Kelebeklerin renk cümbüflü NGBB`nin kelebek bitkileri Do

Kelebeklerin renk cümbüflü NGBB`nin kelebek bitkileri Do

Kelebeklerin renk cümbüflü
Küçük beyazmelek (Pieris rapae) ve
uyuzotu (Scabiosa sp.)
Do¤ada her fleyin rengi vard›r;
ancak baz› kelebekler, kanatlar›
pigment içermedi¤i halde, bu
kadar güzel renklere nas›l sahip
olabilir?.. Renkler ortaya ç›k›fl
biçimlerine göre farkl›l›k
gösterir. Örne¤in pigmentle
renklenmede, bitkilerin yeflil
rengi, klorofil pigmentinden
kaynaklan›r. Klorofilin yeflil
olmas›n›n nedeni de
magnezyumun, güneflin
etkisiyle uyar›ld›¤›nda d›fla
verdi¤i ›fl›¤›n, yeflil ›fl›k dalga
boyunda olmas›d›r. Sabun
köpü¤ünde karmafl›k renklerin
oluflmas› gibi yap›sal
renklenmelerde ise ›fl›k; k›r›lma,
saç›lma, giriflim vb optik olaylar
sonucunda, belli dalga
boylar›nda geri yans›r. Yap›sal
renklenme, kufllar›n tüylerinde
ve birçok kelebek, böcek türü
ile deniz canl›lar›nda görülebilir.
22
Çok farkl› renkler ve desenlere
sahip olan kelebekler, her zaman ilgi çekici olmufltur. Savunma ve çiftleflmede önemli rolü olan renk ve
desenler, hem pigmentler hem de
yap›sal renklenmeden kaynaklan›r.
Kelebeklerin kanad›nda bulunan küçük pulcuklar, giriflim ve saç›l›m mekanizmalar› ile yap›sal renklenmeyi
sa¤lar. Pullar›n yüzeyindeki damarlar›n kesiti, çam a¤ac›n›n karakteristik
flekline benzer. Bu özelli¤i, yüzeyde
ölü hücrelerden oluflan lamelli yap›n›n yans›tt›¤› dalga boyundaki ›fl›¤›n de¤erini art›rmakta, bu da rengin daha parlak görünmesini sa¤lamaktad›r.
Kelebeklerin sahip oldu¤u özellikler, sadece güzel renk armonisi
oluflturmaya yönelik de¤ildir. Yap›lar›ndaki fotonik kristaller, çevreye
uyum sa¤lamalar›n› kolaylaflt›r›r.
Örne¤in, su güzelleri (Lycaenidae)
ailesinin baz› türleri, fotonik kristal
yap›lar› sayesinde, sabah erken saatlerde çok h›zl› ›s›nabilir. Araflt›rmalar,
bu özelli¤e sahip kelebeklerden yüksek rak›ml› bölgelerde yaflayanlar›n,
daha alçak bölgelerde yaflayan türlere göre, 1,3-1,5 kat daha fazla s›cakl›¤a ulaflt›klar›n› ortaya koyuyor.
NGBB'nin kelebek bitkileri
NGBB'nin her mevsim farkl› türlerden oluflan zengin bitki örtüsü,
kelebeklerin beslenme, bar›nma, üreme ihtiyaçlar›na cevap verir. Kelebeklerin s›k s›k ziyaret etti¤i bitki türlerinden baz›lar›; çirifl (Asphodelus
aestivus Brot.), devedikeni (Carduus
nutans L.), istanbul nazendesi (Lathyrus
undulatus Boiss.), ebegümeci (Malva
sylvestris L.), öksüz lâle (Tulipa
orphanidea Boiss. ex Heldr.).
Ergin kelebeklerin u¤rad›¤› bitkiler; çan çiçe¤i (Campanula lyrata
Lam.), çoban çantas› (Capsella bursapastoris [L.] Medik.), flahtere (Fumaria
officinalis L.), a¤aç minesi (Lantana
camara L.), nevruzotu (Linaria
genistifolia [L.] Mill.; Linaria
pelisseriana Mill.), sinirotu (Plantago
sp.) türleri, adaçay› (Salvia forskohlei
L.; Salvia virgata Jacq.), nak›l (Silene
gallica L.; Silene vulgaris [Moench]),
kekik (Thymus sp.) türleri, hay›t
(Vitex agnus-castus L.).
Öksüz lâle (Tulipa orphanidea)
ba¤bahçe 40 (mart-nisan) 2012
NGBB'deki kelebek türleri
Kelebekler so¤ukkanl› canl›lar
olduklar›ndan, k›fl aylar›nda aktif
olamazlar ve pek ço¤u k›fla girmeden
ölür. Bahar aylar›nda görülmeye bafllayan kelebekler, genellikle k›fl aylar›nda yumurta veya t›rt›l halinde;
çok az› da ergin kelebektir. NGBB'de
günümüze de¤in, 6 farkl› aileden
toplam 17 kelebek türü görülerek
kaydedilmifltir.
Hatmi z›pz›p›
(Carcharodus alceae)
Z›pz›plar (Hesperiidae)
ailesinden, yayg›n ve s›k görülen
türdür. Kanat aç›kl›¤› 2,6-3,4 cm'dir.
Üst kanatlar›nda küçük fleffaf benekler bulunur. Rengi, benzerlerine göre
daha koyu; üst kanatlardaki beyaz
benekler ve çizgiler daha dard›r. Bahar nesli ile yaz nesli oldukça farkl›
görünür. Bahar neslinin di¤er türlerden ay›rt edici özelli¤i, arka kanatlar›n›n üzerinde beyaz benek bulunmamas›d›r.
Türkiye'nin hemen her yerinde
bulunur. Yaflam alan›, 2500 m yüksekli¤e kadar ç›kar. Mart-ekim ayMavizebra (Leptotes pirithous)
ba¤bahçe 40 (mart-nisan) 2012
TÜRKÇE ADI
Hatmi z›pz›p›
K›z›l z›pz›p
Sar› lekeli z›pz›p
Zümrüt
Mavi zebra
Benekli bak›r
Çokgözlü esmer
Çokgözlü mavi
Atalanta
Diken kelebe¤i
Erik k›rlang›çkuyruk
K›rlang›çkuyruk
Sar› azamet
Da¤ oyklösü
Küçük beyazmelek
Küçük z›pz›p perisi
Küçük esmerboncuk
LAT‹NCE ADI
Carcharodus alceae
Spialia orbifer
Thymelicus acteon
Callophrys rubi
Leptotes pirithous
Lycaena phlaeas
Polyommatus agestis
Polyommatus icarus
Vanessa atalanta
Vanessa cardui
Iphiclides podalirius
Papilio machaon
Colias crocea
Euchloe ausonia
Pieris rapae
Coenonympha pamphilus
Lasiommata megera
lar›nda orman aç›kl›klar›, çay›rl›k
alanlar, su kenarlar›, yol boylar›nda
görülür. ‹klime ba¤l› olarak, üç veya
daha fazla nesil oluflturabilir. Son
nesil, k›fl› t›rt›l halinde kozalar›n›n
içinde geçirir.
Yumurtalar›n›, ebegümeci (Malva
sylvestris L.) yapraklar›n›n üst k›sm›na tek tek b›rak›r. T›rt›llar›, sar› hatmi (Abutilon theophrasti Medik.),
hatmi (Alcea setosa [Boiss.] Alef.),
akbafl (Chrozophora tinctoria [L.] A.
Juss.), çin gülü (Hibiscus sp.), küçük
ebegümeci (Malva neglecta Wallr.),
ebegümeci (Malva sylvestris L.) bitkileri ile beslenir.
A‹LES‹
Z›pz›plar (Hesperiidae)
Z›pz›plar (Hesperiidae)
Z›pz›plar (Hesperiidae)
Su güzelleri (Lycaenidae)
Su güzelleri (Lycaenidae)
Su güzelleri (Lycaenidae)
Su güzelleri (Lycaenidae)
Su güzelleri (Lycaenidae)
F›rçaayaklar (Nymphalidae)
F›rçaayaklar (Nymphalidae)
K›rlang›çkuyruklar (Papilionidae)
K›rlang›çkuyruklar (Papilionidae)
Beyaz ve sar› kelebekler (Pieridae)
Beyaz ve sar› kelebekler (Pieridae)
Beyaz ve sar› kelebekler (Pieridae)
Satyridae
Satyridae
K›z›l z›pz›p
(Spialia orbifer)
Z›pz›plar (Hesperiidae) ailesinden; ailenin en yayg›n görülen türlerindendir. Türün benek diziliminin
ö¤renilmesi, z›pz›plar ailesinin di¤er
türlerinin tan›mlanmas›na yard›mc›
olmaktad›r. Kanat aç›kl›¤› 2,5 cm'dir.
Kanatlar›n üst yüzünün zemin rengi ve
kanatlar alt›ndaki orta hat beneklerinin
yuvarlakl›¤›, ay›rt edici özellikleridir.
Siyah renkli ve desenli olan üst
yüzdeki beyaz beneklerin boylar›,
baflta arka kanat orta hat band›ndakiler olmak üzere daha küçüktür.
Ön kanad›n alt yüzü zeytin yeflili,
uç ve ön kenar› d›fl›nda siyah renkli
ve beyaz beneklerle süslüdür. Erkek
ve difliler birbirine benzer.
Türkiye'de tüm bölgelerde bulunur. 1600 m yüksekli¤e kadar görülebilir. Aç›kl›k alanlar ve su kenarlar›n›
tercih eder. Nisan-eylül aylar›nda, iki
nesil oluflturarak uçar. S›cak bölgelerde ise ekim ay› sonuna kadar görülebilir. ‹lkbaharda uçan bireylerin, yaz
aylar›nda uçan bireylerden daha büyük oldu¤u aç›kça farkedilir.
T›rt›llar›, beflparmakotu (Potentilla
sp.), bö¤ürtlen (Rubus sp.), çay›rdü¤mesi (Sanguisorba sp.) cinslerine ait
bitki türleriyle beslenir.
23
(Ericaceae), baklagiller (Fabaceae),
k›nagiller (Lythraceae), diflotugiller
(Plumbaginaceae), gülgiller (Rosaceae)
ailelerine ait bitki türleri ile beslenir.
Sar›azamet
K›z›l z›pz›p (Spialia orbifer)
Sar› lekeli z›pz›p
(Thymelicus acteon)
Z›pz›plar (Hesperiidae) ailesindendir. Kanat aç›kl›¤› 2,5 cm'dir.
Kanatlar›n üst yüzü özellikle erkek
bireylerde, di¤er z›pz›p türlerine göre
daha koyu kahverengidir. Stigma
belirgin ve hafifçe e¤iktir. Türe ad›n›
veren, sar› beneklerin oluflturdu¤u
orta d›fl dizi, difli bireylerin parlak
turuncu renkli ön kanad›nda daha
belirgindir.
Türü benzerlerinden ay›ran bafll›ca özellikler; kanatlar›n üstünün
daha koyu görünümü, özellikle diflilerde ön kanattaki sar› leke dizisinin
daha belirgin oluflu, stigman›n uzun
ve “S” biçiminde olmas›d›r.
Türkiye'de bütün bölgelerde
görülür. Deniz seviyesinden 2000
m yüksekli¤e kadar olan yerlerde
yaflar. S›cak ve fazla nemli olmayan
çiçekli aç›kl›klar ve otlaklar› tercih
eder. Nisan-a¤ustos aylar›nda uçarlar. A¤ustos ay› ortalar›nda yumurtadan ç›kmaya bafllayan t›rt›llar, bütün y›l beslenir ve k›fl uykusuna yatar; haziran-temmuz aylar›nda pupa
oluflturur ve temmuz-a¤ustos aylar›nda, 14 gün içinde kelebe¤e dönüflür.
T›rt›llar›, yalanc› k›lcan
(Brachypodium sp.), kand›raotu
(Calamagrostis sp.), bu¤dayotu
(Elymus sp.) cinslerine ait bitki türleriyle beslenir.
24
Mavizebra
(Leptotes pirithous)
Su güzelleri (Lycaenidae) ailesindendir. Kanat aç›kl›¤› 2,5 cm'dir. Arka
kanad›n›n alt yüzünde, beyaz hilallerden oluflan orta d›fl band› bulunur. Difli bireylerde kanatlar›n üst yüzü, mavi
bazal bölgeler d›fl›nda isli kahverengi
ve ön kanatta kolayl›kla görülen, birkaç orta hat bene¤i ile süslüdür. Erkek bireylerde, kanatlar›n üst yüzünün
siyah kenar çizgileri daha incedir.
Türkiye'de Marmara, Ege, Akdeniz bölgelerindeki sahil kesiminde
görülür. 1250 m'ye kadar olan yüksekliklerde yaflar. Aç›k alanlar, fundal›klar, çiçekli çay›rlar, otlaklar ve
bozuk arazileri tercih eder. Mart-ekim
aylar›nda uçar. T›rt›llar› fundagiller
Mavizebra (Leptotes pirithous) ve
hayıt (Vitex agnus-castus)
(Colias crocea)
Beyaz ve sar› kelebekler (Pieridae)
ailesindendir. Kanat aç›kl›¤› 4,4-4,8
cm'dir. Her zaman kanatlar› kapal›
halde dinlenirler; bu nedenle kanatlar›n›n üstünün görülmesi çok zordur. Hakim rengi koyu sar›d›r. Ön
ve arka kanatlar›n üst yüzü, sar›ms›
turuncu renklidir; siyah kenar bantlar› da oldukça genifltir. Üstten görünümde, ön kanat ortas›nda siyah,
arka kanat ortas›nda turuncu renkli
birer iri benek vard›r.
Ön kanad›n alt yüzünde, orta
bölge sar›ms› turuncu renklidir ve
ço¤unlukla içi dolu yuvarlak siyah
bir disksel benek bulunur. Arka kanad›n alt yüzü yeflilimsi renklidir;
kahverengi halkal› iki disksel benek
vard›r. ‹kinci nesillerde diflilerin hakim rengi, aç›k sar› veya beyazd›r.
Arka yüzlerin hakim rengi yeflildir.
Türkiye'nin her yerinde bulunur.
Deniz seviyesinden 2000 m yüksekli¤e kadar görülebilir. Her çeflit arazide yaflasa da özellikle, yonca (Medicago
sativa) bulunan çay›rlarda çok yayg›nd›r. ‹ki nesil kelebektir; mart-may›s
ve haziran-kas›m aylar›nda uçar.
Erginleri, beyaz bambul
(Heliotropium europaeum L.), a¤aç
Sarıazamet (Colias crocea) ve
adaçayı (Salvia sp.)
ba¤bahçe 40 (mart-nisan) 2012
minesi (Lantana camara L.) ve çeflitli
k›r çiçeklerine konar. T›rt›llar›, akrepotu (Coronilla sp.), yonca (Medicago
sativa L.; Medicago lupulina L.),
korunga (Onobrychis sp.), üçgül
(Trifolium sp.) cinsleri ve baklagiller
(Fabaceae) ailesinin çeflitli türleri
ile beslenir.
Küçük esmerboncuk
(Lasiommata megera)
“Satyridae” ailesindendir.
Kanat aç›kl›¤› 2,5 cm'dir. Kanatlar›n
turuncu renkli üst yüzünde, kahverengi çizgilerin oluflturdu¤u a¤ deseni görülür. Ön kanad›n alt›nda,
uca do¤ru küçük bir gözbene¤i vard›r. Arka kanad›n üst yüzünde, kenarlarda turuncu halkalarla sar›l›
gözbene¤i dizisi; alacal› alt yüzünde
ise koyu renk zikzakl› çizgiler ve
alt› gözbene¤i ile oluflan orta d›fl
bant bulunur.
Türkiye'nin her yerinde görülebilir. 0-3000 m yükseltide yer alan
orman aç›kl›klar›, kayal›k alanlar
ve nehir kenarlar›ndaki çal›l›k arazilerde yaflar. Tafllar ve duvarlar üzerinde s›kl›kla, çiçekler üzerinde ise
nadir bulunur. Mart-eylül aylar›nda
iki nesil, bazen de üç nesil oluflturur.
T›rt›llar›, bu¤daygiller
(Poaceae) ailesinden yalanc› k›lcan
(Brachypodium sp.), ibubuk ekini
(Bromus sp.), yumak (Festuca sp.),
“Poa sp.” cinslerine ait bitki türleriyle beslenerek geliflir.
Hatmi zıpzıpı (Carcharodus alceae) ve
hayıt (Vitex agnus-castus)
Küçük esmerboncuk (Lasiommata megera) ve uyuzotu (Scabiosa sp.)
Küçük beyazmelek
(Pieris rapae)
Beyaz ve sar› kelebekler
(Pieridae) ailesinden, çok yayg›n
görülen türdür. Kanat aç›kl›¤› 4-4,5
cm'dir. Hakim renkleri beyazd›r ve
kanatlar›n›n üstündeki koyu beneklerle ay›rt edilir. Ön kanad›n›n üst
yüzünde, erkekte bir, diflide iki siyah
benek bulunur. Beneksiz olan arka
kanad›n›n alt yüzü, sar› tonlar içeren
beyaz renklidir ve de¤iflen say›larda
sar› pullar bulunur.
Türkiye'nin her yerinde yayg›nd›r. Hür türlü ortamda görülebilir.
Özellikle tar›m alanlar›n›n k›y›s›nda,
park ve bahçelerde s›k rastlan›r. Genel olarak, kentlerde ve yak›n çevresinde bulunan tek küçük beyazmelek
Sar› lekeli z›pz›p (Thymelicus acteon)
türüdür. Tar›m alanlar›na ciddi zarar
verdikleri için pek sevilmez. ‹ki nesil
kelebektir; mart-may›s ve hazirankas›m aylar›nda uçar. Birinci nesil
kelebeklerin boylar› daha küçük ve
arka yüzleri daha koyu renklidir.
K›fl› pupa olarak geçirirler.
Turpgiller (Brassicaceae) ailesinden çeflitli bitkiler ve lahana
(Brassica oleracea var. capitata),
sevdi¤i bitkilerdir. Ergin kelebekleri
a¤aç minesi (Lantana camara L.),
kekik (Thymus sp.) türleri, hay›t
(Vitex agnus-castus L.) ve çeflitli k›r
çiçeklerine konar.
Diflileri yumurtalar›n›, beslenme bitkilerinin yapraklar› alt›na tek
tek b›rak›r. T›rt›llar›, sirkengiller
(Chenopodiaceae) ve muhabbetçiçe¤igiller (Resedaceae) ailelerine ait
bitki türleriyle beslenir.
Berrin Aky›ld›r›m
Yüksek Biyolog
Foto¤raflar: Berrin Aky›ld›r›m
Kaynaklar
Baytafl, A. Türkiye'nin Kelebekleri Do¤a Rehberi, 2008.
“Do¤a Koruma Merkezi (DKM)” <www.dkm.org.tr>
Köylü, Ö. ve M. Bay›nd›r, “Zamanlar›n›n
Ötesindeki Canl›lar: Do¤adan Büyüleyici
Nanofotonik Yap›lar”, Bilim ve Teknik, Aral›k
2006: 21-23.
“Özgür Koçak” <www.ozgurdoga.net>
“Türkiye'nin Anonim Kelebekleri (TRAKEL)”
<www.trakel.org>
ba¤bahçe 40 (mart-nisan) 2012
25