OSMANLISANAYIl 1913, 1915 YILLARI SANAyIIS`A,15111

OSMANLISANAYIl 1913, 1915 YILLARI SANAyIIS`A,15111

OSMANLISANAYIl 1913, 1915 YILLARI SANAyIIS'A,15,111 OTTOMAN INDUSTRY INDUSTRIAL CENSUS OF 1913, 1915 Tarihi Istatistikl.r Dizisi
Ci/'
Historical Statistics Series Volume
4
Nazl,la,an Prepared by Prof. A. GOndOz Ill,tn
T.e.
BA
BAKANllK
OEVlET
ISTATlsTiK
ENSTITOSO STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves
all the rights of this publication. Unauthorised duplication
or distribution of this publication is prohibited under Law
No: 5846.
Bu yaymm 5846 SaYlh Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu'na gore hor hakkl Ba~bakanhk Sermaye Piyasasl
Kurulu'na aiNir. Gen;:ek veya tOzel ki~iler tarafmdan izinsiz
~ogaltdamaz ve dagltllamaz.
ISBN 975 - 19 - 1697 - 6
YaYln
Publication
No: 2024
Devlet Istatistik EnstitOsO Tarihi Istatistikler Dizisi Cilt 4 Tarihi Istatistikler Dizisi Yoneticisi: Prof. Dr. ~evket PAMUK Tarihi Istatistikler Dizisinin amaci TOrkiye'nin ge~mi~ine ili~kin istatistiksel verileri
ara~hrmacllann ve genel okurlann kullanlmma sunmaktlr. Bu ama~la herbiri kendi
konusunun uzmanl bir ara~hrmacmm yonetiminde yOrOtOlmekte olan ~ah~malar ayn dltler
halinde yaymlanmaktadlr.
State Institute of Statistics Historical Statistics Series, Vol. 4 Director of Historical Statistics Series: Professor $evket PAMUK The purpose of the Historical Statistics Series is to collect, edit and present statistical ma­
terials about Turkey's post for the use of researchers and general readers. The series consists of
individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields.
Daha fozla bilgi i~in - For further information
Devlet Istatistik EnstiHisO
Yaym Haberle~me ve Halkla lIi~kiler ~b.
Necatibey Cad. No: I 14
06100
veya - or
Devlet Istatistik EnstitOsO
Doner Sermaye 1,letmesi
Necatibey Cad. No: 114
ANKARA
06100
Tel: + (312) - 418 50 27
+ (312) - 417 64 40 1 213 - 215 - 246
Fax: + (312) - 417 04 32
ANKARA
Tel: + (312) - 417 64 40/566 - 616
+ (312) - 425 50 08
Fax: + (312) - 417 58 86
Kapok tasanml: Sadlk KARAMUSTAFA
Devlet Istatistik Enstitiisii Matbaasl - Ankara, MaYls 1997 - State Institute of Statistics, Printing Division, May 1997 Doner Sermaye 1,letmesi - Revolving Fund MTB : 96 - 2000 - 200 Adet - Number try reserves
I duplication
~ under law
ONSDZ
Tarih, msan topluluklanna millet niteligi kazandlran unsurlardan biridir.
Devamhhk VI" dayaIll?ma bilinci ic;:in tarih ya~amlanlarm deneyimi ile gec;:mi~in
dokiimii.nii. yaparak bugiine, yanna l~lk tutabilme i~levini yerine getirir.
Giiniimiizii tarihi bir perspektif ic;:inde degerlendirirken geride blraktlglmlz ytllar
siiresince gec;:irmi~ oldugumuz ekonomik ve toplumsal degi~meleri gozden gec;:irmekte
ve gert;ekc;:i bir yakh~lmda bulunmakta biiyiik yarar vardlr. Bu aC;:ldan baktldlgmda bir
toplumun ya~aml siiresince gec;:irdigi a~amalan degerlendirirken yararlamlacak
kaynaklarm ba~mda istatistik veriler yer almaktadlr. Saytsal verilerin zaman ic;:inde
gosterdigi degi~imler toplumun aym donem ic;:indeki nitel ve nicel donii~iimiinii
yorumlamakta ba~vurula('ak gerc;:ek unsurlardlr.
Endiistri toplumundan bilgi toplumuna gec;:erken ekonomik. sosyal ve kiiltiirel
degi~imJerin ya~andlgl bir c;:aga girmekteyiz. Toplumlarm amael bilgideki biiyiimenin
hlzlandlgl ve get;'j~lerin yogun bir bic;:imde ya~andlgl bu yeni c;:agda iizerinde daha
saglam yaptlarm yer aldlgl bir diinya kurmaktlr.
Saglam temellere dayah veri alt yaplslmn kurulmasl. gec;:ml~ ve geleeekle
baglanttlann ara~tlnlmas!, giineel yaplya anlam kazandlraeaktlr. Belirlenen hedeflere
ula~llmasl, ileriye VI? geriye baglanttlarm saglma kurulmaslyla ve tarihin oneminin
kavranmaslyla milmkiin olabilir.
Clkemizin ekonomik, sosyal ve kiiltiirel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine
olanak saglayan bir istatistik bilgi altyaplsl olu~turan Devlet istatistik Enstitiisii
tarafmdan T ARiHi iSTATisTIKLER'in sistematik bic;:imde sunumu, degerlendirilmesi
ve yoruma yonelik olarak yaYlmlanmasl toplumumuzun temel yaplslm, birikimini ve
gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr.
616
TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi c;:ah~malarmm ba~latllmasma katkllarmdan
dolayt Enstitiimiiz eski ba~kanlan OECD Nezdinde Tiirkiye Daimi Temsilcisi Biiyiikelc;:i
Saym Prof. Dr. Orhan GDVENEN ile Hazine Mii~te~an Saym Prof. Dr. Mehmet
KAYTAZ'a, Proje Yonetmeni Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, dizinin bu yaymml
hazlrlayan merhum Say-m Prof. Dr. A. Giindiiz OK<;DN'e, projeye desteklerinden
dolaYl Saym Prof. Dr. Halil iNALCIK'a, projeye katklda bulunan ve yaymm
hazlrlanmasmda emegi gec;:en tiim Enstitii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim.
M. Slddlk ENSARi
Devlet Istatistik Enstitiisii
Ba~kam
i<;iNDEKiLER
TABLE OF CONTENTS
Page
Sayfa
III
Preface
III
(Prof. Dr. Orhan Giivenen)
IX
Introduction
(Professor Orhan Guvenen)
IX
Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof. Dr. Halil inalclk) ....... ......
XI Onsoz
Sunu~
Tarihi istatistikler Dizi ic;in Sunu~ (Prof. Dr. ~evket Pamuk) ...........
Onsoz
XV XIX
As The Historical Statistics Series
Begins
(Professor Halil inaiclk)
Introduction to the Historical Sta­
tistics Series
(Professor ~evket Pamuk)
Preface
XI
XV
XIX
ingilizce Ozet ............................... XXV Summary in English
Tablo Listesi ................................. XXVII List of Tables
Giri~: 1913, 1915 Sanayi SaYl­
mmda izlenen Usule ili~kin A<;lk­
lama ........................................... ..
1
Introduction: Explanation of the
Methodology followed in the In­
dustrial Census of 1913, 1915
1
11
Summary of the Industrial Census
of 1913, 1915
11
1913 ve 1915 Yillarl Sanayi
SaYlmmm Ozeti .......................... .
Birinci Grup: Glda Sanayii ........ .
Birinci ~ube: Degirmencilik
ikinci ~ube: Makarna imalatI
U<;iincii ~ube: ~ekercilik, Tobin ve Biskiivit imalatl
31
38
51 58 61 Altmci ~ube: Buz imalatl ....
63
Yedinci ~ube: Tiitiin ima18tI
65
ikinci Grup: Toprak Sanayii
Birinci ~ube: Tugla imalatI
ikinci ~ube: Adi Kire<; ve
Su Kireci imalatI ... ............. .
...... XXVII
First Group: Food Industry
First Division: Flour Milling
Second Division: Macaroni
Manufacturing
Third Division: Confection­
ery, Sweets and Biscuits
Manufacturing
Fourth Division: Canned
Foods Manufacturing
Fifth Division: Beer Produc­
tion ....
Sixth Division: Ice Produc­
tion
Seventh Division: Tobacco
Manufacturing
48
Dordiincii ~ube: Konserve imalatI .......... " ................. .
Be~inci ~ube: Bira imalatI ..
XXV
67
Second Group: Soil Products In­
dustry
First Division: Brick Manu­
facturing
Second Division: Ordinary
Lime and Water Lime Manu­
facturing
73
76
V
31
38
48
51
58
61
63
65
67
73
76
Savfa
O~iincii 5ube: {,:imento
imaHitl
Dordiincii ~ube: {,:imento
Mamulatl
............. .
Be§iinci ~ube: Porselen ima­
Inti ve Elmastra!ji~lhk
O~iincii Grup: Ded Sanayii
Birinci
~ube:
Dordiincii Grup:
Debagat
Aga~
Sanayii
Birinci ~ube: Marangozluk
ve Dogramaclhk ...................
ikinci ~ube: Kutu imalatl ....
Third
Division:
Cement Manufacturing
Fourth Division: Cernent Products
Fifth Division: Porcelain Ma­ nufacturing and Glass Cut­ tery
78
80
82
85
Third Group: Leather Industry
92
First Division: Tanning
97
Fourth Group: \Nood Industry
First Division: Carpentry
104 107
O~iincii ~ube: Sair Aga~ ima-
latl ... ......... ......... ................
Be§iinci Grup: Dokuma Sanayii
109
111
Birinci ~ube: Yiin iplik imalatl ve Yiin Dokumaclhgl .....
ikinci ~ube: Pamuk ipligi
imalatI ve Pamuk Dokumaclhgl ..........................................
D~iincii ~ube: Ham ipek imalab ....................
Dordiincii ~ube: ipek Dokumaclhgl ..................................
Be!jiinci ~ube: Sair Dokuma
imalatl ... ...... .,......................
139
Altmcl Grup: KIrtasiye Sanayii ..
143
Birinci ~ube: Sigara Kagldl
imalatI .. ........................... ...
ikinci ~ube: Matbaaclhk ve
Sair Kaglt Mamulatl ..... ... ...
78 80 82 85 92 97 104 Second Division: Box Manu­
facturing
107 Third Division: Other Wood Products
109 Fifth Group: Textile Industry
111 First Division: Woolen Yarn and v\loolen \\leaving
122 Second Division: Cotton Yarn and Cotton Weaving
127 122
127 Third Division: Raw Silk Pro-
duction
132 Fourth Division: Silk Weav­
mg
137 Fifth Division: Other Textile Manufacturing
139 132
137
150 153
VI
Sixth Group: Paper Products In­
dustry
First
Division:
Cigarette
Paper Manufacturing
Second Division: Printing
and Other Paper Manufac-
turing
143 150
153 Sayfa
159
Page
174
Seventh Group: Chemical In­
dustry
First Division: Oil production
Second Division: Soap Manu­
facturing
Third Division: Valonia Es­
sence Production ., , .,.,' ,,'."
Fourth
Division:
Other
Chemicals Production
Sekizinci Grup: Madeni E!Jiya Sa­
nayii
177
Eighth Group: Metal Goods In­
dustry
177
Dizin
183
Index
183
Yedinci Grup: Kimya Sanayii
Birinci Sube: Vag Uretimi ".
ikinci Sube: Sabun imalatl
Ul,;iincii Sube: Palamut Ozii
Uretimi " ... " ...... ,.... ,.......... ,.
Dordiincii Sube: Sair Kimya
Uretimi ............. ,.......... ,...... ..
166
169
172
VII 159
166
172
174
SUNUS
"Sorsan gunlere adllnW
Ne oldugunu bilmezler,
Ve bilmezler yerim yurdum neresi?"
Anadolu Selr;uklulan
XII. YY.
- Anonim Sozlerin diinyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~Hdl. Saytlann diinyaswl
algllamakta zorlamyoruz. Sayllar, matematik anlamda kaotik, karma~llk ve
belirsizligin yiiksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep. Sozlerin
diinyasml saYllarm diinyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykiisii
de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamaYl ve anlatlml getirirler.
istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik
iiretmek karanhga l!;llk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan
dinamiginde tarihler, biiyiik olastllkla, yeniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar,
degerlendirmeler olacaktlr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve ~ogulcu bir
zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiiltilr ve uygarhklarm
degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en biiyiik
katklsl, ge~mi!;li daha iyi anlamaya ~ah!;llrken, bugilnii daha saghkh yorumlamak,
gelecegi daha az hatah dii!;lilnmek ve bilin~ uygarhgma getirecegi katma deger
olacaktlr.
Bu dii!;lilnce ve hasretle, Devlet istatistik Enstitilsil ~ah!;lmalarmm 1988 Ylhnda,
oncelik ta!;llyan ii~ projesi: ii~ ayhk milli gelir hesaplan, ~evre istatistikleri, uzun zaman
serileri ve tarihi istatistikler olmu!;ltur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler
projesinin ilk ilrilnii Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfaYl a!;lan "istatistik
Gostergeler: 1923-1990" yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma
sunulmaslyla ger~ekle!;lti. Bu ~ah!;lma, her ytl gilncelle!;ltirilerek ve yeni seriler
eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yilZyll Tiirkiye
istatistikleri ile ba!;llayan bu ~ah!;lmalarm devaml 19. yiizyll ve diger yilzyillarl
kapsayan istatistik ve nicel bilgi te!;lkil eden ara!;ltlrmalarm yaymlanmasl !;leklinde
tasarlanml!;ltlr.
Tilrkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik anemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da,
iran'da, Sel~uk daneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle
nilfus ve ziraatta olu!;lturuldugunu ve biiyilk anem ta!;lldlgml biliyoruz. Osmanh "Nilfus
IX I
ve Arazi Tahrir Defterleri" <;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya
da Musul'un ku<;uk bir koyunde ka<; hane oldugu. ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin
ve ulkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da
yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkt buyuk bir hizmet
olacaktlr.
Devlet istatistik Enstitiisu'nun zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane"
1389'da kuru]mu!,'tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisu
Kurulu~ Tarihi 1926", "Defterhane Kurulu!,' Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in
armagam ve emaned olan Devlet istatistik Enstitusu mensubu olmaktan ve onun
zaman i9inde kaynagl olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE
"Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey
Bilgi Sistcmleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu du!,'unce, bilgi ve tarih bilinci hasretidir.
<;ok degerli tavsiyeleriyle <;ah~malal'lmlZa gu<; veren, hocarmz Saym Prof. Dr.
Halil iNALCIK'a. lutfedip Tarihi istat.istikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim
~ah~mada buyuk emegi ge<;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMl'K'a, ara~tlrmalal'lyla
projeye kattlan Saym Prof. Dr. Cem BEHAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu
ara!jtlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet
Slddlk E~SARi'ye, Enstitii Ba~kan YardlmClSl Saym Suhendan EKNi'ye, Etiid ve
Analiz Subesi Muduru Saym Serpil AYDEMiR' e. ~ube elemanlarmdan Saym Sule
SOZER'e ve emegi ge<;en tum Devlet istatistik Enstitusu mensuplarma sayglyla minnet
duygularimi iletmek isterim.
Prof. Dr. Orhan COVENEN
x
TARiHi iST ATisTiKLER Dizisi BA5LARKEN
insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun
temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl,
yani iizerinde ya~adlgl belli toprak part;:aSI, niifusu ve etnik yapIsI, belli bir tarih siireci
i<;inde meydana gelmi~tir. Cevrenin toplum iizerinde ve toplumun <;evre iizerinde
etkileri baknnmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli$me egilimleri kazamr. Bu
tarihi maddi ko;mllarla birlikte bit' milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siirecin iiriiniidiir.
Yani bir milletin payia;;ageldigi inan<; sistemi, ortak davram;; bi<;irnleri onun nert'ye
yonelecegini belirler. Keza her topIum, slirekli degi9im i<;indedir, fakat genel degi~im
it;inde degi;;;:nf>ycn. direm; gosteren, yava$ degi~en belli bi<;imde yapilar ve kahplar
vardlr. Dcgi$imi bilint;le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda ge<;mi$teki biitiin
bu faktorleri. kahp ve yapilan, rakama donu$turiilen objektif ol<;illerle saptamak
hayati onem ta~Jr.
TVlesela Anadolu'daki patriyarkal--patrilinial (ataerkil), toplum yapisl Osmanh
imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan lJift hane sistemi dedigimiz
belli bir tanm sisteminin sonucudur. Bugun Turkiye'de insan ve toprak ili9kilerindeki
yonlendirme poli tikalarmda, bu sistemin ozeliikleri hakkIyla bilindigi zaman isabetli
kararlar almabilir. Kisaea soylemek gerekirse, bugiin tarih ilmi, toplum hayatmi bir
biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler uzerinde yogunla~ml$
bulunmaktadlI'. Bugunu anlamak, tarihi siireci anlamakla miimkiindiir. Bu sadece ilmi
merak konusu olarak anla$llman13hdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu
bilginin pragmatik bakImdan onemi Hpktlr. Bilinrneyene eri$ebilmenin en emin yolu
bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle
miimknndiir. Dogal olarak sorun, Tiirk toplumunun gec;mi~i iizerinde rakamlara
dayanan aC;lk ve objektif bir bilgiye varmanm olaSIhk derecesidir.
Ger<;ckte, Osmanhlar geni;; bolgelere yaytlml',l imparatorluklanm siki bir merkezi
idare ve kontrol altmda tutabilmek 19m olduk<;a karma~lk saprn usulleri
geli$tirmi;;lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, rnaa~am ve gorevini saptamak ve
degi()iklikler-i izlemek ic;in merkez ar;;ivlerinde saklanan ayrmnh listeler ve defterler
duzenlemi;;lerdir. Binlerce tlmarhmJl durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani
denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obur yandan kirsal bi:iliimde,
vergi yukiirnliileri ic;in de IVlufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi;;tir. Bu
defterlerde her vergi yiikiimlusiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve
~:e;;itli vergi oranlanm belirleyen bilgiier sisternatik bir bic;imde verilmi;;tir. Mufassal
defterler aym dcmemde Avrupa'da ve ~~in'de vergi VP askerlik ic;in diizenlenen istatistik
listelerinden bazl baktmlardan daha ileri ve ayrmttlIdlr. Buglln ar~;;ivlerilnizde saYIS}
XI ii<;bine yakla~an sancak mufassal defterleri niifus ve ekonomi bakImllldan en ayrllltlh,
giivenilir kaynaklanmIzdIr. Bize kadar eri~ebilen en eski ornekleri 15. yiizytl
ortalarllla kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu <;e~it defterlerin 14. yiiZyl1
sonlarlllda ytldlrlm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel
kamtlar vardir. Bu defterleri meydana getirmek i<;in her sancakta yerinde saYlmlar
yaptlmakta idi. Her sancak i<;in atanan bir yazici veya emin, yerinde dogrudan dogruya
vergi yiikiimliilerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker
denetler, sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem i<;inde defter haline getirirdi.
SaYImdan ka<;malan onlemek, vergi miktanm en saghkh bi<;imde saptamak i<;in belli
yontemler izlenmekteydi; ornegin, bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek i<;in ii<; yIhn
ortaiamasl ahmrdl. Koyliiniin saYImdan ka<;masllla sebep olan sipahinin tIman elinden
ahmrdl. Boylece en kapsamh ve giivenilir sonu<;lara varmaya <;ah~lhrdl ki, bu
kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir.
Ancak bu saylmlan, ger<;ek anlamda bugiinkii istatistiklerle ozde~ saymak yanh~tlr.
<;:iinkii 0 donemlerde, diinyamn obiir bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh
imparatorlugu'nda da bu gibi saYlmlar belli ama<;la, ozellikle vergileme amaCI ile
yapIhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saYlmlardan bugiinkii istatistik verilerine en
yaklll sonu<;lar elde etmek i<;in bazi yontemleri uygulamak oiasidir.
Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri ~udur: Burada,
genellikle, ki~i yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde
vergi yiikiimliisii esas olarak hanedir. Vergi yiikiimliisii olarak evlenmemi~ erkekler ve
dul kadllliar da saylm i<;ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak
bu saYlmlardan ger<;ek niifusu hesaplama giri~imleri yaptlml~tIr. Vine niifus i<;in cizye
defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye
ahnml~tIr; kadllllar, <;ocuklar, hi<; kazanci olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl
olanlar sayima ahnmaml~tIr. Niifus i<;in oldugu gibi, ekonomik veriler i<;in de ozellikle
mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynakiardir.
Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle giimriik ruznam«;e
defterleri, en ayrllltih istatistik kaynakianmiz arasllldadir. Bu defterlerde giimriige
tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallarlll men~ei, miktar ve
degerleri kaYlthdlr. En altta, allllan giimriik miktan belirtilir. Ku~kusuz, ka<;akphglll
geni~ boyutlara eri~tigi 0 donemler i<;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu
meydandadir. Diikkanlardan allllan ihtisab resmini saptamak i<;in ~ehir ve
kasabalarda yaptlan diikkan sayimiarl da ekonomi tarihi i<;in kapsamh ve onemli
kaynakianmiz arasllldadir. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnaflll diikkan
saYlsIlll olduk<;a dogru bi<;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli
bir idari ihtiyaci kar~tlamak i<;in ozel saYlmlar da yapml~tIr. Mesela, 1640 tarihinde
ak<;adaki enflasyon ve a~ln fiyat artl~larl kar~lslllda, pazardaki biitiin mallan kalite ve
ol<;iileriyle fiyatlandiran narh defteri <;ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada <;ok
onemli ba~ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara~tIrmalan i<;in olaganiistii bir
onem ta~lmaktadlr. SaYlsl onbinleri a~an bu defterler, Tanzimat sonraSI donemde
imparatorlugun biiyiik bir boliimiinde vergi matrahl olarak koyliiniin elindeki biitiin
mallarlll saYlmlm i<;ermektedir.
Devlet istatistik Enstitiisii olaganiistii bir onem ta~lyan bu tarihi verilerin
sistematik bi<;imde yaYllllanmasllll ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz
XII iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta,
aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kaq)lla~tlrarak Tiirk
toplumunun uzun bir siirec; ic;in geli~im C;izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr.
Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu
onemli etkinlik alamm ac;tlgl ic;in ic;tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Enstitiiniin
~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk EN SARi de destekleriyle c;ah~malarlll devamml
ve geli~mesini saglaml~tIr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat
tarihc;isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un sec;ilmi~ oimasllllll bu etkinligin ba~arIya
ula~masl ic;in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim.
Prof. Dr. Halil i;-..JALCIK
XIII TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SUNU~
Yaplsal Donti~timler ve Tarihi istatistikler
Turkiye i<;inde bulundugumuz yUzytlda 90k hlZh demografik, iktisadi ve toplumsal
sahne olmu§ltur. Bir ka9 temel gosterge ile ornekleyecek olursak, ulke
nufusu 1920'lerin ortalarmda yakla§llk 13 milyondan 1994 ydmda 60 milyona
ula§lml;;tlr. Niifus artl§llan yuzYllm ikinci yansmda hlZh bir i.; go.; ve kentle;;meyi de
beraberinde getirmi§ltir. Kentli niifusun toplam i9indeki payl yuzde 20'lerden yuzde
60'lara ';lkml;;tlr. Son ytllarda nufusun artl§l orafll ve ozellikle de dogurganhk oranmda
gorulen dU§lu§ller, Turkiye'nin demografik ge.;i~ surecini de yine hlZh bir bi9imde
ya§ladlgml gostermektedir.
geli~melere
Turkiye ekonomisi de yuzyd boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl
yaptlardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge.;tigi yapdara ge9i§li ya~aml;;, tarmlln
ekonomi i9indeki paYI yuzYlhn ba§llannda yilzde 50'lerden 1990'larda yuzde 15'e
kadar gerilemi§ltir. 1930'lann Dunya Bunalufll kO!j>ullarmda devlet destegiyle ba;;layan
ve 1960'larda karma ekonomi ger~evesinde yeni bir hamle yap an sanayile;;me sureci,
iktisadi buyumeyi hlzlandlrml§l, ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam
olanaklanfll yaratamaml;;tJr.
Turkiye'nin dunya ekonomisi i9indeki yeri de yuzyll boyunca onemli degi§liklikler
gostermi;;tir. Yuzyllm ba;;larmda serbest ticaret kO§lullarmda tanmsal mallar ihra<;
eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i9
pazara yonelik sanayile;;me stratejisine terk etmi!jitir. 1960'h ve 1970'li ydlarda sanayi
uretimi hlzla artarken, Turkiye bu uretim kapasitesini dl§l pazarlara yoneltmekte
gecikmi;;tir. 1980'lerden itibaren sanayi urunleri ihracatt on plana pkarken,
Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarlu
daha fazla butiinle!jime hedeflenmektedir. Turkiye 21. yuzytla i§lte bu hlZh
donu~umlerin derin sancdunyla \'e iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar araYI§llarl i.;inde
girmektedir.
Demografik ve iktisadi donu!jiumler toplumsal yaptIarda da onemli geli!jimeleri
beraberinde getirmi!jitir. Yuzydm ba;;mda nufusun yuzde 80'inin klrlarda ya!jiadlgl,
tarIm aglrhkh bir toplumdan, bugunun farkhla!jiml!ji ve uzmanla;;ml;; yapdarma ge9i;;
sureci, toplumsal ve siyasal yapllarda da onemli degi;;ikliklere yol a.;ml;;tlr. De\'letin
i.;eriginden toplumsal yapdara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal guvenlikten
kulturel etkinliklere kadar pek .;ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli
geli!jimeler. ge;;itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir. Bu geli;;melerin onemli bir
bolilmunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve okmek mumkiindur.
xv Cumhuriyetin ilk )'Illarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitiisii, 0
tarihten bu yana soziinii ettigimiz donii~iimleri daha iyi anlayabilmek amaClyla daha
nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyiik onem
vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar§llla~tmldlgmda bugiin niifus, tarIm, i~giicii, ekonomi
gibi temel konularm yamslra egitim, saghk, kiiltiir, c;:evre, adalet, sosyal giivenlik,
enerji ve turizm gibi c;ok c;:e~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam,
ge~itlilik ve giivenilirlik bakImmdan onemli geli~meler gostermi~tir.
Buna kar§llhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet
Tiirkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yaptlara ili~kin bilgilerimiz
ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr. Bu konularda
yaymlanml~ verilerin de ye~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiin ara~tlrmacllar ve
genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalarml yeterince anlayamadan
ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenIe de ozellikle
Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiiZYll oncesine ili~kin degerlendirme ve
yorumlarlmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr.
Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan i9inde siirekliligi vardlr. Diinkii
yapllar bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize l~lk tutabilmek, 19. yiizyllm ve hatta
daha oncesinin yapdarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir gergevede
tartl;;abilmekle miimkiin olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha
serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yiizylida Tanzimatla ba~latllan reform
dalgalarmm sOnU91arlm ve ula~tlgl noktaYl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda
ortaya C;lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi olc;:ebilmek ve anlayabilmek
gerekmektedir.
Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da doniim noktalarl daha
saghkh bir bic;:imde yorumlanabilecektir. Ayrlca Tiirkiye'nin uzun donemli geli~me
C;izgisini ba~ka iilkelerle birlikte kar~tla~tlrmah bir c;ergevede incelemek miimkiin
olacaktlr.
Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun
donii~iimlerinin daha iyi anla~llabilmesi hem de uiuslararasl kar~Ila~tlrmah
c;ah~malara zemin hazlrlanmasl yaImzca Tiirkiye'ye ozgii bir gereksinim degildir.
Ozellikle son otuz )'II ic;inde Batl Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve
Asya'ya kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik kurumIarmm hem de ozel
ara~tlrmacilarm giri~imleri sonucu, tarihi istatistikier derlenerek yaymianmaya
ba~laml~tlr .
Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletleri'nde, Kanada'da, Avrupa'nm ve Latin
Amerika'nm c;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumIarmm yaymiandlklarl
c;ah~malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R.
Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya iilkelerinin
tarihi istatistikleri iizerine yaymlandlgl ciltler, bilim diinyasmda biiyiik yankllar
uyandlrml~ ve kar~tla~tlrmah tarihi 9ah~malar ic;in c;:ok onemli bir olanak yaratml~tlr.
Tiirkiye'de
de
tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli
hem giiniimiizdeki hem de yakm gec;mi~teki geli~meleri
bilimsel c;abalara yeni bir soluk kazandlracakttr. Kaldl ki, 20. yiiZYll
9ah~malarm ba~latIlmasl,
anlamaya
c;ah~an
XVI oncesinde ~e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl siirecinde
Osmanh devletinin ~ok istisnai bir yeri vardlr. Yiizyillar boyu geni~ bir cografyap
yoneten merkeziyet~i Osmanh biirokrasisinin, 16. yuzYlldan ve hatta daha oncesinden
ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir. Toplanan
verilerin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. AYrIca,
19. yiizyllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle
yaymlanml~ olarak ~e~itli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden
ge~irildikten sonra Osmanh uzmanlarI dl~mdaki ara~tlrmactlarm kullammma
sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr.
i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl
altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak, yakm ge~mi~imize ili~kin istatistiksel verileri
ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir.
Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi
yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrmtlh ve daha yeterli bir bi~imde ortaya
konulmasl hedeflenmektedir. Bu ama~la 19. yUzYlldaki toplumsal ve iktisadi tablonun
en onemli temel ta~larIm olu~turan niifus, tarim, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri,
hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bi~imde
derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve
disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu ~ah~malar, ayrl ciltler halinde
yaymlanacaktlr.
Tarihi Verilerin Sorunlan
Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl,
ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor.
B.R. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiizytl oncesinde topladlklarl
veriler, ~agda~ anlayl~ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma
ama~lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapsamml hem
de veri toplama tekniklerini kapmlmaz olarak etkilemi~tir.
Aynca, 20. yiiZyl1 oncesinde teknolojik ve idari etkinligin ~ok slmrh oldugunu,
devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya
kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarm yamslra, siyasal kaygllar da, 20.
yiizYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm
giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama~lar ve yetersiz tekniklerle
toplanan bu verileri ~agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek miimkiin degildir.
Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin
kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son Yillarda yaymlanan pek ~ok
ara~tlrma ve monografta niifus saYlmlarmdan biit~elere, tarImsal iiretim verilerinden
dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin ~e~itli sorunlan, eksikleri ve
sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl~llmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya
~lkan bir diger sorun da hem iilke smlrlarmm hem de iilke i~indeki idari boliimlerin
Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar
Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler
olu~turmanm zorluklarma i~aret etmektedir.
dl~mda
XVII <;:agda~ ama<;larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~da~tlrlldlgmda,
eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Gte yandan, hatah ve sorunlu
verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i<;inde nasd kahclhk kazandlklan ve daha
sonra tamiri <;ok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a<;abildikleri de
bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir siizge<;ten ge<;irmeden
yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr.
Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" <;er<;evesinde yaymlanacak <;ah~malarda,
eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel a<;ldan
daha saghkh goriilen bir yontern kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye
miimkiin oldugu kadar ele~tirel yakla~arak, bu malzeme, kendi i<; tutarslzhklan
miimkiin oldugu ol<;iide aYlklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma
yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartl~llarak yaymlanacaktlr.
Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle
siizge<;ten ge<;irdikten sonra, <;agda~ anlayl~a en yakm ve <;agda~ istatistiklerle
kar~da~tmlabilecek diziler olu~turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tiim titizlik ve
ozene kar~m, daha farkh ama<;larla ve anlayl~larla toplanan bu verileri, yiizydlmlzm
<;agda~ anlayl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~da~tlrmak ve onlarla birlikte
kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak
ara~tlrmacllarm, uzun donemli kar~da~tlrmalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki
ama<;, kapsam ve teknik farklanlll dikkate almalan gerekecektir.
Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle
belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge<;erek daha farkh veya daha ayrmtdl
diziler olu~turmak miimkiindiir. Grnegin; daha kii<;iik idari birimler diizeyinde verilere
ula~mak isteyen ara~tlrmacdar, yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski
harflerle yaymlanml~ <;:ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmtlh <;ah~malar
yapmak isteyen ara~tlrmacdar i<;in, her cildin sonunda bir kaynak<;a yer
almaktadlr.
Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kalll Prof. Dr. Orhan GUVENEN bu dizinin en
erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik
Enstitiisii Ba~kalll Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanlll esirgemeyerek
dizinin devamml sagladl. 1994 ydmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde
diizenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne katdan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY,
Mehmet GEN<;:, Prof. Dr. Halil iNALCIK, Prof. Dr. ilber ORTAYLI, Prof. Dr. Halil
SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal<;m TUNCER ile DiE <;ah~anlan degerli gorii~ ve
ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazdl~l slrasmda,
Tarihi istatistikler Dizisi i<;:in ayn ayn ciltler hazlrlamakta olan <;ah~ma arkada~lartm
Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GURAN'm
gorii~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkiir ederim.
"Tarihi istatistikler Dizisi" <;:er<;evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin
bugiinkii Tiirkiye'nin yapdarmm ve donii~iimlerinin daha iyi anla~llmasma katklda
bulunacagml umuyor, tiim okurlara ve ara~tlrmacdara yararh olmasml diliyoruz.
Prof. Dr. Sevket PAMUK
Tarihi istatistikler Dizisi
Yoneticisi
XVIII 1
i
ONSOZ
Ticaret ve Ziraat Nezareti, 1913 ve 1915 ydlarma ili~kin olarak, istanbul vilayeti
ile izmir, Manisa, Bursa, izmit, Karamursel, Bandirma ve U~ak ~ehirlerinde bir sanayi
sayimi duzenlemi~tir. Bu sayImm sonuc;:lan, 1917 ydmda, 1329, 1331 Seneleri Sanayi
istatistiki adl altmda yaYlmlanml~tIr. Geni~ Osmanh ulkesine oranla son derece dar bir
bolgeyi kapsamakla birlikte, bu saylm Osmanh sanayii hakkmda genel bir fikir verecek
niteliktedir. Gerc;:ekten, istanbul ve izmir, 0 tarihlerde, Osmanh sanayiinin en yogun
oldugu yerlerdir. Sanayi istatistikinde de belirtildigi gibi, Adana ve Tarsus 'taki dart
pamuk ipligi fabrikasl ile genellikle ~ehirlerde garulen un ve debagat «fabrikalarm
dl~mda, Anadolu'nun diger yerlerinde anemli sanayi kurumu bulunmamaktadIr.1
Bu kitapta, 1917 Yllmda yaylmlanml~ olan 1329, 1331 Seneleri Sanayi
istatistiki'ni, dil bakImmdan gerekli sadele~tirmeleri yaparak, yeniden yayma
sunuyoruz. Turkiye'nin toplumsal ve iktisadi yaplsmm olu~um surecini incelerken
ba~vurulmasl gereken bu kaynagm arap harflerini okuyamayan ara~tIncdar ve
ozellikle agrencilerimiz ic;:in son derece yararh oldugu kamsmdaYIz. Bu kisa sunu~
yaZlsmda, azellikle Sanayi istatistiki'ndeki bilgilerden yararlanarak, tanm dl~mda
kalan alanlarda Osmanh uretim bic;:imi hakkmda genel bir kac;: gozlemde bulunacak ve
Osmanh sanayiinin niteligini ana c;:izgileri ile belirtmege c;:ah~acagiz.
Tanm dl~mda kalan alanlarda Osmanh uretim bic;:imini tarihi surec;: ic;:inde
gosterdigi degi~im bugune kadar yeterli bir ~ekilde incelenmemi~tir. Bu konuda
Osmanh ureticilerinin XVI yuzYlldan ba~layarak gittikc;:e artan bir hIzla, geli~mekte
olan Avrupa sanayilerinin ezici rekabeti kar~lsmda kaldlklanm tesbit edebilmekteyiz.
Ozellikle, XIX yuzytl ic;:inde imzalanan Ticaret Sozle~melerinden sonra, aym yuzydm
ikinci yansmda, Osmanh Ulkesinin Batl'ya ac;:dan kisimlarmda Osmanh zanaatkarlan
«destgahlarml» kapatmak zorunda kalml~lardlr.2 Ornegin, «istanbul'da ve Uskudar'da
eskiden beri ikibin yediyuz elli adet kuma~c;:t destgahl bulunmakta ve bu san' atla islam
ve hmstiyan Osmanh tebaasmdan uc;:bin be~yuz kadar nufus gec;:inmekte ikem), ilk
Ticaret Sazle~mesinin imzaiandigi 1838 ydmdan kIrk yd sonra, «bu destgahlar
yirmibe~e ve kuma~C;:1 esnafl da usta ve kalfa olarak kIrk ki~iye inmi~tir».3 Sirmake~
1. Bk. a;;aglda s. 2.
2. Bu s6zle;;melerin diizenledikleri sorunlar ye Osmanii ekonomisine etkileri i<;in bk. F. E. Bailey.
British Policy and the Turkish Reform Alovement. London. 1942. s. 122 vd.; Y. K. Tengiq;enk,
«Tanzimat De,'!'inde Osmanii Deyletinin Harid Ticaret Siyaseti». I Tanzimat (1940). s. 284~320;
A. Yiicek6k. «Emperyalizm Y6riingesinde Osmanii imparatorlugu ~ 1838 Ticaret S6zle;;meleri»,
23 SBFD saY' 1. s. 381 ~425: Oya K6ymen, A Comparative Study ofthe Anf!,lo~ Turkish Relations c.
1830~ 1870 and 1919~ 1939. l'niyersity of Stratchcl) de. 1967. (Yaymlanrnarm;; doktora tezi).
3. Osman Nuri. lYlec{'lle~i UTTlllr~u Belediye. c. 1. istanbul. 1922. s. 760.
XIX esnafmda, debbaglarda, kemhaCI esnafmda ve c;:atma yastlkc;:tlarda da benzer bir
gerileme oldugUIlU gormekteyiz. 4 XIX yuzytl Ticaret SozIeijlmeleri, dlijl borc;:lar ve
yabanci sermaye yannmlan ile Osmanh ekonomisinin geliijlmiijl Avrupa ekonomilerine
ham madde ve yiyecek maddeleri satma ve mamul madde satm alma ijlaklinde
belirlenen bu baglmhhgl Osmanh zanaatkarlarmm yanlarmda iijlgucu kullanmak
suretiyle kapitalistleijlme olaslhgml kaldlrml~, toprak sahipleri ile tuccarm iktisaden
daha da guc;:lenmesini saglamlijltlr. Bu surecin Osmanh ekonomisinin bir butun halinde
geli~me imkamm da ortadan kaIdlrdlgl aC;:lktlr. Gte yandan, tanm dlijlmda kalan
alanlarda Osmanh uretiminin, Avrupa sanayilerinin c;:etin rekabeti kan;nsmda, ancak
bu rekabetin musaade ettigi alanlarda ve musaade ettigi olc;:ude hayat hakkma sahip
oldugunu goruyoruz.
imparatorlugull son Yillarmda, tanm dlijlmda kalan alanlarda Osmanh uretim
bic;:iminin, aym anda, dort farkh a~amada bulundugunu tesbit edebilmekteyiz.
Cretimin buyuk bir c;:ogunlugu hala klic;:lik liretim adl verilen zanaatkarhk
aijlamasmdadlr. Bir ba~ka deyimle, Osmanh uretieileri sahip olduklan aletler ve el
destgahlan tezgah ile ve bizzat kendileri c;:ahijlmak suretiyle, genellikle yakm pazar ic;:in
uretim yapmaktadlrlar. Dokumaclhk, hahclhk, diki;; i~leri ve turijluculuk gibi alanlarda
kendisini gosteren ev sanayii de aym ~ekilde kuc;:uk uretim a~amasmdadlr. Bu
ureticiler, genellikle, yanlarmda i~gueu kullanmamaktadlrlar.
Baglmslz ku~~uk uretimin yamslra, ticaret sermayesinin kuc;:uk ureticileri yavaijl
yava~ egemenligi altma aldlgml da mUijlahede etmekteyiz. Batl'da putting-out system
veya Verlag System olarak adlandlrtlan ve ticaret sermayesinin uretimi kontrolu altma
almak suretiyle yava;; yava~ sanayi sermayesi haline donuijlmesinde ilk a~ama olarak
nitelendirilen bu uretim sistemi. Osmanh ulkesinde belirli alanlarda oldukc;:a
yaygmdlr. Osmanh uygulamasma gore, bu sistemde tilccar bir muteahhide ham
maddeleri ve parc;:a ba~ma hesaplanan imalat ucretini verir; muteahhit de genellikle
evlerinde c;:ah~an «iijlc;:ilere» bu malzemeyi dagltlr ve imalatl gerc;:ekleijltirdikten sonra
marm11 eijlyayl toplayarak tuccara teslim eder. Osmanh ulkesinde, ozellikle buyuk
?ehirlerde. hahclhk. kunduraclhk, elbise. klravat, gomiek, ijlapka ve ~emsiye imaHitl
gibi alanlarda pfm;a ba~ma i;; gordurme sistemi oldukc;:a yaygmdlr. istatistik, bu uretim
sisteminin yaygmhgma kamt olarak Birinci Dunya Sava~mdan once, istanbul'da bu tip
ureticilerin yapnkian bir grevde 6.045 kadm ve erkek «i~c;:inin» c;:ah~malartm tatiI
ettiklerini belirtmektedir:' Yine aym kaynaga gore. istanbul'da buyuk magazalar
hesabma ~'ah~an 3.000 kadar kunduraci bulunmaktadlr.6 Bunlardan ba!jka, mobilya
ticarethanelerinin hesabma c;:ahijlan ve mobilya imali ile ugraijlan bir c;:ok marangoz
raeveuttur.' Ote yandan, tiearet sermayesinin uretime hakimiyeti !jeklinde belirlenen
bu sist.emin, ornegin hahclhkta Anadolu'nun i<;lerine kadar yayddlgml da tesbit
ediyoruz. Gerc;:ekten, yabanci bir ~irket olan ~ark Hall Kumpanyasl (Oriental Carpet
Ltd.) Demirei. Akhisar, Sivrihisar, Nigde, Kula, Kutahya, Simav, Manisa, Gordes,
4. {bid.. s. 750. 755 ve 760.
;). 13k. a~agida s. 109.
o. Bk. a;;;aglda s. S 1-82.
I. Bk. n;;aglda s. 91.
XX r
e
e
e
"
1
U~ak,
Denizli, Milas, Ak~ehir, Sile, Isparta ~ehir ve kasabalarlllda bulundurdugu
acentalar aractilgl ile mahalli hah ureticilerine hah imal ettirmektedir. 8
Par<;a ba~llla i~ gordurme sisteminin yamslra, imalathane (manufacture)
sisteminin de Osmanh imparatorlugunun son Yillarmda var oldugunu goruyoruz.
Ornegin, istanbul'da, elbise, <;ama~lr, klravat gomlek, ~apka ve ~emsiye imalatlllda
Karaka~, Selliyan, Anjel, Margarit ve Sigala gibi ticarethanelerin kendilerine mahsus
atelyeleri mevcuttur. 9 Orozdi Bak Ticarethanesinin kendi ~emsiye atelyesinde altml~
kadar i~<;i <;ah~maktadlr Sigala ve ~urekasmlll ,d 00.000 Gomlek MagazaSI» ile Hayim
Ye~ula'nm
gomlek ve klravat «fabrikasmda» gomlek, klravat ve pijama
yaptlmaktadlr. 1O istatistik, istanbul'da Hson zamanlarda [1917J» bir arada elli i~<;i
11
~ah~tlran kundura atelyelerinin ortaya pktlgml belirtmektedir. Aym ~ekilde, $ark
Hah Kumpanyasl izmir, Sivas, Burdur, Isparta, Ha<;in. Urla,Mara~, Klrkaga<; ~ehir ve
kasabalarmda klzlan ve kadlllian toplayarak hah imalathaneleri kurmu~tur. Bu
yerlerde ~irket, i~<;ilerle dogrudan dogruya temas halindedir.12 Goruluyor ki, tanm
dl~mda Osmanh uretimi belirli alanlarda imalathane (manufacture) a~amasma ge<;mi~
bulunmaktadlr.
Nihayet, tarIm dl~lllda kalan alanlarda Osmanh uretiminin olduk<;a kii<;uk bir
klsml muharrik gii<; kullanan ve yanlarlllda l~<;l <;ah9tlran fabrikalarda
ger<;ekle~tirilmektedir.
1329, 1331 Seneleri Sanayi istatistiki'ne esas te~kil eden saYlmda, muharrik gu<;
ile birlikte en az on, veya muharrik giicii olmadlgl halde en az yirmi, i1?<;i 9ah~tIran
muesseselerle yirmidort saatta en az 100 kental hububat oguten degirmenlerin ve
devamh olarak on i1?<;iden <;ok i~c,;i c,;ah~tlran sabun fabrikalarmm sapml yapIlml~ttr.
istatistikte bu tip sanayi miiesseselerinin alet ve tesisleri, uretimleri, uretimin ithalat,
ihracat ve tiiketime oranla durumu ve bu muesseselerde <;ah~an hakkmda ayrmtlh bilgi
verilmektedir. A1?agldaki sayfalarda gorulecek olan bu ayrmtllan tekrar etmeden,
Osmanh sanayiinin genel niteliklerini ~u ~ekilde ozetlemek mumkundiir:
1. Osmanb imparatorlugurida temel sanayi kurulamaml~tIr.
Geli~mi~
Avrupa ekonomilerinin ezici rekabeti kar~lsmda ham madde ve yiyecek
maddeleri satan ve mamul madde satln alan bir iilke duruma gelen Osmanh
imparatorlugunda temel sanayiinin kurulmasl i~i ger<;ekle~tirilememi~tir. Sanayi
istatistiki'nde de belirtildigi gibi, Osmanh ulkesinde yiiksek fmnlar ve metalurji
fabrikalan bulunmamaktadlr. 13 Yakm pazar i~in iiretimde bulunan madeni e~ya
imalatl sanayii ham madde olarak hurda demir kullanmaktadlr.14 Ote yandan, Osmanh
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Bk.
Bk.
Bk.
Bk.
Bk.
Bk.
Bk.
a!;iaglda
a:;;aglda
m,;aglda
a:;;agtda
a:;;agtda
a:;;agtda
a:;;agtda
s.
s.
s.
s.
s.
s.
s.
108-109.
109.
110.
81-82.
108.
174.
174.
XXI
iilkesinde makine yapan sanayinin de kurulmaml~ oldugunu goruyoruz. Ger<;ekten,
Osmanh sanayiinde kuHamlan makinelerin <;ok buyuk bir <;ogunlugu yabanCl
ulkelerden ithal edilmi;;;tir. Bu konuda, sadece, izmir'deki dort fabrikamn (isigonis D.
imalathanesi; Rankin ve De Mas; Rays BiraderIer ve Kalohretas K. ve $urekasl) buhar
makinesi, ic;ten yanmah motorIar, un, sabun, yag, havh ve makarna fabrikalan tesisatl
imal ettiklerini tesbit ediyoruz. 15 Bununla birIikte, bu imalatm daha <;ok montaj
niteliginde oldugunu tahmin etmekteyiz. XIX. yuzyll i<;inde Osmanh sanayiinde
kullamlan makine ve tesislerin buyuk <;ogunlugu ingiliz yaplsl iken, XX. yuzYll
ba;;larmda daha <;ok Alman makine ve tesislerinin kullamldlgml goruyoruz.
2. Osmanh sanayii yakm pazar
i~in
tiiketim mallan iiretecek !jIekilde olu!jIum
gostermi~tir .
Avrupa sanayilerinin ezici rekabeti kar;;lsmda ve ancak bu rekabetin pek yogun
olmadlgl alanlarda geli;;me gosteren Osmanh sanayii genellikle yakm pazar i<;in
tuketim maHan uretmi;;tir. Sanayi saYImmm yapddlgl ;;;ehir ve kasabalarda, ttiketime
yonelmi~ bulunan imall'it sanayiinin 1913'de % 6B.6'sml ve 1915'te de % 70.3'unu
glda sanayii te~kil etmektedir. 16 Glda sanayii degirmencilik, makarna imalatl,
~ekercilik ve tahin imalatl, konserve, bira, buz ve ttittin imalatl olarak yedi gruba
aynlmaktadlr. ikinci olarak, 1913'de % 14.9 ve 1915'te % 11.9 oranla dokuma sanayii
gelmektedir. 17 Diger sanayi nev'iilerinin imalat ve uretimdeki paylan i<;in bk. a;;aglda
s. 17, Tablo 10.
Osmanh sanayiinin bir ba;;ka niteligi de, sanayi i<;in gerekli ham maddelerle ara
mallarmm buyuk bir c;ogunlukla dl~andan ithal edilmesidir. Ornegin, ~ekercilik ve
tahin imalatl i<;in ;;eker, sigara kagldl imalatl ve matbaaclhk i<;in kaglt, i<;ten yanmah
motorIarm yakltl olarak benzin ve motorin yurt dl~mdan ithal edilmektedir. istatistikte
belirtildigine gore, Osmanh ulkesinde uretilen pamugun % BO'i ham olarak dl;;anya
ihra<; edilmekte ve dl;;anda yapdan iplikler iilkeye ithal edilerek dokuma sanayiinde ve
ozellikle 0 tarihte hala <;ok yaygm olan ku<;uk sanayide (ve ev sanayiinde)
kullamlmaktadlr. Osmanh sanayii, mevcut pamuk uretiminin ancak % 1B.6'slm iplik
olarak i~leyebilecek durumdadlr .18
3. Osmanh sanayii, iilkedeki maden iiretimi ve tarlmsal iiretimle slhhatli bir
biitiinle~me gosterememi~tir.
Osmanh Maden istatistiklerinden ogrendigimize gore, Osmanh ulkesinde uretilen
madenlerin ttimu ya da <;ok buyuk bir <;ogunlugu yurt dl~ma ihrac; edilmektedir. Bu
istatistiklere dayanarak yaplm~ oldugumuz hesaplara gore. 1902 ile 1911 ytllarI
arasmda hemen hemen tamamen yurt dl;;ma ihrac; edilen madenlerimiz ~unlardlr: IY
15.
16.
17.
18.
19.
Bk. a~af!Jda s. 174.
Bk. a~aglda s. Tabla 10.
Loc. cilt.
Bk. a~aglda s. 121.
A. Gunduz ()k~un, «XX. Ylizpl Ba;;larmda Osmanh :Y1adpn lTrptiminde Turk, YabanCl ve Azmhk
Paylar!», Abadan'a Annagan, 1969. s. 803-895, s. 878 HI.
XXII
n,
Cl
).
ir
It!
Krom, Zlmpara, simli kuqiUn, manganez, demirli pirit, antimuan, <;inko, ham borasit,
<;inkolu simli kur~un, kur~unlu pirit, Clva, arsenik, ham baklr, hlle ta~l, kiil<;e simli
kur~un ve zift. Kiil<;e simli kur~un ve zift'in <;ok az bir k1sml ile linyit ve maden
komiiriiniin olduk<;a onemli k1s1mlan yurt i<;inde tiiketilmektedir. Linyit ve maden
komiirii sanayide ve Donanmada yak It olarak kullamlmaktad1r.
aj
Ie
'11
n
n
n
.e
ii
1,
a
11 Sanayide kullamlmakta olan tarim iiriinlerinin de genellikle i~lenmeden yurt
ihra<; edildigini gormekteyiz. Yukanda ham olarak ihra<; ettigimiz pamugun iplik
halinde yurda ithal edildigini belirttik. Yiin ve kii<;iik deri ihracatmda da benzer bir
durum mevcuttur. 20 Aym ~ekilde, yaprak tiitiin i~lenmeden d1~arlya ihra<;
edilmektedir.21
d1~ma
Goriiliiyor ki, sanayide kuUamlan tanmsal iiriinler ve ozellikle Osmanh madenieri
Osmanh sanayiinin tamamiaYlc1 par<;alan olarak iiretime konu oImam1~lard1r. Bir
ba~ka deyimIe, soz konusu tanmsal iiriinler ve madenler Avrupa sanayilerinin
biitiinleyici birer par<;aS1 olarak iiretilmi~lerdir. Osmanh iilkesi, bir yandan Avrupa
sanayi mallarma pazar olurken, ote yandan, ham madde iiretimi ile Avrupa
ekonomilerinin tamamiaYlc1 birer par<;aS1 olarak olu~mu~tur. Bu olu~um Osmanh
ekonomisinin i<; dinamigini par<;alaml~ ve onun bir biitiin halinde slhhatli bir yaplya
sahip olamaYI~ma yol a<;ml~t1r. Daha <;ok toprak sahipleri ile ticaret sermayesi
yararma i~leyen bu siirecin, ekonominin biitiin kesimleriyle bir biitiin halinde
biiyiimesine ve bu arada yerli sanayinin geli~mesine engel olacag1 apktlr.
Dil baktmmdan gerekli sadele~tirmeleri yaparak yeniden yayma sundugumuz bu
kitabm, tanm dl~mda kalan alanlarda Osmanh iiretim bi<;imi iizerine ayrmtlll
ara~tlrmalarm yap1lmasma ve konu ile ilgili sorunlarm daha etrafh bir ~ekilde
tart1~tlmasma yol a<;acagm1 umanm.
A. GUndUz
20. Bk. a~aglda s. 106- 107 ve 177.
21. Bk. a!imglda s. 57.
XXIII
OK<;:UN
SuMMARY IN ENGLISH
The Ottoman Ministry of Commerce and Agriculture conducted an Industrial
Census for the years 1913 and 1915 which covered the province of istanbul as well as
the cities ofizmir, Manisa, Bursa, izmit, Karamursel, Bandlrma and U~ak. The results
of this census were published in 1917 under the title The Industrial Census for the
Years 1329 and 1331 (H). Even though the Census covered a very narrow area in
relation to the large Empire, it can still give a general idea about the state of industry
within the present day borders ofTurkey on the eve ofWorld War I. This is because the
largest concentration of Ottoman industry within these borders were located in
istanbul and izmir. As it was indicated in the Census, with the exception of the four
cotton yarn mills in Adana and Tarsus and the flour and tanning "factories" located in'
many cities, there existed no significant industrial enterprise in Anatolia at that time.
The Syrian provinces of the empire were left out of the Census due to the difficulties in
conducting surveys in those areas under wartime conditions.
The Ottoman Industrial Census volume first published in 1917 was edited by the
late A. Gunduz Ok<;un and published in modern Turkish in 1970. He thus made
available for the researchers and especially the students unable to reach or read the
Ottoman original a detailed picture of the state of industry during the very last years of
the Ottoman era.
In this summary introduction to the 1970 volume. A. Gunduz Ok<;un emphasizes
that Ottoman manufacturing activities during these years appeared in four different
forms;
a) small scale handicrafts, both in shops and homes;
b) the putting out system under the control of merchants; this system was
widespread especially in the large cities and in carpet production, shoe making,
carpentry. clothing, and apparel sectors.
c) manufacturing workshops employing as many as 50 workers or more m
clothing, apparel, carpet weaving and a few other sectors.
d) finally, the factories employing workers which was the focus of the Industrial
Census. Some small fraction of these factories used moving power or a motor.
The Ottoman Industrial Census of 1913 and 1915 included only those enterprises
a) with moving power and a minimum of 10 workers; b) without moving power but
xxv employing a minimum of 20 workers; c) flour mills processing a minimum of 10 tons of
cereals in 24 hours and d) soap factories employing a minimum of 10 .vorkers. The
Census thus covered 269 such enterprises in the year 1913 and 282 enterprises in the
year 1915. Of these 144 and 155, respectively, were located in and around istanbul; 60
and 62, respectively, were located in the city of izmir. Total volume of employment
provided by these enterprises reached 16, 975 employees in 1913 and 14, 060
employees in 1915. The wartime conditions may explain the decline in employment
despite the rise in enterprise numbers. Small scale enterprises and home production
were explicitly left outside the Census.
Information about these enterprises was obtained by preparing a detailed
questionaire and then distributing them to each of the enterprises. The Industrial
Census provides detailed information about the power, machinery and equipment in
these enterprises, total employment provided by these enterprises and the
characteristics ofthe employees, and the proportion of domestic production in relation
to imports, exports and total domestic consumption.
The sectors covered by the Census included food industries, soil products, leather,
wood products, textiles, paper products, chemicals including oils and soap and metal
goods. The largest numbers of enterprises were in food industries with 76 and 78 in
1913 and 1915, respectively and in textiles with 75 and 78 in the same two years.
Textiles industry provided the largest share of employment with 45.8 and 48.0 percent
in the total during these two years. Food industries came second with 25.2 and 27.8
percent, respectively.
VVithout going into the technical details of the numerous tables providing both
aggregate and sectoral information about the basic characteristics of these enterprises,
Ok<;iin, in his introductory essay, reaches the following conclusions about the state of
Ottoman industry on the eve of \Vorld War I:
1- Under the competition of European imports, Ottoman industry was limited to
enterprises producing consumer goods for local markets.
2- With a few exceptions, industrial enterprises producing machinery and
equipment could not be established in the Ottoman empire.
3- Ottoman industry could not achieve satisfactory linkages and integration with
the mining industry and the agricultural sector. The available statistics indicate that a
large part of the output of the mining sector and large part of the agricultural output
including raw materials were directly exported rather than being processed
domestically.
The detailed results ofthe Census can be followed from the tables of this volume.
XXVI s of
rhe
the
60
:mt
60
mt
on
ed
:al
ill
le
m
r,
n
;.
It
S
1
f
T ABLO LisTESi
LIST OF TABLES
Tablo
Tables
1. Sanayi miiesseselerinin <;e­
§iitli ~ehirlere gore daglhml
2. Sanayi miiesseselerinin sek­
torlere dagIllml ...... ..
3. Sanayi miiesselerinin sektor­
lere ve miilkiyete gore daglh­
ml
............... .
4. Sanayi miiesseselerinin sek­
torlere ve muharrik gii<; mik­
tarma gore dagIllml
5. Sanayi miiesseselerinin sek­
torlere ve muharrik gii<; kay­
nagma gore dagIilml
6. Sanayi miiesseselerinin sek­
torlere ve <;ah§ianlara gore
daglhml
7. Sanayi miiesseselerinde sek­
torlere gore istihdam
8. C;e~itli sanayi sektorlerinde
i§i<;i giindeliklerinin ortalama
miktarl
9. Sektorlere gore sanayi mties­
seseleri ve toplam iiretim de­
geri ....
10. Sektorlere gore iin-tim dege­
rl
11. Sektorlere gore imalatm
verli tiiketime oram
1.
13
14
14. Degirmenlerin §iehirlere ve
yIllara gore dagIllml
15. Degirmenlerdeki makine te­
sisatJ
16. Degirmenlerin iiretim kapa­
sitesi
......... .
17. Degirmenlerin iiretim kapa­
sitesi ve iiretim
13
14
16
16
4. Industrial enterprises by sec­
tors and amount of power
18
18
;).
Industrial enterprises by sec­
tors and power source
19
19
21
22
6. Industrial enterprises by sec­
tors and types of employ­
ees
7. Industrial employment by
sectors
8. Average wages m different
mdustrial sectors
21
22
24
24
9. Industrial
26
27
29 12. Glda miiesseselerinin saYISl,
muharrik gii<;leri ve bu mti­
esseselerde <;ah§ianlar
13. Glda iiretimi ve tiiketimi
Industrial enterprises by
cities
2. Industrial enterprises by sec­
tors
3. Industrial enterprises by sec­
tors and type of ownership
35
37
40
enterprises and
value of production by sec­
tors
10. Value of production by sec­
tors
11. Ratio of domestic production
to domestic consumption by
sectors
12. Industrial enterprises, amount
of power and employment in
the food industry
13. Food production and con­
sumption
14. Flour mills according to cit­
ies and years
15. Machinerv in the flour mills
26
27
29
35
37
40
42
42
16.
44
17.
45
XXVII Production capacity of the
flour mills
Production capacity and pro­
duction in the flour mills
44
45
Tablo 18. Un iiretimi, dl~ ticareti ve tii­
ketimi ."................................
19. ~ekerli iiriinler, tahin ve bis­
kiivi iiretimi ..........................
20. Konserve iiretimi, dl~ ticareti
ve tiiketimi . ....... ... ....... ....... . .
21. Toprak sanayii miiesseseleri­
nin saYIsI muharrik gii<;leri
ve bu miiesseselerde <;ah~anlar ..............................
22. Toprak sanayiinde imalat,
dl~ ticaret ve tiiketim ..........
23. Deri sanayiinde kullanllan
hammaddelerin dl~ ticareti
Tables
18.
46
19.
55
20.
60
21.
71
22.
72
23.
88
Flour production, foreign
trade and consumption
Production and foreign trade
of confectioneries, sweets
and biscuits
Production, foreign trade
and consumption of canned
goods
Industrial
enterprises,
amount of power and em­
ployment in the soil products
industry
Production, foreign trade
and consumption in the soil
products sector
Foreign trade of raw materi­
als used by the leather in­
du~ry
24.
24. Debagat miiesselerinin saYI­
Sl, muharrik gii<;leri ve bu
miiesselerde <;ah~anlar ....
91
25. Debagat imalatI ve tiiketimi
91
26. Kosele ve diger iiretim ......
27. Kosele ve deri iiretimi, dl!)' ti­
careti ve tiiketimi ..... ..
94
25.
26.
27.
95
28. Aga<; sanayii miiesselerinin
saYIsI muharrik gii<;leri ve bu
miiesselerde <;ah~anlar ........
101
29. Aga<; imalatI ve tiiketimi
102
28.
30. Dokuma sanayii miiessesele­
rinin saYISl muharrik giicii ve
bu miiesseselerde <;ah~anlar.
119
31. Dokuma imalatI ve tiiketimi
120
29.
30.
31.
32. Yiinlii tekstil iiretimi .......... . 124
32.
33. Yiinlii tekstilde iiretim, dl~ ticaret ve tiiketim .......... .
33.
126
34. Ham ipek iiretimi
135
34.
XXVIII Industrial
enterprises,
amount of power and em­
ployment m the tannery
industry
Production and consumption
in the tannery industry
Production of hides and rela­
ted goods
Production, foreign trade
and consumption m hides
and leather
Industrial
enterprises,
amount of power and em­
ployment in the wood pro­
ducts industry
vVood production and con­
sumption
Industrial
enterprises,
amount of power and em­
ployment in the textiles in­
dustry
Textiles production and con­
sumption
Production of woolen tex­
tiles
Production, foreign trade
and consumption in woolen
textiles
Production of raw silk
46
55
60
71
72
88
91
91
94
95
101
102
119
120
124
126
135
l6
;s
,0
2
Tablo
<,::e~itli dokuma sanayii iireti­
mi
..................... .. 36. Kaglt liriinlerinde dl~ ticaret
Tables
35. mliesseselerinin
37. Ktrtasiye
SRyISl muharrik gli<;leri ve bu
miiesseselerde <;ah~anlar
141 146 148 38. Ktrtasiye imalatl ............... . 149 39. Matbaalarm saydarI ve kuru­
luI;' tarihleri .... ........ .... ..... ..
40. Kimya mliesseselerinin saYI­
Sl, muharrik gli<;leri ve bu
miiesseselerde <;ahl;'anlar
41. Kimyasal imalat ve tliketim ..
155 164 165 35. Production of various textile
items
36. Foreign trade in paper prod­ ucts
37. Industrial
enterprises.
amount of power and em­ ployment in the paper prod­ ucts industry
38. Production m paper prod­
ucts
39. Printing houses and their
dates of establish
40. Industrial
enterprises.
amount of power and emp­ loyment in the chemistry in­
dustry
41. Chemical production and
consumption
XXIX 141 146 148 149 155 164 165