ZUSAMMENFASSUNG

ZUSAMMENFASSUNG
Mit den letzten Funden aus dem 13. Jahrhundert endete
die byzantinische Nutzung des Areals am Kalekapı,
die rund achthundert Jahre früher mit dem Bau der
Basilika und der Stadtmauer begonnen hatte. In diesem
Zeitraum war Herakleia Perinthos einem Wandel unterworfen, der eine allgemeingültige Bedeutung besitzt
und sich exemplarisch an dem Grabungsareal nachvollziehen lässt. Im 5. Jahrhundert war die Stadt noch in
der Lage, ihr Gebiet um das Quartier mit der großen
Basilika auszudehnen und sich hinter monumentalen
Befestigungen zu schützen. Im späten 6. Jahrhundert
setzte ein Niedergang der antiken Urbanistik ein. Die
Basilika fiel einer Brandkatastrophe zum Opfer und
wurde nicht wieder aufgebaut, obwohl an der benachbarten Stadtmauer mit dem Bau des jüngeren Turms
fortifikatorische Reparaturen durchgeführt wurden.
Der Friedhof, der sich allmählich intra muros etablieren konnte, ist der urbanistische Paradigmenwechsel,
der die Entwicklung von der spätantiken Stadt zur
mittelalterlichen Siedlung markiert. Deren Alltag war
einerseits von Phasen einseitiger Mangelernährung und
ärmlichen hygienischen Bedingungen geprägt, die zu
entsprechenden Missbildungen an den Skeletten führten. Nur wenige Individuen überlebten ihr 35. Jahr. Andererseits wurden über die via Egnatia und den Hafen
weiterhin überregionale Handelsbeziehungen gepflegt,
die den Import hochwertiger Alltagsgegenstände wie
Keramik, Schmuck und Trachtbestandteilen ermöglichten. Da ein Großteil der Funde sogar erst aus der
ersten Hälfte bis Mitte des 13. Jahrhunderts stammt, ist
für das Areal am Kalekapı davon auszugehen, dass es
von den Deportationen durch den Bulgarenzar Kalojan
(1206) nicht unmittelbar betroffen war. Erst im Lauf
des letzten Drittels des 13. Jahrhunderts kommen im
Grabungsareal die letzten Siedlungsaktivitäten zum
Erliegen.
Für die Kenntnis vom vorjustinianischen Kirchenbau im Hinterland Konstantinopels ist die Basilika am
Kalekapı aus einer Reihe von Gründen ein Gewinn:
1. Ihr Grundriss zeigt in seinen Proportionen und
absoluten Maßen eine starke Verwandtschaft mit der
Johannesbasilika des Studios in Istanbul und kann
als Idealplan in Fußmaße umgerechnet werden. Der
Konzeption lag ein einfaches Proportionsverhältnis
von 1 : 2 zugrunde. In der Ausführung sind jedoch Abweichungen festzustellen, die zu leichten Asymmetrien
führten. Räumlich waren sie sicher kaum spürbar, sie
hatten jedoch Folgen für die Mosaikböden mit ihren
symmetrischen Mustern. Da das nördliche Seitenschiff
kürzer ausfiel als geplant, konnten die Flächenmuster
nicht symmetrisch wiederholt werden. Eins der Mosaikfelder musste gekürzt werden, was einen zusätzlichen
Füllstreifen erforderlich machte.
2. Auch in der Wahl der Materialien und der Bautechnik gibt sich die Basilika als Bauwerk aus dem
Umkreis Konstantinopels zu erkennen. Ziegel und ihre
Stempel, Ritzlinien im Fugenmörtel, die Verkleidung
des Innenraums mit Marmorplatten und der Nachweis von Wandmosaiken bestätigen das bisherige Bild
von der hauptstädtischen Kirchenarchitektur des 5.
Jahrhunderts. Dazu zählt auch die Ausstattung mit
Marmorarbeiten aus der prokonnesischen Serienproduktion.
3. Das Materialitätsprofi l der Basilika wird durch
weitere Gattungen bereichert, die in der Ausstattung
gleichzeitig gebauter Kirchen nicht mehr oder nur ausnahmsweise erhalten sind. Zu ihnen gehören zum einen die farbig gefassten Stuckleisten, zum zweiten die
Fragmente einer verputzten und bemalten Flachdecke
aus dem nördlichen Seitenschiff und zum dritten die
Mosaikböden. Wegen ihrer großflächigen Erhaltung
bieten sie einen außergewöhnlichen Eindruck von der
Verteilung und der Vielfalt der ausgewählten geometrischen Muster, die mit den Füllmotiven zusammen
ein abwechslungsreiches Dekorationssystem darstellen, das keine Ansprüche an eine sakral aufgeladene
Symbolik erkennen lässt. Unter formalen Aspekten
sind die Mosaikböden mit Werken des 6. Jahrhunderts verwandt. Aus dem Kontext ist jedoch eine
Datierung in die zweite Hälfte des 5. Jahrhunderts
zu favorisieren.
ABSTRACT
Byzantine occupation of the Kalekapı site ceases with
the last finds from the 13th century, having begun
around eight hundred years earlier with the building of
the basilica and the city wall. In this period, Herakleia
Perinthos went through a transformation consistent
with other changes at the time and exemplified by finds
and features at the excavation site. In the 5th century,
the city was still capable of enlarging its area around
the district with the big basilica and of defending itself
with monumental fortifications. In the late 6th century
a decline in the urban fabric of antiquity began. The
basilica was destroyed by fire and not rebuilt, although
fortification-related repairs were carried out on the
adjacent city wall with the construction of the younger
tower. The cemetery, which gradually established itself
intra muros, is the paradigm shift in urban development
terms, marking the change from the late antique city
to the medieval settlement. Everyday life was marked
by phases of nutritional deficiency and poor hygienic
conditions, which resulted in corresponding deformities on the skeletons. Few individuals survived beyond
their 35th year. Trans-regional trade links were still
maintained, making use of the via Egnatia and the
harbour, and allowing the import of high-value utility
items like ceramics, jewellery and dress-related articles.
Since a large proportion of the finds in fact date from
the first half to the middle of the 13th century, it can
be assumed that the Kalekapı area was not directly affected by the deportations by Tsar Kaloyan of Bulgaria
(1206). Only in the course of the last third of the 13th
century do the settlement activities at the excavation
site come to an end.
The basilica at Kalekapı contributes significantly
to knowledge about pre-Justinian church architecture
in the hinterland of Constantinople for a number of
reasons:
1. The ground plan of the basilica, in its proportions
and absolute dimensions, shows a strong correlation
with the Basilica of Saint John of Stoudios in Istanbul
and can be converted into foot measurements in an
ideal plan. The conception was based on a simple ratio
of 1 : 2. Deviations occurred in the execution, however,
leading to slight asymmetries. These were no doubt
hardly perceptible to users of the space, but they nevertheless had repercussions for the mosaic floors with
their symmetrical patterns. Since the north-side aisle
turned out to be shorter than planned, the mosaic patterns could not be repeated in symmetrical fashion.
One of the mosaic fields had to be shortened, which
made an additional filling strip necessary.
2. The basilica also reveals itself to be a building
from the area surrounding Constantinople due to the
choice of materials and the construction technique.
Bricks and their stamps, lines scratched into the
mortar, the lining of the interior with marble plaques
and evidence of the existence of wall mosaics confirm
the existing picture of metropolitan ecclesiastical architecture from the 5th century. The same is indicated
by marble furnishings originating from Proconnesian
serial production.
3. The basilica’s material profile is enriched by
further categories that are no longer, or only sparsely,
preserved in the furnishings of other churches built at
the same point in time. These categories include, firstly,
the coloured stucco skirting, secondly the fragments of
a plastered and painted trabeation from the north-side
aisle and, thirdly, the mosaic floors. The preservation
of large areas of mosaic flooring provide a remarkable
insight into the distribution and variety of geometric
patterns chosen, which, together with the filler motifs,
constitute a highly diversified decorative system that
does not display pronounced religious symbolism.
The mosaic floors appear related to works from the 6th
century when considering their formal aspects. Given
the context, however, the floors most likely date from
the second half of the 5th century.
ÖZET
Kalekapı’daki alanın, 800 yıl kadar önce bazilika ve
kent surlarının yapımıyla başlayan Bizans Dönemi
kullanımı, ele geçen buluntulara göre 13. yüzyılda
sona erer. Bu dönemde Herakleia Perinthos’un genel
anlamda bir değişim geçirdiği kazılarla ortaya konmuştur. M.S. 5. yüzyılda güçlü sur duvarları ile korunan
kentte genişlemek için büyük bazilika çevresinde yeterli alan mevcuttu. M.S. 6. yüzyılın sonunda, şehircilik
bakımından bir gerileme söz konusudur. Bu evrede,
yangın nedeniyle tahrip olan bazilikanın yerine yenisi
inşa edilmemiş olmasına rağmen yanındaki sur duvarı
ve geç dönem kulesinde savunmaya yönelik tadilatlar
yapılmıştır. Zamanla sur içerisine (intra muros) alınan
mezarlık, Geç Antik kentinin Orta Çağ yerleşimine
dönüşmesini gösteren şehircilik örneğidir. Orta Çağ
kent hayatında yetersiz beslenme ve sağlıksız koşulların hakim olduğu süreçler bulunmaktadır. Bu durum
kemiklerde deformasyon ve az sayıda bireyin 35 yaşına
ulaşmış olmasından anlaşılmaktadır.
Bununla beraber via Egnatia ve liman üzerinden
seramik, takı ve giyimlere ait parçalar gibi pahalı lüks
malların ithal edilmiş olması, kentin diğer merkezlerle ticari ilişkilerinin devam ettiğini göstermektedir.
Kazıda ele geçen buluntuların büyük bir bölümünün
M.S. 13. yüzyılın ilk yarısı ve ortasına ait olması Kalekapı’daki yerleşmenin Bulgar Çarı Kalojan’ın 1206
yılındaki sürgünlerden etkilenmediğinin bir göstergesi
olarak kabul edilebilir. Kentteki kazılarda elde edilen
bulgulara göre iskân faaliyetleri 13. yüzyılın son çeyreğinde son bulmuştur.
Konstantinopolis’in hinterlandında, Justinianus
Dönemi öncesinde, kilise inşası açısından Kalekapı’daki bazilika ayrı bir önem taşımaktadır:
1. Bazilika, plan oran ve ölçüleri bakımından İstanbul’daki Aziz Johannes Kilisesi (İmrahor Camisi)
ile yakın benzerlik gösterir. İdeal plan olarak ayak
ölçüsüne çevrildiğinde kilise planının yalın bir 1 : 2
oranında olduğu ve uygulamada hafif bir asimetriye
neden olan sapmalar olduğu belirlenmiştir. Mekânsal
bağlamda hissedilmeyen bu sapmalardan, simetrik
motifli mozaikler de etkilenmiştir. Kuzey yan nef,
planlandığından daha kısa olması nedeniyle mozaik
üzerindeki motifler simetrik şekilde tekrar etmezler.
Mozaikli alanın daha küçük olması, bant sıraları şeklinde bir dolguyu zorunlu kılmıştır.
2. Bazilika, inşasında kullanılan yapı malzemesi ve
tekniğine göre, Konstantinopolis çevresindeki yapılar
ile benzerlik içerisindedir. Damgalı tuğlalar, harçtaki
çizikler, mekânın mermer levhalarla kaplanması ve duvar mozaikleri, kilisenin M.S. 5. yüzyıl başkent kilise
mimari özelliklerinin tümüne sahip olduğunu ortaya
koymaktadır ki, buna kilisede kullanılan Prokonessos
kökenli mermer döşeme de dahildir.
3. Bazilikanın yapımında kullanılan malzemenin
özelliği, aynı dönem kiliselerinde ender olarak korunagelmiş ya da tamamen yok olmuş diğer malzeme çeşitliliği ile zenginleştirilmiştir. Bunlar, renkli
bordürler, kuzey yan nefteki düz tavana ait sıvalı ve
boyalı parçalar ve mozaik zemin olarak sıralanabilir.
Büyük alanlar halinde günümüze ulaşan mozaikler
üzerindeki geometrik ve doldurma motifler, zengin
bir dekorasyon sistemi ile sıra dışı bir etki sunmasına
rağmen, süslemede kutsal sembollere rastlanmaz. Mozaikler dekorasyon yönünden M.S. 6. yüzyıl mozaiklerine benzerlik göstermekle birlikte kazıdaki konteks
buluntular yardımı ile M.S. 5. yüzyılın 2. yarısına
tarihlenmektedir.