OKU

YAŞAYAN ANAYASA
İNSAN HAKLARI; “İDEAL” Mİ, “POLİTİK ARAÇ” MI?
Ar. Gör. Ersoy Kontacı
Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi
Anayasa Hukuku Anabilim Dalı
◊ Türkiye, 1948’den beri üyesi olduğu Avrupa Konseyi’nce, 1996 yılından başlayarak insan hakları,
demokrasi ve hukuk devleti alanında yakın izlemeye alınmış ve bu konularda denetime tabi
tutulması gereken ülkelerden biri olarak kabul edilmişti. 26 Şubat 2004’teyse, Avrupa Konseyi
Parlamenter Meclisi (AKPM) üyesi Mady Delvaux Stehres ve Luc Van Den Brande tarafından
hazırlanan ve Türkiye’nin artık denetim mekanizmalarına tabi tutulmasının gerekli olmadığını
savunan bir rapor açıklandı ve söz konusu rapor, Türkiye’de büyük yankı uyandırdı.
◊ Normal olarak 2003 yılının Eylül ayında açıklanması gereken rapor, Murat Mercan başkanlığındaki
AKPM Türk heyetinin çabaları sonucunda, “uygulamaları görmek üzere” 2004 yılının Şubat ayı
sonuna kadar bekletilmişti. Basında yer alan haberlere göre, bu süreçte Türkiye’de gözlenen olumlu
gelişmelerin, raporun Türkiye’nin lehine çıkmasında büyük katkısı oldu1. 3 Mart’ta yapılan toplantıda
Denetim Komitesi’ne sunulan ve kabul edilen rapor, Nisan ayı sonunda Strasbourg’daki nihai
oylamada da kabul edildiği takdirde kesinleşecek. Politik çevrelerde, Nisan ayındaki oylamanın da
olumlu sonuçlanacağı kanısı hakim ve bu durum, Türkiye’nin uluslararası insan hakları ve
demokrasi karnesine olumlu katkıları olacak bir süreç olarak değerlendirilmekte.
◊ Bununla birlikte, 2004 yılı başından beri çeşitli kuruluşlar tarafından açıklanan ve Türkiye’ye dair
yorumlar içeren raporlar, yukarıda bahsedilen raporla sınırlı değil. Gerçekten, geçtiğimiz iki ay
zarfında açıklanan dört önemli rapor (ABD Dışişleri Bakanlığı İnsan Hakları Uygulamaları Raporu ile
Freedom House, Amnesty Internatonal ve Human Rights Watch örgütlerinin açıkladıkları insan
hakları raporları), bu konularda önemli değerlendirmeler içermekte.
◊ Söz konusu raporlara baktığımızda, Türkiye’de Avrupa Birliği’ne adaylık çerçevesinde yaşanan
olumlu dönüşümlere dikkat çekildiğini, ancak genel havanın yine de Türkiye’nin kötü bir sicile sahip
olduğu yönünde oluştuğunu söylemek mümkün görünmektedir. Ancak bu genel çerçeve dahi, bu
raporlar arasında bir yeksenaklık olduğu anlamında gelememektedir.
◊ Gerçekten, örneğin “Freedom House” örgütü tarafından hazırlanan raporda, Türkiye’nin puanı,
siyasi hakların kullanımı konusunda 4’ten 3’e; toplumsal (sivil) özgürlüklerin kullanımı konusunda
ise 5’ten 4’e yükseltilmiş olsa da, ülkenin genel özgürlük durumu hakkında “kısmen özgür”
nitelemesinin kullanımının devam ettiğini görülmektedir. Yine raporda, ekonomik alanda Türkiye’nin
2001 yılında yaşadığı krizini etkilerinin devam ettiğine; siyasî alanda ise cezaevi koşullarından
siyasal-dinsel özgürlüklere kadar bir çok alanda sorunların sürdüğüne dikkat çekilmektedir2.
◊ “Human Rigths Watch” örgütünün hazırladığı raporda ise Türkiye, “Bürokrasiden, yargıdan ve
askeri kesimden gelen güçlü direnişe rağmen; kamuoyunda hakim olan değişim taleplerinin,
güçlenen sivil toplum yapısının ve Avrupa Birliği üyeliğinin etkisiyle olumlu yönde değişen bir ülke”
olarak tanımlanmakta, ancak raporun ilerleyen sayfalarında yine, güvenlik güçlerinin işkence ve
kötü muamelelerine, halen tutuklu bulunan eski DEP milletvekilleri bağlamında ifade özgürlüğü
sorununa ve Doğu-Güneydoğu Anadolu’da boşaltılan köylere geri dönüşlerin mümkün olmadığına
değinilmekte ve olumlu adım olarak sadece idam cezasının kaldırılmasından bahsedilmektedir3.
1
2
3
Milliyet, 27 Şubat 2004
Raporun tam metni için bkz. http://www.freedomhouse.org/research/freeworld/2003/countryratings/turkey.htm
Raporun tam metni için bkz http://hrw.org/english/docs/2003/12/31/turkey7023.htm
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
1
YAŞAYAN ANAYASA
◊ “Amnesty International” (Uluslararası Af Örgütü) tarafından hazırlanan 2003 yılı raporu ise, daha
önceki yıllara benzer şekilde, en yoğun eleştirilerin yapıldığı ve en sert üslubun kullanıldığı rapor
olma özelliğini sürdürmektedir. Bu raporda, F Tipi cezaevlerinden gözaltında yaşanan işkence ve
kötü muamelelere, ifade özgürlüğü kısıtlamalarından yargının işleyişindeki aksaklıklara kadar bir
çok soruna gönderme yapılmakta ve diğer raporlardan farklı olarak, Türkiye’de atılan olumlu
adımların ve yaşanan kısmî iyileşmelerin hiçbirine değinilmemektedir4.
◊ Nihayet, ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından açıklanan ve diğerlerine nazaran oldukça kapsamlı
olan son rapor; askerin siyasî hayata müdahaleleri, yargı organının dış etkilere açık olması, işkence
ve kötü muameleler, gözaltında yaşanan kayıplar, ifade ve basın özgürlüğünün kısıtlanması,
kadınların ve çocukları maruz kaldığı şiddet ve ayrımcılık gibi konularda son derece ayrıntılı
değerlendirmeler içermektedir.
◊ Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi’nin yukarıda değinilen raporu ile sözünü ettiğimiz diğer
raporlar birlikte değerlendirildiğinde, işkence ve kötü muamele gibi Türkiye içinde ve dışında
kimsenin şüphe duymadığı bazı satırbaşları dışında, oldukça farklı değerlendirmelerin birarada
bulunduğunu görüyoruz.
◊ Bu durum, insan hakları ve demokrasi kavramlarının vazgeçilmez ve tartışılmaz birer özü, asgari
gerekleri ve varlık koşulları olduğuna inanan bizleri bile, bu raporların sahibi olan ülke ve örgütlerin
konuya yaklaşımlarının ve bakış açısı tercihlerinin, ortaya çıkan sonuçları derinden etkilediğini ve
yönlendirmeye açık hale getirdiğini söylemeye götürmektedir.
◊ Bu durum, özellikle ABD’nin Guantanamo Üssü tartışmaları ve uluslararası hukuk karşısındaki
konumu dikkate alındığında daha da belirginlik kazanmaktadır. Gerçekten, Türkiye hakkında
düzenledikleri raporlar arasında zaman zaman önemli farklılıklar gözlenen bu ülke ve örgütler,
yukarıdaki örnekte olduğu gibi, birbirlerinin uygulamaları arasında da tam bir fikir birliğine
varamamakta ve “insan hakları” konusu, altında yatan bütün büyük ideallere rağmen, uluslararası
güç mücadelelerinin ve politik hesapların bir aygıtı olma pozisyonundan halen sıyrılamamış
görünmektedir.
*******
4
Raporun Türkçe tam metni için bkz. http://www.amnesty-turkiye.org/sindex.php3?sindex=vifois1506200303
www.yasayananayasa.ankara.edu.tr
2