovitz ve Grew, 1996: 7). (bkz. Tablo 2) Bor ürünlerinin nihai kullan!m!nda
as!l i levi, bünyelerinde bulunan de i ik oranlardaki bu bor oksit (B2O3) içeri i olu turdu u
için, çe itli bor ürünlerinin birbirlerine “yak!n ikame özelli i” mevcuttur. Bir ba ka ifade ile,
bir bor ürünü, ayn! zamanda ba ka bir bor ürününün ticari rakibi olabilmektedir
Tablo 2. Ticari Öneme Sahip Bor Mineralleri
M NERAL
Boraks(Tinkal)
Kolemanit
Üleksit(Boronatrokalsit)
Kernit(Razorit)
Probertit (Kramerit)
Szabelyit(Ascherit)
Pandermit(Priseit)
Borasit(Stasfurit)
Hidroborasit
Kaynak: Lyday, 2000; Roskill, 1999
FORMÜL
Na2B4O7.10H2O
Ca2B6O11.5H2O
NaCaB509.8H2O
Na2B4O7.4H2O
NaCaB509.5H2O
MgBO2.2OH
Ca4B10O19.7H2O
Mg6B14O26C12
CaMgB6O11.6H2O
B2O3
36,6
50,8
43,0
51,0
49,6
41,4
49,8
62,2
50,5
BULUNDUEU YER
K!rka, Emet, Bigadiç ve ABD
Emet, Bigadiç, Küçükler ve ABD
K!rka,Bigadiç, Emet ve Arjantin
K!rka,ABD ve Arjantin
Kestelek, Emet ve ABD
Rusya
Sultançay!r ve Bigadiç
Almanya
Emet
Ticari öneme sahip bor mineralleri, Tablo 2’de de belirtildi i gibi, farkl! özelliklere
sahiptirler:
Boraks (Tinkal), tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulmakla birlikte,
içeri inde farkl! kimyasallar bulundurmas! nedeniyle pembe, sar! ve gri renkleri de
mevcuttur. Sertli i 2-2,5, özgül a !rl! ! 1,7 gr/cm3, B2O3 içeri i %36,5 oran!ndad!r. Tinkal,
su ile ba olu turma ve ayr! ma yatk!nl! ! sayesinde, yüksek verimlili i nedeniyle endüstride
s!kça kullan!lan bir türevi olan tinkalkonite kolayl!kla dönü ebilmektedir. Dünyada, özellikle
Türkiye (K!rka, Emet ve Bigadiç) ve ABD’de üretilmektedir. Kolemanit, bor bile ikleri içinde
en yayg!n olan!d!r. Monoklinik sistemde kristallenmekle birlikte, sertli i 4-4,5, özgül a !rl! !
2,42'dir. B2O3 içeri i %50,8 oran!nda olup; suda yava , asitte h!zla çözünmektedir.
Dünyada, Türkiye (Emet, Bigadiç ve Kestelek yataklar!nda) ve ABD'de üretilmekle birlikte,
özellikle “fiberglas endüstrisi”nde s!kça kullan!lan bir kalsiyum boratt!r. Kolemanitin bir k!sm!,
Türkiye’den dü ük maliyet ile sa lanabilmesi nedeniyle, Avrupa’daki kimya fabrikalar!nda
borik asit üretmek amac!yla hammadde olarak tercih edilmektedir. Üleksit, do ada, yüzey
veya yüzeye yak!n batakl!k kesimlerde; yumu ak, lifsi ve karn!bahara benzer ekilde olu up,
saf halde beyaz ve ipek parlakl! !na sahip olarak bulunmaktad!r. Genellikle, kolemanit,
hidroboraksit ve probertit ile birlikte; sert, yo un ve iyi tabakala m! halde görülmektedir.
Tenör oran! %43 olup, dünyada en fazla Türkiye (K!rka, Bigadiç ve Emet Yataklar!nda) ve
Arjantin'den ç!kar!lmaktad!r. Kernit (Razorit), do ada renksiz, saydam uzunlamas!na -i ne
eklinde- küme kristaller halinde bulunmaktad!r. Sertli i 3, özgül a !rl! ! 1.95 gr/cm3 ve B2O3
içeri i %51 oran!nda olup, so uk suda çözünmesi zordur. Dünyada yo un olarak,
Türkiye/K!rka, ABD ve Arjantin bölgelerinde bulunmaktad!r. Probertit, do ada kirli beyaz ve
7
ya aç!k sar!ms! renklerde olup; ! !nsal/lifsi ekilli kristaller eklinde bulunmaktad!r. Kristal
boyutlar!, 5mm ile 5cm aras!nda de i mektedir. Dünyada, Türkiye (Kestelek ve Emet) ve
ABD’de üretilip, % 49,6 tenör oran!na sahiptir. Pandermit (Priseit), beyaz renkte ve
tekparça (saf) halinde bulunmakta olup, ekil olarak kireçta !na benzemektedir. %49,8
oran!nda B2O3 içermekle birlikte, dünyada yaln!zca Türkiye’de (Sultançay!r ve Bigadiç)
rezervi bulunmaktad!r. Hidroborasit, lifsi bir dokuya sahip olup, i ne eklindeki kristaller
halinde görünmektedir. %50,5 oran!nda B2O3 içermektedir. Genellikle beyaz, sar! ve k!z!l
renklerde olup; kolemanit, üleksit ve probertit ile birlikte bulunur. Dünyada, yaln!zca
Türkiye/Emet’te bulunmaktad!r (Garrett, 1998: 1-15; Ertu rul, 2004: 5; ÖRK,1995: 7-8).
2.2.2 Bor Ürünlerinin Kullan m Alanlar
Bor madeni, ilave edildi i ürüne yüksek oranda katma de er sa lamaktad!r ki, bu
özelli inden dolay! da “sanayinin tuzu” olarak adland!r!lmaktad!r. Bu durum, bor madeninin
ekonomik aç!dan önem derecesini aç!kça ortaya koymakta ve bor ürünlerinin kullan!m
alanlar!n! gittikçe geni letmektedir:
Bor Karbür, parlak siyah renkli, kristal yap!l!, fiziksel ve kimyasal etkenlere kar ! çok
dayan!kl! bir malzemedir. Bor madeninin, en stratejik ve ara hammaddesi niteli inde olan bu
ürünün en önemli özellikleri, elmastan sonra ikinci sertli e sahip bile ik olmas! ve güçlü
nötron absorbsiyon kabiliyetidir. Yüksek s!cakl! a dayan!kl!l! !, di er bor bile iklerinin
sentezlenmesinde ara hammaddesi olarak kullan!lmas!na neden olmaktad!r. Bor karbür;
refrakter endüstrisinde (antioksidan olarak), nükleer reaktörlerde (kontrol çubuklar!nda),
radyasyon koruyucu duvarlar!nda, lepleme sanayinde (a !nd!r!c! olarak), tel haddelerinde
(k!lavuz olarak), ekstrüzyon kal!plar!nda, metal matrisli kompozitlerde, dü ük yo unluklu
sermetlerde, alüminyum matrisli kompozitlerde, kat! füze yak!tlar!nda, yüzey borlama
reaktiflerinde ve di er borürlerin üretiminde kullan!lmaktad!r. Almanya-ESK ve ÇinMudanjiang ba l!ca üreticileridir. Hekzagonal bornitrür, günümüzde “beyaz grafit” ad! ile
an!lmaktad!r. Yüksek s!cakl! a dayan!kl!, oksidasyon direnci yüksek bir malzemedir. Toz
olarak üretilen hekzagonal bornitrür, yüksek s!cakl!kta ya lama malzemesi olarak çok geni
kullan!m alan! bulabilmekle beraber, özellikle kal!plar!n ya lanmas!nda yayg!n olarak
kullan!lmaktad!r. Di er baz! silikat tozlar! ve ilavelerle -süspansiyon halinde- sprey olarak
sat!lmaktad!r. Cam, metalurji sektöründe, nozül olarak kullan!lmaktad!r ki, 6x6x6 cm
boyutlar!nda bir bornitrür takoz 3.000 ABD$ fiyat!ndad!r. Kübik bornitrür, “suni elmas”
olarak da an!lmaktad!r ki, bütün a !nd!r!c!larda elmas!n yerini almakta ve nanometrik
çal! malarda yo un olarak kullan!lmaktad!r. Kübik bornitrür, 5-10 nanometre boyutlar!nda ve
fiyat! 4 ABD$/1 gram'd!r. Bu malzemenin, hidrojen benzeri gazlar! ta !y!c! ortamlarda etki
alan! daha yo un olmakla birlikte, z!mparalama/cilalama i lemlerinde, sondaj ba l!klar!n!n
di lilerinde,
granit/mermer
sanayinde
ve
metallerin
i lenmesinde
aktif
olarak
kullan!lmaktad!r. Günümüz teknolojisinde, kesici tak!m ucu olarak kullan!lan WC-Co sert
metallerin yerini alan bornitrür kompozitlerinin -18x12x1 mm boyutlar!ndaki- fiyat!
112ABD$’!d!r. Amorf bor, askeri amaçl! olarak ye il renkli hedef ayd!nlatma ve roketlerde
de ate leyici olarak kullan!lmakla birlikte, fiyat! 2.000 ABD$/kg'd!r. Kristalin bor, metal
borürlerin haz!rlanmas!nda etkilidir ki, yar! iletkenlerde dapont element ve lazer
teknolojisinde katalizör olarak kullan!lmaktad!r. Kristalin borun fiyat! 5.000 ABD$/kg'd!r. Bor
ala4 mlar (borürler), borun geçi elementleri olan demir, nikel, kobalt ve di er metaller
ile yapm! oldu u ala !mlard!r. Bu ala !mlar çeli in borlanmas! ve bor esasl! amorf malzeme
üretimi i lemlerinde ana malzeme niteli indedir. Ferrobor, derin dald!rmal! ark oca !nda,
borik asidin karbo termal redüksiyonu sonucu üretilmektedir. Ferrobor, genellikle, trafo
çekirdeklerinde amorf madde olarak kullan!lmaktad!r ki, özellikle kobaltl! ve nikelli türleri
yüksek frekansl! trafo çekirdeklerinde vazgeçilmez bir malzeme olup, ortalama fiyat! 50
8
ubat 2008 / DEÜ
ABD$/kg'd!r. Bu malzemeden üretilen -saç k!l! inceli indeki- amorf tellerden EKG benzeri
cihazlar!n sensörleri imal edilmektedir ki, bu tellerin fiyat! 200ABD$/kg'd!r. Nikelbor
ala !m!ndan üretilen toz ferrobor, cam kal!plar!n yüzeyinin sertle tirilmesinde kullan!lmakla
birlikte fiyat! 40 ABD$/kg'd!r. Bunlar!n haricinde, Bor Filametleri, havac!l!k sanayi, spor
malzemeleri için kompozitler üretimlerinde; Bor Halidleri, ilaç sanayi, katalistler, elektronik
parçalar, bor flamentleri ve fiber optiklerinde; Özel Sodyum Boratlar, foto rafç!l!k
kimyasallar!, yap! t!r!c!lar, tekstil, deterjan ve temizlik malzemeleri, yang!n geciktiricileri,
gübre ve zirai ilaçlar!nda; Fluoborik Asit ve Trimetil Borat, kaplama solüsyonlar!nda;
Sodyum Bor Hidrürler, özel kimyasallar! safla t!rma, ka !t hamuru beyazla t!rma, metal
yüzeylerin temizlenmesinde ve Bor Esterleri, polimerizasyon reaksiyonlar için katalist,
polimer stabilizatörleri ve yang!n geciktiricileri olarak kullan!lmaktad!r (Hawthorne ve di .,
1996; Ersoy ve Helvac!, 2007; Palmer ve di ., 2004).
-ekil 1. Bor Ürünlerinin Kullan m Alanlar ve Bor Ürünü Kullanan Sektörler
Kaynak: Muetterties, 1967; Windholz ve di ., 1983; Eti Maden, 2007: 4
2.2.3 Bor Ürünü Kullanan Sektörler
Bor madeni, özellikle cam sanayi olmak üzere, porselen-seramik sanayi, emaye-firit
sanayi, tar!mda gübre sanayi, metalürji sanayi, ilaç, kimya, t!p (sa l!k), otomotiv sanayi,
enerji sanayi, nükleer enerji, uzay ve havac!l!k sanayi, ileti im, haberle me, elektronik,
bilgisayar sanayi, deterjan, sabun sanayi, in aat sektörü, yal!t!m, izolasyon sanayi, tekstil
sanayi, dericilik sanayi, foto rafç!l!k gibi bir çok sektörde yayg!n olarak kullan!lmaktad!r:
Cam sanayisinde bor, pencere cam!, i e cam! vb. sanayilerde yayg!n olarak
kullan!l!r. Özel camlarda, borik asit vazgeçilmeyen bir unsur olup, rafine sulu/susuz boraks,
borik asit veya kolemanit/boraks gibi do al haliyle kullan!lmaktad!r. Bor, ergimi haldeki cam
ara mamulüne kat!ld! !nda onun vizkozitesini, yüzey sertli ini ve dayan!kl!l! !n!
artt!rd! !ndan, !s!ya kar ! izolasyonunun gerekli görüldü ü cam mamullerine kat!lmaktad!r
9
(Aguiar ve Kroeker, 2007; Choi ve di . 2007). Cam elyaf olarak, ergimi cama, %7 borik
asit verecek ekilde boraks pentahidrat veya üleksitprobertit kat!lmaktad!r. Maliyete ba l!
olarak sulu veya susuz tipleri kullan!lmakta, baz! hallerde de borik asitten yararlan!lmaktad!r.
Arzulanan yal!t!m derecesine göre çe itli spesifikasyonlar tan!mlan!r. Roll, loft veya sünger
halinde imal edilmektedir. Binalarda yal!t!m amac!yla kullan!lmaktad!r. Hafifli i, fiyat!n!n
dü üklü ü, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayan!kl!l! ! nedeniyle plastiklerde,
s!nai elyaf!nda, lastik ve ka !tta yer edinmi olan cam elyaf, kullan!ld! ! malzemelere sertlik
ve dayan!kl!l!k kazand!rmaktad!r. Böylece sertle mi plastikler –özellikle otomotiv/uçak
sanayinde- çelik ve di er metalleri ikame etmeye ba lam! t!r. Ayr!ca spor malzemelerinde de
(kayaklar, tenis raketleri vb) kullan!lmakta olan cam elyaf, günümüz teknolojisinde trafik
i aretleri ve karayolu onar!m! malzemesi olarak da kullan!m alan!n! geni letmektedir. Bu gibi
mamullerde “E cam!” kullan!ld! !ndan, rafine kolemanit tercih edilmektedir. E tipi cam elyaf!,
en çok (%90)
kullan!lan tür olmaktad!r. Otomobillerde borun kullan!lmas!; arabalar!n
a !rl! !n!
hafifleterek
yak!t
tüketimini
azaltmakta
ve
araçlar!n
paslanmalar!n!
geciktirmektedir. Optik Cam Elyaf olarak bor, ! !k fotonlar!n!n etkin biçimde transferini
sa lamaktad!r. Rngiliz Felecon -irketi’nin üretti i yeni bir elyaf, saniyede 140 milyon bayt!
27km uza a ta !yabilmektedir ki, bu lifler %6 oran!nda borik asit içermektedir. Bu lifler
Phillips'in Hollanda'daki fabrikas!nda yo un olarak üretilmektedir. Borosilikat Camlarda,
cam!n !s!ya dayanmas!, cam imalat! s!ras!nda çabuk ergimesi ve devitrifikasyonunun
önlenmesini sa layan bor; cam!n yans!tma, k!rma ve parlama gibi özelliklerini de
artt!rmaktad!r. Bor, cam! aside ve çizilmeye kar ! korur. Cam tipine ba l! olarak; cam
eri inin %0,5 ile %0,23'ü bor oksitten olu maktad!r. Genellikle cama boraks, kolemanit,
borik asit halinde karma olarak ilave edilmektedir. Otomobil, f!r!n, çama !r makinesi ve
tencere üretiminde bu tip camlar tercih edilmektedir ki, ABD'de bu tür cam üreten 100'e
yak!n firma bulunmaktad!r. Seramik sanayisinde, emayelerin vizkozitesini ve doygunla ma
!s!s!n! azaltan borik oksit, %20 oran!na kadar kullan!labilmektedir. Özellikle emayeye kat!lan
hammaddelerin %17-32'si borik oksit olup, sulu boraks daha yo un olarak tercih
edilmektedir. Çelik, alüminyum, bak!r, alt!n ve gümü emaye ile kaplanabilir ki emaye;
paslanmay! önler, aside kar ! dayan!kl!l! ! artt!r!r ve görünü e güzellik katar. Mutfak aletleri,
banyolar, kimya sanayi teçhizat!, su tanklar! ve silahlarda emaye, s!kl!kla kullan!lmaktad!r.
Seramik karo kaplama, süs ve sofra malzemeleri üretimlerinde kulland!klar!, “s!r” ürününün
ana hammaddesi “frit”tir. Bor kristalleri de fritin en önemli hammaddeleridir dolay!s!yla bor,
seramik ürünlerinin maliyetlerini -direkt olarak- etkilemektedir. Serami i çizilmeye kar !
dayan!kl! k!lan bor, %3-24 miktar!nda kolemanit halinde s!rlara kat!lmaktad!r (Shishonok ve
di ., 2007). Temizleme ve beyazlatma sanayisinde, sabun ve deterjanlara -mikrop
öldürücü (jermisit) ve su yumu at!c!s! etkisi nedeniyle- %10 boraks dekahidrat ve
-beyazlat!c! etkisini artt!rmak için- toz deterjanlara %10-20 oran!nda sodyum perborat
kat!lmaktad!r. Çama !r y!kamada kullan!lan deterjanlara kat!lan sodyum perborat, aktif bir
oksijen kayna ! oldu undan etkili bir a art!c!d!r. Perboratlar!n çama !r y!kamada, klorlu
temizleyicilerin yerini almas! s!cak ve so uk su kullan!m!na ba l!d!r. Çünkü perboratlar ancak
55 °C'!n üstünde aktif hale geçerler. Dünya perborat talebinin büyük bir bölümü Bat! Avrupa
taraf!ndan tüketilmektedir. Tar mda bor mineralleri, bitki örtüsünün geli mesini artt!rmak
veya önlemek amac!yla kullan!lmaktad!r. Bor, de i ken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin
maddesidir. Bor eksikli inin yo un olarak görüldü ü bitkiler aras!nda yumru köklü bitkiler
(özellikle eker pancar!), kaba yoncalar, meyve a açlar!, üzüm, zeytin, kahve, tütün ve
pamuk say!lmaktad!r. Bu gibi hallerde, susuz boraks ve boraks pentaborat veya disodyum
oktaborat!n, mahsulün üzerine püskürtülmesi bitkinin verim ve dayan!kl!l! !n! artt!rmaktad!r.
Bor; sodyum klorat ve bromosol gibi bile iklerle birlikte otlar!n temizlenmesi veya topra !n
sterille tirilmesi gereken durumlarda da tar!m sektöründe tercih edilmektedir (Zaijun ve di .,
2005). Tekstil sanayisinde boraks; ni astal! yap! t!r!c!lar!n viskozitlerinin ayarlanmas!nda,
kazeinli yap! t!r!c!lar!n çözücülerinde ve -deri üretiminde- kireç çöktürücü madde olarak
10
ubat 2008 / DEÜ
kullan!lmaktad!r. Yanmay! önleyici (geciktirici) maddelerde borik asit ve boratlar -özellikle
selülozlu bile iklerin- ate e kar ! dayan!kl!l! !n! sa larlar. Tutu ma s!cakl! !na gelmeden
selülozdaki su moleküllerini uzakla t!r!rlar ve olu an kömürün yüzeyini kaplayarak daha ileri
bir yanmay! engellerler. Bor bile ikleri plastiklerde de, yanmay! önleyici olarak -giderek artan
oranlarda- kullan!lmaktad!r ki, bu amaç için kullan!lan bor bile iklerinin ba !nda çinko borat,
baryum metaborat, borfosfatlar ve amonyum fluoboratlar gelmektedir. Metalurjide
boratlar, yüksek s!cakl!klarda düzgün, yap! kan, koruyucu ve temiz, çapaks!z bir s!v!
olu turma özelli i nedeniyle, demir d! ! metal sanayinde, koruyucu bir curuf olu turucu ve
ergitmeyi h!zland!r!c! bir madde olarak kullan!lmaktad!r. Bor bile ikleri, elektrolit elde
edilmesi ve kaplanmas! i lemlerinde yo un olarak tercih edilmektedir. Borik asit, nikel
kaplamada; fluoboratlar ve fluoborik asitler ise, kalay, kursun, bak!r, nikel gibi demir d! !
metaller için elektrolit olarak kullan!lmaktad!r. Ala !mlarda, özellikle çeli in sertli ini art!r!c!
olarak kullan!lmaktad!r ki, bu konuda ferrobor oldukça önem kazanm! t!r. Çelik üretiminde,
50 ppm bor ilavesi, çeli in sertle tirebilme niteli ini geli tirmektedir (Titova, 2007). Kanada,
Almanya, Japonya ve Türkiye'de çelik üretiminde florit yerine kolemanit kullan!lmaktad!r.
Nükleer uygulamalarda -özellikle atom reaktörlerinde- borlu çelikler, bor karbürler ve
titanbor ala !mlar! kullan!lmaktad!r. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorban! olarak tercih
edilmektedir ki, her bir bor atomu yakla !k bir nötron absorbe etmektedir. Atom
reaktörlerinin kontrol sistemleri ile so utma havuzlar!nda ve reaktörün alarm ile
kapat!lmas!nda bor(B10)dan yararlan!lmaktad!r. Ayr!ca nükleer at!klar!n depolanmas!nda da
kolemanit kullan!lmaktad!r. Enerji depolamada, “termal storage” pillerindeki sodyum sülfat
ve su ile yakla !k %3 oran!ndaki boraks dekahidrat!n kimyasal kar! !m!, güne enerjisini
depolama amac!yla kullan!labilmektedir. Ayr!ca, binalarda tavan malzemesine konuldu u
takdirde, güne !s!nlar!n! emerek, evlerin !s!nmas!n! sa layabilmektedir. Bor, demir ve belirli
toprak elementleri kombinasyonu (METGLAS), %70 oran!nda enerji tasarrufu sa lamaktad!r
ki bu güçlü manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, otomobillerde direk ak!m motorlar! ve
ev e yalar! ile portatif güç aletlerinde s!kl!kla kullan!lmaktad!r. Enerji sektöründe, süper
iletkenlerin, çok yüksek ak!m yo unluklar!n! (santimetrekare ba !na 1 milyon amper), hiç bir
enerji kayb!na neden olmadan ta !yabildikleri için santrallerden nehirlere verimli enerji
iletimi, güçlü m!knat!s isteyen uygulamalar (manyetik rezonans, maglev trenleri vb.), büyük
miktarlarda enerjinin manyetik alan depolanmas! ya da mikro elektronikte istenmeyen !s!n!n
önlenmesi gibi birçok uygulama alanlar! vard!r. S!cakl! !n belli bir noktan!n (kritik s!cakl!k)
alt!na dü ürülmesiyle, her türlü elektriksel direncin kaybolmas! durumu, “mutlak s!f!r” (genel
olarak –273°C) noktas!na yak!n s!cakl!klarda gerçekle en bir durumdur ki,bir bor bile i i olan
magnezyum diboridin (MgB2), 39°K gibi yüksek bir kritik s!cakl! a sahip olmas! nedeniyle,
“gelece in süper iletken” malzemesi olabilece ini ke fedilmi tir (Y!lmaz, 2002: 42-43).
Otomotiv sanayinde bor, özellikle hava yast!klar!nda, hemen i meyi sa layabilmek
amac!yla kullan!lmaktad!r ki çarpma an!nda, elementel bor ile potasyum nitrat toz kar! !m!
elektronik sensör ile harekete geçirerek koruma sa lar. Sistemin harekete geçirilmesi ve
hava yast!klar!n!n harekete geçirilmesi için geçen toplam zaman 40 milisaniyedir. Ayr!ca,
araçlar!n so utma sistemlerinde korozyonu önlemek üzere boraks, antifiriz kar! !m!na katk!
maddesi olarak da kullan!lmaktad!r. At k temizlemede sodyum borohidrat, at!k sulardaki
civa, kursun, gümü gibi a !r metallerin sulardan temizlenmesi amac!yla kullan!lmaktad!r.
Yak tlarda sodyum tetraborat, yak!t katk! maddesi olarak tercih edilmektedir ki, “Amerikan
Deniz Ara t!rma Ofisi” ve Amerikan Ordusu taraf!ndan, uçu yak!t! ve kat! roket yak!t! olarak
kullan!labilmesi için ara t!rmalar yap!lmaktad!r. Dibor, B2H6 ve B5B9 gibi bor hidratlar;
uçaklarda yüksek performansl! potansiyel yak!t olarak, hidrojenle kar! t!r!ld! !nda, daha
yüksek verimde yanmay! sa lamaktad!r. Bor hidrür ya da sodyum bor hidrür kullan!larak
depolama sorununu ortadan kald!ran ve borlu yak!tlar!n otomotiv endüstrisinde kullan!laca !
ile ilgili ara t!rmalar yap!lmaktad!r (Narukawa ve di , 2003). Sa5l k sektöründe, Boron
Neutron Capture Therapy (BNCT), kanser tedavisinde kullan!lmaktad!r. Sa l!kl! hücrelere
11
zarar!n en az düzeyde olmas! nedeniyle -özellikle beyin kanserlerinin tedavisinde- hasta
hücrelerin seçilerek imha edilmesinde tercih edilmektedir. Ayr!ca, insan vücudunda –normal
olarak bulunan- bor, tabletler eklinde ilaç olarak da üretilmeye ba lanm! t!r (Goldbach ve
Wimmer, 2007). n4aat sektöründe, özellikle ah ap malzeme dayan!kl!l! ! için sodyum
oktabor kullan!l!r. %30'luk sodyum oktabor çözeltisi ile muamele görmü tahta malzeme
yava yava kurutulursa bozunmadan ve küllenmeden uzun süre kullan!labilir (Garrett,
1998; Ertu rul, 2004: 10-14; Helvac!, 2005;, Helvac! ve di , 2004).
2.3 REZERVLER
2.3.1 Dünya Bor rezervleri
Dünya bor rezervi, genellikle üç bölgede toplanmaktad!r:
Türkiye’yi de içeren Güney-Orta Asya orojenik kemeri
Amerika’da Güney-Bat! Mojave Çölü
Güney Amerika And Da lar! ku a !
Yüksek konsantrasyonda ve ekonomik boyuttaki bor yataklar!, borun oksijenle ba lanm!
bile ikleri olarak daha çok Türkiye ve ABD'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi
yüksek olan bölgelerde bulunmaktad!r (Vengosh ve di ., 2002). Dünyan!n en önemli bor
yataklar!na sahip ülkeleri Türkiye, ABD ve Rusya'd!r. Dünya bor rezervi konusunda kesin bir
rakam vermek güç olmakla birlikte, Tablo 3’te de belirtildi i gibi, Dünya toplam bor rezervi
yakla !k 1,2 milyar ton olup; bu rezervin %72,2’si Türkiye’de (851 milyon ton B2O3), %8,5’i
Rusya’da ve %6,8’i ABD’de bulunmaktad!r.
Tablo 3. Dünya Bor Madeni Rezervleri (milyon ton B2O3)
Ülke
Görünür
Rezervler
Türkiye*
Rusya
ABD
-ili
Çin
Kazakistan
Peru
Bolivya
Arjantin
S rbistan
TOPLAM
227
40
40
8
27
14
4
4
2
3
369
Muhtemel
Mümkün
Rezervler
624
60
40
33
9
1
18
15
7
0
807
Toplam
Rezervler
851
100
80
41
36
15
22
19
9
3
1176
Toplam Rezerv
çindeki Pay
(%)
72,2
8,5
6,8
3,5
3,1
1,3
1,9
1,6
0,8
0,3
100
Ya4am
Süresi
(y!l)**
389
69
55
28
25
10
15
13
6
-
Kaynak: Roskill, 2002; Industrial Minerals March, 2001; Eti Maden, 2001; http://minerals.usgs.gov,2005
*Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü ü rezerv bilgileri kullan!lm! t!r.
**EIE (Turkey General Directorate of Electrical Power Resources Survey and Development),2003. Hydrogen and
boron www.iea.org/dbtw-wpd/textbase/work/2003/
Türkiye’den sonra, dünyan!n bilinen en önemli bor yataklar! ABD’nin Kaliforniya
eyaletindeki Mojave Çölü’nde bulunmaktad!r. Yine ayn! bölgede Searles Gölü’nde önemli
borat yataklar! mevcuttur (Orris, 1995). US Geological Survey’e göre Amerika’n!n bor
rezervi, B2O3 baz!nda -40 milyon tonu görünür olmak üzere- toplam 80 milyon ton’dur
(Lyday, 2007: 34). ABD’nin önemli bor mineralleri tinkal, kernit ve bor içeren tuzlu sulard!r.
12
ubat 2008 / DEÜ
Ba l!ca bor kaynaklar!; Kramer bor yata ! , Death Valley’de bulunan üleksit-proberit bor
yata !, Fort Cady kolemanit yata ! ve Searles gölünün borlu sular!d!r (Spears, 2001; foto raf
için bkz. Bowers ve Dykinga, 1999).
Rusya’n!n toplam bor rezervinin B2O3 baz!nda yakla !k 100 milyon ton oldu u
belirtilmektedir. Rusya'n!n bor minerallerinin tamam!na yak!n! Japon Denizi yak!n!nda,
Primorsk’taki Dalnegorsk bor yataklar!ndan üretilmekte ve hemen madenin yan!nda bulunan
zenginle tirme tesisinde i lenmektedir.
Kazakistan’da, Kuzey Hazar Denizindeki Inder Bölgesinde, 50m derinlikte; %20 B2O3
içerikli 7 milyon ton bor rezervi mevcuttur. En önemli mineraller; szaybelit ve borasit’tir.
Ayr!ca, yazlar! kuru olan Inder gölünde de ülkesit, inyoit, hidroborasit, kolemanit, pandermit,
askarit ve inderit gibi bor rezervleri bulunmaktad!r.
Çin'de bor üretimi yap!lan yerler; Liaoning, Jilin, Qinghe ve Xizang’tad!r. Çin’in bor
rezervi 36 milyon ton olarak tahmin edilmektedir. Rezervin %59’unu ortalama %8,4 B2O3
tenörlü bor ve magnezyumlu yataklar olu turmakta ve bu yataklar Yingkou ve Liaoning
bölgelerinde bulunmaktad!r. Rezervlerin %29’u ise Da Qaidam ve Qinghai bölgesindeki tuz
gölünde olup %2-6 B2O3 içeriklidir. (ÖRK, 2006: 16-17)
2.3.2 Türkiye Bor Rezervleri
Türkiye’ de, 2172 say!l! yasa (1978 y!l!) ile bor ile ilgili tüm faaliyetler tamamen devlet ad!na
üretilmek, i letilmek ve pazarlanmak üzere -K!rka, Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek
R letmeleriyle- Eti Holding’in tasarrufuna b!rak!lmas!yla birlikte, bor madeni ara t!rmalar!
yo unluk kazanm! t!r. Türkiye’deki bilinen borat yataklar! özellikle K!rka/Eski ehir,
Bigadiç/Bal!kesir, Kestelek/Bursa ve Emet/Kütahya’da bulunmaktad!r ki, söz konusu
sahalarda; 2001 y!l!nda, brüt bazda 2.071.853.997 ton ve B2O3 baz!nda 562.577.259 ton
olan Türkiye bor rezervi, Eti Maden R letmeleri taraf!ndan yürütülen “Bor Master Arama
Projesi” kapsam!nda yap!lan rezerv çal! malar! neticesinde -B2O3 baz!nda %51,26 oran!nda
artarak- 850.938.893 ton ve brüt bazda -%47,90 oran!nda artarak- 3.063.635.210 tona
ula m! t!r. Türkiye’nin dünya toplam bor rezervi içindeki pay! -B2O3 baz!nda- 2001 y!l!
itibariyle %64 iken 2005 y!l!nda %72,2’ye yükselmi tir.
Tablo 4. Türkiye Bor Mineralleri Rezervi (Eti Holding)
ÜRET M YER
K rka Bor
4letmesi
Bigadiç Bor
4letmesi
Emet Bor
4letmesi
Kestelek Bor
4letmesi
BOR
M NERAL
Tinkal
REZERV
(Milyon Ton)
604
B2O3 REZERV
156
TENÖR
(%B2O3)
26-27,5
Üleksit
Kolemanit
Kolemanit
49
576
835
14
167
225
28-30
28-30
26-28
Kolemanit
7,5
2
29-31
Kaynak: Eti Maden, 2007; Kar ve di ., 2006: 6
Tablo 4’te de belirtildi i gibi, Türkiye'de rezerv aç!s!ndan en çok bulunan bor
mineralleri kolemanit (2CaO. 3B2O3. 5H2O) ve tinkal (Na2O. 2B2O3. 10H2O)’d!r. Türkiye'de
13
önemli tinkal yataklar! K!rka'da yer al!rken, kolemanit yataklar! Emet, Kestelek ve Bigadiç
çevrelerinde bulunmaktad!r. Bunlara ilaveten, Bigadiç’te az miktarda üleksit rezervleri
mevcut olup, ilgili i letmelerde yap!lan ara t!rmalar s!ras!nda, yan bor ürünleri de elde
edilmektedir (Helvac! ve Alonso, 2000: 6-13; Erkül ve di ., 2006).
Türkiye’deki bor rezervinin; (B2O3 baz!nda) %69,9’unu (394 milyon ton) kolemanit
cevheri, %27,7'sini (156 milyon ton) tinkal cevheri ve %2,5'ini de (14 milyon ton) üleksit
cevheri olu turmaktad!r ve bu bor rezervi,Eti Holding’e ba l! faaliyet gösteren Emet (%39,9),
Bigadiç (%29,6+%2,5), K!rka (%27,7) ve Kestelek (%0,3) Bor R letmesi taraf!ndan
gerçekle tirilmektedir.
2.4 MAL YETLER
Borlar!n üretimi ve nihai tüketiminde maliyetleri etkileyen faktörler:
Rafine bor üretiminde veya nihai tüketimde girdi olarak kullan!lan bor tenörü,
Cevher maliyeti
Üretim teknolojisi
Ürünün nihai tüketiciye ula t!rabilme –pazarlama- kanallar!
Sat! tutundurma (reklam, promosyon vb.) çabalar!d!r.
Bor mineralleri, do ada genellikle di er mineraller ve kayaçlarla birlikte bile ik halinde
veya çözelti olarak sularda bulunmaktad!r. Dolay!s!yla üretim yöntemleri de bulunduklar! yer
ve derinli e göre de i iklik göstermektedir. Karada “masif” olarak bulunan bor bile ikleri;
cevherin bulundu u derinli e ve fiziksel yap!s!na ba l! olarak, “aç!k ocak” veya “kapal! ocak
yöntemi” veya “çözelti madencili i yöntemi” ile üretilmekle birlikte, sularda bulunan borlar
ise özellikle “çözelti madencili i yöntemi” ile üretilmektedir ki, bu üretim yöntemlerindeki
farkl!l!k, bor ürünü üretim maliyetlerini direkt olarak etkilemektedir (Floyd ve di ., 1998).
Ham bor ve konsantre bor cevheri üretim maliyetlerini etkileyen en önemli faktörler,
cevherin konumu, yüzeye yak!nl! ! (aç!k-kapal! isletme veya tuzlu sularda olmas!), cevherin
tenörü ve nakliye masraflar!d!r. Bor bile ikleri üretiminde, toplam üretim maliyetini etkileyen
en önemli unsur, üretimde girdi olarak kullan!lan bor cevheri veya konsantresinin üreticiye
birim maliyetidir ki, kullan!lan cevher veya konsantrenin içeri inin zenginli i, üretim
teknolojisi ve nakliye masraflar! bor bile i i üretiminde tüketilen cevher veya konsantrenin
birim maliyetini etkileyen en önemli unsurlard!r.
Mal ve hizmet üretiminde büyük miktarda bor cevheri ve konsantresi tüketen Bat! Avrupa
Ülkeleri ve Japonya'n!n bor madeni üretimi olmad! !ndan, bu ihtiyaçlar!n! -yo un olarakTürkiye ve ABD’deki bor üreticilerinden ithal ederek temin etmek zorundad!rlar. Di er
taraftan, ABD bor bile i i üreticilerinin tükettikleri cevher ve konsantre kalitesi, Türkiye’de
üretilen bor cevherleri kalitesi kadar yüksek olmad! ! için, üreticilerine, enerji tüketimi
gerektiren ekstra bir tak!m ek maliyetler yükledi inden dolay! -cevher veya konsantrenin,
bor bile i i imalat!nda girdi olarak tüketime haz!r hale getirilmesi- üretim maliyetlerini
art!rmaktad!r. Bor bile ikleri üretimde, enerji maliyetinin en fazla olan bile ik, susuz boraks
üretimidir. ABD'de rafine sodyumlu bor (boraks) imalat!nda, enerji maliyetlerinin ve di er
ekonomik faktörlerin, bu ürünlerin üretim maliyetlerini ve sat!
fiyatlar!n! olumsuz
etkilemektedir ki, bu nedenle susuz boraks ve kalsine bor üretici/tüketicileri, daha dü ük
enerji kullan!m!/masraf! gerektiren ve daha dü ük fiyata sahip hidratl! bor bile ikleri ve
kalsine edilmemi bor bile ikleri üretim/tüketimine yönelmektedirler (Ertu rul,2004:16-17;
ÖRK, 2001: 32). Dolay!s!yla, sanayide girdi olarak kullan!lmakta olan bor cevherinin, üretim
ve sat! maliyetlerinin yüksek olmas! durumunda, bu borlar!n yerini alabilecek di er
14
ubat 2008 / DEÜ
hammaddelere yönelme durumlar! mevcuttur ki, bu durum dünya bor piyasas!nda faaliyet
gösteren
tüm
ülkelerin/firmalar!n,
pazar!
sürekli
gözetim
alt!nda
tutmalar!n!
gerektirmektedir.
2.5 ÜRET M
2.5.1 Dünya Bor Üretimi
Dünyada bor üretimi yapan en önemli ülkeler Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Çin ve
-ili’dir. Türkiye ve ABD, dünya bor madeni üretiminin %72’sini olu turmaktad!rlar. Tablo 5’te
de belirtildi i gibi, dünya bor madeni (B2O3) üretimi 1970’de 768.000 ton iken, 2004 y!l!nda
1.696.000 ton olmaktad!r. En önemli iki üreticiden, Türkiye’de bor üretimi ise 1970’de
122.000 ton B2O3 iken, 2004 y!l!nda 670.988 ton B2O3’e ula !rken, ABD’nin bor üretimi
510.000 ile 627.000 ton B2O3 aras!nda de i im göstermektedir (9.kalk!nma plan! ÖRK, 2006:
37). Dünyadaki bor üretim miktar!n!n y!llar itibariyle art! !n!n en önemli nedeni, Türkiye bor
üretim miktar!n!n art! !ndan kaynaklanmaktad!r. Çünkü, 2002 y!l!nda -B2O3 baz!nda- dünya
bor üretiminin %35’i Türkiye’ye, %34’ü ABD’ye aitken; 2004 y!l!nda Türkiye’nin Dünya bor
üretimindeki pay! %40’a yükselmekte iken, ABD’nin pay! %33’e gerilemektedir.
Tablo 5. Dünya Bor Madeni (B2O3) Üretimi (Ülkeler Baz nda) (Bin Ton)
Y llar
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Türkiye
374
473
447
476
460
402
410
433
435
494
475
434(1)
421(1)
491(2)
505*
522*
578*
671*
ABD
625
578
562
608
626
554
574
550
728
581
604
587
618
546
536
518
560
562
Arjantin
65
95
91
50
41
44
51
75
86
120
123
47
52
87
107
86
92
95
Rusya
130
130
130
120
107
95
71
75
101
102
86
73
100
86
86
86
86
43
Çin
95
95
74
75
93
127
155
188
140
157
140
140
110
145
150
145
130
135
Kazakistan
11
8
7
5
4
4
5
5
5
5
5
5
5
-ili
5
11
46
46
34
71
32
30
74
52
60
60
70
119
115
152
141
141
Di5er
5
5
14
10
15
16
18
16
17
16
17
16
15
20
16
18
44
44
Toplam
1.299
1.387
1.364
1.385
1.376
1.320
1.319
1.374
1.586
1.526
1.509
1.438
1.457
1.536
1.520
1.558
1.636
1.696
Kaynak: ÖRK, 2006: 16-17; Roskill 1999& 2002; *Eti Maden, 2005
(1) 1998 –1999 y!llar! Türkiye de erleri Roskill (1999) baz al!narak hesaplanm! t!r.
(2) Türkiye 2000 y!l!ndan itibaren, B2O3 baz!ndaki bor üretimleri Eti Maden R letmesi Genel Müdürlü ü verileri
dikkate al!narak hesaplanm! t!r (2000-2004 y!llar! konsantre üretim+bor türevlerine direkt beslenen tüvenan tinkal)
Tablo 6’da da belirtildi i üzere, dünya bor piyasas!n!n “oligopol rekabet piyasas!”
yap!s!na uygun olarak, piyasada üretim faaliyetini gerçekle tiren, az say!da ülke ve firma
bulunmaktad!r. Bu firmalar, piyasadaki üretim miktar! ve fiyatlar! etkileyebilecek güce sahip
olabilecekleri için birbirlerini takip etmek zorundad!rlar ki, dünya bor üretimini tam olarak
15
belirleyebilmek için, bor üreticisi ülkeleri ve bu ülkelerin sektörde faaliyet gösteren
uluslararas! organizasyonlar!n! analiz etmek gerekmektedir (Ertu rul, 2004: 20-22;
ÖRK,1995: 8-11):
Tablo 6. Dünyada Ba4l ca Bor Üreticileri (Bin ton B2O3)
KURULURio Tinto US Borax Co.
(Borax Argentina dahil)
Eti Maden R letmesi
Genel Müdürlü ü
Devlet Organizasyonlar!
JSC Boron
Sucersal Argentina
Quiborax
Searles Lake Valley Co.
(IMC Global)
SQM Salar (1)
Inka Boron
Di erleri
TOPLAM**
ÜLKE
ABD
ÜRET M (1998)
587
%
41
ÜRET M (2004)
565
%
33
Türkiye
434
30
671
40
Çin
Rusya
Arjantin
-ili
ABD
140
73
50
44
27
9
5
3
3
2
-
-
-ili
Peru
16
13
67
1438
1
1
5
100
460*
1696
27
100
Kaynak: Roskill, 1999 & 2000; Rio Tinto 2000 Annual Reports of Fin. Statemants; ÖRK, 2006: 56
*Di erleri ve Rio Tinto ile Eti Maden R letmesi d! !ndaki firmalar toplam! ** Tahmini
(1) Üretime May!s 1998’de ba lad!.
Amerika Birle4ik Devletleri (ABD), dünyan!n en büyük borat üreticisi ülkesi olarak
bor üretimine ilk kez 1864 y!l!nda ba lam! t!r. 1979 y!l!nda üretimi 1,44 milyon ton ham bor
cevher üretimi ile en üst noktaya ula m! t!r. U.S. Bureau of Mines 1987'deki ülke içi
tüketiminin tahminen 1986'daki tüketimden %4 daha a a ! olarak 295.000 ton B2O3
oldu unu rapor etmektedir (Orris, 1995). Toplam üretim ve sat! lardaki art! , özellikle Çin'e
yap!lan ihracatta kaydedilen önemli art! tan kaynaklanmaktad!r. ABD'nin tüm üretimi Güney
Kaliforniya'daki iki büyük irket “Rio Tinto U.S. Borax and Chemical Corporation” ve “Searles
Lake Valley Corporation (Kerr Mc Gee Corporation)” taraf!ndan gerçekle tirilmekle birlikte
“Mountain States Mineral Enterprises”, “Nort American Chemical Corporation” ve “Fort Cady
Minerals Corporation” irketleri de küçük çapl! bor faaliyeti sürdürmektedirler. Rngiltere
kökenli RTZ irketler grubundan olan U.S. Borax and Chemical Corporation, dünyan!n en
büyük boraks üreticisidir. Söz konusu irket, Los Angeles'!n yakla !k 160km. kuzey
do usundaki Mojave Çölü çevresinde, geni bor minerali yataklar!na sahiptir. Cevher yap!s!
itibariyle, tinkal ve kernit içermektedir ki, bu iki cevher için de “aç!k i letme madencili i”
uygulanmaktad!r. Maden ocaklar!n!n yan!nda kurulan tesiste, tinkal cevherinden, rafine
boraks dekahidrat-pentahidrat ve susuz boraks üretilmektedir (Harvey, 1981). Bu tesisin
literatürdeki kapasitesi, B2O3 e de eri 650.000 ton/y!l' civar!ndad!r. Ürün baz!nda y!ll!k
kapasitesi; borik asit 250.000 ton/y!l, pentaborat 900.000 ton/y!l, dekaborat 80.000 ton/y!l,
susuz borikasit 5.000-10.000 ton/y!l, susuz boraks 25.000 ton/y!l’ d!r. Ayr!ca, ayn! tesislerde
irket taraf!ndan geli tirilen bir proses ile kernit cevherinden borik asit üretilmektedir. Tesis
kapasitesi 180.000 ton/y!l'd!r. Los Angeles Wilmington'daki bir tesisten, irket ürünlerinin
büyük bir k!sm! Rotterdam yak!nlar!ndaki Botlek'e demiryolu ile Avrupa'ya da !t!lmak üzere
sevk edilmektedir. Borakstan elde edilen sabun ve özel boraks da Wilmington'daki tesiste
üretilmektedir. U.S. Borax dünyan!n en büyük bor bile ikleri üreticisi olmas! yan!s!ra “Ottowa
Silica Corporation” ve “Pennsylvania Glass Sand Corporation”
irketlerini bünyesine
katmas!ndan bu yana, ABD'nin en büyük cam kumu üreticisi konumuna gelmi tir (Avery,
16
ubat 2008 / DEÜ
1974). Kerr Mc Gee Corporation, zengin Searles Lake borlu sular!ndan de i ik ürünler
üretmektedir. Trona'da bulunan bir fabrika, prosesin yüksek enerji ihtiyac!ndan ve fabrikan!n
eskili inden dolay! 1982’de kapasitesini dü ürmü tür. Boratlar; pentahidrat, susuz boraks ve
borik asit için üretim kapasitesi 50.000 ton B2O3 kadard!r. Buharla t!rma prosesi ile
potasyum bile iklerinin yan! s!ra soda külleri ve sodyum sülfat da üretilir. Westend'deki ikinci
tesis, Searles Lake borlu sular!n! karbonizasyon prosesi ile i leyerek boraks dekahidrat,
pentahidrat ve bir miktar susuz boraks üretmektedir. Kapasite B2O3 içeri i baz!nda yakla !k
20.000 tondur. Yan ürün olarak soda külü, sodyum sülfat ve kireç üretilmektedir. Owens
Corning Fiberglass Corp.'un bir yan irketi olan American Borate Co. Death Valley National
Monument'de bulunan Billie yeralt! i letmesi faaliyetlerini durdurmu tur. Bor sular! ve aç!k
i letme madencili i ile kar !la t!r!lan yeralt! madencili inin ekonomik olmad! ! söylenebilir.
Söz konusu maden oca !nda kolemanit ve üleksit cevherleri mevcuttur. Mountain States
Mineral Enterprises, Kaliforniya Barstow yak!nlar!nda Mojave Desert'deki Kolemanit
rezervlerini 1985 y!l!nda Duval Co. 'dan devir alm! t!r. Rezervler tahminen ortalama %12
kolemanit içerikli yakla !k 130.000.000 ton cevherden olu maktad!r. Çözelti madencili i
prosesi ile borik asit üretimi dü ünülmektedir. Kalsiyum klorür ve borik asit eriyi i
olu turacak biçimde hidroklorik asit cevher rezervine enjekte edilir. Nort American
Chemical Corporation, Harris Chemical Group bir holding olup, bu holdinge ba l! NACC
irketi bor ve soda külü üretiminde faaliyet göstermektedir. Susuz boraks ve borik asit
olarak 79.000 ton/y!l (B2O3) kapasiteye sahiptir. Ayr!ca boraks pentahidrat kapasitesi de
20.000 ton/y!l'd!r. Firma, Western'de de üretim yapmakta olup, kapasitesi 21.000 ton/y!l
B2O3 olup, ürünler ise, boraks dekahidrat, pentahidrat, susuz boraks ve borik asittir.
Firman!n kabaca toplam 43.000 ton/y!l borik asit, 130.000 ton/y!l susuz boraks, boraks
pentahidrat ve dekahidrat kapasitesi oldu u tahmin edilmektedir. Fort Cady Minerals
Corporation, Firman!n bor rezervlerinin Mojave Çölü'nde %6,4 B2O3 tenörlü 150 milyon ton
kolemanit cevheri rezervi oldu u tahmin edilmektedir. Firma, borik asitten sentetik
kolemanit üretmekte olup, 90.000 ton/y!l kapasiteli borik asit kapasitesinin oldu u tahmin
edilmektedir (O’Neill, 2007).
Çin’deki y!ll!k bor madeni üretimi -“Ulusal Mineral Endüstrisi” verilerine göre- 10.000
ile 18.000 ton/y!l borik asit ve 77.000 ile 110.000 ton/y!l borakstan olu maktad!r. Jilin,
Lianoing, Quinghain ve Tibet bölgelerinde; boraks, borik asit, ham bor (12.000 ton
kapasiteli), ham demir bor (30.000 ton kapasiteli), askerit ve tetra bor üretilmektedir. 1987
y!l!nda yakla !k 6.000 ton B2O3 içerikli magnezyum borat üretildi i tahmin edilmekle birlikte
Liaoning bölgesinde 90.000 t/y!l borat kapasiteli yeni bir maden oca !n!n geli tirildi i rapor
edilmektedir (Lock, 1991; Zheng ve di ., 2003).
Rusya’da, Hazar Denizi’nin kuzeyinde bulunan Rnder bölgesinde geni yataklar
mevcuttur. En önemli bor mineralleri szaybelit ve hidroborasit olmakla birlikte, Rnder
bölgesindeki borlu sulardan da az miktarda boraks elde edilmektedir. U.S Bureau of Mines
verilerine göre, 2004 y!l!nda yakla !k 200.000 ton/y!l cevher (%20 B2O3 içerikli) üretildi ini
tahmin etmektedir. Bor madeni üretimi, ülkenin Vladivostok bölgesinde olup, danburite ve
datolite eklinde elde edilmektedir. Bu ürünler, genellikle, direkt olarak cam üretiminde veya
di er bor bile ikleri üretiminde hammadde olarak kullan!lmaktad!r. Boratlar, Dalniegorsk'da
bulunan “JSC Boron” firmas! taraf!ndan üretilmektedir. Rusya, 200.000 ton/y!l kapasite ile
dünyan!n en büyük borik asit üreticisi olup, 1994 y!l!nda Japon “Nippon Denko” firmas! ile
ortak bir kurulu haline gelmi tir (Mayer ve De Armond, 2000).
Arjantin’de bulunan önemli bor rezervleri Jujuy, Salta ve Catamarca bölgelerinde
bulunmaktad!r (Muessig, 1958). Önemli bor üreticileri; “Rio Tinto Zin. Corporation” (RTZ)
irketine ba l! “Borax Arjantina S.A.”, “Uluslararas! SR Minerals Barbados” irketine ba l!
17
“Sucersal Argantina” ve “Ulex S.A.” irketleridir. Bu irketler –yo un olarak- tinkal,
kolemanit, üleksit ve inyonit/kernit üretmektedir (Alonso, 1986). Boroquimica S.A.,
Londra'daki RTZ Borax irketinin yan kurulu u olup, Güney Amerika'n!n en önemli bor
üreticisidir ki, irketin, Salar del Hombre Muerto'nun kuzey merkezindeki Tincaluya
yataklar!nda maden ocaklar! bulunmaktad!r. -irket rezervleri ba ta tinkal olmak üzere kernit,
kalsiyum ve magnezyum borattan olu makla birlikte, y!ll!k üretim miktar! 130.000 ton
civar!ndad!r. Ayr!ca irketin, maden oca !n!n 400km uza !nda bulunan Campo-Uijano
bölgesinde de rafineri tesisleri bulunmaktad!r (Vandervoort ve di ., 1995).
-ili, yüksek miktarlarda üleksit üretmekte ve ihraç etmekte iken, Kaliforniya'daki
rezerv geli melerinden sonra üretiminde dü ü meydana gelmi tir. Ülkenin bor yataklar!
Arjantin ve Bolivya s!n!r!nda olu makla birlikte, esas üretim ürünü üleksittir. Kuzey -ili’de
bulunan Salar de Atacama bölgesinde, de i ik oranlarda tuzlu su içeren mineral bor yataklar!
bulunmaktad!r (Salas, 1972). Devlet irketi olan Corfo, 1980'li y!llar!n ba lar!nda ilk fizibilite
çal! malar!n! yapm! ve borik asit ve potasyum tuzlar!n!n üretimine geçilmesini teklif
etmi tir. Bu projeyi daha ileriye götürmek için Ocak 1986'da yeni bir irket olu turulmu ve
kurulan irkette “AMAX Exploration” %63,75, “Molybdenos Metales” %11,25 ve “Corfo”
%25'lik hisseye sahip olmu tur. Buharla t!rma için iki aç!k hava havuzunun in aat! devam
etmekle birlikte, üretim, planlanandan %15 daha dü ük seviyede ve yakla !k 500.000 ton
potasyum klorür ve 25.000 ton borik asit ve az miktarda lityumdan olu aca ! tahmin
edilmektedir. 1992 y!l!nda Quiborax
irketi; üleksit konsantresi, yapay kolemanit
konsantresi ve borik asit üreticisi olarak faaliyete geçmi ve -üleksit ve borik asit üreterekülkenin en büyük üreticisi konumuna ula m! t!r. Ouiborax irketi, dünyada bilinen en büyük
üleksit yataklar!na sahiptir ki, irket; borik asit, sentetik kolemanit ve sentetik üleksit üretimi
için 150.000 ton üleksit üretimi gerçekle tirmektedir. Y!kanm! üleksit esas al!narak, cam
elyaf! endüstrisi için üretim yap!lmaktad!r. Quiborax -irketi'nin 1992 y!l! tüvenan üleksit
cevheri üretimi 1 milyon ton'dur. Üleksit cevheri konsantratörde y!kanarak, tenörü % 30-40
B2O3'e ç!kar!lmaktad!r. Üleksit konsantresine, kalsiyum hidroksit ilave edilerek kalsiyum
borat (yapay kolemanit) üretilmektedir. 1993 y!l! tahmini kolemanit üretimi 20.000 ton
olmakla birlikte 20.000 ton da borik asit üretilmektedir. -irket; Alman “Frank and Shulte”
firmas!n!n bir kolu olan “Frank's Alloys and Mineral Corporation”'! Asya, Avusturalya ve Yeni
Zelanda da borik asit, üleksit ve sentetik kolemanit pazarlamas! için arac! tayin etmi tir.
-ili’de ayr!ca, borik asit ve üleksit üreten “SQM”, az miktarda üleksit üreten “Sdad
Boroquimica”, borik asit üreten “Occidental Chemical SAI” firmalar! ve küçük üreticiler
“Minera del Boro” ile “Minera Ascotan” firmalar! da bulunmaktad!r (Vila, 1990).
Peru’da bor üretimi üleksit üzerine yap!lmaktad!r. 1998 y!l!nda, “Quimica Oquendo”
firmas! taraf!ndan y!ll!k 30.000 ton kapasiteli ve yüksek kaliteli borik asit tesisi aç!lm! t!r.
-irket ayr!ca, 15.000 ton/y!l kapasiteli üleksit tesisine sahiptir. Rtalyan Colorobbia Grubun bir
kolu olan “Inka Bor” taraf!ndan da önemli oranda bor üretimi (13.000 ton/y!l)
gerçekle tirilmektedir (Norman ve Santini, 1985).
ngiltere’de yerle ik “RTZ Corporation PLC” firmas!, ABD ve Arjantin'de madencilik
operasyonlar! yapan dünyan!n en büyük bor üreticisi olan “RTZ Borax” bir koludur. Firman!n;
Fransa ve Rspanya'da borat rafineleri, Hollanda'da stoklama terminalleri ve Rngiltere'de
depolama tesisleri ortakl! ! bulunmaktad!r (Spence, 2000).
Kazakistan’da uzun y!llar, eski Sovyetler Birli i'nin bor kaynaklar!n!n büyük bir
k!sm!n!n bulundu u ve toplam üretimin %95'ini bu kaynaklardan kar !land! ! ifade
edilmektedir. 1996 y!l!nda 1 milyon tonu a t! ! tahmin edilen toplam bor üretiminin, 19971998 y!llar!nda geriledi i ve 2004 y!l!nda 40.000-50.000 ton oldu u tahmin edilmektedir.
18
ubat 2008 / DEÜ
Ülkede, 50m derinlikte, %20 B2O3 içerikli 20 milyon ton bor rezervine bulunmaktad!r.
Boratlar, “JSC Inderbor” irketi taraf!ndan üretilmektedir (Kistler ve Helvac!, 1994: 181).
Bolivya’da ham bor cevheri üretimi yap!lmakta olup, “Boron Chemicals International
Corporation” ve “Trans America Industries Corporation” firmalar!n!n ortak kurulu u olan
“Boron Chemicals Processes” firmas! ülkenin en büyük üreticisi konumundad!r. Firmadan az
miktarlarda da olsa üleksit, borik asit ve sodyum perborat da üretilmektedir Ülkenin di er
bor üreticileri, “Compania Minera Tierra Corporation” ve “Copla Corporation”d!r (Rettig ve
di ., 1980).
Meksika, “Vitro Corporation” ve “U.S. Borax Meksika” irketleri, Sonara’da bulunan
Magdalena bölgelerindeki bor rezervlerini de erlendirme çal! malar!n! sürdürmektedirler.
2.5.2 Türkiye Bor Üretimi
Devlet kurulu u olan Eti Maden, Türkiye’deki tek bor üreticisi ve pazarlay!c!s!
durumundad!r ki, Türkiye’deki konsantre ve rafine bor üretimi sadece Eti Maden’e ait K!rka,
Emet, Band!rma, Bigadiç ve Kestelek R letmelerinde yap!lmaktad!r. Tablo Eti Maden’e ait bu
be i letmede, bor cevherleri i letilmekte ve üretilmektedir:
Bigadiç Bor
4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Bigadiç ilçesinin 12km
kuzeydo usundaki Osmanca köyü hudutlar! içinde kurulmu olup, kolemanit ve üleksit
konsantreleri üretmektedir. 2005 y!l! itibariyle, Bigadiç'te üç adet aç!k (Tülü, Acep ve Simav)
ocak mevcuttur. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler, konsantratör tesisinde zenginle tirildikten
sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak sat!lmakta di er bölümü ise ö ütülmü kolemanit
ve rafine bor ürünleri üretiminde kullan!lmaktad!r (Erkül ve di ., 2005).
Emet Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Emet ilçesinin 4km kuzeyindeki
Espey ve 12km güneyindeki Hisarc!k ilçesinde kurulmu
olup, Kütahya’ya 100km
mesafededir. Emet bölgesinde yap!lan kolemanit üretimi iki adet aç!k i letme (Espey ve
Hisarc!k Aç!k Ocaklar!) taraf!ndan yap!lmaktad!r. Bu ocaklardan ç!kar!lan cevherler,
konsantratör tesislerinde zenginle tirildikten sonra, bir bölümü konsantre ürün olarak
sat!lmakta, di er bölümü ise i letme bünyesindeki tesislerde borik asit üretiminde
kullan!lmaktad!r.
K rka Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Eski ehir ilinin 70km Güneyindeki
K!rka Beldesinin 4,5km bat!s!nda kurulmu olup, Eski ehir iline 74km mesafededir. Dünyan!n
en büyük tinkal rezervine sahip maden oca !ndan, aç!k isletme yöntemi ile üretilen tinkal
cevheri; konsantre tinkal haline dönü türüldükten sonra, tamam!na yak!n! i letme
bünyesindeki bor türevleri tesislerinde i lenerek boraks pentahidrat üretiminde
kullan!lmaktad!r. Ayr!ca tek kademede, Penta Üretim Tesisi’nde de tüvenan tinkal i lenerek
elde
edilen
çözelti
ile
boraks
pentahidrat
üretilmektedir.
Bir
k!s!m
tinkal
(Tüvenan/Konsantre) ise Band!rma’da boraks deka ve boraks pentahidrat üretiminde
kullan!lmaktad!r (Helvac! ve Orti, 2004).
Kestelek Bor 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Mustafakemalpa a ilçesinin
güneydo usunda, 23km mesafedeki Kestelek’te kurulmu
olup, Band!rma’ya 83km
mesafededir. Kestelek’te yaln!zca kolemanit minerali, bir adet aç!k ocaktan üretilmektedir.
Bu ocaktan üretilen kolemanit cevheri, konsantratör tesisinde zenginle tirme i lemine tabi
tutularak kolemanit konsantresi ve konsantre ürün üretiminde kullan!lmaktad!r.
19
Band rma Bor ve Asit Fabrikalar 4letme Müdürlü5ü üretim tesisleri, Band!rmaBal!kesir yolu üzerinde, ilçe merkezine 4km mesafede 677.350 m2’lik bir alanda
bulunmaktad!r. Tesislerde; boraks dekahidrat, boraks pentahidrat, borik asit, sodyum
perborat monohidrat ve sodyum perborat tetrahidrat ürünleri üretimi yap!lmaktad!r. Ayr!ca,
Kas!m 2005’te faaliyete geçirilmi olan yeni tesiste bor oksit üretimine ba lanm! t!r.
Tablo 7. Konsantre ve Rafine Bor Ürünleri Kurulu Kapasiteleri (Bin Ton/Y!l)
-LETME
K rka Bor
4letmesi
Band rma
Bor ve Asit
Fabrikalar
4letmesi
Bigadiç Bor
4letmesi
Emet Bor
4letmesi
Kestelek Bor
4letmesi
ÜRÜN
Tinkal Konsantresi
Boraks Pentahidrat
Boraks(Deka+Penta)Hidrat
Borik Asit
Bor Oksit
Sodyum Perborat
Konsantre
Kolemanit+Üleksit
Ö ütülmü Kolemanit
Konsantre Kolemanit
Borik Asit
Konsantre Kolemanit
KONSANTRE BOR
KURULU
KAPAS TE
800
TOPLAM
RAF NE BOR
KURULU
KAPAS TE
480
55
85
1
20
650
90
900
100
100
2450
831
Kaynak: Eti Maden, 2005
Bu i letmelerin -Tablo 7’de de belirtilen- konsantre ve rafine bor ürünleri kurulu
kapasiteleri incelendi inde; mevcut durumda, y!ll!k toplam konsantre bor kapasitesi
2.450.000 ton ve rafine bor kapasitesinin 831.000 ton oldu u görülmektedir. Eti Maden;
rafine bor ürünlerinde 480.000 ton boraks pentahidrat, 55.000 ton boraks dekahidrat/penta,
185.000 ton borik asit, 1.000 ton Bor Oksit, 20.000 ton sodyum perborat (mono+tetra),
90.000 ton ö ütülmü kolemanit üretim kapasitesine ula maktad!r.
Tablo 8. Eti Maden 4letmeleri Genel Müdürlü5ü 4letmeleri Baz nda Türkiye
Konsantre Bor ve Rafine Bor Üretim Miktarlar (Y llara Göre)
ÜRÜN C NS
RAFRNE BOR
TOPLAMI
KONSANTRE
BOR TOPLAMI
TOPLAM BOR
ÜRÜNLERR
2000
434.592
2001
419.742
2002
436.124
2003
517.554
2004
714.538
2005
923.000
1.401.717
1.398.832
1.367.980
1.398.663
1.697.927
1.953.000
1.836.309
1.818.574
1.804.104
1.916.217
2.412.465
2.876.000
Kaynak: Eti Maden, 2005
Eti Maden R letmeleri Genel Müdürlü üne ba l! bu be i letmenin üretti i 2000-2005
y!llar! aras!nda toplam konsantre ve rafine bor ürünleri -Tablo 8’de de belirtildi i gibi- göz
önüne al!nd! !nda; sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve
Kestelek’te yap!ld! ! belirlenmektedir. Rafine bor üretimi ise ço unlukla K!rka’da olmak üzere
20
ubat 2008 / DEÜ
K!rka, Band!rma ve Emet’te yap!lmaktad!r. Konsantre borlarda en fazla üretim pay!na sahip
bor madeni türü, tinkal ve kolemanit; rafine borlarda ise boraks pentahidrat ve borik asittir.
1998 y!l!ndan itibaren ise, ö ütülmü kolemanit üretilmeye ba lanm! olup, 2004 y!l!nda
96.411 ton ö ütülmü kolemanit ürünü üretimi gerçekle tirilmi tir.
2.6 TÜKET M
Bor talebi ve dolay!s!yla tüketimi -endüstriyel minerallerde de oldu u gibi- di er
sektörlerdeki üretim düzeyinin bir yans!mas! olarak kabul edilmekle birlikte, dünya bor
cevheri ve rafine bor bile iklerinin tüketiminin art! ! ve devaml!l! !, bu ürünlerin tüketiminin
en fazla oldu u sanayile mi ülkelerdeki;
• Borlar!n imalatta girdi olarak kullan!ld! ! yeni tüketim alanlar!n!n bulunmas!na,
• Borlar!n, girdi olarak kullan!ld! ! mevcut nihai ürünlerin ve endüstrinin tüketimine,
• Geli mi ülkelerdeki (özellikle Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika) ekonomik duruma,
ba l! olarak de i mektedir. (Ertu rul, 2004: 23)
Dünya toplam borat tüketimi -B2O3 içeri i olarak- yakla !k 1,5 milyon ton olarak
tahmin edilmektedir. Tüketim de eri, 1970'li y!llardan bu yana ikiye katlam! olup, bu art!
sabit y!ll!k art! larla de il, daha ziyade baz! y!llarda ya anan a !r! talep dönemlerinin sonucu
olarak ula !lm! t!r. Bu durum, bor ürünlerinin kullan!m alanlar!n!n artmas! da kan!tlar
niteliktedir.
Tablo 9. Kullan m Alanlar na Göre Dünya Bor Tüketimi (Bin Ton B2O3)
Kullan m
Alan
Kuzey
Amerika
Güney
Amerika
Bat
Avrupa
Do5u
Avrupa
Asya/
Pasifik
Afrika/
Ortado5u
TOPLAM
Yal!t!m
CamElyaf!
180
5
100
5
10
-
300
Tekstil
CamElyaf!
80
20
75
10
40
-
225
Borosilkat
Cam
25
10
70
5
10
-
120
TOPLAM
CAM
285
35
245
20
60
-
645
Deterjan
Seramik
Tar!m
Di er
TOPLAM
25
15
15
35
375
30
10
75
150
185
80
35
140
685
10
20
5
45
100
20
45
5
35
165
5
5
15
25
240
195
75
345
1500
Kaynak: Roskill, 2002
Tablo 9’da da görüldü ü gibi, borun as!l kullan!c!lar!, Bat! Avrupa ve Kuzey Amerika
ülkeleridir. Bu iki bölge ülkeleri; Bat! Avrupa %45,7 ve Kuzey Amerika %25 oran!nda olmak
üzere, toplam dünya bor tüketiminin yakla !k % 70,7'sini tüketmektedir. Güney Amerika ve
Asya/Pasifik ülkeleri s!ras!yla %10 ve %11'ini; Do u Avrupa ve Afrika/Orta Do u ülkeleri ise
%6,7'sini ve %1,7'sini tüketmektedir.
21
Borun ba l!ca tüketim alan!, cam endüstrisidir. Bu alandaki kullan!m!n 2001 y!l!nda
yakla !k 645 bin ton olup ve bunun da dünya bor kullan!m!n!n %43'ü oldu u tahmin
edilmektedir. Cam endüstrisindeki toplam kullan!m!n %44,2'sini Kuzey Amerika (özellikle
ABD) ve %38'ini ise Bat! Avrupa'ya ait oldu u görülmektedir. Dünya toplam cam
endüstrisinin %46,5'i yal!t!m cam elyaf!, %34,9'u tekstil cam elyaf! ve %18,6's! ise
borosilkat cam elyaf! olu turmaktad!r. Borun ikinci s!radaki kullan!m alan!, deterjan ve
a art!c!lard!r. Deterjan sektöründeki kullan!m!n 2001 y!l!nda 240 bin ton olup, dünya bor
kullan!m!n!n %16's!n! olu turmaktad!r. Bu kullan!m!n büyük bir bölümü (%77'si), Bat!
Avrupa ülkeleri taraf!ndan kullan!lmakta oldu u dikkati çekmektedir. Borun di er önemli
kullan!m alanlar! ise, %13 ile seramik (özellikle Bat! Avrupa'da) ve %5 ile tar!m sektörleri
gelmektedir.
Türkiye’de iç sat! lar, son y!llarda Türkiye’de bora dayal! sanayinin geli mesi
kapsam!nda uygulanan politikalarla art! trendine girmi olmakla birlikte, henüz dü ük
seviyededir. 2005 y!l! toplam bor sat! !n!n miktar baz!nda %5’ini, de er baz!nda da %7’sini iç
sat! lar olu turmu tur.
Türkiye, dünyan!n en zengin bor minerallerine sahip ülkesi olmas!na kar !l!k ham bor
ve bor ürünleri tüketimi, dünya tüketiminin yakla !k %2-3 gibi son derece dü ük
seviyededir. Türkiye rafine bor sat! lar!n!n, yakla !k %90'! yurt d! !na, %10'u ise yurtiçine
yap!lmaktad!r. Yurtiçi rafine bor tüketiminde, en büyük pay! sodyum perborat almaktad!r. Eti
Holding, sodyum perborat sat! !n!n yakla !k %95'ini yurtiçine yapmaktad!r. Son y!llarda
dünyada ve Türkiye’de deterjan üretiminde sodyum perborat tetrahidrat yerine, sodyum
perborat monohidrat kullan!m!n!n artmas!yla, monohidrat ithalat!nda h!zl! bir art!
görülmü tür. Bu geli meye paralel olarak Eti Holding, 4.500 ton/y!l kapasiteli sodyum
perborat monohidrat tesisini, 1997 y!l!ndan itibaren devreye sokmu tur ki, bu kapasitenin
talebi kar !lamamas! üzerine 4.500 ton/y!l kapasiteli ikinci tesis, 2000 y!l!nda üretime
ba lam! t!r.
2.7 T CARET
2.7.1 Dünya Bor Ticareti
Bat! Avrupa grubu içerisinde yer alan Türkiye, dünyan!n en önemli ham bor ihracatç!s!
konumundad!r. Dünya toplam bor ve bor ürünleri ihracat! 2001 y!l! itibariyle 1.632.972 ton
olup, bunun %45,3'ü ham bor ve geri kalan k!sm! ise bor ürünlerinden olu maktad!r.
2.7.1.1 Dünya Bor hracat
Dünya ham bor ve ürünleri toplam ihracat!, 1997 y!l!nda 1.980.659 ton iken 2001
y!l!nda 1.076.134 ton düzeyinde gerçekle mi tir.
Tablo 10’da da belirtildi i gibi, dünya bor ve ürünleri ihracat miktar!, y!llar itibariyle
azalma e ilimindedir ve özellikle 2001 y!l!nda, 2000 y!l!na göre yakla !k %9,3 civar!nda
dü ü ün oldu u dikkat çekmektedir. Bu dü ü teki en önemli unsurun, ABD'deki rafine bor
ürünü ihracat!ndaki %40,8'lik dü ü ve Türkiye'nin ham bor ihracat!ndaki %15,6'l!k dü ü ten
kaynakland! ! tahmin edilmektedir.
Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ihracat da !l!m!nda y!llar itibariyle
büyük de i iklikler görülmemektedir. Toplam bor ve ürünleri ihracat!nda, Bat! Avrupa'n!n
22
ubat 2008 / DEÜ
yakla !k %51-%56 pay ile ilk s!rada, Kuzey Amerika'n!n %24-%34 pay ile ikinci s!rada ve
Güney Amerika'n!n da %7-%14 pay ile üçüncü s!rada yer ald! ! görülmektedir. Bat! Avrupa
ve Kuzey Amerika hariç di er bölgelerde y!llar itibariyle bor ve bor ürünleri ihracat
miktarlar!n özellikle Güney Amerika ve Asya'da artt! ! anla !lmaktad!r. 2001 y!l! itibariyle
do al olarak bor rezervlerin oldu u Bat! Avrupa(%54,4), Kuzey Amerika(%24) ve Güney
Amerika'n!n(%13,5) toplam bor ve bor ürünleri ihracat!ndan ald! ! pay!n %91,9 oldu u
görülmektedir.
Tablo 10. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri hracat Miktarlar (ton)(%)
ÜLKE
BATI AVRUPA
DOEU
AVRUPA
KUZEY
AMER KA
GÜNEY
AMER KA
AFR KA
ASYA
OKYANUSYA
TOPLAM
1997
1.112.502
%56,2
67.410
%3,4
650.258
%32,8
145.267
%7,3
1.065
%0,1
4.086
%0,2
61
%0,0
1.980.659
1998
1.029.012
%52,6
73.469
%3,8
641.981
%32,8
192.558
%9,8
341
%0,0
19.756
%1,0
45
%0,0
1.957.162
1999
973.673
%50,7
70.323
%3,7
560.895
%29,2
199.469
%10,4
1.022
%0,1
114.198
%5,9
97
%0,0
1.919.677
2000
855.587
%47,5
62.719
%3,5
614.684
%34,1
216.947
%12,1
986
%0,1
49.210
%2,7
125
%0,0
1.800.258
2001
887.662
%54,4
75.939
%4,7
392.877
%24,0
219.940
%13,5
1.022
%0,06
55.506
%3,4
26
%0,0
1.632.972
Dünya ham bor ihracat! 1997 y!l!nda 885.244 ton iken 2001 y!l!nda %16,4'lük bir
dü ü ile 739.723 ton olarak gerçekle ti i tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya
ham bor ihracat!ndaki dü ü ün yaln!zca Bat! Avrupa Bölgesi grubu içerisinde bulunan
Türkiye'den kaynaklanmaktad!r. Ham bor ihracat!nda (2001 y!l!nda 479.007 ton) Bat! Avrupa
Bölgesi'nin %86,6's!n! ve Dünyan!n ise %64,8'i Türkiye taraf!ndan gerçekle tirilmekte olup,
dünyada ham bor ihracatç!s! olan en önemli ülkedir. Türkiye'nin ham bor cevheri ihracat!
yan!nda rafine bor ihracat!na da a !rl!k vermesi gerekti i ve en büyük ham bor ihracatç! ülke
olmas!na ra men son y!llarda ham bor ihracat!nda azalma (1997-2001 aras!nda %34,5)
oldu u görülmektedir. Dünya ham bor ihracat!nda ilk s!rada bulunan Türkiye'den sonra
s!ras!yla; Arjantin (61.377 ton), -ili (59.060 ton), Belçika (52.937 ton) ve ABD (30.115 ton)
ülkeleri gelmektedir. Dünya toplam bor ürünleri ihracat!n!n, %52,9'unu rafine bor ve
perboratlar!, %38,2'sini borik asit ve oksitleri ve %8,8'sini ise perboratlar olu turmaktad!r.
Dünya bor ürünleri ihracat! 1997 y!l!nda 1.095.415 ton iken %25,6'l!k bir azalma ile 2001
y!l!nda 815.418 ton olarak gerçekle mi tir. Dünya bor ürünleri ihracat!ndaki azalma ABD'deki
rafine bor ve perborat ürünlerindeki %40,8'lik dü ü ten kaynaklanmaktad!r. Dünya bor
ürünleri ihracat!nda ilk s!ray! %44,5 ile Kuzey Amerika, ikinci s!ray! %31,5 ile Bat! Avrupa,
üçüncü s!ray! %10,9 ile Güney Amerika ve dördüncü s!ray! da %9,3 ile Do u Avrupa ülkeleri
almaktad!r.
Tablo 11’de de belirtildi i gibi, Dünya bor ürünleri ihracat!n!n ülkeler baz!nda
analizinde, ilk s!ras!nda %44,4 ile ABD gelmektedir. Di er ihracatç! ülkeleri ise, %16,9 pay
ile Almanya, %9,3 pay ile Rusya, %8,4 pay ile Türkiye, %5,6 pay ile -ili ve %2,8 pay ile
23
Arjantin olu turmaktad!r. Ülkelerin bor ürünleri ihracat! içerisindeki da !l!m!nda ise, ABD'nin
%74'ü, Almanya'n!n %52,5'i ve Arjantin'in %25'i rafine bor ürününden olu tu u dikkati
çekmektedir. Bunun yan! s!ra, Rusya'n!n %91,2'si ve Türkiye'nin de %99'luk k!sm!, borik asit
ihracat!ndan olu maktad!r.
Tablo 11. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri hracat (ton)(%)
ÜLKE
ABD
Almanya
Rusya
Türkiye
-ili
Arjantin
spanya
Toplam
GENEL
TOPLAM
%
Rafine Bor
ve
Perboratlar
267.871
72.380
6.662
0
880
14.798
10.211
372.802
431.659
%
62,1
16,8
1,5
0,0
0,2
3,4
2,4
86,4
100
86,4
Borik
Asit ve
Oksitleri
86.231
3.011
69.275
68.724
44.398
7.773
3.937
283.349
311.378
91,0
%
Perboratlar
%
TOPLAM
%
27,1
1,0
22,2
22,1
14,3
2,5
1,3
83,2
100
7.889
62.483
2
173
0
49
0
70.596
72.381
10,9
86,3
0,0
0,2
0,0
0,1
0,0
97,5
100
361.991
137.874
75.939
68.897
45.278
22.620
14.148
726,747
815.418
44,4
16,9
9,3
8,4
5,6
2,8
1,7
89,0
100
97,5
86,1
2.7.1.2 Dünya Bor thalat
Dünya ham bor ve ürünleri toplam ithalat! 1997 y!l!nda 1.903.595 ton iken 2001
y!l!nda 2.149.180 ton düzeyinde gerçekle mi tir.
Tablo 12. Dünya Ham Bor ve Bor Ürünleri thalat Miktarlar (ton)(%)
ÜLKE
BATI AVRUPA
DOEU
AVRUPA
KUZEY
AMER KA
GÜNEY
AMER KA
AFR KA
ASYA
OKYANUSYA
TOPLAM
1997
1.086.502
%57,1
67.743
%3,6
217.305
%11,4
136.023
%7,1
12.113
%0,6
342.655
%18,0
41.563
%2,2
1.903.595
1998
1.166.127
%60,1
110.025
%5,7
193.790
%10,0
146.247
%7,5
12.728
%0,7
283.397
%14,6
28.648
%1,5
1.940.962
1999
1.260.722
%56,5
147.568
%6,6
236.170
%10,6
172.271
%7,7
10.489
%0,5
383.945
%17,2
22.118
%1,0
2.233.283
2000
1.232.030
%54,2
100.222
%7,2
258.824
%12,1
166.384
%7,8
11.680
%0,5
531.067
%17,4
19.955
%0,9
2.271.905
2001
1.061.048
%49,4
100.222
%4,7
258.824
%12,0
166.384
%7,7
11.680
%0,5
531.067
%24,7
19.955
%0,9
2.149.180
Tablo 12’de de belirtildi i gibi, dünya bor ve ürünleri ithalat miktar! y!llar itibariyle
artma e ilimindedir ve özellikle 1999 y!l!nda bir önceki y!la göre yakla !k %15,1 civar!nda
24
ubat 2008 / DEÜ
art! !n oldu u, ancak son y!l itibariyle dü ü ün oldu u dikkati çekmektedir. Rncelenen dönem
itibariyle bor ve ürünleri ithalat!nda %12,9'luk art! !n oldu u görülmektedir.
Bölgesel bak!mdan dünya bor ve bor ürünleri ithalat da !l!m!nda y!llar itibariyle
özellikle Bat! Avrupa'daki dü ü ve Asya'daki art! birlikte, Bat! Avrupa'n!n yakla !k %49,460,1 pay ile ilk s!rada, Asya'n!n %14,6-24,7 pay ile ikinci s!rada ve Kuzey Amerika'n!n %1012,1 pay ile üçüncü s!rada yer ald! ! görülmektedir. 2001 y!l! itibariyle Bat! Avrupa (%49,4),
Kuzey Amerika (%12) ve Asya'n!n(%24,7) toplam bor ve bor ürünleri ithalat!ndan ald! !
pay!n %86,1 oldu u görülmektedir.
Dünya toplam bor ve bor ürünleri ithalat! içerisinde ham bor ithalat!n!n pay! %31,1 ile
%38,1 aras!nda de i ti i, 2001 y!l!nda ise %38,1'lik pay ald! ! görülmektedir. Dünya ham
bor ithalat! 1997 y!l!nda 643.497 ton iken, 2001 y!l!nda %27,3'lük bir art! ile 819.023 ton
olarak gerçekle ti i tahmin edilmektedir. 2001 y!l! itibariyle dünya ham bor ithalat!ndaki
art! !n kaynakland! ! ülkenin, Asya grubu içerisinde bulunan Malezya oldu u görülmektedir.
Dünya ham bor ithalat!n!n, ülkeler baz!nda, toplam olarak 3.633.785 ton civar!nda oldu u,
bu dönem içerisindeki ithalat!n %14,8'ini Rtalya, %11,5'ini Brezilya, %11,1'ini Rusya,
%11'ini Rspanya, %7,7'sini Malezya, %7,9'unu ABD, %6,5'ini Belçika(son üç y!ll!k) ve
%5,4'ünü ise Japonya taraf!ndan gerçekle ti i dikkati çekmektedir.Dünya ham bor
ithalat!n!n, %76's! bu belirtilen sekiz ülke taraf!ndan yap!lm! t!r.
Tablo 13. Ülkeler tibariyle Bor Ürünleri thalat (ton)(%)
ÜLKE
Almanya
Fransa
spanya
ABD
Belçika
talya
Japonya
Kanada
ngiltere
Brezilya
TOPLAM
GENEL
TOPLAM
%
Rafine Bor
ve
Perboratlar
122.090
64.419
85.190
35.112
89.027
78.295
40.202
45.548
41.094
24.598
625.575
833.821
75,0
%
14,6
7,7
10,2
4,2
10,7
9,4
4,8
5,5
4,9
3,0
75,0
100
Borik
Asit ve
Oksitleri
21.186
34.339
25.783
55.930
11.347
9.290
37.565
9.276
13.320
6.829
224.865
344.115
65,3
%
Perboratlar
%
TOPLAM
%
6,2
10,0
7,5
16,3
3,3
2,7
10,9
2,7
3,9
2,0
65,3
100
16.363
22.550
0
19.035
7.984
10.446
969
4.347
3.846
20.161
105.701
146.909
11,1
15,3
0,0
13,0
5,4
7,1
0,7
3,0
2,6
13,7
71,9
100
159.639
121.308
110.973
110.077
108.358
98.031
78.736
59.171
58.260
51.588
956.141
1.324.845
12,0
9,2
8,4
8,3
8,2
7,4
5,9
4,5
4,4
3,9
72,2
100
71,9
Tablo 13’te de belirtildi i gibi, dünya toplam bor ürünleri ithalat!n!n -2001 y!l!
itibariyle- %62,7'sini rafine bor ve perboratlar!, %25,9'unu borik asit ve oksitleri ve %11'ini
ise perboratlar olu turmaktad!r. Dünya bor ürünleri ithalat!; Almanya, Fransa, Rspanya, ABD,
Belçika, Rtalya ve Japonya ülkeleri olarak s!ralanmaktad!r. Bor ürünleri ithalat!n!n %72,2'si
on ülke taraf!ndan gerçekle tirilmektedir.
25
2.7.2 Türkiye Bor Ticareti
Türkiye’nin bor ticareti, ucuz fiyata sat!lan ham bor ürünü ihracat!na yöneliktir.
Türkiye, ileri teknoloji kullanan geli mi ülkelere, ham bor ihraç ederken; boraks, sodyum
perborat gibi katma de erleri yüksek bor ürünleri piyasas!n! ABD’ye b!rakmaktad!r.
Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki pay! -2005 y!l! itibariyle- %38 olmaktad!r. Türkiye,
dünyan!n en büyük ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahiptir ki bu durum, yüksek oranda
bir iç tüketimi olmamas!na ra men dünyan!n en yüksek bor üretimini gerçekle tiren ülke
olmas!n! sa lamaktad!r.
Sat! a yönelik konsantre bor üretiminin tamam!na yak!n! Emet, Bigadiç ve Kestelek’te
yap!lmaktad!r. Rafine bor üretimi ba ta K!rka olmak üzere, Band!rma ve Emet’te
gerçekle tirilmektedir. 1998 y!l!ndan itibaren ise, Bigadiç’te ö ütülmü kolemanit üretilmeye
ba lanm! t!r. Rafine bor ürünlerinde en yüksek pazar pay!na sahip birinci ürün Etibor-48,
ikinci ürün borik asit ve üçüncü ürün ise ö ütülmü kolemanittir.
2.7.2.1 Türkiye Bor hracat
-ekil 2’de de gösterildi i gibi, Türkiye'nin, 2002 y!l!nda 186 milyon ABD$ olan bor ve
bor ürünleri ihracat!, 2002 y!l!na göre % 61 oran!nda artarak, 2005 y!l!nda 299 milyon
ABD$’a yükselmi tir. Öte yandan, Türkiye -2004 y!l! itibariyle- dünya bor üretiminin %
33'ünü kar !larken, ABD ise bu üretimin ancak % 27’sini kar !lam! t!r. Buna ra men Türkiye
1,5 milyar $’l!k dünya bor pazar!ndan yaln!zca 250 milyon $ ihracat geliri elde ederken, ABD
ise 650 milyon $ gelir elde etmektedir. Bu durum büyük ölçüde Türkiye’nin dünya bor
madeni pazar!n! yeterince kontrol edememesinden (dünya bor fiyatlar!n! belirleyememe)
kaynaklanmaktad!r ki bunun en önemli nedeni, Türkiye bor madeni ihracat!n!n katma de eri
dü ük ham bor eklinde gerçekle mesi oldu u tahmin edilmektedir. Öte yandan, Türkiye bor
madeninin; % 86's!n! ham, % 14'ünü ise bor ürünü olarak ihraç etmektedir. Bu nedenle
Türkiye, 1,5 milyar ABD$ olan dünya bor ürünü piyasas!ndan, ancak %7 oran!nda pay (ham
bor madeni hariç) alabilmektedir. Dolay!s!yla Türkiye’deki bor madenlerinin, GSMH içindeki
pay!, sadece % 0,5 olarak gerçekle mektedir.
-ekil 2. Türkiye’nin Y llara Göre Bor hracat (Milyon ABD$)
Kaynak: Eti Maden, 2005: 11
Tablo 14’te de belirtildi i gibi, Türkiye’nin y!llara yayg!n bor madeni ihracat!
ortalamas! 605.451 ton olup, 290.318 ton miktar!ndaki bor ürünleri ihracat!ndan fazlad!r.
Bor ürünleri ihracat!n!n ortalama fiyat! 317 ABD$ iken, bor madeni ihracat! ortalama fiyat!
198 ABD$ seviyesindedir. Bu durum, Türkiye’nin bor ürünü ihracat!n!n artt!r!lmas! ile birlikte
dünya bor piyasas!ndaki pazar pay!n!n ve borun beklenen getirisinin artaca !n!n göstergesi
26
ubat 2008 / DEÜ
olarak de erlendirilebilir. Nitekim, Türkiye ham bor ihracat!n!n yakla !k %28 ‘ini ABD ile
gerçekle tirmesi durumu; ABD’nin, ham bor ürünlerini Türkiye’den ucuz maliyetle temin
ederek, boru i leyip daha fazla kar sa layan uç bor ürünü piyasas!nda yüksek pazar pay!
elde etme amac!ndan kaynakland! ! dü ünülmektedir. Türkiye, ABD’ den sonra s!ras! ile
Rtalya(%13), Rspanya(%10), Rngiltere(%9), Japonya(%9) ve Fransa(%9)’ya da yüksek
oranlarda ham bor ihracat! yapmaktad!r.
Tablo 14. Türkiye’nin Bor ve Bor Ürünleri hracat
Türkiye’nin Bor Madeni hracat
YIL
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Ortalama
Miktar Ton
820.077
681.667
637.524
617.739
613.012
622.194
684.404
735.720
731.618
655.755
672.760
579.441
515.846
399.386
421.288
298.784
605.451
De5er $
172.500.869
147.760.148
133.028.121
130.813.254
120.472.646
120.866.940
134.135.409
140.975.909
136.095.150
123.944.546
121.025.429
106.619.586
100.500.652
81.214.199
91.828.208
55.519.367
119.831.277
Türkiye’nin Bor Ürünleri hracat
Fiyat $
210
217
209
212
197
194
196
192
186
189
186
184
194
203
219
186
198
Miktar Ton
169.101
143.850
140.203
196.812
195.675
245.046
241.838
250.015
313.702
296.183
308.782
355.949
362.276
364.031
398.862
662.768
290.318
De5er $
59.461.693
53.317.268
48.633.368
70.361.680
65.720.021
81.550.597
82.176.705
85.273.931
101.191.357
95.994.684
93.503.689
112.725.614
107.958.320
105.017.536
115.035.982
194.981.334
92.056.486
Fiyat $
352
371
347
358
336
333
340
340
323
324
303
314
298
288
288
294
317
Kaynak: Çetin, 2006: 132-133
2.7.2.2 Türkiye Bor thalat
Türkiye'nin cevher, konsantre ve rafine olarak bor ürünü ithalat! çok dü ük seviyede
olup, ithalat!n büyük bir k!sm!n! i lenmi bor ürünlerinden meydana gelmektedir. Tablo 15'te
de belirtilen, Türkiye’nin bor ürünleri ithalat!, y!llar itibariyle dü me e ilimi göstermektedir.
2001 y!l!nda 21.678 ton olan bor ürünleri ithalat!, 2005 y!l!nda 7.107 tona kadar
gerilemektedir.
Tablo 15. Türkiye’nin Bor Ürünleri thalat (Y llar tibariyle) (ton) (bin ABD$)
2001
2002
2003
2004
2005
ÜRÜN ADI
Sodyum
Perborat
Perboratlar
Perboraks*
Di er Borlar
Miktar
14.772
De er
10.053
Miktar
10.481
De er
7.056
Miktar
7.250
De er
5.932
Miktar
6.847
De er
6.177
Miktar
7.059
De er
6.334
5.747
2.269
432
225
52
92
7
16
0,3
0,9
1.159
589
85
638
78
685
51
272
48
296
TOPLAM
20.678
12.911
10.998
7.949
7.380
6.709
7.905
6.465
7.107
6.631
Kaynak: ÖRK, 2006: 47
* Sodyum perborat tetrahidrat
27
Son y!llarda dünyada ve Türkiye’de deterjan üretiminde sodyum perborat tetrahidrat
yerine, sodyum perborat monohidrat kullan!m!n!n artmas!yla, monohidrat ithalat!nda h!zl! bir
art! görülmektedir. Nitekim, Türkiye bor ithalat!n!n yakla !k %95’ini, sodyum perborat
monohidrattan olu turmaktad!r. Bu geli meye paralel olarak Eti Maden, 1997 y!l!ndan
itibaren 4.500 ton/y!l kapasiteli sodyum perborat monohidrat tesisini devreye sokmu tur ve
bu kapasitenin bor talebini kar !layamamas! üzerine de 4.500 ton/y!l kapasite art! !
yap!lm! t!r (ÖRK, 2006: 47). Bunun sonucunda, Türkiye 2002 y!l!nda 3.564 ton sodyum
perborat monohidrat ithalat! gerçekle tirirken, 2005 y!l! itibariyle 2.400 ton ithal eder hale
gelmi tir.
2.8 F YATLAR ve GEL RLER
Dünya bor piyasas!n!n oligopol yap!s!, az say!daki üretici firman!n (bkz. Tablo 6),
piyasa üzerindeki etkilerini artt!rmaktad!r. Piyasadaki firmalar, piyasa fiyat!n! etkileyebilecek
özellikte olmalar! sebebiyle birbirlerinin hareketlerini yak!ndan takip etmektedirler. Rktisadi
anlamda fiyat; tüketicilerin en yüksek fayday! elde edebilecekleri talepleri ile üreticilerin en
yüksek kar! sa layabilecekleri arzlar!n!n bile iminde/kesi iminde olu maktad!r ki, bor
kullan!m sektörlerinin h!zla art!yor olmas! (bkz. -ekil 1) neticesinde uyar!lan talep;
piyasadaki bor fiyat!n! -do al olarak- yükseltmektedir.
Tablo 16. Baz Cevher ve Rafine Boratlar n Fiyatlar
B LE- K
Kolemanit
Susuz Boraks
Boraks Dekahidrat
Boraks Pentahidrat
Borik Asit
Bor Oksit
Sodyum Perborat
%B2O3
40-42
68,1
36,5
47,8
56,3
100
22,5
ABD$/ton
285
802
346
402
801
1.996
760
ABD$/t B2O3
695
1178
948
841
1422
1996
3378
BAEIL
1,0
1,7
1,4
1,2
2,1
2,9
4,9
Kaynak: Kalafato lu ve Örs, 2000
Tablo 16 ve 17’nin kar !la t!r!lmas! sonucu da belirlenebilece i gibi, özel bor
ürünlerinin fiyat!; konsantre ve rafine bor ürünlerine göre yüksektir. Örne in, kolemanit, 285
ABD$/ton fiyat!nda iken, bor triklorür 63.422 ABD$/ton’a sat!lmaktad!r. Dolay!s!yla
konsantre borun, i lenerek özellikli bor ürünü haline getirilmesi, Türkiye’nin bor madeni
piyasas!ndan elde edece i gelirleri artt!racakt!r.
Tablo 17. Baz Özellikli Ürün ve Özel 4lem Görmü4 Boratlar n Fiyatlar
B LE- K
Bor Triklorür
Sodyum Bor Hidrür
Ferrobor
Bak r Metaborat
Sodyum Fluoborat
Amonyum Pentaborat
Sodyum Pentaborat
Çinko Borat
ABD$/ton
63.422
46.500
10.233
8.849
6.748
3.340
2.610
2.538
Kaynak: Kalafato lu ve Örs, 2000
28
ubat 2008 / DEÜ
Tablo 18’de de belirtildi i gibi, Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki, bor sat! miktar!
y!llar itibariyle artmaktad!r. Türkiye, 2005 y!l! bor sat! miktar!, 2002 y!l!na göre %47 artarak
1.194 ton; 2005 y!l! bor sat! gelirleri ise 2002 y!l!na göre %60 artarak 322 milyon ABD$
olmu tur. Türkiye’nin özel bor ürünü üretimi, ham bor ürünü üretimine göre dü üktür ve bu
nedenle Türkiye’nin bor ürünü sat! !ndan elde etti i kar da daha dü üktür.
Tablo 18. Türkiye’nin Bor Ürünleri Sat 4 Miktar ve De5eri
372
BOR ÜRÜNLER SATI- M KTARI (Bin Ton)
2003
2004
2005
Fiili 2002’ye
Fiili
2002’ye 2003’e
Fiili
2002’ye
göre
göre
göre
göre
art!
art!
art!
art!
(%)
(%)
(%)
(%)
380
2
333
-9
-12
342
-8
441
507
15
711
61
40
852
93
20
813
887
9
1.034
27
17
1.194
47
15
2002
Fiili
Konsantre
Bor
Rafine
Bor
Toplam
Bor Sat 4
2002
Fiili
Konsantre
Bor
Rafine
Bor
Toplam
Bor Sat 4
68
BOR ÜRÜNLER SATI- DEEER (Milyon ABD$)
2003
2004
2005
Fiili
2002’ye
Fiili
2002’ye 2003’e
Fiili 2002’ye
göre
göre
göre
göre
art!
art!
art!
art!
(%)
(%)
(%)
(%)
72
6
61
-10
-15
61
-10
2004’e
göre
art!
(%)
3
2004’e
göre
art!
(%)
-
133
156
16
215
60
38
261
96
21
201
228
13
276
37
21
322
60
17
Kaynak: ÖRK, 2006: 51
3. SONUÇ
Dünya bor madeni piyasas!, az say!da üretici ve çok say!da tüketicinin olmas!
nedeniyle oligopol piyasa özelli i göstermektedir. Bor madeninin -h!zla geli en- yayg!n bir
kullan!m alan! bulunmakla birlikte, uç ürün üretimi teknolojisine ba l! olarak de i iklik
gösteren fiyat ve kar getirisi imkan! mevcuttur. -öyle ki, bu pazarda rafine borun ortalama
fiyat! 400-500 ABD$/ton iken, bordan yap!lm! bir tekstil elyaf!n!n ortalama fiyat! 4.000
ABD$/ton ve sodyum bor hidrürün ortalama fiyat! ise 50.000 ABD$/ton olabilmektedir. Bor
ürünlerinin birbirine yak!n ikame özelli i, ürün çe itlendirmesini gerektirmekte ve bu durum
ise büyük yat!r!mlar, sürekli teknoloji yenileme ve dünya çap!nda pazarlamay! içeren komple
bir i letmecili i zorunlu k!lmaktad!r.
Dünya bor piyasas!nda faaliyet gösteren en önemli ülkeler, Türkiye, ABD, Rusya, Çin
ve -ili’dir. Türkiye, 1,5 milyon ton olarak tahmin edilen dünya bor rezervinin, %72'sine sahip
olma avantaj!n!n yan! s!ra;üretici ülkeler aras!nda en dü ük ta !ma/üretim maliyeti,
ekonomik de eri olan yeterli bor ürünü mevcudiyeti (boraks, kolemanit ve üleksit) ve uzun
29
ömürlü elveri li/kaliteli bor topraklar! ile dünya bor piyasas!n!n en önemli aktörüdür. Türkiye,
dünyan!n en önemli ham bor ihracatç!s!d!r. Türkiye’den ham bor alan rakip ülkeler, bunun
büyük bir bölümünü rafine bor ürünlerine dönü türerek katma de eri yüksek bor ürünleri
üretmekte ve bu ürünleri Türkiye’nin de dahil oldu u piyasaya satmaktad!r ki, bu durum
-dolayl! olarak- Türkiye’nin kaynak israf!na neden olmaktad!r. Rakip ülkeler için hammadde
kayna ! olan Türkiye’deki bor madenlerinin, dünya bor piyasas!nda hak etti i konumu elde
edebilmesi, ancak katma de eri yüksek uç bor ürünleri üreten teknolojilerin geli tirilmesi ile
mümkün olabilecektir.
-ekil 3. Türkiye’nin Bor Üretimi(1000 ton)
( Konsantre Bor
Rafine Bor)
-ekil 4. Türkiye’nin Bor Madeni
Toplam Sat 4 Geliri (Milyon ABD$)
Bor kullan!m!n!n Eti Holding A-’ye geçmesiyle birlikte, Türkiye’nin dünya bor
piyasas!ndaki pazar pay! art! göstermektedir. Tablo 19 ile -ekil 3 ve 4’te de belirtildi i gibi,
y!llar itibariyle Türkiye’nin Dünya bor piyasas!ndaki pazar pay!, üretimi ve sat! geliri
artmaktad!r. 1980-2000 aras!nda %25 olan pazar pay!, 2005’te %38 oran!na yükselmi ;
2002’de 1.804 ton olan bor üretimi, 2006 y!l!nda 2.822 tona yükselmi ; 2002 y!l!nda toplam
sat! geliri 201 milyon ABD$ iken, 2006 y!l!nda 350 milyon ABD$ olmu tur. Bu sonuçlar
gösteriyor ki, Türkiye’nin dünya bor piyasas!ndaki yeri ve önemi h!zla artmaktad!r.
Tablo 19. Türkiye’nin Dünya Bor Pazar ndaki Pay (Y llar tibariyle) (Miktar Baz!nda)
YILLAR
1980-2000 ortalamas
2001
2002
2003
2004
2005
% PAY
25,2
31,0
30,0
30,0
35,0
38,0
Türkiye’ dünya bor piyasas!ndaki Pazar pay!n! artt!rabilmek için çe itli faaliyetlerde
bulunmaktad!r. Ham ve rafine bor ürünleri üretiminin büyük bir bölümünün ihraç edilerek
yurtiçi tüketimde ancak %8 civar!nda bir bölümünün kullan!lmakta olmas! bor ve ürünlerinin
yurtiçi tüketim potansiyellerinin daha iyi tan!t!lmas! ve yeni kullan!m alanlar! yarat!lmas!
çal! malar!n! gündeme getirmi ve bu hedef do rultusunda, “Türkiye'de ve dünyada bor ürün
30
ubat 2008 / DEÜ
ve teknolojilerinin geni
bir
ekilde kullan!m!n!, yeni bor ürünlerinin üretimini ve
geli tirilmesini teminen de i ik alanlarda kullan!c!lar!n ara t!rmalar! için gerekli bilimsel
ortam! sa lamak, bor ve ürünlerini kullanan ve/veya bu alanda ara t!rma yapan kamu ve
özel hukuk tüzel ki ileri ile i birli i yaparak bilimsel ara t!rmalar! yapmak, yapt!rmak,
koordine etmek ve bu ara t!rmalara katk! sa lamak” amac! ile 04.06.2003 tarih 4865 say!l!
yasa ile “Ulusal Bor Ara t!rma Enstitüsü” (BOREN) kurulmu tur (ÖRK, 2006: 8-9).Bunun yan!
s!ra, AB kat!l!m süreci çerçevesinde, “Endüstriyel Mineraller Birli i-Avrupa” (IMA-Europe)’n!n
bir alt olu umu olan “Avrupa Boratlar Birli i” (EBA) üyeli i ile AB içinde bor ve bor ürünleri
konusundaki her türlü yeni geli meden haberdar olmakla birlikte, Avrupa’daki di er üretici
ve tüketicilerle daha yak!n bir i birli i ortam! olu umu içinde bor ve bor ürünleri kullan!m!n!
olumsuz etkileyecek düzenlemelere kar ! ortak hareket edebilmektedir.
Geni leme ve derinle meyle çe itlenerek, h!zla büyüyen dünya bor madeni
ekonomisinde, Türkiye’nin pazar pay! y!llar itibariyle art! göstermektedir. Bu oran!n gittikçe
-yüksek oranda- artan bir seyir halini izleyebilmesi için, güncel teknolojiye üretimine yat!r!m
yap!larak, üniversiteler/ara t!rma kurumlar!, sanayi ve devlet i birli i ile sosyal diyalog
ortam! içerisinde, aktif bir bor yönetim stratejisinin belirlenmesi ve uygulanmas! öncelikli
hedef olmal!d!r. Nispeten daha dü ük fiyatl! ham bor yerine, katma de eri daha yüksek olan
rafine bor ürünlerinin üretim ve sat! !n! yükseltmek çerçevesinde, Ar-Ge faaliyetleri ile yeni
üretim metotlar! ve bor teknolojileri geli tirip yeni ürünlere yat!r!m yapmak suretiyle ürün
çe itlili i ve pazar!n! geni letmenin yan! s!ra,katma de eri yüksek olan özel bor kimyasallar!
ile borlu malzemelerin yerli veya yabanc! firmalarca üretilmesini te vik etmek (vergi
muafiyetleri, yat!r!m indirimleri vb.) gerekmektedir. Bor madeni rezervlerinin rasyonel olarak
de erlendirme; sat!labilir ve kaliteli uç ürün üretme ve bu ürünleri etkin bir biçimde
pazarlama; mevcut bor ürünleri yelpazesini yayg!nla t!rma ve yeni bor kullan!m alanlar!
geli tirme çabalar! içerisindeki bir Türkiye, dünya bor piyasas!ndaki yer ve önemini h!zla
artt!racakt!r.
31
KAYNAKÇA
AFTALION, Fred (1991); A History of the International Chemical Industry, University of
Pennsylvania Pres, Philadelphia, ss.373
AGUIAR, Pedro M. and KROEKER, Scott (2007); “Boron Speciation and Non-bridging
Oxygens in High-alkali Borate Glasses”, Journal of Non-Crystalline Solids,
vol.353, s.1834–1839
ALONSO, R.N. (1986); Occurences, Stratigraphic Position and Genesis of the Borate
Deposits of the Puna Region of Argentina, Doctoral dissertation, University of
Nacional de Salta, Dept. Of National Science, Salta, Argentina
ANOVITZ, L.M. and GREW, E.S. (1996); “An introduction In Mineralogy, Petrology and
Geochemistry of Boron”, Mineral Society American Reviews in Mineralogy,
Vol.33, Ch.1, s.1-40
AVERY, David (1974); Not on Queen Victoria's Birthday; The Story of the Rio Tinto
Mines, London, UK: Collins, ss.464
BARGER, Harold and SCHURR Sam H. (1944); The Mining Industries, 1899-1939: A
Study of Output, Employment, and Productivity, National Bureau of Economic
Research, New York, ss. 452
BOWERS, Janice Emily and DYKINGA Jack W. (1999); Desert: The Mojave and Death
Valley, Harry N.Abrams Incorporated, New York, s.72vd
CHOI, Sung R., BANSAL Narottam P. and GARG, Anita (2007); “Mechanical and
Microstructural Characterization of Boron Nitride Nanotubes-reinforced SOFC Seal
Glass Composite”, Materials Science and Engineering, vol.460–461, s.509–515
ÇETRN, Hasan (2006); Bor Kapan , E Yay!nlar!, 3.bas!m, ss.285, Rstanbul, Ekim
ERKÜL, F., HELVACI, C. and SÖZBRLRR, H. (2005); “Stratigraphy and Geochronology of the
Early Miocene Volcanic Units in the Bigadiç Borate Basin, Western Turkey”, Turkish
Journal of Earth Sciences, vol.14, s. 227-253
ERSOY, Y. and HELVACI, C. (2007); “Stratigraphy and Geochemical Features of the Early
Miocene Bimodal (ultrapotassic and calc-alkaline) Volcanic Activity within the NEtrending Selendi Basin, Western Anatolia, Turkey”, Turkish Journal of Earth
Sciences, vol. 16, 2; s.117-139
ERTUaRUL, Erdal (2004); Bor Ve Toryum Madenleri Sektörü, Türkiye Kalk!nma Bankas!
Bas!m!, ss.88, Mart, Ankara
ERKÜL, F., HELVACI, C., SÖZBRLRR, H. (2006); “Olivine Basalt and Trachyandesite Peperites
Formed at the Subsurface/surface Interface of a Semi-arid Lake: An Example From
the Early Miocene Bigadiç Basin, Western Turkey”, Journal of Volcanology and
Geothermal Research, vol.149, s.240-262
32
ubat 2008 / DEÜ
ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2001); Annual Report (Eti Maden, 2001)
ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2005); Annual Report (Eti Maden, 2005)
ETR MADEN R-LETMELERR GENEL MÜDÜRLÜaÜ (2007); Product Catalogue (Eti Maden,
2007)
FLOYD, P.A, HELVACI.C. and MITTWEDE, S.K. (1998); “Geochemical Discrimination of
Volcanic Rocks Associated with Borate Deposits: An Exploration Tool” Journal of
Geochemical Exploration, vol.60, s.185-20
FRANK, Robert H. (1997); Microeconomics and Behaviour, The McGraw-Hill Companies,
INC., United States of America, International Third Edition
GARRETT, Donald E. (1998); Borates: Handbook of Deposits, Processing, Properties,
and Use, UK: Academic Pres, ss.226
GOLDBACH Heiner E. and WIMMER Monika A. (2007); “Boron in Plants and Animals: Is
There a Role Beyond Cell-wall Structure?” Journal of Plant Nutrition Soil Science,
vol.170, s.39–48
HARVEY, Charles E. (1981); The Rio Tinto Company: An Economic History of a Leading
International Mining Concern, 1873-1954, Penzance, Cornwall, UK: A. Hodge,
ss.390
HAWTHORNE, F.C., BURNS, P.C. and GRICE, J.D. (1996); “The Crystal Chemistry of Boron”
Boron Mineralogy, Petrology and Geology içinde, (E.S. Grew and L.M.Anovitz,
eds.) Vol.33, Ch.2, pp.41-116, Mineral Society American, MSA Rewiews in Mineralogy
HELVACI, C. and ALONSO, R.N. (2000); “Borate Deposits of Turkey and Argentina; A
Summary and Geological Comparison”, Turkish Journal of Earth Sciences, vol. 24,
s.1-27
HELVACI, C., MORDOaAN, H., ÇOLAK, M. and GÜNDOaAN, R. (2004); “Presence and
Distribution of Lithium in Borate Deposits and Some Recent Lake Waters of Westcentral Turkey”, International Geology Review, vol. 46, s.177-190
HELVACI, C. and ORTI, F. (2004); “Zoning in the K!rka Borate Deposit, Western Turkey:
Primary Evaporitic Fractionation or Diagenetic Modifications?” The Canadian
Mineralogist, vol. 42, no.4, s.1179-1204
HELVACI, C (2005); “Borates”, Encyclopedia of Geology içinde, (Selley R.C., Cocks, L.R.M
and Plimer, I.R., eds.), December 2004, Elsevier, vol.3, s.510-522
HILDEBRAND, George H. (1982); Borax Pioneer: Francis Marion Smith, Howell-North
Books, San Diego-California, ss.318
KALAFATOaLU, R.Ersan, ÖRS, S.Nuran (2000); “21. Yüzy!lda Bor Teknolojileri
Uygulamalar!”, Kritek 2000, TÜBRTAK-Marmara Ara t!rma Merkezi, Gebze
Ve
33
KAR, Yakup, -EN Nejdet ve DEMRRBA-, Ayhan (2006); “Boron Minerals in Turkey, Their
Application Areas and Importance for the Country’s Economy”, Minerals & Energy,
Vol. 20, NOS. 3–4, 6
KISTLER R.B. and HELVACI, C. (1994); “Boron and Borates” Industrial Minerals and
Rocks içinde, (Carr D.D., eds.), s.171-186, 6th edition, Littleton, CO: Society for
Mining, Metallurgy and Exploration Inc.
LIPSEY, Richard G., STEINER, Peter O. and PURVIS Douglas D., (1987); Economics, Harper
& Row Publishers, New York, Eighth Edition,
LOCK, D. (1991); “Notes on the Borate Resources of the People's Republic of China” M.R.I.
Report, Australian National University, s.53
LYDAY, Phyllis A. (2000); Boron, U.S. Geological Survey Minerals Yearbook 2000, 14,
ss.1–8.
LYDAY, Phyllis A. (2007); U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries,
ss.1-6 January 2007
MADENCRLRK ÖZEL RHTRSAS KOMRSYONU RAPORU (2001); Endüstriyel Hammaddeler Alt
Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri, Cilt I (Bor Tuzlar!-Trona-Kaya TuzuSodyum Sülfat-Stronsiyum) Çal! ma Grubu Raporu, Ankara
MAYER, Melanie J. and DE ARMOND, Robert N. (2000); Staking Her Claim: The Life of
Belinda Mulrooney, Klondike and Alaska Entrepreneur, Athens, OH: Swallow
Press/Ohio University Press, ss.415
MUESSIG, S. (1958); “Turilari, a borax crystal play a deposit in Argentina”, Geological
Sociality of America, Bulletin 69, ss.1696-1697
MUETTERTIES, E.L. (1967); The Chemistry of Boron and Its Compounds, New York,
John Wiley and Sons, pp. 1–2, 329.
NARUKAWA T., RILEY W.K., FRENCH D.H., TAKATSU A. and CIIBA K. (2003); “Investigation
into the Relationship Between Major and Minor Element Contents and Particle Size
and Leachability of Boron in Fly Ash from Coal Fuel Thermal Power Plants”, Journel
of Environmental Monitor, vol.5, s.831-836
NORMAN, J.C. and SANTINI, K.N. (1985); “An Overview of Occurences and Origin of South
American Borate Deposits with a Description of Deposit at Laguna Salinas, Peru” .
Borates: Economic Geology and Production içinde, (J.M. Barker and S.J.Lefond,
eds.), Social of Mining Engineering, AIMMPE, New York, ss. 53-69
O'NEILL, Patrick (2007); From Snowshoes to Wingtips: The Life of Patrick O'Neill,
Fairbanks, AK: University of Alaska Foundation, ss.208
ORRIS, G.J. (1995); Borate deposits, U.S. Geological Survey Open-File Report, 95-842
34
ubat 2008 / DEÜ
PALMER, M.R., HELVACI, C., and FALLICK, A.E. (2004);“Sulphur, Sulphate Oxygen and
Strontium Isotope Composition of Cenozoic Turkish Evaporates”, Chemical Geology,
vol. 209, s.341-256
POSNER, Richard A. (1976); Antitrust, Cases Economics Notes and Other Materials,
St. Paul, Minnesota,
RETTIG, S.L., JONES, B.F. and RISACHER, F. (1980); “Geochemical evolution of brines in
Salar de Uyuni, Bolivya”, Chemical Geology, 30, ss. 57-79
ROSKILL (1999); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., 2. Clapham
Road, London, England.
ROSKILL (2000); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., London,
England
ROSKILL (2002); The Economics of Boron, Roskill Information Services Ltd., Tenth
Edition, London, England
SALAS, R.O. (1972); Brief Report on Geological Study of Salar de Surire Arica,
Institution Geological Investigations, Chile
SAMUELSON, Paul A. (1976); Economics, McGraw-Hill Book Co., Tenth Edition,
SHISHONOK, E. M., LEONCHIK, S. V., and STEEDS, J. W. (2007); “Luminescence from
Europium, Europium–chromium, Erbium, Samarium and Terbium-activated Powder,
Ceramic and Polycrystalline Cubic Boron Nitride”, Physica Status Solidi (b),
vol.244, No.6
SPEARS, John Randolph (2001); Illustrated Sketches of Death Valley and Other Borax
Deserts of the Pacific Coast, American Land Classics, Editor: Douglas Steeples, the
Johns Hopkins University Press, New York, ss. 87
SPENCE, Clark C. (2000); British Investments and the American Mining Frontier,
1860-1901, New York, NY: Routledge, ss.288
SULLIVAN, L. Andrew (1977); Handbook of The Law of Antitrust, St. Paul, Minnesota,
TITOVA, T. I., SHULGAN N. A. and MALYKHINA Yu. I. (2007); “Effect of Boron Microalloying
on the Structure and Hardenability of Building Steel”, Metal Science and Heat
Treatment, vol. 49, nos.1–2
TMMOB (2003); Bor Raporu, Metalurji Mühendisleri Odas! Bas!m!, Temmuz
TRAVIS, N.J. and COCKS, E.J. (1984); The Tincal Trail: A History of Borax, Harrap,
London London, ss.311.
VANDERVOORT, D.S., JORDAN, T.E, ZEITLER, P.K. and ALONSO, R.N. (1995); “Chronology
of internal drainage development and uplift, southern Puna plateau, Argentina Central
Andes.” Geology, 23(2), ss. 145-148
35
VENGOSH, A., HELVACI, C. and KARAMANDERESI, R.H. (2002); “Geochemical Constraints for
the Origin of Thermal Waters from Western Turkey”, Geochemistry, vol.17, s.163183
VILA, T. (1990); “Salar deposits in Northern Chile”. Stratabound Ore Deposits in the
Andes içinde, Editors: L.Fontbote, G.C. Amstutz, M.Cordozo, E. Cedillo and J.Frutos,
s.703-720, Springer-Verlag, Berlin
WINDHOLZ, M., BUDAVARR, S., BLEMETTR, R.F., OTTERBERN, E.S. (eds) (1983); Merck
index, 10th edition, Rahway, New Jersey, Merck and Co., Inc., ss. 185–187, 1099,
1231, 1237, 1239.
YILMAZ, Ay egül (2002);"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TÜB TAK-Bilim ve Teknik
Dergisi, May!s, Ankara
ZAIJUN, L., ZHENGWEI, C and JIAN, T. (2005); “The Determination of Boron in Food and
Seed by Spectrophotometry Us!ng a New Reagent 3.4-Dihydroxyazomethine”, Health
Food Chemistry, s.310-314
ZHENG, J., LIU, X, and BIGSTEN A. (2003); “Efficiency, Technical Progress and Best Practice
in Chinese State Enterprises (1980-1994)” Journal of Comparative Economics,
vol.31, s.134-152
VII. Be Y!ll!k Kalk!nma Plan! (1995); Madencilik Özel Rhtisas Komisyonu Endüstriyel
Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri Çal! ma Grubu Raporu
(ÖRK, 1995)
IX. Be
Y!ll!k Kalk!nma Plan! (2006); Kimya Sanayii Özel Rhtisas Komisyonu, Bor Çal! ma
Grubu Raporu, Ocak, Ankara (ÖRK, 2006)
36

bor madeni ekonomisi - Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası

Transkript

Benzer belgeler

Sami ÜNLÜ 1973 İstanbul Fatih doğumludur. Pertevniyal Lisesini

Ceresit CR 78

İndir - Interpon