serbest cumhuriyet fırkası`nın kütahya

Transkript

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐ Yıl: 2015, Sayı: 14 Sayfa: 277‐298 Year: 2015, Issue: 14 Page: 277‐298
SERBEST CUMHURİYET FIRKASI’NIN KÜTAHYA TEŞKİLATLANMASI VE FAALİYETLERİ Mehmet PINAR Öz Bu çalışma Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) Kütahya Vilayeti’nde teşkilatlanması ve 1930 yılı belediye seçimlerini inceleyerek, SCF’nın Kütahya’da başarılı olamasa da etkin muhalefeti ile CHF iktidarının kendisini sorgulamasına sebep olduğunu ortaya koymaktadır. Bütün yaşanan gelişmelere rağmen belediye seçimini CHF açık ara önde tamamladı. Seçimlerden sonra iktidar fırkası seçimleri kazanmasına rağmen yıprandığı için Kütahya’da muhalefeti destekleyen kesimlerle ilgili raporlar hazırlatarak bölgenin sorunları üzerinde duruldu. Bu etkin muhalefet sonucu CHF merkez ile taşra arasındaki kopukluğu gidermek için Kütahya ve çevresine önemli yatırımlar başlatarak ekonomide ortaya çıkan eksiklikleri gidermeye çalışmış ayrıca Halkevleri ve Halkodası gibi kültürel yatırımlarla da halk ile arasındaki kopukluğu gidermeye çalışmıştır. Anahtar Kelimeler Cumhuriyet Halk Fırkası, Kütahya, Serbest Cumhuriyet Fırkası, Seçim ACTIVITIES AND ORGANIZATION OF FREE REPUBLIC PARTY IN KUTAHYA Abstract This article examines the organization of the Free Republic Party in Kutahya and the 1930 municipal elections. It argues that although SCF was not successful in the elections, its effective opposition forced the Republican Public Party (RPP) government to question its existing policies. Despite all the developments the RPP won the municipality elections by far. The government party prepared reports on the groups supporting the opposition party and emphasized the problems of the region since they wore away even they won the elections. After this effective opposition, in order to bridge the gap between the centre and the region and improve economic conditions, the RPP initiated state investments in Kutahya and its vicinity. Furthermore, the RPP initiated cultural investments such as People’s Houses and People’s Rooms. 
Yrd. Doç. Dr. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Van/Türkiye.
[email protected]
7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 278
Keywords Republican Public Party, Kutahya, Free Republic Party, Election 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 279
GİRİŞ Ülkedeki 1928‐1929 yıllarında alınan kötü mahsul ve dünya çapındaki ekonomik bunalım halkın hoşnutsuzluğunun artmasına neden oldu. Muhalefet, ülkeyi yönetenlerle geniş halk kitlesi arasında, gerek sınıfsal gerekse düşünsel bir fark olduğu ve halkın yoksulluk içinde bulunduğu bir dönemde ortaya çıkmıştı.1 Mustafa Kemal Paşa’nın, 1930’da ülkedeki huzursuzluğa çare bulacak sadık bir muhalefete ihtiyacı vardı.2 Paşa’nın amacı toplumda var olan muhalefeti meclise taşıyarak farklı bir siyasi atmosfer oluşturmak ve bu tartışma ortamında inkılapların toplum nezdinde bir karşılığı olup olmadığını anlamaktı. Takrir‐i Sükûn Kanunu gibi hükümete sınırsız yetkiler veren bir uygulama ile Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) kendi güç tabanını oluşturdu. Muhalefet, CHF’nin kendi ideallerinden uzaklaşarak, küçük çıkarların peşinden koşan bir çıkar şirketi haline geldiğini iddia etmekteydi.3 Mustafa Kemal Paşa’dan bağımsız hareket edebilme yeteneği olan İsmet (İnönü) Paşa’yı baskı altına almak ve dengelemek için yeni bir partinin kurulmasını istemiş olabileceği de yorumlar arasındaydı.4 Bu iddialara rağmen İsmet Paşa, Mustafa Kemal Paşa ile yeni fırkanın kurulma durumunu Nisan 1930’da görüşmeye başladıklarını, hatta Mustafa Kemal Paşa’nın, Fethi (Okyar) Bey’i fırkanın başında görmek istediğini söyledi.5İsmet Paşa, muhalif fırkanın kurulma işinin aceleye getirilmemesini, 1 sene sonraya bırakılması gerektiğini de vurgulamaktaydı.6 Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa’nın tereddütleri karşısında onu ikna edebilmek için “ Bu yeni parti kurulursa rahat bir nefes alacaksın. Meclis’te iyi niyetli yapılacak eleştiriler hükümetin işini kolaylaştıracak ve emin ol seni başarılı kılacak”7 açıklamasında bulundu. Sertel’e göre muhalefet, iktidar içinde doğmakta olan bir oluşum olduğu için bu fırkanın kuruluşu, iktidar fırkasının kendi kendini eleştirmesi ve kendi siyasetini beğenmemesi demekti.8 Mustafa Kemal Paşa’nın SCF ile birlikte hareket ettiği ve bu fırkayı desteklediği iddiaları karşısında DâhiliyeVekâleti, bu söylentilerin doğru olmadığını propaganda amaçlı söylentiler olduğunu bildirdi.9 1
2
3
4
5
6
7
8
9
Abdülhamid Avşar, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul 1998, s. 46.
Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev: Yasemin Soner, İletişim Yayınları, İstanbul 1990,s.25.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınları, Ankara 1968, s.131.
Joseph C. Grew, Yeni Türkiye: Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, İstanbul 1999, s.184; Bernard Lewis,
Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK, Ankara 1992, s.279; Süreyya İlmen, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka,
İstanbul 1951, s.44.
İsmet İnönü, Defterler 1919-1973, I, Hazırlayan: Ahmet Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s.148.
Asım Us, Hatıra Notları,Kitabevi, İstanbul 2012,s.7.
Kılıç Ali’nin Anıları, Derleyen: Hulusi Turgut, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2007,s.261.
M. Zekeriye Sertel “ Yeni Fırkanın Manası”, Son Posta, 11 Ağustos 1930.
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE), Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71-2001.
Bu koşullar altında arasında Kütahya Milletvekili Nuri (Conker) Bey’in10de yer aldığı SCF, 12 Ağustos 1930’da Fethi (Okyar) Bey başkanlığında kuruldu.11 Cumhuriyetçilik ve Laiklik ilkesini benimseyen fırka,12vergilerin ağırlığına ve demiryolu siyasetinin halka tahammülünün derecesini aşan vergiler yüklediğine dikkati çekerek tekellerden alınan vergilerin hafifletileceğini, Türk parasının değerinin artırılacağını ve tarıma önem verileceğini vurguladı.13 Genel anlamda nasıl bir siyaset izleyeceklerini bir fırka programıyla ortaya koyduktan sonra SCF liderleri, hangi toplumsal tabana yönelecekleri noktasında da Gayr‐ı Müslimleri partiye davet ederek devlet otoritesi tarafından dışlandığını düşündükleri bu kesimi CHF’ye karşı fırkalarına aldılar.14 SCF, siyasi iktidarın kendisine meclis içinde siyaset yapma, teşkilatlanma konusunda aceleci davranmama gibi biçtiği sınırlar ve rollere rağmen halk tarafından gösterilen ilgi nedeniyle güdümlü muhalefet anlayışından sıyrılarak toplum destekli daha gerçekçi bir yapı sergiledi. SCF tabanı toplumun farklı kesimlerinden oluşsa da fırkada yer alanların ortak amacı iktidarın ben merkezli izlediği politikalara karşı bir duruş sergilemekti. Farklı kesimlerin oluşturduğu SCF tabanı siyasi gelişmelerin de beraberinde getirdiği toplumdaki heyecan ve istekle birlikte tabanda genişleme kaydedince merkezin taşrayı kontrol etmesi zorlaştı. Ülke genelindeki bu siyasi ve ekonomik gelişmelerin Kütahya yerelinde yansımasına baktığımızda, iktidar, 1929 Dünya Krizinin etkilerini Kütahya yerelinde ortadan kaldırıp ve bölgenin yerel dinamiklerini de dikkate alarak bir dizi yatırım yapmaya çalıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in çabalarıyla Kütahya’da çiniciliği geliştirmek için İş Bankası destekli bir porselen sanayii ve seramik şirketi kurulmuş olmasına rağmen masraflarının çok olmasından bölgeye fayda sağlamamıştı.15 Kütahya‐ 10
11
12
13
14
15
1882 yılında Selanik'de doğdu. Atatürk'ün çocukluk ve silah arkadaşıdır. Conker, Selanik’te 3. Ordu’da, Hareket
Ordusu'nda, Arnavutluk harekâtında, Afrika'da Trablusgarp ve Bingazi muharebelerinde, Anafartalar’da ve Conkbayırı
muharebelerinde, doğuda Muş Cephesi’nde bulundu. Nuri Conker, 1920 Haziranı’nda Ankara’ya gelerek Milli
Mücadele’ye katıldı. Kendisine önce TBMM tarafından basın ve istihbarat müdürlüğü görevi, bir süre sonra da Ankara
bölge komutanlığı verildi. Kısa bir süre de Ankara valiliği yaptı. Eylül 1920, Mart 1921 tarihlerinde 41. Tümen
komutanlığı ve aynı zaman da Adana Valiliği görevini yürüttü. (Kamil Erdaha, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler,
Remzi Kitabevi, İstanbul 1975, s.325; Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul 1961, s.187. 1921 yılında kendi isteğiyle
emekli olan Conker, 1925-1927 yılları arasında Kütahya Milletvekilliği yaptı. (T.B.M.M. Arşivi, Mehmet Nuri Conker
Tercümeihal Varakası, Sicil No:581). SCF, kapatıldıktan sonra da Mustafa Kemal Paşa ile yakın arkadaş oldukları için
ilişkilerini koparmamış, müstakil mebusluk için ismi bile geçmişti. (Son Posta, 24 Nisan 1931; Yeni Adana, 22 Nisan
1931.) Nuri Conker’in yazdığı Zabit ve Kumandan eserine karşılık cevap olarak Mustafa Kemal, Zabit ve Kumandanla
Hasbihal adlı eseri yazmıştır. (W.Weiker, Political Tutelage and Democracy ın Turkey…,s.78.)
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-348; Hâkimiyet-i Milliye, 13 Ağustos 1930; Cumhuriyet, 13 Ağustos 1930;
Vakit, 13 Ağustos 1930.1930; Milliyet,13 Ağustos 1930;Yarın, 12 Ağustos 1930;Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka
Hatıraları, İstanbul 1969,s.160.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-160.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-150;Vakit, 12 Ağustos 1930.
Cumhuriyet,14 Ağustos 1930;Yarın,14 Ağustos 1930.
Kemal Panikoğlu, Olayların İçinde Kütahya,1966, s.67.
Balıkesir Demiryolu hattı Hükümet tarafından planlanmış olmasına rağmen ekonomik krizden uygulama safhasına konulmamasına Fethi Bey tepki göstermişti.16Aynı şekilde İsveç firması ile yapılan ihale gereği Kütahya‐ Tavşanlı Demiryolu hattının anlaşma koşullarının ağırlığından ötürü17 Fethi Bey tekrardan gözden geçirilmesi konusunda ısrarcıydı. I.SERBEST CUMHURİYET FIRKASI KÜTAHYA TEŞKİLATLANMASI SCF’nin kuruluşu, ülke genelinde farklı bir heyecana yol açtığı için18 muhalefet, Birinci Umumi Müfettişlik Bölgesi haricinde teşkilatlanma çalışmalarına başlama kararı aldı.19 SCF, kısa zaman içerisinde 37 ilde teşkilât çalışmalarını tamamladı.20 CHF, güçlü bir muhalefet gerçeği ile karşılaşınca merkezden yönetim esasından bir nebze olsun sıyrılarak taşrayı algılamaya çalıştı. SCF ise; merkezin kontrolü CHF’de olduğundan ve aynı zamanda iktidarın içinden doğmuş bir fırka olduğu için eksiklikleri daha iyi gözlemleme olanağına sahip olacağını düşünerek daha zayıf noktalara yönelip taşrada teşkilatlanmaya başladı.21 Meclis dışında, taşrada teşkilatlanma isteği aceleye getirilmiş bir girişim olarak görüldüğü için CHF’den kabul görmedi.22 Fethi Bey, “ İlk günlerde fırkanın ordu gibi her yerde teşkilat yapmasına gerek yoktur” 23 diyerek kontrolü kaybetmemek için temkinli hareket etti. SCF’nin teşkilatlanmayı hızlandırması ile iki fırka arasında ayrılıklar derinleşmeye başladı. Fırkanın teşkilatlanma süreci ile bir takım insanlar, vergiler kalkacak, fes giyilecek, Arap harfleri gelecek propagandaları ile halk kitlelerini etkilemeye yönelince24 Fırka, Fethi Bey ve teşkilâtının kontrolünden çıkmaya başladı.25 16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1958,
s.206-207.
The Times, 8 Ağustos 1930.
The Times, 20 Ağustos 1930.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) 490.01/435.1804.2-1.
Walter F.Weiker, Political Tutelage and Democracy ın Turkey- The Free Party and Its Aftermath, Leinden:
E.J.Brill,1973, s.119.
Cumhuriyet, 11 Ağustos 1930; M. Zekeriya, “Yeni Fırkanın Manası”, Son Posta, 11 Ağustos 1930.SCF’nin kurulması
Avrupa’da da yankı bulmuş, SCF’nin kuruluşunu CHF.’nin, ekonomik sıkıntılardan kurtulmak ve Avrupa’dan borç
alabilmek adına SCF’yi kurduklarını ileri sürmüştü. (BCA.030.10/108.712.17-2.)Yunanistan, SCF’nin kuruluşunu iyi
karşılamamış, ilişkilerin sağlam bir şekilde sürdürülmesi için CHF’nin iktidarda kalmasının gerekli olduğunu
vurgulamıştı. (BCA.030.10/254.712.29-1.)
Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1973,s.425;Lord Kinross, Bir Milletin Yeniden
Doğuşu, Atatürk, Çev: Metin Kıratlı, Altın Yayınları, İstanbul 1990, s.679; Fahir Giritlioğlu, Türk Siyasi Tarihinde
Cumhuriyet Halk Fırkasının Mevkii, Ankara 1965,s.77.
Son Posta, 16 Ağustos 1930.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-291; BCA.030.10/254.712.29-1.
Michele Lee Angrist, Polıtıcal Partıes And Regıme Formatıon In The Mıddle East: Turkısh Democratızatıon In
Comparatıve Perspectıve, Howell Information and Learning Company United States 2000,s.180; Zekeriya Sertel,
Hatırladıklarım, İstanbul 1977,s.196.
Kütahya, 18 Ağustos 1930’da SCF teşkilatını kurmak için merkez teşkilatına dilekçe gönderdi.26 Ağustos’ta muhalif fırkaya katılımların artmasıyla27 Emekli Vali İzzed Bey’in yakın bir zamanda Kütahya ve havalisinde teşkilatı kuracağı, halkın büyük heyecan içerisinde olduğu belirtildi.28 Çalışmaların tamamlanmasıyla SCF Kütahya teşkilatı, 14 Eylül 1930’da kuruldu.29 Fırkanın kurulmasıyla birlikte Memduh Bey, iktidar fırkasından SCF’ye geçerek kâtiplik görevine getirildi.30 SCF Kütahya teşkilatı, Reis Hamdi Halit Bey31, Muhasebeci Halit Efendi, tuğla fabrikasında çalışan Kâtip Manifaturacı Memduh Bey Üyeler; Hacı İbişoğlu Salih Efendi, Kamil Bey,32 Ziyaeddin Celal Eczanesi sahibi Ziya Bey33Cemal Eczanesi sahibi Selahaddin Bey,34Manifaturacı Karaağazade Fuat Bey, Manifaturacı Hüseyin Efendi, Manifaturacı Boşnaklı Muharrem Efendi, Yağcı Hacı Nuri Efendi’nin oğlu Süleyman Efendi, Tenekecioğlu Kadri Efendi’den oluşmaktaydı.35 Kütahya SCF teşkilatının genel yapısına baktığımızda tuğla fabrikası ile ilgisi olanlar, manifaturacılıkla ve eczacılık ile uğraşanların çoğunlukta olduğu bir kadro karşımıza çıkmaktadır. Raporlarda, Milletvekili Mehmet Nuri Conker’in teşkilat üzerinde ağırlığının olduğu ve sözünün geçtiği görülmekteydi. SCF Kütahya teşkilatında yer alan bazı kişilerin Ermeni ve Rumların mallarını kendi tasarruflarına alarak usulsüz bir şekilde zenginleştikleri iddia edilmekteydi. Aynı zamanda teşkilatta yer alan Aydın Valiliği de yapmış olan Kamil Bey’in zamanında Yunanlılar ile işbirliği yaptığı da öne sürülmekteydi. Birçok bölgede taşra teşkilatlanmalarında CHF’de siyaset yapanlar çeşitli sebeplerle fırkalarından ayrılarak SCF’yi kurarken, Kütahya SCF teşkilatlanmasında sadece Memduh Bey CHF’den gelmekteydi. CHF istihbarat raporlarına göre; diğer illere nazaran Kütahya SCF teşkilatı için, 26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Milliyet, 20 Ağustos 1930; Hizmet, 20 Ağustos 1930.
Akşam, 21 Ağustos 1930.
Yarın, 7 Eylül 1930.
Yarın, 14 Eylül 1930.
BCA. 490.01/435.1804.1-27.
CHF istihbarat raporlarına göre Tuğla fabrikası müdürü Reis Hamdi Bey ve fabrika hissedarı Üye Hacıibişoğlu Salih
Efendi ikisi de Milletvekili Nuri Conker’in sağ koludur. Milli Mücadele sırasında Kütahya’dan firar eden Rum ve
Ermenilerden kalan mallara el koydukları için mahkûm olduktan sonra cezaları tecil edilerek mesele kapatılmıştı. Gayri
meşru kanallardan da zengin olmuşlardı. (BCA.490.01/435.1804.1-27).
Aydın Valiliği yaparken görevinden alınınca Kütahya Arbasan Mahallesi’ne yerleşmiş, Milli Mücadele sırasında
Yunanlılar ile işbirliği yaptığı iddia edildiği için şüphe ile yaklaşılması gereken bir kişi olduğu notu düşülmüştü. (BCA.
490.01/435.1804.1-27).
Aslen Üsküdarlı olan Ziya Bey, uzun yıllar Mısır’da yaşadıktan sonra Kütahya’ya yerleşerek eczane açtı.
(BCA.490.01/435.1804.1-27).
İstihbarat raporunda aslen İstanbullu olan Selahaddin’in boşboğaz ve devamlı her şeyi eleştirdiği söylenirdi.
(BCA.490.01/435.1804.1-27).
(BCA. 490.01/435.1804.1-27).
birkaç kişinin dışında tehlikesiz ve sorunsuz olan bir yönetim kadrosuna sahip olduğu görülmekteydi.36 Kütahya merkez teşkilatından sonra ilçelerde teşkilatlanmaya başlandı. SCF Kütahya Vilayeti Gediz Ocak teşkilatında Reis Diş Doktoru Ali Rıza Bey, Katip Avukat Şevket Bey, Muhasebeci Azmizade Azmi Bey, Üyeler; Emekli Yüzbaşı Nuri Bey, Köle Kılıkzade Mehmet Sadık Bey, Ocakzade Hüseyin Efendi, Kureyşlizade Halil İbrahim Efendi görev aldı.37 Milletvekili Nuri Conker, 19 Eylül 1930’da Simav’a giderek iktidar fırkasından ayrılan eski Mutemet Çömezzade Sadık ile görüşerek 3 ocaklı ile SCF Simav Ocak teşkilatını kurdu.38 Teşkilat şu isimlerden oluştu: Reis Çınarzade Mustafa Efendi,39 Çömezzade Sadık Efendi’nin damadı Katip Ali Efendi, Muhasebeci Demircili Hamdi Efendi,40Üyeler; Çömezzade Sadık Efendi’nin oğlu Nafiz Efendi, Çömezzade Sadık Efendi’nin kardeşi Kamil Efendi, Çömezzade Sadık Efendi’nin ortağı Cüluscuzade Süleyman, Ali Haydar Efendi41, Mustafa Necati Efendi,42 Yedek Üyeler; Gedizli Hasan Efendi, Yemişlili Abdullah CHF teftiş raporlarına göre; SCF’nin burada kısa sürede teşkilatlanması ve güçlenmesi CHF’nin kendi içinde yaşadığı ayrılıkların ve çatışmaların bir ürünüydü. CHF teşkilatının merkezden gönderilen talimatnameleri istişare etmeden uygulamaya koyması ve her gelen vilayet mutemedinin bir öncekinin çalışmalarını aynısını tekrar etmesindendi. Türk Ocakları, Himaye‐i Etfal, Tayyare Cemiyetleri mutemetlerin kontrolünde olduğu için kendilerine yakın olan kişileri yerleştirmeleri, serbest meslekle uğraşan kişilerin iktidardan soğuyarak uzaklaşmalarına yol açtı. Bütün bu gelişmeler muhalefet fırkasına geçişleri hızlandırdı. CHF Kütahya teşkilatı kendini yenileyemediği için muhalefet, teşkilatlanmasını ilçelere doğru hızlı bir şekilde yaydı.43 CHF’ye göre Kütahya’nın en büyük problemi fırka prensiplerinin halka çok iyi anlatılamadığı ve fırkanın kontrolünün nüfuzlu kişilerin elinde olmasından dolayı halk ile merkezin bağlantısının 36
37
38
39
40
41
42
43
Bu kanaat elimizde bulunan Anadolu’da kurulan SCF Teşkilatlarının karşılaştırılması sonucu ortaya çıkan bir yorumdur.
Ayrıntılı bilgi için bkz. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-1; BCA. 490.01/435.1804.1
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-167; BCA. 490.01/435.1804.1-28.
TİTE Arşivi, Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71-2001.
CHF’nin Ocak teşkilatında yer almış olan Mustafa Efendi, Belediye’de asıl üye iken bazı yanlış hareketlerinden ötürü
yedeğe atılması üzerine Çömezzade ile birlikte hareket ederek SCF’ye katılmıştı. (TİTE Arşivi, Kutu No; 27 Gömlek
No:71 Belge:71-3001.)
CHF raporuna göre;İyi fikirlere sahip olmadığı iddia edilen tüccardan Sami Efendi’nin ortağıdır. (TİTE Arşivi, Kutu No;
27 Gömlek No:71 Belge:71-3001.)
Ali Haydar Efendi, CHF teşkilatında yer alan ve Vilayet Genel Meclis Üyesi olan Şevket Bey’in damadıdır. (TİTE Arşivi,
Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71-3001.)
CHF raporuna göre;İyi fikirlere sahip olmadığı iddia edilen Mustafa Necati Efendi, tüccardan Sami Efendi’nin oğludur
(TİTE Arşivi, Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71-3001.)
BCA, 490.01/724.478.1-49.
zayıflamasına yol açmasıydı. Özellikle bölgedeki mutemetlerin nüfuzlarını kullanarak taşranın bütün kontrolünü elinde tutmalarına yol açtı. Çömezzade Sadık Efendi senelerce iktidar fırkasının fırka mutemetliğini yapmış olmasına rağmen SCF’nin Simav’da kurulmasında önemli rol üstlendi.44 Simav SCF teşkilatı, özellikle iktidar fırkasından ayrılanların kurmuş olduğu bir fırka olmasından Kütahya’daki diğer teşkilatlarından ayrılmaktaydı. Bu teşkilat bir nevi aile partisi görünümündeydi.Çömezzade Rıfat’ın kardeşi, damadı, oğlu ve ortağı fırkanın yönetiminde yer aldılar. Çömezzade Rıfat, uzun yıllar iktidar içinde siyaset yapmasının vermiş olduğu tecrübe ile kontrolü elinde tutmayı başardı. SCF Kütahya Vilayeti Uşak İlçesi Ocak teşkilatında; Reis Avukat Himmetzade Hacı Remzi Bey45, Kâtip Eczacı Esat Turgut Bey,46 Muhasebeci Komisyoncu Yusuf Bey,47 Üyeler; Ayanlızade Ata Bey,48 Helvacıoğlu Mustafa Efendi,49 Sirkelioğlu İsmail Efendi, Belikırıkoğlu Katil Efendi yer aldı.50Elimizde bulunan raporları karşılaştırdığımızda Uşak İlçesi SCF teşkilatını kuranların uşağın dışından oldukları ve yine raporlardan yola çıkarak burada teşkilatta yer alanların Kütahya merkeze kıyasla tehlikesiz ve etkisiz olduklarıydı. II. KÜTAHYA’DA 1930 BELEDİYE SEÇİMLERİ 1930 Belediye Seçimleri, CHF için 1931 Genel Seçimlerin bir basamağı olarak görüldü. CHF seçimlerin kazanılacağına büyük ölçüde inanmış olsa da kesin sonuç elde etmek için mebusların teşkilatlara yardımcı olmasını istedi.51 1930 Belediye Seçimlerinde kadınlara oy kullanma hakkı tanırken52 Gayri müslimlere de Cumhuriyet döneminde ilk defa aktif olarak siyasetin içinde yer almalarının önünü açtı. Belediye seçimleri bugünkü gibi tek dereceliydi. Ama bir günde bitirilmiyor, yaklaşık on gün sürüyordu. Oy hakkı olan her vatandaş da, bu on gün içinde ne zaman isterse oyunu kullanabilirdi.53 Hükümet, 2 Eylül 44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
CHF istihbarat raporlarında; Remzi Bey’in aslen Kayserili olduğunu 40 yıldan beri Uşak’a taşındığını zararsız, herhangi
bir şüpheli hareketinin olmadığı belirtilmişti. (BCA. 490.01/435.1804.1-28.)
Aslen İstanbullu olan Esat Turgut Bey, fırkanın en genç üyelerinden biri olup, herhangi bir olumsuz siyasi faaliyetinin
olmadığı not düşülmüştü. (BCA. 490.01/435.1804.1-28.)
Orta yaşlarda aslen Gedizli olan Yusuf Bey’in herhangi bir şüpheli hareketinin görülmediği rapor edilmişti. (BCA
490.01/435.1804.1-28.)
Aslen Aksekili olan Ata Bey, bakkaliye ticaretiyle uğraşmakta herhangi bir şüpheli hareketinin olmadığı not düşülmüştü.
(BCA 490.01/435.1804.1-28.)
Otelcilik ve lokantacılıkla uğraşan Mustafa Efendi, Dabak Şirketi Kâtibi Katil Efendi ve dericilikle uğraşan İsmail
Efendi’nin aslen Uşaklı olmalarına rağmen ilçede çok etkili olmadıkları iddia edilmişti. (BCA,490.01/435.1804.1-28.)
BCA,490.01/435.1804.1-29.)
BCA.490.01/435.1804.2.11.
Hizmet,7 Teşrin-i evvel 1930.
Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930.), İstanbul 2011, s.311.
1930 tarihinde Dâhiliye Vekâletinin genelgesi ile ihtiyatı elden bırakmadan SCF’nin kanunlar çerçevesinde propaganda çalışmaları yapmasını kabul etti.54 Seçim çalışması yapmasına izin verilen SCF, daha çok propaganda faaliyetlerini Hükümet baskısının var olduğuna yönelik iddialar üzerine yoğunlaştırdı.“ Hür doğmuş hür yaşamağa layık bir fertsin.Serbest Cumhuriyet fırkası mütegallibe saltanatına nihayet verecektir. Ve seni yükseltecektir. Reyini serbest Cumhuriyet fırkasına ver. O senin kendi fırkan ve senin kendi arzundur.Çünkü serbest Cumhuriyet fırkası haksızlığa zulme uğrayan hürriyete aşık vatandaşların iztirabmdan doğmuştur. O seni kurtaracaktır O senin dertlerine çare olacaktır.O senin müdafiindir Reyini ona ver.”55 diyerek belirli sınıfların egemenliklerini kabul etmediklerini halkın fırkası olduklarını vurgulamaktaydılar. Kütahya Valisi Nusret Bey, SCF’nin Türk harflerinin kaldırılacağı, fesin tekrar getirileceği, vergilerin kaldırılacağı ile ilgili propagandaların tahrik edici olduğunu ve halk üzerinde olumsuz etki bıraktığını bununla ilgili kanuni tedbirlere başvuracağını bildirdi.56 SCF, aynı zamanda seçimlerde memurların ekonomik durumunun iyileştirilmesi, tekelleşmenin önüne geçilmesi57 ve saltanat ailesinin tekrar ülkeye getirilmesi vaadiyle halkın kendilerine oy vermelerini istedi.58 Propaganda çalışmalarını irdelediğimizde muhalefetin inkılapların yeniden gözden geçirilmesi üzerindeki çalışmaları, Akdeniz ve Marmara bölgesinde de benzer söylemlerle kendini gösterirken, saltanat ailesinin ülkeye geri getirilmesi üzerine iddia edilen propaganda çalışması Kütahya’ya has bir söylem olarak kendini göstermekteydi. SCF’nin Türkiye genelinde açılan taşra teşkilatlanmalarının olduğu hiçbir vilayette saltanat ailesinin ülkeye geri getirileceği yönünde bir propaganda görülmemekteydi.59 Fethi Bey’in İzmir mitingi sırasında yaşanan olayların Kütahya’ya sıçramasından çekinen Vali Nusret Bey, temkinli hareket ederek CHF binalarına saldırılar olduğunu polis ve jandarma takviyesi ile güvenliğin arttırılması gerektiğini vurguladı.60 Seçimler öncesi Vali Nusret Bey61, ilçelerde iktidar fırkasının muhalefete karşı uyanık ve dikkatli olmasını 54
55
56
57
58
59
60
61
BCA 490.01/435.1804.1-2; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-449.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-16 a, D 64,F 61-3.
TİTE Arşivi, Kutu No; 27 Gömlek No:58 Belge:58-1001; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-449.
BCA.490,01/724.477.1-28.Bazı yerlerde şapkanın kalkacağını, medreselerin açılacağını, (BCA.490.01/578.2297.13)
BCA.490.01/1.4.12
Elimizde bulunan SCF’nin tüm Türkiye genelindeki teşkilatlanma ve propaganda çalışmalarını irdelediğimizde böyle bir
vaadin diğer SCF merkez ve taşra teşkilatları tarafından kullanılmadığını görmekteyiz. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-1;BCA. 490.01/435.1804.1
Nusret Bey, Manisa valiliğinden Kütahya valiliğine atanmıştı.( BCA.030.18.1./9.15.18.)
istedi.62 Kütahya ve Simav’a dışarıdan gelen yabancılara temkinli yaklaşılarak takibe alınmaktaydı. Dahiliye Vekâleti, Enver Paşa’nın yaverliğinde bulunan Parmağı Kesik Cemal Merşani’nin Simav taraflarına gelmesi durumunda gözetim altına alınmasını kaymakamdan talep etti.63 Bu olaya benzer şekilde Kütahya Valiliği, 13 Eylül 1930’da Gol adındaki dergiye abone oluşturmak için ilçe ve köyleri gezen ve olumsuz propagandaların içinde yer alan Dr. İdris Nezihi ve arkadaşlarının kolluk kuvvetleri tarafından sıkı bir şekilde takip edilmesini ve gerekli görüldüğü takdirde yasal işlem yapılması için adli mercilere bildirilmesini istedi.64 İzmir’de yaşanan olayların Kütahya’da etkili olmasına rağmen burada SCF teşkilatlarının geç kurulması olayların geniş bir alana yayılmasını engelledi.65 Muhalefetin, Kütahya’da çok güçlü bir konumda olmamasına rağmen bölgenin İzmir’e yakın olması sebebiyle buradan gelebilecek olumsuz propagandaların önüne geçebilmek için Hükümetçe dikkatli bir politika izlenmekteydi. Belediye seçimlerinin başlamasıyla birlikte CHF, Kütahya’da seçimleri açık ara önde götürdü.66 Tüm Türkiye genelinde SCF, 502 belediyeden 22’sini kazandı.67 Seçimlere katılımın % 68 olduğu Kütahya’da muhalefet merkezde sadece 17 oy alabildi.68 Gediz69, Tavşanlı, Emet ve Simav İlçesin’de de seçimleri iktidar fırkası kazandı.70 Seçimler için CHF Vilayet Mutemedi Mehmet Bey’in Kütahya’da süreci iyi idare edemediği rapor edilmesine rağmen71 Belediye Seçimlerini CHF kazandı.72 CHF’den Belediye Başkanı seçilen Hacı Etem Bey, 9 Kasım 1930’da görevine başladı.73 Tavşanlı, Emet74 ile Simav İlçesi’nde de seçimleri CHF kazandı.75 Kütahya’da küçük çaplı olsa da seçmenlere yönelik baskı ve saldırılar oldu.76 Sonuçlara bakıldığında SCF’nin Akdeniz, Karadeniz ve Trakya’ya göre İç Batı Anadolu’da çok etkili olamadığı görülmekteydi. Ülke perspektifinde genel bir şekilde tabloya baktığımızda Kütahya, Niğde, 62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
TİTE Arşivi, Kutu No; 27 Gömlek No:56 Belge:56001.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-164; Cumhuriyet, 2 Teşrin-i evvel 1930.
TBMM Zabıt Ceridesi, XXII/5, s.49.
BCA.490.01/724.478.1-50; BCA.490.01/79.293.2-41.
Hakimiyet-i Milliye, 3 Teşrin-i evvel 1930.
Vakit,28 Eylül 1930; Hakimiyet-i Milliye, 28 Eylül 1930.
BCA.490.01/35.146.1.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-278; BCA. 030.10/82.536.30-2; Çetin Yetkin, SCF Olayı, Otopsi Yayınları,
İstanbul 2004,s.268.
Resmi Gazete, 7 Kanunuevvel 1930,Sayı:1666.Akşam gazetesinde ise Belediye Başkanının ismi Hacı Alaadin Bey
diye belirtilmişti. (Akşam, 29 Teşrin-i evvel 1930.)
Şefik Avni Özüdoğru, Şefik Avni Özdoğru’nun Serbest Fırka Hatıratı, Hazırlayan: Abidin Temizer, Libra Yayıncılık,
Malatya gibi iç kesimlerde SCF’nin başarılı olamadığı ticaretin yoğun olduğu ve azınlıkların yaşadığı kıyı ve uç kesimlere gidildikçe muhalefetin etkilerinin hissedildiği görülmekteydi. Cumhurbaşkanlığı Arşivi ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan SCF ile ilgili teşkilatlanma ile ilgili raporları karşılaştırdığımızda SCF’nin İç Anadolu’da çok büyük bir başarı gösteremediğini, Akdeniz’de mübadiller, Ermenilerin, Giritliler, Nusayrilerin ve ticaret ile uğraşanların büyük kısmının, Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesi’nde ticaret erbabının çoğunun ve Trakya’daki Yahudilerin SCF’yi tercih ettikleri görülmekteydi.77 Fethi Bey, seçimlerde yapılan yolsuzluklara değinerek; birçok seçmenin kütüklere yazılmadığını, SCF’ye oy vereceği düşünülen bazı seçmenlerin sandıklara yaklaştırılmadığını; yerlerine başkaları tarafından oy kullandırıldığını iddia etti.78 SCF, seçmenin, oy verme yerlerine girişlerinin engellenmesi, oy sandıklarının saklanması karşısında oylarının çalındığını79 ve seçim sandığının CHF tarafından delindiği iddiasında bulundu.80 CHF’nin seçimlerde, Hükûmet aygıtlarını ve güçlerini kullanması seçimlerin gidişatı üzerinde belirleyici bir rol oynadı. Seçimlerden sonra Ali Fethi Bey, Meclis’te yaptığı konuşmada birçok ilde CHF’nin kazanmak için baskı kurduğunu Kütahya’da da Belediye seçimlerinde yolsuzlukların yapıldığını belirtti. CHF Kütahya Milletvekili Ragıp Bey, Kütahya’da herhangi bir usulsüzlüğün olmadığını ve Fethi Bey’in buna örnek vermesini isteyince, Fethi Bey, bütün illerde yapılan yolsuzlukları açıklamasının mümkün olmadığını, amacının dışına çıkacağını belirtmesine rağmen ısrarlar karşısında açıklama yapan Fethi Bey, Kütahya’da ve birçok yerde seçimden sorumlu idare amirleri, şikâyetleri geri çevirdiğini veya alınan şikayet dilekçelerinin dikkate alınmadığını açıkladı.81 DâhiliyeVekâleti de seçim sonuçlarını kabul etmeyenlerin hiçbir hukuki dayanaklarının olmadığını belirtti.82 Diğer vilayetlerin aksine Kütahya’daki seçimlerde çok fazla bir sıkıntı yaşanmadı.83 77
78
79
80
81
82
83
Elimizde bulunan raporlarda Tek Parti idaresinde kendini öteki hisseden büyük bir kesimin muhalefeti desteklediği
görülmekteydi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV-9, D 57,F 3-1;BCA. 490.01/435.1804.1
Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası
Yayınları, İstanbul 2007,s.86.
Cem Emrence, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006,s.40.SCF’ye oy verenlerin takip ve tevkif
edildiği iddialarında bile bulunulmuştu. (M.Zekeriya “Halk Fırkası’nın Hataları” Son Posta 22 Teşrin-i evvel 1930.)
SCF’ye oy vermeyenlerden 25 lira ceza alınacak diye propaganda yapanlar olmuştu. (Yeni Adana,10 Teşrin-i evvel
1930.)
Cumhuriyet,4 Teşrin-i evvel 1930
TBMM Zabıt Ceridesi, XXII/5,s.22.
Cumhuriyet,19 Teşrin-i evvel 1930.
Fethi Bey, SCF yerel teşkilatlarının, olaylara sessiz kalmamalarını, seçimde yaşanan usulsüzlükleri gündemde tutarak, kanunlar çerçevesinde usulsüzlüklerin yargıya intikal ettirilmesini istedi.84 Ayrıca Fethi Bey, yapılan fesat ve yolsuzluklar hakkında Dâhiliye Vekâleti’nin bir araştırma yapmasını da istedi.85 Dâhiliye Vekâleti ise küçük çaplı olayların dışında hiçbir şekilde seçimlere usulsüzlük ve yolsuzluk karıştırmak isteyenlere izin verilmemesi gerektiğini 86asayişi bozmak isteyenlere karşı Ceza Mahkemeleri Usulü Kanunu çerçevesinde cezalandırılmalarını istedi.87 Muhalefet, Uşak İlçesi’nde de yolsuzlukların yapıldığını iddia etti. Okuma‐yazması olmayan 6 kişinin Belediye Seçim Encümenliğine seçilmesi, sandıklarda görev yapan kişilerin yakın akraba olması, oy kullanacakların defterdeki isimlerinin karşılığında imza veya parmak işaretlerinin olmaması ve Hacım, Burhan Fakiye Mahalleleri seçmenlerin bir çoğunun oyları, haberleri olmadan muhtarları tarafından kullanılmış olmasından ötürü seçimin iptal edilmesi için Uşak Kaymakamlığına itirazda bulundu.88 Muhalefetin yaptığı itirazlara rağmen başvurulardan herhangi bir sonuç alınamadı. III. SERBEST CUMHURİYET FIRKASININ KAPANMASINDAN SONRA KÜTAHYA’DA SİYASİ DURUM SCF’nin kendisini fesih etmesinden sonra üyelerin fırkayı yeniden kurma düşüncesinden ötürü CHF Teşkilatları temkinli hareket etti. CHF Kütahya Teşkilat Başkanı, genel merkeze gönderdiği raporda Kütahya’daki kiremit fabrikasında çalışanların muhalefet fırkasını canlandırmak için çalışmalar yaptığına dair işaretlerin olduğuna ve çalışanların Milletvekili Nuri Conker ile temas kurduklarını öne sürdü. SCF’nin en güçlü olduğu Bölücek Köyü’nde muhtarlık seçimleri için muhalif fırkada siyaset yapanların yeni bir cephe kurma teşebbüsünde olduklarını, Nuri Conker ve fesih edilen fırkanın Reisi Hamdi Halit Bey’in Bölücek Köyü’ne giderek muhtar adayı Hacı Süleyman ve arkadaşı Musa Çavuş ile görüştüklerini ve bu görüşmeyle muhalefetin daha da cesaretlendiğini rapor etti.89 CHF Milletvekilleri, bu gelişmeler üzerine Simav’da SCF’nin kapatılmasından sonra bölgede bıraktığı tesirlerle ilgili Vali Nusret Bey aracılığıyla teşkilatlardan bilgi istediler.90 Yapılan incelemede Kütahya 84
85
86
87
88
89
90
Son Posta,8 Teşrin-i evvel 1930.
BCA.030.10/8.48.7-2
İhsan Sabri Balkaya, Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı
Yayınları, Erzurum 2006,s.247.
BCA.490.01/35.146.1.
Merkez CHF Teşkilat başkanının çalışmaları olumlu bulundu.91 Dâhiliye Vekâleti de SCF kapatıldıktan sonra Kütahya’da SCF’nin en güçlü olduğu yerlerden biri olan Simav’da olayın nasıl karşılandığını, fırka üyeleri ve halkın olaya nasıl baktıkları ile ilgili kaymakamlıktan bir rapor istedi. Bunun üzerine hazırlanan raporda kapatılma olayının Simav’da genelde iyi karşılandığı; fakat kapatılan fırka üyelerinden bazılarının durumu kabullenemedikleri,92yeniden örgütlenmek için birlikte hareket ettikleri fakat bunların çok güçlü bir yapılanma olmadığı belirtildi.93 Dâhiliye Vekâleti, Kütahya’da muhalefet fırkası kendini fesih ettikten sonra özellikle Türk olmayan unsurların dikkatli bir şekilde durumlarının takip edilmesini istedi.94 Vekâlet, ayrıca Cumhuriyet’e muhalif kişilerin isimlerinin tespit edilmesi için Simav Kaymakamlığının bir çalışma yapmasını istedi.95 Bütün bu gelişmeler ışığında CHF’nin merkezden uzak yerlerde özellikle köylerde muhalefetin yeniden yapılanmasından endişelendiği, en küçük kıvılcımı bile dikkate almasından anlaşılmaktadır. SCF’nin kapatılmasıyla birlikte CHF, birçok şehirde olduğu gibi kendisini Kütahya’da da sorgulamaya başladı. CHF Müfettişleri SCF’nin en güçlü olduğu köylere giderek, kendilerini dışlanmış hisseden bu kesimi fırkaya üye olmaya davet etti. Tekelleşmenin önüne geçmek için serbest meslek çalışanlarından göz dolduranlar fırkanın il yönetimine alındı. Gençler fırka yönetimine davet edilerek özellikle taşrada halkla daha sık temasa geçmeleri istendi.96 Müfettişler ayrıca öğretmenlere fırka teşkilatında daha fazla yer verilmesini ve mutemetlerin kontrolünde olan Türk Ocaklarına çalışkan gençlerin getirilmesini rapor etti.97 DâhiliyeVekâleti’nin yaptığı araştırmada bölgede eğitim‐öğretim faaliyetlerinin arttırılması uygun görüldü.98 İdeolojik önlemlerden daha çok kültür politikalarıyla bu boşluğun doldurulmasına çalışıldı.99 İktidar, taşranın fırkanın prensiplerini daha iyi anlaması ve sorunlarını daha iyi algılayabilmek için gençlerin öncülüğünde Halkevi açılması için çalışmalarını başlattı. CHF Uşak İlçe teşkilatı, muhalif fırkanın kapatılmasından sonra kendini yenileyerek, Milletvekili İbrahim Bey’in öncülüğünde gençlerden oluşan bir 91
92
93
94
95
96
97
98
99
BCA.490.01/82.536.30-2.
BCA.490.01/79.293.2.
BCA. 490.01/724.478.1-54. Bu tarihlerde Kütahya’da CHF, 614 Ocak, 36 Nahiye, 6 Kaza teşkilatı ile birlikte 30.000
üyesi mevcuttu. (BCA.030.10/254.712.29-55.)
M. Asim Karaömerlioğlu, The Cult Of The Peasant: Ideology And Practıce, Turkey 1930-1946, The Ohio State
University,1999,s.67.
yönetim kadrosu oluşturdu.100 Birçok vilayette olduğu gibi Kütahya’da da muhalif fırka kapanmasına rağmen iktidarın yeniden oluşabilecek muhalif akımlara karşı temkinli hareket ettiği ve seçimlerde yıpranan teşkilatların genç dinamik kadrolarla yenilendiği görülmekteydi Mustafa Kemal Paşa da SCF kapatıldıktan sonra siyaset arenasındaki hoşnutsuzluğu araştırmak için 3 aylık bir ülke gezisine çıktı. Bu gezide ekonomide ve tek partinin izlediği siyaset anlayışını yumuşatan işaretler verdi.101 Bu doğrultuda bölgede ekonominin de gelişmesi için Kütahya’daki krom maden yataklarının daha işler hale getirilmesini istedi.102 Bütün bu çalışmalara rağmen işsizlik sıkıntısından dolayı Kütahya’da halkın büyük kısmı başka vilayete göç etmek zorunda kaldı.103 1932’ye gelindiğinde muhalefetin izleri de Kütahya’dan tamamen silinerek sükûnet sağlandı.104 Celal (Bayar) Bey’in deyimiyle, “ Eğer o zaman büyük Atatürk’ün beslediği geniş ümitler fena bir talihe kurban olmayıp da tahakkuk etseydi muhtelif partilerle murakabeli devlet idaresi sisteminde 15 senelik bir mesafe almış bulunacaktık ”105 sözüyle muhalefet gücünün ülkenin dinamiklerini geliştirmedeki rolüne vurgu yaptı. Ahmet Emin (Yalman) ise, SCF’nin İsmet Bey ile rekabete gireceği yerde itidalli bir şekilde muhalefet yaparak Atatürk’ün samimi çok partili demokrasi isteğine uysaydı, Türk demokrasisi için eşsiz bir fırsat yakalanmış olunacaktı yorumunda bulundu. 106 SONUÇ Kütahya’da Serbest Cumhuriyet Fırkası merkezde Milletvekili Nuri Conker’in kontrolünde teşkilatlandığı görülmekteydi. Simav gibi ilçelerde ise bölgenin önde gelen güçlü eşrafının gözetiminde ocak teşkilatlarını kurdu. Kütahya azınlıkların ve mübadillerin yoğun olarak yaşadığı bir vilayet olmadığı için iki fırka arasındaki çekişme Trakya, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerindeki yoğun bir rekabet şeklinde gerçekleşmedi. Kütahya’daki mücadele siyasi bir çekişmeden öte bölgede yaşayan yerel eşraf arasındaki kişisel çekişme şeklinde gerçekleşti. Seçim kavgasının çok yoğun yaşanmadığı Kütahya’da diğer vilayetlerden farklı şekilde seçimin başından sonuna kadar iktidar fırkası seçimi önde götürdü. 100
101
102
103
104
105
106
Halk Dostu, 25 Kanunuevvel 1930.
Gavin D. Brockett, Islamıc, Reactıon To The Turkısh Revolutıon A Framework For The Socıal Hıstory Of The Ataturk
Era (1923-1938) , The University of Victoria, 1990,s.32; Ahmet Hamdi Başar, Atatürk’le Üç Ay, İstanbul 1945, s.24.
Gürbüz Tüfekçi, Atatürk’ün Seyahat Notları 1930-1931, Kaynak Yayınları, İstanbul 1998, s.117.
Kemal Panikoğlu, Olayların İçinde Kütahya,1966,s.7.1927 sayımına göre Kütahya’nın nüfusu 303.641 kişidir.Alaaddin
Gürırmak, Simav’ın Anı Defterinden,2008,s.121.
Emine Gürsoy Maskeli, Celal Bayar Arşivinden Serbest Fırka Anıları, Doğan Kitap, İstanbul 2015,s.99.
Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, II, Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç, Özener Matbaacılık,
SCF’nin tüm Türkiye genelinde olduğu gibi Kütahya’da da en büyük problemi fırkada öne çıkan bazı kişilerin, henüz inkılâplara ısınmamış olan halk kitlelerini tahrik etme yolunu tercih etmesiydi. SCF’nin taşra teşkilatlanmasında iktidar fırkasından ayrılmış olanlar ön planda yer alınca ve merkezi denetim tam olarak sağlanamadığından zararlı unsurların fırkaya girmesi denetlenemedi. İktidar fırkası, Kütahya merkez ve ilçelerinde seçimi kazandı, fakat halkla arasında bir iletişimsizlik olduğu ortaya çıkınca bölgedeki halkın sorunlarını tespit etmek için çeşitli raporlar hazırlattı. Mustafa Kemal Paşa Kütahya’ya yaptığı gezide problemin kaynağını ikiye ayırdı. Bölgenin kültürel açıdan fırka ile bütünleşememiş olması, bu kültürel boşluğu Halkevi ile sağlamayı düşündü. İkinci olarakta bölgedeki işsizlik ve ekonomik sıkıntılar bu sorunu da bölgeye yeni fabrika ve işletmeler kurarak çözme yoluna gitti. İktidar Kütahya’da başarılı olmasına rağmen kapatılan muhalefet fırkasından kalan bakiyelerine şüphe ile bakarak en ufak bir hareketlilikten endişe duymaya başladı. SCF tabanının kapatılmayı hazmedemeyerek hala iktidara karşı küçük çapta da olsa belli bir örgütlenmenin içinde olduğu görüldü. Bütün bu gelişmeler doğrultusunda Kütahya’da CHF Teşkilatları kendini yenileyerek gençlere teşkilatlarda daha fazla yer verdi. Muhalefetin etkili olduğu köylere inerek köylülerin sorunlarıyla yakından ilgilenerek kendi fırkalarından uzaklaşma nedenlerini ayrıntılı bir şekilde araştırdı. Uşak ve Simav ilçesinde de teşkilatlanmada yeniliklere gidilerek fırkadan dışlananlar tekrar kazanılarak gençlerden oluşan bir teşkilat kuruldu. CHF, bölgedeki muhafazakar yapı ve Nakşibendi kimliğinin ağır basmasından ötürü bölgede kalıcılık sağlamak adına çalışmalarını arttırdı. Birbirlerinden çok farklı kültürel, sosyal ve dini motifleri içeren toplumsal kesimlerin desteğini alan Serbest Fırka denemesi göstermiştir ki, Türkiye’nin siyasal ve toplumsal hayatında demokrasinin tüm biçim ve içerikleri ile kurumlaşabildiği ve içselleştirebileceği bir muhalefet kültürünü bünyesinde barındırabilecek bir toplumsal sınıf bilinci henüz yerleşmemişti. Bütün bu olumsuz tabloya rağmen iktidarın kendini sorgulayabildiği ve ben merkezli siyaset anlayışının değişmesinin de yönünü belirleyen bir dönemin önünü açmıştı. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 292
KAYNAKÇA ARŞİVLER ‐Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) ‐Cumhurbaşkanlığı Arşivi ‐TBMM. Arşivi ‐Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE) RESMİ YAYINLAR ‐TBMM Zabıt Ceridesi ‐Resmi Gazete GAZETELER ‐ Akşam ‐Cumhuriyet ‐Hâkimiyet‐i Milliye ‐Halk Dostu ‐Hizmet ‐Milliyet ‐Son Posta ‐The Times ‐Vakit ‐Yarın ‐Yeni Adana ARAŞTIRMA ESERLER ‐ AĞAOĞLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul 1969 ‐ ARIKOĞLU, Damar, Hatıralarım, İstanbul 1961 ‐ AVŞAR, Abdülhamid, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul 1998. ‐ BALKAYA, İhsan Sabri Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum 2006. ‐ BAŞAR, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay, İstanbul 1945. ‐ EMRENCE, Cem, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006. ‐ ERDAHA, Kamil, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975. ‐ GAVİN, D. Brockett, Islamıc, Reactıon To The Turkısh Revolutıon A Framework For The Socıal Hıstory Of The Ataturk Era (1923‐1938) , The University of Victoria 1990. ‐ GİRİTLİOĞLU, Fahir, Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Fırkasının Mevkii, Ankara 1965. ‐ GOLOĞLU, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924‐1930.), Ankara, 1972. ‐ İLMEN, Süreyya, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, İstanbul 1951. ‐ İNÖNÜ, İsmet, Hatıralar, II, Bilgi Yayınları, Ankara 1987. ‐ İNÖNÜ, İsmet, Defterler 1919‐1973, I, Hazırlayan: Ahmet Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001. ‐ KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınları, Ankara 1968. ‐ KARAÖMERLİOĞLU, M. Asim, The Cult Of The Peasant: Ideology And Practıce, Turkey 1930‐1946, The Ohio State University 1999. ‐ KILIÇ ALİ’NİN ANILARI, Derleyen: Hulusi Turgut, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2007. ‐ KİNROSS, Lord, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Atatürk, Çev: Metin Kıratlı, Altın Yayınları, İstanbul 1990. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 293
‐ LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK, Ankara 1992. ‐ MASKELİ, Emine Gürsoy, Celal Bayar Arşivinden Serbest Fırka Anıları, Doğan Kitap,İstanbul 2015. ‐ MİCHELE, Lee Angrist, Polıtıcal Partıes And Regıme Formatıon In The Mıddle East: Turkısh Democratızatıon In Comparatıve Perspectıve, Howell Information and Learning Company United States 2000. ‐ OKYAR Osman‐SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 2007. ‐ ÖZÜDOĞRU, Şefik Avni, Şefik Avni Özdoğru’nun Serbest Fırka Hatıratı, Hazırlayan: Abidin Temizer, Libra Yayıncılık, İstanbul 2014. ‐ SERTEL, Zekeriya Hatırladıklarım, İstanbul 1977. ‐ SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1973. ‐ JOSEPH, C. Grew, Yeni Türkiye: Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, İstanbul 1999. ‐ TÜFEKÇİ, Gürbüz, Atatürk’ün Seyahat Notları 1930‐1931, Kaynak Yayınları, İstanbul 1998 ‐ URAN, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908‐1950), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1958. ‐ US, Asım, Hatıra Notları,Kitabevi,İstanbul 2012. ‐ WEİKER, Walter F., Political Tutelage and Democracy ın Turkey‐ The Free Party and Its Aftermath, Leinden: E.J.Brill,1973. ‐ YALMAN, Ahmet Emin,Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, II, Hazırlayan:Erol Şadi Erdinç,Özener Matbaacılık,İstanbul 1970. ‐ YETKİN, Çetin, SCF Olayı, Otopsi Yayınları, İstanbul 2004. ‐ ZEKERİYA, M., “Yeni Fırkanın Manası”, Son Posta, 11 Ağustos 1930. ‐ ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev: Yasemin Soner, İletişim Yayınları, İstanbul 1990. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 294
EKLER TİTE ARŞİVİ, Kutu No; 27 Gömlek No:144 Belge:144‐1001. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 295
TİTE ARŞİVİ, Kutu No; 27 Gömlek No:70 Belge:7001.(Kütahya’da Belediye Seçimleri) 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 296
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A IV‐9, D 57,F 3‐167 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 297
TİTE ARŞİVİ, Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71‐2001. 7/14 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 298
TİTE ARŞİVİ, Kutu No; 27 Gömlek No:71 Belge:71‐1001.(SCF KÜTAHYA TEŞKİLATI)

serbest cumhuriyet fırkası`nın kütahya

Transkript

Benzer belgeler

TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

TARİHİ KİŞİLİK

Öğr. Gör. Mustafa ASLAN

Dosyayı İndir

Romeo ve Juliet: Kendimizi Kavrama: Bir 9

www.roseysummercamps.ch

tam metin pdf