Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri Raporu

Transkript

Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri
Raporu
Aralık 2013
Bozkurt Özserezli
İstanbul Ticaret Borsası
1
Vizyonumuz,
Dünya ve Avrupa ile bütünleşmeye çalışan ve yakın coğrafyasına açılarak tarihi
sorumluluklarına yeniden sahip çıkan Türkiye, köklü değişimlere sahne oluyor.
Türkiye, bir Balkan, bir Kafkas, bir Ortadoğu, bir Hazar, bir Karadeniz, bir Doğu
Akdeniz ülkesi olması hasebiyle ecdadımızın ve coğrafyamızın bize yüklediği
yükümlülükler var. Mensubu olduğumuz ülke, aidiyet hissettiğimiz medeniyete karşı değil
bütün insanlığa karşı bir borç.
Türkiye olarak biliyoruz ki en büyük enerji kaynağımız Anadolu toprağı ve insan
gücümüzdür. Bunun da tabii görünen en önemli aktörleri çiftçilerimiz ve iş adamlarımızdır.
Biz, İstanbul Ticaret Borsası olarak, 600 yılı aşkın medeniyetler başkentinin
mirasçıları, Türkiye’nin dış dünya ve uluslararası sistemlerle kurduğu yeni ilişkilerin
sorumluluğunu omuzlarımızda taşıyoruz.
Bu bilinçle, Avrupa’nın en büyük ticaret borsalarından biri olarak, Borsa’mızın
ihtisas alanı olduğu konularda, çalışmalarımızı sadece Türkiye için değil tüm milletler için
yapıyoruz.
Raporumuz,
Bu görüşle hazırladığımız büyükbaş hayvancılık ve süt raporu ve ileride kaleme
alacağımız diğer raporlar, sadece Türkiye’nin fotoğrafını değil, Avrupa’nın ve Dünya’nın
sorunlarına eğilerek, küresel denklemde ülkemizin problemlerine öneriler sunmayı
hedeflemektedir.
İstanbul’un et sorunu, her büyük metropolün sorunları gibi tekrar eden bir meseledir.
Basiretçi Ali Efendi’nin, Basiret Gazetesi’nde, 1874 yılında dediği gibi: “Cümle ihtiyâcâttan
biri de et olup bir adam et yemezse vücuduna zaaf târî olur. Bu sene şifanın şiddetle
hükmünü icrasından mı yoksa diğer hikmete mebni midir nedir, şu aralık etin kıyyesi on iki
buçuk kuruşa kadar çıktı. Bunu fukarâ-yı ahâlî verip alamaz (…)1”
Kurban bayramımız sonrasında, kamuoyunda gerek Bakan’ımız ve Et ve Süt
Kurumu, gerek üretici birliklerimiz ve meslek örgütlerimizin temsilcileri, gerek basınımızın
değerli mensupları çok sayıda açıklamalar yapmıştır.
Et sektörüne geniş bir açıdan bakarak, “büyükbaş hayvancılık, süt ve yem”
denkleminde, ekonomik göstergelerle, gazetelere yansıyan bazı polemiklere ışık tutarak,
İSTANBUL TİCARET BORSASI olarak önerilerimizi dile getirmekteyiz.
Kuşkusuz, düşüncelerimiz başka tartışmaların önünü açacak. Bu çalışmanın Kurban
Bayram’ımız sonrasında kamuoyunu ve değerli Devlet büyüklerimizi aydınlatacağı
kanaatindeyim.
Ç. Ali KOPUZ
İSTİB Yön. Kur. Başk.
1
Şehir Mektubu no: 77 (72), Basiret, nr. 1195, 16 Safer 1291/22 Mart 1290, s 1-2; İTO, Bir Zamanlar İstanbul,
Şehir Mektupları, Basiretçi Ali Efendi, 2010, s. 78
2
Önsöz
Giriş
Plan
Sayfa
1. Dünya’daki hayvansal ürünlerin tüketiminin gelişimi
A. Dünya’daki et tüketimi
B. Dünya’daki et piyasasının 2013 yılındaki gelişimi
C. Dünya’daki ve Avrupa’daki hayvan sayısı
6
8
11
12
1) Dünya’daki Büyükbaş Hayvan Sayısı
12
2) Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı
12
D. Uluslararası Ticaret Verileri
E. AB Ortak Tarım Politikası (OTP) ve hayvancılık
1) OTP ve hayvancılık
2) ABD-AB arasındaki hormonlu et davası
3) AB’de süt kotalarının kalkması ve Türkiye
F. Süt sektörü Dünya’daki ve Avrupa’daki Süt Sektörü Değerlendirmesi
1) Süt üretimi
2) Süt Fiyatları
18
25
26
27
28
29
28
30
3
2. Türkiye’deki büyükbaş hayvancılık ve süt sektörünün gelişimi
A. Türkiye’deki hayvan sayısı
B. Türkiye’deki et üretimi
C. Türkiye’deki süt sektörü
1) Türkiye’deki süt üretimi
2) Türkiye’deki süt endüstrisi
D. Büyükbaş hayvancılıktaki politikalar, teşvikler ve regülasyon kurumları
1) Teşvikler
2) Et ve Süt (Balık) Kurumu’nun tekrar yapılanması ve kuvvetlenmesi
32
33
35
39
39
42
44
44
45
3) Ulusal Et ve Süt konseyleri
47
4) Mezbahalar
48
5) Canlı Hayvan ve Hayvansal Ürün Fiyatları ve Üretim Değeri
6) Girdi fiyatlarının azalması (yem ve mera sorunu)
49
50
a. Mera
51
b. Yem
53
c. Yem üretiminin teşvik edilmesi & çiğ süt yem paritesi
3. Düşünceler & öneriler
A. Mera
B. Girdiler (yem)
C. Süt
D. Devlet teşvikleri, hayvancılık politikaları ve işletme sorunları
Ek: Türkiye’deki Borsalardaki canlı hayvan ve et fiyat ve miktarları
55
56
56
56
59
61
64
4
Giriş
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinde sanayi ve hizmet sektörlerinin
üretimden aldıkları pay artarken gıda maddesi üretimi kapsamında çoğunlukla tarım sektörü
adı altında birlikte ele alınan bitkisel ve hayvansal üretimin payı ise azalmaktadır.
Sektördeki bir diğer eğilim ise ülkelerin gelişmişlik düzeyi arttıkça tarımsal üretimin
kompozisyonlarında bitkisel üretimden hayvansal ağırlıklı üretime yöneldikleri, gelişmiş
ülkelerde tarımsal ekonominin lokomotifinin hayvancılık olduğudur. Bu eğilimin altında
yatan sebep; hayvancılığın düşük maliyetli istihdam yaratması ve kalitesiz, insan
beslenmesine uygun olmayan yem kaynaklarının kaliteli insan gıdasına dönüştürülmesi
bakımından büyük önem arz eden, bu bağlamda birim yatırıma en yüksek katma değeri
yaratan sektörlerden biri olarak kabul edilmesidir2.
FAO’nun en son yayınladığı Dünya’daki Gıda Güvenliği durumu3 raporuna göre,
balık dâhil olmak üzere, hayvansal gıdaların artışı insanların gelir seviyesinin artmasıyla
doğru orantıda ilerlemektedir. 60’lı yıllarından itibaren, küresel ekonomik gelişmeyle
birlikte, hayvansal gıdaların tüketimi diğer gıda ürünlerine oranla çok daha büyük bir artış
göstermiştir. Gelişmiş olan ülkelerde, süt tüketimi 4’e, et ve balık tüketimi 3’e, yumurta
tüketimi ise 5’e katlanmıştır.
Son yıllarda, gelişmiş ülkelere nazaran, gelişmekte olan ülkelerde, Uzak Doğu ve
Latin Amerika ülkelerinde bu artış; son yıllarda çok dikkat çekici olmuştur. Hayvansal gıda
tüketimindeki bu hızla artışa rağmen, hala yeterli düzeyde değildir. Asya ve Afrika ülkeleri
günlük besin ihtiyaçlarının yarısından fazlasını tahıl ağırlıklı ürünlerden almaktadır. Ancak
görülmektedir ki bu açık giderek hızlı bir şekilde kapanmaktadır. Başta et ve süt ürünleri
olmak üzere proteinli mamullerin tüketiminin artması, gelişmekte olan ülkelerin refah
seviyelerinin artmasının doğal bir sonucu olduğu gözlemlenmektedir, örneğin Çin son 25
senede, et tüketimini dörde, yumurta ve süt tüketimi ise ona katlamıştır4.
2
Rekabet Kurulu, Türkiye Kırmızı et Sektörü ve rekabet politikası, 2010
http://www.rekabet.gov.tr/File/?path=ROOT%2FDocuments%2FSekt%25c3%25b6r%2BRaporu%2Fsektorrap
or5.pdf
3
FAO, The State of Food Security in the World 2012, Economic growth is necessary but not sufficient to
accelerate reduction of hunger and malnutrition, 2013, s. 20
4
FAO, la situtation mondiale de l’alimentation et de l’agriculture, point sur l’élevage, 2009 ve FAO statitistical
yearbook 2012, world food and agriculture, 2012
5
Hayvancılık sektörü, ülke ekonomimizde birçok alt sektörü barındırması sebebiyledir
ki, üretici bakımından iktisadi politikalarda, tüketici yönünden ise artan nüfusun yeterli ve
dengeli beslenmesinde önemli rol oynamaktadır.
2007/08 sezonunda, küresel kuraklık sonucunda, önce pirinç krizi sonrasında da
hububat krizi yaşanmıştır. Bu kriz sonucunda hayvancılığın en büyük girdi kalemi olan yem
fiyatları ve yem fiyatlarının yükselmesi sebebiyle süt fiyatları artmıştır. İç piyasada, süt tozu
ithalatıyla piyasa dengelenmeye çalışılmış, ancak izlenen bu politika süt fiyatlarında büyük
bir düşüşe yol açmıştır. Üretim maliyetinin altına sütünü satmak istemeyen üreticiler,
kombina ve mezbahaların yüksek fiyat verdiği inekleri kesime vererek o dönem için daha
karlı olan karkas ete çevirmiştir. Ülkemiz böylelikle, ileriki yıllardaki besi materyalini
zayıflatmıştır. Bunun sonucunda da üretimin yetersizliği nedeniyle ihtiyaca cevap
verebilmek için önce canlı hayvan ve sonrasında da karkas et ülkemizce ithal edilmiştir.
Sadece son 3 yılda hayvancılığa ortalama senede 2 milyar liranın üzerinde destek
verildi ve bu dönemde 7 milyar lirayı aşkın kredilerle hayvancılık işletmeleri kuruldu5.
Ancak et fiyatlarındaki artış ve istikrarsızlık engellenemedi, sürekli olarak kamuoyunun
gündeminde olmaya devam etti.
Basınımızda et fiyatları ve canlı hayvan ithalatından çokça bahsedilmesine rağmen,
aynı denklemde başta yem olmak üzere girdi maliyetlerinden ve süt sektöründen yeterince
bahsedilmemiştir.
Hâlbuki
bu
iki
husus
hayvancılık
sektörünün
saç
ayaklarını
oluşturmaktadır.
Bu rapor çerçevesinde öncelikle Dünya’daki, sonrasında Türkiye’deki büyükbaş
hayvancılık ve süt sektörleri konusundaki veriler ele alınmıştır. Eldeki bu bilgiler ışığında
ülkemiz geneli ve İstanbul özelindeki tespitlere ilaveten, raporun son kısmında Borsamızın
öneri ve düşünceleri yer verilmiştir.
5
Hayvancılığın kronik sorunu; yem, 4 Mevsim, Eylül 2013, s. 16- 20
6
1)
Dünya’daki hayvansal ürünlerin tüketiminin gelişimi
Dünya üzerindeki tarım arazisinin % 81’i hayvancılık için ayrılmıştır. Otlaklar tarım
arazilerinin % 60’ını oluşturmaktadır. Ekilebilir arazinin % 35’i hayvan yemi üretebilmek
için ayılmıştır6. Et, süt ürünleri ve yumurta tüketiminin yükselmesine bağlı olarak, doğal
kaynaklara ve tarımsal hammaddelere baskı yoğunlaşmıştır. örneğin bir kilo sığır eti üretimi
için ortalama 13 bin litre su, bir kilo tavuk için 4 bin litre su, bir kilo buğday için 1.300 litre
su gerekmektedir. Gerek su kullanımı gerek ise yem üretimi için gerekli olan gübre vb.
girdileri düşündüğümüz takdirde, et tüketiminin artışı, gıda güvenliğine7 ne denli büyük bir
baskı yaratacağı ortadadır8. Dünya’daki metan gazi emisyonunun % 52’si ve nitro oksit’in
%30-40’i süt sektöründen kaynaklanmaktadır9. Bu Dünya’nın klima değişikliği için bir
girdi, ama ayni zamanda geri dönüştürülebilir ve sürdürülebilir bir enerji hammaddesidir.
FAO verilerine göre, bugüne kıyasla, 2050 yılında, et tüketimi % 73 oranında, süt
ürünleri tüketimi ise % 58 oranında artacaktır10.
FAO’ya göre, 2010 senesini referans alarak, her sene 286,2 milyon ton et
tüketilmektedir. Diğer bir ifadeyle dünya nüfusu saniyede 9 ton et tüketmektedir11.
FAO’ya göre, Dünya’daki, 2050’e kadar, et tüketimi % 73 oranında, süt ürünleri
tüketimi % 58 artacak12. Tüketim bu hızla artmaya devam eder ise, 2050 yılındaki ihtiyaç
200 milyon ton daha fazla ete ihtiyaç olacak. FAO’ya göre, son on senede, dünya’daki et
tüketimi senede ortalama % 2,3 oranında arttı. 1967’den beri, kanatlı et üretimi, % 700,
yumurta üretimi % 350, domuz eti üretimi % 290, küçükbaş üretimi % 200 ve büyükbaş
üretimi % 180 arttı.
6
Agnès Stienne, Quand l’industrie de la viande dévore la planète, le Monde diplomatique, 21 haziran 2012
7
Gıda güvenliği (Food security) yeterli miktarda ve kalitede gıda erişimini ifade eder.
8
Rapport d’information de l’Assemblée Nationale du 13 aralık 2011, n° 4070
9
http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production-laitiere/les-pratiques-en-production-
laitiere/fr/#.UhXO65JM-WA
10
FAO, Harmonisation des mesures de l’impact environnemental de l’élevage, les directives et indicateurs
communs d’évaluation permettront de mieux comprendre les impacts et d’élaborer des politiques, 4 Temmuz
2012, http://www.fao.org/news/story/fr/item/150555/icode/
11
http://www.planetoscope.com/elevage-viande/1235-consommation-de-viande-dans-le-monde.html
12
FAO, l'élevage dans le monde en 2011: contribution de l'élevage à la sécurité alimentaire, 2011
7
Hızlı şehirleşme ve gelir seviyesinin yükselmesiyle beraber, insanların besin
alımlarında değişiklikler gerçekleşmiştir. Tahminlere göre, et tüketimi 1999/2000 yıllarında
kişi başına senede 37 kg iken, 2050 yılında kişi başına senede 52 kg’ye yükselecektir.
Gelişmekte olan ülkelerde ise, bu oran 27 kg’den 44 kg’ye artacaktır. Hububat ve yağlı
tohumların üretiminin büyük bir çoğunluğu hayvan yemi için kullanılacaktır. Öngörülere
göre, bu sebeple, 2050 yılında senede 480 Mt fazladan mısır üretilecek ve bu üretimin
% 80’i yem sektöründe kullanılacaktır. Aynı şekilde, soya üretiminde 2050 yılında, % 140
artışla, 515 Mt’a yükselmesi tahmin edilmektedir13.
Tablo 1: Et ve süt ürünleri tüketimi öngörüsü14
Dünya’daki toplam et ve süt ürünleri tüketimi projeksiyonu tablosu (Mt)
2010
2020
2030
2050
2050/2010
Bütün etler
268.7
319.3
380.8
463.8
173 %
Büyükbaş
67.3
77.3
88.9
106.3
158 %
Küçükbaş
13.2
15.7
18.5
23.5
178 %
Domuz
102.3
115.3
129.9
140.7
137 %
Kanatlılar
85.9
111.0
143.5
193.3
225 %
Süt ürünleri (tereyağı hariç)
657.3
755.4
868.1
1 038.4
158 %
Bütün etler
158.3
200.8
256.1
330.4
209 %
Büyükbaş
35.1
43.6
54.2
70.2
200 %
Küçükbaş
10.1
12.5
15.6
20.6
204 %
Domuz
62.8
74.3
88.0
99.2
158 %
Kanatlılar
50.4
70.4
98.3
140.4
279 %
Süt ürünleri (tereyağı hariç)
296.2
379.2
485.3
640.9
216%
Dünya
Gelişmekte olan ülkeler
13
http://www.unwater.org/worldwaterday/downloads/WWD2012_BROCHURE_FR.pdf
14
FAO, L’élevage dans le monde en 2011, Contribution de l’élevage à la sécurité alimentaire, 2011, s. 91
8
A. Dünya’daki et tüketimi
FAO verilerine göre, et sektörü, günlük kalori ihtiyacımızın, ortalama % 12,9’unu
karşılamaktadır. Bu oran gelişmiş ülkelerde % 20,3’dur. Bu tüketim, dünyadaki protein
ihtiyacının % 27,9’na, gelişmiş ülkelerde ise % 47,8’ne denk gelir.
Dünya’daki et üretiminin 2/5’ini Kuzey Amerika ülkeleri ve ¼’unu Latin Amerika
ülkeleri karşılamaktadır. Buda yaklaşık olarak üretimin 2/3’une tekabül etmektedir. AB ise,
dünya’daki üretimin 1/7’sini gerçekleştirmektedir. 2010 yılı itibariyle dünya’daki en büyük
üretici Çin’dir (80Mt), sonrasında, AB (55Mt), ABD (41Mt), Brezilya (22,5Mt)
izlemektedir15. Asya ortalama olarak dünyadaki et üretiminin % 46’sını tüketmektedir. Çin
tek başına tüketimin %28’ini oluşturmaktadır. Sonrasında sırayla AB % 15, Kuzey Amerika
% 14 (% 13 tek başına ABD olmakla birlikte), Güney Amerika % 10 (% 6’ısı Brezilya
olmakla birlikte). Genel olarak, et dış ticareti çok sınırlıdır (% 8) ve üretildiği yerde
tüketilmektedir16.
Tablo 2: Dünya’daki et tüketimi17
15
Pouch Thierry, productions animale: mutations structurelles et croissance de la demande mondiale, Dossier:
mondialisation de l’agriculture, les grands défis du 21ème siècle, Revue de chambres d’Agriculture, n° 1003,
mai 2011, p. 19
16
Combien de viande consommée dans le Monde http://globometer.com/elevage-viande-monde.php
17
http://globometer.com/elevage-viande-monde.php
9
Dünya’daki ortalama et tüketimi kişi başına senede 42 kg civarındadır. Ancak ülkeler
arasında büyük farklılıklar mevcuttur. En büyük et tüketicileri endüstriyel devrimini
tamamlamış, gelişmiş olan ülkelerdir. Özellikle ABD ve Avustralya senede kişi başına 123
kg ile başı çekmektedir. Güney Amerika ülkeleri, Avrupa ülkelerine yakın oranda et
tüketmektedir, örneğin kişi başına senede et tüketimi Arjantin’de 91 kg, Brezilya’da ise 80
kg’dir. Asya ve Afrika kıtalarına baktığımızda ise et tüketimi ortalamanın epeyce altındadır.
Kişi başına senede et tüketimi Asya’da 38 kg, Afrika’da ise 11 kg’dir. Hindistan kendine has
kültürü ve nüfusun büyük çoğunluğunun vejetaryen olması sebebiyle et tüketiminde, senede
kişi başına 3,3 kg ile en alt sıralardadır18.
AB ülkelerinde et tüketiminde farklı oranlar vardır. Genel ortalama senede kişi başına
81 kg’dir. Ancak G. Kıbrıs, Portekiz, İspanya, Almanya gibi ülkelerin tüketimi kişi başına
senede 100 kg’nin üzerindedir. Diğer taraftan, Romanya, Bulgaristan, Letonya, Slovakya
gibi AB’nin yeni üyelerinde et tüketimi senede kişi başına 60 kg’nin altındadır.19 Ancak bu
tüketimin önemli bir kısmı domuz etinden gelir.
Sığır eti tüketimine baktığımızda, en büyük tüketici ülkeler kişi başına senede ABD
(37 kg), Brezilya (38 kg), Arjantin (52 kg), Avustralya (34 kg), Yeni Zelanda (25 kg), Rusya
(17 kg) ile belirtilebilir. Kişi başına senede dana eti tüketiminde Çin’in (4 kg) ve
Hindistan’ın (2 kg) nüfuslarına oranla ne kadar az et tükettiklerine baktığımızda,
önümüzdeki yıllarda önemli bir kırmızı et ihtiyacı doğacağı açıktır.
Avrupa’ya bakınca, AB (27’de)’de ise kişi başına senelik et tüketimi ortalaması 2011
yılı itibariyle 15,6 kg’dir20. Birliğin batısındaki daha gelişmiş ülkelerde bu tüketim
azalmakta, gelişmekte olan doğu kısmında ise artmaktadır. Avrupa’daki kişi başına en
büyük tüketici ülkeler Fransa (25,3 kg), İrlanda (25,4 kg), Danimarka (28,1 kg), İsveç (25,5
kg)’dir. Büyük Britanya, Finlandiya, Hollanda, Benelüks ülkeleri, Avusturya, Portekiz ise
kişi başına dana eti tüketimi 19 kg ile 17 kg arasında olup, AB ortalamasının biraz
18
http://www.invivo-group.com/dossier/50/les-attaques-contre-la-viande-sont-elles-justifiees
19
http://www.invivo-group.com/dossier/50/les-attaques-contre-la-viande-sont-elles-justifiees
20
AB 15’in (yani 2004 yılı öncesindeki Doğu Bloğu diye adlandırılan ülkelere genişleme süreci öncesindeki
AB) kişi başına dana eti tüketimi ortalaması 18,7’dir.
10
üstündedir. Almanya’daki kişi başına senelik dana eti tüketimi ise sadece 13,3 kg’dir. En az
tüketim ise, kişi başına senelik 3 kg tüketimi ile Polonya’dır21.
Polonya’da sığır eti tüketim kültürü olmadığı için sığır etinin % 80-85'i ihraç
etmektedir. Ayrıca, Polonya'nın kırmızı eti diğer Avrupa ülkelerine göre % 20 daha ucuzdur.
2010 yılında Türkiye’ye ihracata başlayan Polonya, 2011'de Avrupa'dan Türkiye'ye en çok
et ihraç eden ülke olmuştur. Örnek olarak, Polonya 2011 senesinde, Türkiye’ye 280 bin ton
et ihraç etmiştir22.
Avrupa’daki kişi başına senelik genel et tüketiminin büyük olması ve buna oranla dana
eti tüketiminin az olması, Avrupa ülkelerinde domuz etinin ne kadar fazla tüketildiğini
göstermektedir. Aynı şekilde kanatlılarda, kuş gribi krizi sonrasında, büyük bir ivme
kazanmıştır.
Türkiye’deki artan nüfus ve gelir seviyesinin yükselmesiyle beraber, kuşkusuz diğer
gelişmekte olan ülkeler gibi, başta et ve süt ürünleri olmak üzere, protein kökenli ürünlerin
tüketimi artacaktır.
21
http://www.interbev.fr/wp-content/uploads/2013/06/Chiffres_clés_2012-
Productions_bovines_lait_et_viande1.pdf
22
Yıldırım Ali Ekber, Polonya'da tarım ve Avrupa Birliği avantajı. Dünya Gazetesi, 02.10.2013
11
B. Dünya’daki et piyasasının 2013 yılındaki gelişimi
2013 yılı et üretimi ve ticaretinin gelişimine bakıldığında, et üretimi geçen seneye
oranla sadece 4,3 Mt artıp, 308,2 Mt’a ulaşacaktır, bu artış % 1,4’a tekabül etmektedir23.
FAO’nun öngörülerine göre 2013 yılında domuz eti ticareti düşecek, küçük ve büyükbaş eti
ticareti artacaktır.
Tablo 3: Dünya’daki et piyasasına genel bakış24
2011
2012
Tahmin edilen
2013
Öngörülen
2013’den 2012 yılına
oranla değişim
%
Milyon (M) ton (t)
Dünya Bilançosu
Üretim
297.6
303.9
308.2
1.4
Sığır eti
67.3
67.6
68.1
0.9
Kanatlı
102.1
104.6
106.4
1.8
Domuz eti
109.0
112.5
114.2
1.5
Küçükbaş eti
13.5
13.6
13.8
1.2
29.2
29.9
30.2
1.1
Sığır eti
8.1
8.2
8.6
4.6
Kanatlı
12.8
13.1
13.3
1.5
Domuz eti
7.3
7.5
7.2
-4.1
Küçükbaş
0.7
0.8
0.9
5.8
Ticaret
Arz ve talep arasındaki gösterge
Kişi başı tüketim
Dünya (kg/yıl)
42.5
43.0
43.1
0.4
Gelişmiş ülkeler (kg/yıl)
78.7
79.1
79.3
0.3
Gelişmekte olan ülkeler
(kg/yıl)
32.5
33.1
33.3
0.7
2011
2012
2013
Ocak-mayıs
Ocak - Mayıs 2013 ile
Ocak - Mayıs 2012
arasındaki değişim %
177
175
179
0.9
FAO et fiyatı endeksi
(2002-2004=100)
23
FAO,
Perspectives
alimentaires,
les
marchés
en
bref,
haziran
2013,
S.7
http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf
24
FAO, Aperçu Général du Marché Mondial de la Viande, Perspectives alimentaires, les marchés en bref,
haziran 2013, S.7 http://www.fao.org/docrep/018/al999f/al999f.pdf
12
C. Dünya’daki ve Avrupa’daki Hayvan sayısı
a. Dünya’daki büyükbaş hayvan sayısı
USDA 2012 verilerine göre: dünyada 1.019.291.000 baş sığır varlığı tespit edilmiştir.
En çok sığır varlığına sahip olan ülkeler sırasıyla Hindistan, Brezilya ve Çin’dir. Buna
karşın dünya sığır eti üretiminde ilk sırayı Brezilya alırken, arkasından AB-27 ve Çin
gelmektedir. Hindistan ise üretim sıralamasında 4. olmaktadır. Dünyada üretilen toplam sığır
eti 57.527 tondur. İç tüketim rakamlarına bakıldığında da Brezilya, AB-27 ve Çin ilk üçe
yerleşirken Hindistan 6. Sırada kalmaktadır. Dünyada tüketilen sığır eti ise toplam 56.044
tondur25.
b. Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı
2012 yılında, Avrupa’daki büyükbaş sayısı 2011 yılına oranla % 0,6 oranında
büyümüş ve toplamda 86,7 milyon büyükbaşa ulaşmıştır. Bunların % 60’ı 1 yaşından büyük
dişi sığırdır. İnekler toplam olarak yaklaşık 35 milyon baştır. Bunun % 66’sını süt inekleri
oluşturmaktadır. Süt ineklerinin % 75’i Avrupa’daki 8 ülkededir. Bunlar arasında sadece
Almanya ve Fransa, toplam süt ineği sayısının 1/3’ünü elinde tutmaktadır. Avrupa
genelinde, Polonya haricinde, genel bir düşüş gözlemlenmektedir. Fransa, tek başına
buzağını emziren süt ineklerinin 1/3’ünü elinde tutmaktadır. İtalya dışında (- % 8), Avrupa
genelinde 1 ila 2 yaş arasındaki erkek sığır yükselmektedir (+ % 3). Eurostat’ın öngörülerine
göre 2013 yılında, büyükbaş oranı 2012 yılına oranla önemli bir değişiklik izlemeyecek ve
sabit kalacaktır26.
AB 27’de, aralık 2011 itibariyle 12,1 milyon buzağına süt veren inek (vache
allaitante ya da cow-calf operation) ve 22,8 milyon baş süt ineği vardır. AB’deki ortalamaya
göre 1 km²’ye 8 inek düşmektedir. Büyükbaş hayvancılığın ağırlıkta olduğu Batı Avrupa’da,
38 bölgede 1 km²’ye 20 inekten fazla düşmektedir. İrlanda, İngiltere’nin orta kısmı,
Fransa’nın batı ve orta kısmı, Benelüks ülkeleri, İspanya’nın kuzey batısı, Portekiz’in
güneyi, İtalya’nın kuzeyi, Almanya’nın kuzey ve güney kısımları başta olmak üzere,
Avrupa’daki 258 bölgeden (Nuts) 49’u (12 ülke) km² başına 100t’dan fazla süt üretmektedir.
Bu 49 bölge AB’deki toplam süt üretiminin yaklaşık yarısını üretmektedir (% 47,6)27.
25
Et ve Süt Kurumu, 2012 Yılı Sektör Değerlendirme Raporu s.1
26
Agreste conjoncture, Quasi stabilité du cheptel bovin en 2012, Mayıs 2013
27
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Agriculture_statistics_at_regional_level/fr#De
nsit.C3.A9_du_b.C3.A9tail
13
Tablo 4: Dünya’daki sığır sayısı
Dünyadaki toplam sığır sayısı (1.000 baş)28 kaynak: USDA
2009
2010
2011
2012
309,9
316,4
320,8
323,7
Hindistan
179,54
185,159
190,925
197,55
Brezilya
105,722
105,43
104,822
104,346
Çin
88,837
88,3
87,437
86,196
AB-27
54,26
49,057
48,156
49,597
Arjantin
30,775
30,845
30,971
30,91
Kolombiya
27,321
27,906
27,55
28,506
Avustralya
21,04
20,677
19,97
19,695
Rusya
22,666
22,192
21,456
20,09
Meksika
13,03
12,67
12,155
12,215
Kanada
75,989
57,478
56,108
55,717
Diğerleri
929,08
916,114
920,35
928,522
Alt toplam
94,521
93,881
92,682
90,769
ABD
1,023,601
1,009,995
1,013,032
1,019,291
Dünya Toplam
Tablo 5: Ülkelerin karkas et üretimi
Dana ve Sığır Üretimindeki önemli ülkeler29 1000 Metrik Ton (Karkas Ağırlık Eşdeğer)
2009
2010
2011
2012
2013 Ekim
2013 Nisan
8,935
9,115
9,030
9,307
9,500
Brezilya
9,375
7,913
8,048
8,057
7,765
7,735
AB27
7,700
5,764
5,600
5,550
5,540
5,590
Çin
5,580
2,514
2,842
3,244
3,460
3,800
Hindistan
4,168
3,380
2,620
2,530
2,620
2,800
Arjantin
2,780
2,106
2,129
2,129
2,152
2,210
Avustralya
2,185
1,705
1,745
1,804
1,820
1,800
Meksika
1,795
1,441
1,470
1,435
1,400
1,400
Pakistan
1,400
1,460
1,435
1,360
1,380
1,390
Rusya
1,345
1,252
1,273
1,154
1,075
1,000
Kanada
1,055
8,819
8,980
8,777
8,883
8,916
Diğer
8,869
45,289 45,257 45,070
45,402
46,141
Alt toplam
46,252
11,891 12,046 11,988
11,855
11,386
ABD
11,273
57,257
57,527
Dünya Toplam 57,180 57,303 57,058
57,525
28
Et ve Süt Kurumu, 2012 Yılı Sektör Değerlendirme Raporu s.1
29
ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service, Beef
and Veal Summary Selected Countries
14
Grafik 1:: AB 27’deki büyükbaş
büyükba sayıları 30 (2012 başı itibariyle – 1000 baş)
20000
18000
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
diğer
büyükbaşlar
inekler
Grafik 2:: Avrupa’daki inek sayısı31 (2012 başı itibariyle – 1000 baş)
baş
8000
7000
6000
süt ineği
5000
4000
3000
2000
1000
buzağına
süt veren
inek
0
30
Agrimer, Les filières de l’élevage français, şubat 2013
31
Agrimer, Les filières de l’élevage
vage français, şubat 2013
15
Tablo 8: Avrupa’daki büyükbaş hayvan sayısı32
Yer/yıl
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
AB 28
90.730,9
90.364,2
89.329,0
89.898,6
90.407,7
89.828,8
87.835,5
86.696,8
87.101,5
AB 27
90.265,0
89.893,2
88.846,1
89.431,5
89.954,1
89.381,7
87.391,2
86.250,3
86.649,5
AB 25
86.777,3
86.402,1
85.276,0
86.001,4
86.696,4
86.321,5
84.836,4
83.693,9
84.105,1
AB 15
77.002,7
76.462,1
75.405,5
76.040,4
76.653,2
76.288,2
74.898,5
73.790,5
74.138,7
Belçika
2.656,9
2.603,6
2.606,9
2.573,3
2.538,3
2.535,4
2.509,5
2.471,6
2.438,2
Bulgaristan
679,6
630,0
636,5
611,0
574,1
547,9
553,7
567,5
535,3
Çek Cumh.
1.367,6
1.351,6
1.389,6
1.366,7
1.357,8
1.355,6
1.319,4
1.339,5
1.321,1
Danimarka
1.616,0
1.572,0
1.579,0
1.545,0
1.599,0
1.621,0
1.630,0
1.612,0
1.607,0
Almanya
13.031,3
12.918,6
12.676,7
12.707,3
12.987,5
12.897,2
12.706,2
12.527,8
12.506,8
Estonya
249,8
252,2
245,0
240,5
237,9
234,7
236,3
238,3
246,0
İrlanda
6.211,5
6.390,2
6.340,2
6.247,6
6.303,9
6.231,7
5.917,7
5.925,3
6.253,2
Yunanistan
640,0
665,2
682,7
682,0
682,0
675,0
679,0
681,0
680,0
İspanya
6.653,1
6.464,0
6.184,0
6.585,0
6.020,2
6.082,4
6.075,1
5.923,1
5.812,6
Fransa
18.948,0
18.930,0
18.902,0
19.124,0
20.028,0
19.842,0
19.599,0
19.129,0
19.052,0
Hırvatistan
465,9
471,0
482,9
467,1
453,6
447,1
444,3
446,5
452,0
İtalya
6.515,0
6.459,9
6.340,2
6.577,0
6.486,3
6.446,7
5.832,5
5.897,5
6.091,5
G. Kıbrıs
60,3
57,6
56,1
55,9
55,6
54,1
54,7
56,9
56,9
Letonya
371,1
385,2
377,1
398,7
380,2
378,2
379,5
380,6
393,1
Litvanya
792,0
800,3
838,8
787,9
770,9
759,4
748,0
752,4
729,2
Lüksemburg
184,3
184,3
186,3
193,1
196,3
194,9
194,0
188,1
188,3
Macaristan
723,0
708,0
702,0
705,0
701,0
700,0
686,0
694,0
753,0
Malta
19,4
19,7
19,1
19,4
17,8
16,3
15,0
15,1
15,6
Hollanda
3.759,0
3.746,0
3.673,0
3.820,0
3.996,0
3.998,0
3.960,0
3.912,0
3.985,0
Avusturya
2.051,0
2.010,7
2.002,9
2.000,2
1.997,2
2.026,3
2.013,3
1.976,5
1.955,6
Polonya
5.200,2
5.385,0
5.281,0
5.405,5
5.563,6
5.590,2
5.561,7
5.500,9
5.520,3
Portekiz
1.488,1
1.494,7
1.451,7
1.491,5
1.495,3
1.446,5
1.502,8
1.519,1
1.497,5
Romanya
2.808,1
2.861,1
2.933,6
2.819,0
2.683,6
2.512,3
2.001,1
1.988,9
2.009,1
Slovenya
451,1
452,5
454,0
479,5
470,0
472,9
470,2
462,3
460,1
Slovakya
540,1
527,9
507,8
501,8
488,4
472,0
467,1
463,4
471,1
Finlandiya
951,9
945,1
929,1
902,7
906,9
908,1
908,9
902,7
901,4
İsveç
1.551,6
1.532,9
1.515,9
1.516,6
1.505,4
1.482,0
1.474,5
1.449,7
1.443,6
Büyük Britanya
10.745,0
10.545,0
10.335,0
10.075,0
9.911,0
9.901,0
9.896,0
9.675,0
9.726,0
İzlanda
:
:
:
:
:
:
:
73,6
72,8
Makedonya
:
:
:
:
:
:
:
:
251,0
Sırbistan
:
:
1.106,0
1.087,0
1.057,0
1.002,0
938,0
937,0
921,0
Bosna Hersek
:
:
:
:
:
:
462,0
455,0
446,0
32
Eurostat, 05.09.2013
16
D. Uluslararası ticaret verileri
FAO’ya göre, ithalatçı ülkelerdeki arz yeterliliği ve ihracatçı ülkelerdeki üretimin
yavaşlamasından ötürü et ticareti 2013 senesinde, daha önceki yıllara oranla daha az
büyümesi tahmin edilmektedir. 2013 senesinde, et ihracatı 30,2 Mt ile 2012’ye oranla % 1,1
oranında büyüme kaydetmesi öngörülmektedir33.
Dana eti özelinde, uluslararası ticaret 2000-2007 yılları arasında % 2,9 oranında
büyümüştür. Bu oran 2007 sonrasında gittikçe düşmüştür. 2007-2011 yılları arasında %1,7
oranında büyümüştür. 2011 yılında, bu oranda yaklaşık olarak 7,8Mt karkas ete tekabül
etmektedir. Bu sayı kanatlıların oldukça altındadır (12,6 Mt). 2007 sonrasındaki bu düşüşün
başlıca 3 sebebi vardır. Birincisi, üretimin azalması, 2000-2007 yılları arasında % 1,6
oranında büyüyen üretim, 2007 yılından sonra % 0,3 oranında büyümüştür; ikincisi, gıda
güvenilirliği sınırlamalarının artması (deli dana hastalığı, şap hastalığı, hormon ve
antibiyotik kullanılması gibi); son olarak, ağustos 2007’den itibaren başlayan kriz
sonrasında ithalatçı ülkelerdeki alım gücünün azalmasıdır34.
2000-2007 yılları arasında, uluslararası kırmızı etin ticaretinin ön sırasında güney
Amerika ülkeleri (Brezilya, Arjantin, Uruguay) gelmekte idi. 2007-2011 yılları arasında
sonrasında, bu ülkelerin ihracatları oldukça düştü: - % 50 Brezilya, - % 40 Arjantin, - % 10
Uruguay. 2007 sonrasında, soya, mısır, şeker kamışı fiyatlarının yükselmesi sonucunda bu
ülkeler, büyükbaş hayvancılığından bitkisel üretime ağırlık verildiği görüldü. Real’in dolar
karşısında değerlenmesi, AB’ni Brezilya’ya oranla daha rekabetçi bir duruma getirdi.
Arjantin ise iç tedarikine öncelik vererek, iç pazardaki fiyat artışını dengeleme yoluna gitti.
2011 yılında gözlemlenen en büyük artış Hindistan tarafından gerçekleştirildi35.
33
FAO, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.7
34
France Agrimer, le commerce international de la viande bovine, vers une stabilisation des échanges, Kasım
2012, s.2
35
2012, s.2
17
Tablo 9: Dana ve Sığır dış ticaretindeki (İthalat ve İhracat) önemli ülkeler36
1000 Ton (Karkas Ağırlık Eşdeğer)
Toplam İthalat
2009
2010
2011
2012
2013 Ekim 2013 Nisan
1,053
1,057
991
1,023
1,035
Rusya
1,080
697
721
745
737
760
Japonya
750
315
366
431
370
370
Güney Kore
405
498
437
367
348
350
AB 27
350
154
154
152
241
325
Hong Kong
200
247
243
282
301
315
Kanada
290
322
296
265
215
260
Meksika
350
180
260
217
250
225
Mısır
225
250
143
195
220
220
Venezüella
235
166
190
180
187
190
Şili
190
1,477
1,710
1,663
1,775
1,864
Diğer
1,714
5,359
5,577
5,488
5,667
5,914
Alt Toplam
5,789
1,191
1,042
933
1,007
1,163
ABD
1,188
6,619
6,421
6,674
7,077
Dünya Toplam 6,550
6,977
Toplam İhracat
2009
609
Hindistan
1,596
Brezilya
1,364
Avustralya
514
Yeni Zelanda
376
Uruguay
480
Kanada
148
AB 27
243
Paraguay
51
Meksika
621
Arjantin
578
Diğer
6,580
Ara toplam
878
ABD
Dünya Toplam 7,458
36
2010
917
1,558
1,368
530
347
523
338
283
103
277
535
6,779
1,043
7,822
2011
1,268
1,340
1,410
503
320
426
449
197
148
213
553
6,827
1,263
8,090
2012
1,411
1,524
1,407
517
355
335
307
251
200
164
549
7,020
1,114
8,134
2013 Ekim
2,160
1,450
1,410
529
375
415
300
250
225
180
551
7,845
1,111
8,956
2013 Nisan
1,700
1,600
1,465
505
370
330
300
275
225
180
551
7,501
1,100
8,601
ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service, Beef
and Veal Summary Selected Countries (Türkiye, 2009’dan beri bu veri tabanı içerisinde değildir)
18
Dünya’daki kırmızı et ticaretinin % 85’i 9 tane ülke tarafından
gerçekleştirilmektedir. Bu 9 ülkenin 2011 yılındaki toplam ihracatı 4,8 Mt’dur.
Grafik 3: 9 büyük donmuş ve taze et tedarikçisi ülkenin ihracatlarının gelişimi (bin ton)37
Brezilya
Avustralya
Kanada
Uruguay
Yeni
Zelanda
AB 27
Arjantin
ABD
Hindistan
ABD, Bol miktardaki meraları ve büyük tahıl kaynağı ile büyükbaş hayvancılıkta
Dünya’nın en büyük üretici ülkesi konumundadır. Büyükbaş sanayi kabaca ikiye ayrılmıştır:
İnek- buzağı operasyonu (cow-calf operation) ve sığır besiciliği (cattle feeding). İşletmeler
daha çok inek-buzağı operasyonuna yönelmekte ve dikey entegrasyon gerçekleştirmektedir.
Kapasitesi 1.000 baş üzeri işletmelerin sayısı toplam besi işletmelerinin %5’inden az
olmakla beraber, piyasanın % 80-90’na hâkimdirler.
2000’li yılların başında, ABD senede 800 bin ton civarında kırmızı et ihraç ediyordu.
Ancak ESB (deli dana) olayının 2003 aralık ayında ortaya çıkmasından sonra, ABD’nin
ihracatı 144 bin tona kadar düştü. ABD yeniden on sene öncesinin rakamlarına ulaşmaya
başladı. ABD’nin kırmızı et ihracatının % 65’i Japonya, Meksika, Güney Kore ve
Kanada’yadır. Ancak, 2011 sonrasında, ABD yeni pazarlara açılmaktadır: Rusya, HongKong/Çin, Vietnam, Tayland, Mısır gibi.
37
2012, s.3
19
Tablo 10: Yıllık ortalama sığır eti fiyat verileri38 – ABD $/Ton
Arjantin,
Japonya,
ABD,
Sene
(dondurulmuş sığır
kesim, ihracat
birim değer)39
(sığır eti ithalat fiyat,
CIF40, soğutulmuş
sığır kesim)41
(sığır eti ihracat,
ihracat birim
değer)42
2000
1,814.25
4,693.25
3,151.67
1,955.98
2001
1,350.58
4,464.83
2,843.67
2,148.83
2002
1,308.67
4,243.83
2,765.33
2,162.31
2003
1,474.25
5,022.08
3,396.25
2,110.65
2004
1,549.00
5,675.17
3,686.08
2,511.13
2005
1,673.25
5,764.00
3,919.25
2,617.71
2006
2,270.92
5,685.50
3,803.25
2,555.06
2007
2,386.83
5,924.75
4,023.00
2,602.92
2008
3,614.75
6,275.33
4,325.08
3,111.25
2009
2,526.00
5,408.92
3,896.58
2,635.92
2010
4,007.75
6,059.75
4,377.75
3,351.42
2011
4,927.00
6,695.33
4,516.17
4,041.00
2012
4,912.58
4,142.33
2013
5,360.40
4,146.14
Avustralya,
(inek sığır eti,
kemiksiz, CIF,
ABD)
38
FAO database, Son güncellenme tarihi 02.10.2013
39
S.A.G.P.y A. (Secretaría de Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentos)
40
CIF (Cost, insurance & freight) İngilizce kısaltma: mal bedeli, sigorta ve navlun. Bu tip ticarette satıcı, CFR
teriminde olan yükümlülükleri aynen üstlenmekte, ancak bunlara ek olarak taşıma sırasında malların kayıp ve
hasar riskine karşı deniz sigortası sağlama yükümlülüğünü de almaktadır. Burada sigorta sözleşmesini
akdetmek ve sigorta primini ödemek, satıcıya düşmektedir. CIF terimi, malların ihraç işlemlerinin de satıcı
tarafından yapılmasını öngörür.
41
A.L.I.C. (Agriculture & Livestock Industries Corporation) - Monthly statistics
42
U.S.D.A: U.S. trade exports
20
Grafik 4: Dünya’da Kesimhane Karkas Fiyatları €/kg43
Grafik 5: Avrupa Birliğinde Haftalık Dana Karkas Ortalama Fiyatları €/ 100 KG44
Grafik 6: Avrupa Birliği’nde haftalık ortalama canlı dana fiyatları €/100 kg45
43
Bord Bia (Irish Food Board), 2012 Et ve Süt değerlendirme raporu, Et ve Süt Kurumu
44
Ulusal Kırmızı Et Konseyi, Eylül 2013 Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi
45
21
Grafik 7: AB’de senelik hayvan kesimi değişimi (%)46
Beef: dana
Pork: domuz
Poultry : davuk
Sheep & goat:
koyun &keçi
Grafik 8: AB’de nominal et fiyatları (indeks 2007 = 100) 47
Beef: dana
Pork: domuz
Poultry: tavuk
Heavy lamb:
ağır koyun
46
Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013
47
Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013
22
Hollanda’da toplam 37 tane canlı hayvan pazarı bulunmaktadır, bunların başlıcaları:
Leeuwarden, Purmerend, Bunnik ve Barneveld’dir.
İspanya’daki önemli canlı hayvan yerleri ise Castro de Rey, León, Medina del
Campo, Pola de Siero, Salamanca, Santiago de Compostela, Silleda, Talavera de la Reina ve
Torrelavega’dır. 2012 senesi için, bu dokuz pazarda 500.000’e yakını büyükbaş hayvan
olmak üzere 550.000’e yakın hayvan el değiştirmiş olup, toplam işlem hacimleri 215 milyon
avrodur.
Kuzey İrlanda’ya baktığımızda, bu ülkede toplamda 1,62 milyon sığır, 20,878
işletme, 16,903 sığır sürüsü (bu da ortalama işletme başına 15.7 büyükbaş demektir), 3.975
süt işletmesinde ortalama 72.8 inek sayısı 72.8’dir.
İrlanda’ya baktığımızda, 84 tane canlı hayvan pazarı bulunmaktadır. Çifçilerin %
60’ı kooperatiflere bağlı bulunmakta, kalan %40’ı ise işletmelerinin sahibidir. İrlanda’daki
canlı hayvan pazarı cirosu yaklaşık olarak 1,2 milyar avrodur.
Avrupa’nın, 19 bin büyükbaş hayvanla, sektöründeki en büyük aktör olan Fransa’da,
sığır fiyatı kg/€ olarak, düzenli bir yükselme trendine rağmen 4 avronun altında, yani
Türkiye’deki piyasa fiyatının yarısından biraz üzerinde bulunmaktadır. Dünya’daki diğer
önemli aktörlerden Avustralya ve ABD’ye baktığımız zaman ise kesimhane karkas et
fiyatlarının çok daha düşüktür.
23
Grafik 9: Fransa’da mezbahaya giriş öncesi büyük dana fiyatları ortalaması €/kg48
Fransa canlı hayvan pazarı federasyonu (FMVM)49, 32 bölgedeki 53 tane pazarın üst
çatısını oluşturmaktadır. En önemlileri: Bourg en Bresse, Laissac, Lezay ve MoulinEngilbert’tir. FMBV, Fransa’daki pazarın yaklaşık olarak % 15’ine hâkimdir. Diğer bir
deyişle, canlı hayvan ticaretinin büyük kısmı borsalara girmeden sözleşmeli olarak
gerçekleşmektedir. İki tip pazar sözleşme mevcuttur. Birincisi celep/cambaz ile üretici
arasında gerçekleşen, ikincisi ise açık arttırma yoluyla ortaya çıkandır.
48
France Agrimer, Courbes de cotation semaine n°: 42/13, Son güncellenme tarihi 14/20 Ekim 2013
http://www.franceagrimer.fr/content/download/15483/115587/file/COT-VIAcourbes.pdf?from=alerte&date=2-10-2013
49
Fédération Française des Marchés de Bétail Vif http://www.fmbv.asso.fr
24
Tablo 11: AB-28 Genel et dengesi (1000 ton karkas ağırlığı eşdeğer)50
AB 27
AB 28
% değişim
AB 28
AB 27
2010
2011
2012e
2013f
2013f
2014f
10/09
11/10
12/11
13/12
14/13
43 899
44 499
43 919
43 486
43 721
43 960
2.7
1.4
-1.3
-1.0
0.5
Canlı ithalat
1
1
1
1
1
1
Canlı ihracat
213
257
238
196
191
186
11.7
20.6
-7.4
-17.8
-2.2
Net üretim
43 687
44 243
43 683
43 291
43 532
43 775
2.7
1.3
-1.3
-0.9
0.6
Et ithalat
1 365
1 345
1311
1386
1404
1 432
-9.9
-1.5
-2.5
5.7
2.0
Et ihracat
3 283
3 283
3 768
3 685
3615
3 593
26.9
17.0
-1.9
-2.2
-0.6
Tüketim
41 769
41 745
41 225
40 992
41 321
41 614
0.7
-0.1
-1.2
-0.6
0.7
Nüfus (milyon)
502
503
504
506
510
511
0.3
0.3
0.3
0.3
0.2
Kişi başına tüketim (kg)
83.3
83.0
81.7
81.1
81.0
81.4
0.4
-0.3
-1.5
-0.8
0.5
Brüt yerli üretim
Not: Karkas et ağırlığını bulmak için kullanılan katsayılar: domuz eti (0,78) ve dana eti (0,7), küçükbaş ve tavuk için (0,88)
50
Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013, s 14
25
Tablo 12: AB-28 dana ve inek pazarı dengesi (1000 ton karkas ağırlığı eşdeğer)51
% değişim
AB 27
AB 28
AB 27
AB 28
2010
2011
2012e
2013f
2013f
2014f
10/09
11/10
12/11
13/12
14/13
8 165
8 231
7 915
7 809
7 861
7809
2.3
0.6
-3.7
-1.3
0.7
Canlı ithalat
0
0
0
0
0
0
Canlı ihracat
116
156
162
138
142
134
90.4
35.1
3.3
-14.8
-5.3
8 050
8 062
7 753
7 672
7 719
7 778
1.6
0.1
-3.8
-1.1
0.8
Et ithalat
320
287
274
305
307
301
-11.0
-10.2
-4.6
11.7
-2.0
Et ihracat
256
332
218
180
185
180
176.7
29.6
-34.2
-17.7
-2.9
Tüketim
8 113
8 017
7 809
7 798
7 840
7 899
-0.9
-1.2
-2.6
-0.1
0.7
Nüfus (milyon)
502
503
504
506
510
511
0.3
0.3
0.3
0.3
0.2
Kişi başına tüketim (kg)
11.3
11.2
10.8
10.8
10.8
10.8
-1.2
-1.5
-2.9
-0.4
0.5
% 19.5
% 19.3
% 19.0
% 19.1
% 19.1
% 19.1
Brüt yerli üretim
Net üretim
Toplam et tüketiminde payı
Not: Karkas et ağırlığını bulmak için kullanılan katsayı: inek ve dana eti (0,7)
51
AB Komisyonu EU 28 Beef/veal market balance, Short Term Outlook for arable crops, meat and dairy markets in the European Union, Autumn 2013, s.14
26
E. AB Ortak Tarım Politikası (OTP) ve hayvancılık
1- OTP ve hayvancılık
Hayvancılık, AB’nin Ortak Tarım Politikası (OTP) ve kısmen ulusal çerçevede
birçok yardımlardan faydalanır. Özel erkek sığır primi ve sığır kesimi primi 26 Temmuz
2006’da Lüksemburg kararı ile kaldırıldıktan sonra, bu primler direk ödeme haklarıyla
bütünleşmiştir. Ancak, AB, buzağılarına süt veren besi sürülerinin primlerini devam
ettirmiştir. Bu primler hala üretime bağlı olarak verilmektedir. Bu yardımdan, % 60’ı inek
ve % 40’i düve olmak üzere, 3,7 milyon hayvan yararlanmaktadır ve hayvan başına 150
avro olmak üzere, bu yardım senede yaklaşık 525 Milyon avroya tekabül etmektedir.
OTP’nın bu direk üretime dayalı primleri modülasyona52 tabidir ve ulusal hayvancılık
politikası çerçevesinde ek yardım yapılabilmektedir53. Örneğin Fransa, 2011 yılında 165
milyon avro buzağılarına süt veren besi sürülerinin primlerine ayırmıştır54.
Hayvancılıkla uğraşanların elde edebileceği diğer direk yardımlar, bilhassa rakımı
yüksek yerler için, coğrafi engel yardımı, proteinli bitki üretimidir.
Bunların dışında,
1996’dan beri süre gelmekte olan, destekleme alımları, depolama yardımları, prim
ödemeleri, ithalatı düzenlemeleri ve ihracat geri ödemeleri gibi desteklemeler ortak pazarı
düzenleyici mekanizmalar mevcuttur.
OTP’nın ikinci sütunu, yani kırsal gelişim dâhilinde, tarımsal çevre otlak primi55
(Phae) 180 milyon euro’luk bütçesine ek olarak 60 milyon avro’dan yararlanmaktadır. Bu da
yaklaşık hektar başına 76 avroya tekabül etmektedir. Bu yardımı alabilmek için arazinin
%75’i otlak olması ve hektar başına 1,4 büyükbaş ünitesini56 geçmemek gerekir. Bu yardıma
ulusal fonlar ek olarak 60 milyon avro ekleyebilir. Bu kalemde 700 milyon avroluk bir bütçe
öngörülmektedir.
52
OTP’nin ikinci sütunun oluşturan kırsal kalkınmaya doğrudan desteklerden fon aktarımı
53
Sénat, Rapport d’information n°784 de la mission commune d'information sur la filière viande en France et
en Europe : élevage, abattage et distribution, 17 Temmuz 2013, s. 159 -160
54
Prime nationale supplémentaire a la vache allaitante (PNSVA)
55
Prime herbagère agro-environnementale (PHAE)
56
Livestock unit (LSU) - Unité de gros bétail (UGB): bu referans ünitesi ya da endeks, hayvanın ot tüketimi
ihtiyacına göre şekillenir. Örneğin: 1 yaşından küçük sığırın endeksi 0,4, 1 ila 2 yaş arası olan sığırın endeksi
0,7, iki yaşından büyük sığırın ya da süt ineğinin endeksi ise 1’dir. Küçükbaşın endeksi ise 0,1, etlik tavuğun
0,007, yumurtalık tavuğun ise 0,014’dür.
27
2- ABD-AB arasındaki hormonlu et davası
ABD ile AB arasında 1988’den beri süregelen bir hormonlu et itilafı mevcuttur. Bu
konu, AB ile ABD arasında şu anda sürmekte olan serbest ticaret anlaşması görüşmelerinin
en itilaflı konularından birini oluşturmaktadır.
AB, ihtiyatlılık prensibi57 çerçevesinde, tüketici sağlığını etkilediği sebebiyle,
Kanada ve ABD’den gelen büyüme hormonlu etlerin sınırlarına girmesini engellemiştir.
ABD ve Kanada, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)58 bünyesinde bir anlaşmazlık uzlaşımı paneli
prosedürünü açmıştır. Sürecin sonunda AB öngörülen risklerin ispatını getiremediği için,
DTÖ’nün hakemlik organı olan Anlaşmazlıkların Halli Organı (AHO)59 ABD’nin lehine
karar vermiştir. AB ambargoyu korumak isteyince, AHO, AB ürünlerine senede, ABD’ye
116,8 miyar dolar ve Kanada’ya 11,3 milyon Kanada doları aşırı vergi uygulama izni
vermiştir.
2009 yılında ABD-Kanada ve AB arasında bir uzlaşı bulunmuştur. Buna göre,
ABD’de ve Kanada’da üretilen hormonlu etler AB’ye giremeyecek, ABD ve Kanada aşırı
vergi uygulamasından vazgeçecektir. Ancak AB, ABD’ye ilk üç sene için 20 bin ton ve
dördüncü sene için 45 bin tonluk; Kanada’ya ise 2012 yılında 1500 tonluk ve 2013
senesinde 3200 tonluk hormonsuz et için gümrüksüz kota tanıyacaktır. Önümüzdeki süreçte,
2 ağustos 2015’e kadar AB, ABD’den gelecek olan 45 bin ton hormonsuz etin gümrüksüz
girişine izin verecek, bu miktar geçen seneki miktarın yaklaşık 3 katı olmakla birlikte, 151
milyon avroya tekabül etmektedir60.
57
Precautionary principle (ing) - Principe de précaution (fr)
58
World Trade Organization (WTO) (ing) – Organisation Mondiale de Commerce (OMC) (fr)
59
DTÖ’nün Anlaşmazlıkların Halli Organı (AHO) & Anlaşmazlıkların Çözümü Organı: Dispute Settlement
Body (DSB)/Dispute Settlement Understanding (DSU) (ing); Organe de Règlement des Différends (ORD) (fr)
60
Euroactiv, EU extends deal on beef imports from US, 2 ağustos 2013 http://www.euractiv.com/cap/eu-
extends-deal-beef-imports-us-news-529704; In move towards trade talks, EU to lift ban on some US meats, 5
şubat 2013 http://www.euractiv.com/global-europe/move-trade-talks-eu-lifts-ban-us-news-517571
28
3- AB’de süt kotalarının kalkması ve Türkiye
Kotalar 31 Mart 2015 tarihi itibariyle tamamen kaldırılırken, bu tarihe kadar süt
kotalarının kademeli olarak azaltılması, üye ülkeler arasında kota transferine izin verilmesi
ve kotayı aşanlara uygulanan cezaların azaltılması beklenmekte, kotaların kalkmasıyla
AB'de süt üretiminde artış, dünya süt ve süt ürünleri piyasasında ise fiyatların düşmesi
beklenmektedir61.
AB'de süt kotalarının kaldırılması, süt üretiminin talepten fazla artmasına, özellikle
süt tozu üretiminde artışa ve dünya süt ürünleri piyasasında fiyatların düşmesine yol açması
öngörülmektedir. Üretimin daha da artmasıyla fiyatların gerilemesi, tüketicileri memnun
ederken bazı üreticileri sıkıntıya sokacaktır.
Girdi maliyetlerindeki artışların engellenememesi ise Türk üreticilerini AB’deki
düşük fiyatlar karşısında çaresiz bırakacak. Türkiye'nin bu karardan olumsuz etkilenmemesi
için süt sektörünün başta yem olmak üzere tüm girdi maliyetlerini azaltması gerekmektedir.
Avrupa Birliği (AB)’ne süt ürünleri ihracatımız 2001 yılında çiğ süt kalitesi
nedeniyle askıya alınmış ve o tarih sonrasında ihracat imkânımız ortadan kalkmıştı. Son
olarak, Türkiye’nin AB’ye süt ihracatı yapabilmesi için bir dizi düzenleme ve mevzuat
değişikliğinin ardından 12 yıl sonra Avrupa Birliği’ne ihracat onayını şimdilik 6 firma aldı62.
61
http://www.sutdunyasi.com/haber/726-ab39de-sut-kotalari-kalkiyor.html
62
Dünya Gıda Dergisi, Mayıs 2013, s. 58
29
F. Dünya’daki ve Avrupa’daki Süt Sektörü Değerlendirmesi
a. Süt üretimi
FAO verilerine göre, Dünya’daki süt üretimi son çeyrek asırda ikiye katlandı.
1981’de 470 Mt olan süt üretimi, 2011 yılında 727 Mt’a yükseldi. Hindistan %16’lik süt
üretimi ile Dünya’nın en büyük süt üreticisi konumunda, bu ülkeyi sırasıyla, ABD, Çin,
Pakistan ve Brezilya takip etmektedir. Dünya’daki büyük süt ihracatçıları Yeni Zelanda,
ABD, Almanya, Fransa, Avustralya ve İrlanda’dır. Büyük ithalatçı ülkeler ise: Çin, İtalya,
Rusya, Meksika, Cezayir ve Endonezya’dır. Dünya süt ve süt ürünleri ticaretinin (süt
eşdeğeri olarak) % 72’sini gerçekleştiren ülkeler; Yeni Zelanda (% 26.1), AB (% 26.1),
ABD (% 11.9) ve Avustralya (% 8.2)’dır63. Büyük ithalatçı ülkeler ise: Çin, İtalya, Rusya,
Meksika, Cezayir ve Endonezya’dır.
2013 senesinde dünya’daki süt üretimi % 2,2 artışla 784 Mt’a ulaşacağı tahmin
edilmektedir. Dünya’daki süt üretiminin % 83’ü inekler, % 13 bufalolar ve sadece % 3’lük
bir oranı küçükbaş hayvanlar tarafından yapılmaktadır64.
Tablo 13: Dünya’daki süt piyasası
Dünya’daki süt piyasasına
genel bakış65
Dünya Bilançosu
Toplam süt üretimi
Toplam ticaret
Arz ve talep göstergesi
Kişi başına tüketim
Dünya (kg/sene)
Gelişmiş ülkeler
Gelişmekte olan ülkeler (kg/yıl)
Ticaret (üretime oranla %)
FAO et fiyatı endeksi
(2002-2004=100)
63
2011
2012
2013
Tahmin edilen Öngörülen
Milyon ton
2013 ile 2012
arası değişen
%
745.5
49.7
767.4
53.7
784.4
54.7
2.2
1.9
105.7
235.3
72.1
6.7
107.6
237.9
74.1
7.0
108.7
238.0
75.9
7.0
2011
2012
2013
Ocak-mayıs
221
189
227
1.1
0.1
2.4
- 0.3
Ocak-Mayıs 2013
ile Ocak-Mayıs
2012 arasındaki
değişim %
17.0
FAO, La production laitière et les produits laitiers http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production-
laitiere/fr/#.UhXAk5JM-WA
64
http://www.fao.org/agriculture/dairy-gateway/production-laitiere/les-animaux-laitiers/fr/#.UhXOnZJM-WB
65
FAO, Perspectives alimentaires, les marchés en bref, haziran 2013, S.8
30
Tablo 14: Dünya’daki büyük süt üreticileri ve tüketicileri (1000 metrik ton) 66
Dünya’daki büyük süt üretici ülkeleri
2009
2010
2011
2012
Dünya’daki büyük süt tüketici ülkeleri (sıvı olarak)
2013 Ara. 2013 Tem.
2009
2010
2011
2012
2013 Ara.
2013 Tem.
Arjantin
10,350 10,600 11,470 11,815
12,230
12,230
2,100
2,130
2,093
2,157
2,232
2,232
Avustralya
9,326
9,790
10,135
9,738
2,272
2,284
2,422
2,490
2,490
2,420
Brezilya
28,795 29,948 30,715 31,490
32,380
32,380
10,895
11,278
11,429
11,715
12,000
12,000
Kanada
8,280
8,450
8,500
8,500
3,103
3,184
3,164
3,200
3,250
3,250
Çin
28,445 29,300 30,700 32,600
34,380
34,650
11,791
12,060
12,600
13,517
14,350
14,450
AB
133,700 135,472 138,220 139,000 140,700
139,200
33,700
33,738
33,870
33,950
33,950
33,950
Hindistan
48,160 50,300 53,500 55,500
57,780
57,780
48,160
49,140
51,660
52,000
54,400
54,400
Japonya
7,910
7,721
7,474
7,631
7,540
7,575
4,264
4,150
4,058
4,045
3,970
3,925
G. Kore
2,110
2,073
1,888
1,915
1,934
1,934
1,702
1,541
1,623
1,532
1,547
1,547
Meksika
10,866 11,033 11,046 11,274
11,150
11,270
5,206
5,167
4,100
4,168
4,171
4,171
Yeni Zelanda
16,983 17,173 18,965 20,567
20,400
19,169
300
300
300
275
300
270
19
19
58
61
61
57
63
63
32,350
31,600
12,114
11,775
11,650
11,040
11,210
10,815
328
328
335
357
354
326
338
338
5,342
5,442
5,345
5,487
5,487
Filipinler
Rusya
Tayvan
15
9,327
8,350
16
9,568
8,400
17
18
32,600 31,847 31,646 31,917
322
346
336
316
Ukrayna
11,370 10,977 10,804 10,900
11,050
11,050
3,483
Alt toplam
349,232 354,483 364,749 373,183 380,876
377,423
139,483
142,507 144,826 145,817
149,758
149,318
ABD
85,880 87,474 88,978 90,865
90,600
91,640
28,550
28,896
28,769
28,760
28,740
Dünya Toplam 435,112 441,957 453,727 464,048 471,476
469,063
168,033
171,403 173,087 174,586
178,518
178,058
66
28,261
ABD Tarım Bakanlığı (USDA) United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service
31
b. Süt fiyatları
Dünya’daki süt fiyatları geçen seneye oranla hızla yükselmektedir. Bunun en büyük
sebebi Yeni Zelanda’daki süt üretimindeki düşüştür. Dünya’daki başlıca süt ihracatçı
ülkelerdeki üretim düşüklüğü 2013 senesinin sonuna kadar sürmesi öngörülmektedir.
2013 Nisan ayında, FAO’nun fiyat endeksine göre süt fiyatı 259 puanla, 2007
senesinin ortasındaki fiyatı yakalamıştır.
2013 senesindeki arz düşüklüğüne rağmen, süt ticaretinin % 1,9 oranında artması ve
54,7 Mt’a yükselmesi öngörülmektedir. Bu artış geçmiş senelere oranla oldukça düşüktür.
Asya dünya ithalatının % 54’ünü gerçekleştirerek en büyük alıcı konumundadır, sonrasında
Afrika ise % 16’la bu kıtayı takip etmektedir.
Tablo 15: Dünya’daki süt fiyatları67(ABD doları/100kg – enerji: %4 yağ, %3,3 protein)
Ocak
Şub.
Mart
Nis.
May. Haz. Tem. Agu.
Eyl.
Ekim Kas.
Ara.
2006
23.9
24.0
23.9
23.3
23.0
22.8
22.9
23.1
23.2
24.0
25.9
29.1
2007
30.3
32.4
34.1
37.1
40.1
42.8
49.1
51.9
52.1
52.4
53.7
52.8
2008
50.2
47.9
46.9
45.0
45.3
45.6
45.3
42.0
36.8
32.9
28.0
24.4
2009
20.3
19.3
20.2
20.8
21.5
21.3
22.0
24.2
28.5
32.5
40.7
41.7
2010
37.8
36.1
36.2
39.8
41.3
39.5
37.6
37.2
38.9
39.8
40.1
40.7
2011
44.2
47.7
48.2
46.1
46.5
46.7
45.4
43.9
42.5
40.8
40.6
41.2
2012
41.6
40.9
39.5
37.0
35.2
34.3
33.9
35.2
38.0
39.3
39.5
39.9
2013
40.2
41.2
46.0
54.9
52.0
49.3
49.5
50.3
50.5
50.5
50.6
67
http://www.ifcndairy.org/en/output/prices/milk_indicator2013.php (05.12.2013 itibariyle)
32
Grafik 10: uluslararası ve ulusal süt fiyatlarının karşılaştırılması68
Dünya’daki en büyük 20 süt işletmecisi, 183 milyar dolarlık cirosuyla, piyasadan
172,8 milyon ton süt alarak, üretim pazarın yaklaşık ¼’ünü elinde tutmaktadır.
Tablo 16: Dünya’nın en büyük 20 süt işletmecisi 69
-
Company name:
Country:
Market share in % of world milk production:
Milk intake:
Milk turnover:
şirket ismi
ülke
Dünya’daki süt üretimindeki pazar payı %
süt alımı
süt cirosu
68
http://www.ifcnnetwork.org/media/downloads/IFCN-World-Dairy-Map-2013.pdf (09.10.2013 itibariyle)
69
IFCN, A summary of results from the IFCN Dairy Report 2012
33
2. Türkiye’deki büyükbaş hayvancılık ve süt sektörünün gelişimi
Türkiye’de tarımsal istatistikler 1980’li yılların başından itibaren düzenli olarak
tutulmaya başlanmıştır. TUİK’in verileri, her ne kadar gelişen istatistik metotlarına rağmen
kamuoyunda düzenli olarak tartışılsa da, ülkemizdeki en güvenilir veri tabanını
oluşturmaktadır. Bu veriler ışığında, Türkiye’deki büyükbaş havyacılık sektörü ve süt
piyasanın analizi yapılabilmektedir.
Verilerin sağlıklı olamamasının en büyük sebebi kayıt dışı ekonomidir. Her ne kadar
üretime dayalı desteklerin artmasıyla beraber birçok veri kayıt altına alındıysa da, ülkeye
kaçak hayvan girişinin engellenememesi, işletme sayısının büyüklüğü ama işletme başına
düşen hayvan sayısının küçük olması gibi başlıca sebeplerden dolayı TUİK verileri tam olarak
güven vermemektedir.
2008/09 yılındaki krizden sonra büyükbaş hayvan sayısında ciddi bir artış olmuştur.
Ancak hayvan sayısındaki bu artış istikrarlı süt politikalarıyla ve başta yem olmak üzere girdi
fiyatlarının makul seviyelere inmemesi durumunda sürdürülebilir olması zor gözükmektedir.
Ekim 2013 yılındaki kurban bayramına yeterli hayvan sayısıyla girilmiştir70. Geçen yıl
kurban bayramında 785 bin 134 büyükbaş ve 1 milyon 976 bin küçükbaş kesilmişti. Bu
seneki bayramda 850 bin civarında büyükbaş ve 2 milyon 200 bin civarında küçükbaş
kesilmiştir71.
Bu raporda hayvancılık sektörünün tüm alt segmentlerini ele almak mümkün değildir.
Bu sebeple örneğin 1 milyar dolar büyüklüğe sahip olan, yılda ortalama 6,5 milyon adet
büyükbaş ve 30 milyon adet küçükbaş ham deri işleyen, 2005 yılından sonra ham deri ihracı
gerçekleştirmek zorunda kalan Türk deri sektörü72, raporun konusu dışındadır.
Diğer ülkelerde olduğu gibi büyükbaş hayvancılık sektöründeki üç tane büyük şaç
ayağı mevcuttur: süt, yem ve devlet politikaları. Raporun ikinci kısmında Türkiye’deki
hayvan sayısı ve et üretimi fotoğraflarını çektikten sonra, bu üç saç ayağının temel verileri ele
alınmıştır.
70
“Türkiye’de 2012’de 2 milyon 194 bin küçükbaş, 777 bin büyükbaş kurbanlık hayvan kesildi. Şu anda 3
milyon 498 bin küçükbaş ve 1 milyon 490 bin büyükbaş kurbanlık hayvan mevcut.” Et fiyatlarındaki artışın
nedeni 'ithalat lobisi', Dünya Gazetesi, 1 Ekim 2013 http://www.dunya.com/et-fiyatlarindaki-artisin-nedeniithalat-lobisi-203809h.htm
71
Kırmızı ette fiyatlar birkaç hafta sonra gerçek değerine ulaşır, Dünya gazetesi 24 Ekin 2013 s.14
72
Onur Görgün, Ülkemizde hayvancılık paneli, 03.02.2011, İSTİB
34
A. Türkiye’deki hayvan sayısı
Büyükbaş hayvan sayısı bir önceki yıla göre % 12,3 artarken küçükbaş hayvan sayısı
ise % 10,7 arttı. Yılsonu itibariyle sığır sayısı 13 milyon 915 bin baş, koyun sayısı 27 milyon
425 bin baş, keçi sayısı ise 8 milyon 357 bin baş olarak gerçekleşti73.
2012 hayvansal üretim değeri bir önceki yıla göre % 9.9 artarak 112,8 milyar liraya
ulaşırken, artış oranları canlı hayvan değerinde % 5,6 hayvansal ürünlerde ise % 15,7 oldu74.
Tablo 17: Türkiye’deki büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları75
BÜYÜKBAŞ HAYVAN SAYILARI
Yıl
Sığır
Manda
Büyükbaş
KÜÇÜKBAŞ HAYVAN SAYILARI
Yıl
Koyun
Keçi
Toplam
73
Küçükbaş
Toplam
2002
9.803.498
121.077
9.924.575
2002
25.173.706
6.780.094
31.953.800
2003
9.788.102
113.356
9.901.458
2003
25.431.539
6.771.675
32.203.214
2004
10.069.346
103.900
10.173.246
2004
25.201.155
6.609.937
31.811.092
2005
10.526.440
104.965
10.631.405
2005
25.304.325
6.517.464
31.821.789
2006
10.871.364
100.516
10.971.880
2006
25.616.912
6.643.294
32.260.206
2007
11.036.753
84.705
11.121.458
2007
25.475.293
6.286.358
31.761.651
2008
10.859.942
86.297
10.946.239
2008
23.974.591
5.593.561
29.568.152
2009
10.723.958
87.207
10.811.165
2009
21.749.508
5.128.285
26.877.793
2010
11.369.800
84.726
11.454.526
2010
23.089.691
6.293.233
29.382.924
2011
12.386.337
97.632
12.483.969
2011
25.031.565
7.277.953
32.309.518
2012
13.914.912
107.435
14.022.347
2012
27.425.233
8.357.286
35.782.519
2013
14.415.257
117.591
14.532.848
2013
29.284.247
9.225.548
38.509.795
TUİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2012, 22 Mayıs 2013 sayı: 13512
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13512
74
Türkiye’de hayvancılık kanatlandı, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 8
75
TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013
35
Büyükbaş hayvanlarının ıslahı konusunda, son 10 yıl içerisinde, kültür ırklar üçe
katlanmıştır. Melez ırklarda da son üç senede önemli bir artış gözlemlenmektedir. Ancak
üreticilerimiz yerli ırklara bakıldığı gibi kültür ırklarına baktıklarından yeterli verimi
alamamaktadır. Hayvancılık konusunda üreticilerin eğitim süreçleri programlanmalıdır.
Büyükbaş hayvancılıkta, yerli ırkımızın karkas ağırlık ortalaması 160-170 kg.
civarındayken kültür ırkımız 300 kg. kadar çıkmaktadır. Günlük olarak besi hayvanlarının
aldığı kiloda, yani yemi canlı ağırlığa çevirmede, kültür ırklarımızın günlük ağılırlığı 1.7 kg
yerli hayvanların ise 900-800 gr civarlarındadır76.
Tablo 18: Cinslerine göre sığır sayıları77
Kültür, Melez, Yerli Sığır sayıları
Yıl
Kültür
%
Melez
%
Yerli
%
Toplam
2002 1.859.786 18,97 4.357.549 44,45 3.586.163 36,58
9.803.498
2003 1.940.506 19,83 4.284.890 43,78 3.562.706 36,40
9.788.102
2004 2.109.393 20,95 4.395.090 43,65 3.564.863 35,40 10.069.346
2005 2.354.957 22,37 4.537.998 43,11 3.633.485 34,52 10.526.440
2006 2.771.818 25,50 4.694.197 43,18 3.405.349 31,32 10.871.364
2007 3.295.678 29,86 4.465.350 40,46 3.275.725 29,68 11.036.753
2008 3.554.585 32,73 4.454.647 41,02 2.850.710 26,25 10.859.942
2009 3.723.583 34,70 4.406.041 41,10 2.594.334 24,20 10.723.958
2010 4.197.890 36,90 4.707.188 41,40 2.464.722 21,70 11.369.800
2011 4.836.547 39,05 5.120.621 41,34 2.429.169 19,61 12.386.337
2012 5.679.484
40,8
5.776.028
41,5
2.459.400
17,7
13.914.912
76
Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli, 02.02.2011
77
TUİK ve HAYGEM Temmuz 2013
36
B. Türkiye’deki et üretimi
Ülkemizde 2005 yılında 644,9 bin ton olan büyükbaş hayvan eti üretimi 2012 yılında
801 bin ton seviyesine yükseldi. Bu durum küçükbaş hayvan üretiminde de görüldü.
Türkiye’nin 2005 yılında küçükbaş hayvan üretimi 98,5 bin ton seviyesindeyken, bu sayı
2012 yılında 114,7 bin ton olarak gerçekleşti78.
Kırmızı et sektörünün tüketici nezdinde ikame edilebilecek ürün olan kanatlı et
sektörüne baktığımızda, 2012 yılında 1 milyon 707 bin tonu piliç eti, 43 bin tonu hindi eti
olmak üzere toplamda 1 milyon 830 bin tonluk kanatlı eti üretimi gerçekleştiren beyaz et
sektörü, üretiminin 326 bin tonunu ihraç etti. Dünya 11.’si olduğumuz bu sektörde, 2013
yılında yüzde 5-6 düzeyinde büyüme beklenmektedir79.
Tablo 19: Türkiye’de kesilen hayvan sayısı (baş)80
Büyüykbaş hayvan sayısı
Küçükbaş hayvan sayısı
Yıl
Sığır
Manda
Toplam
Koyun
Keçi
Toplam
2002
1.774.107
10.110
1.784.217
3.935.393
757.465
4.692.858
2003
1.591.045
9.521
1.600.566
3.554.078
607.006
4.161.084
2004
1.856.549
9.858
1.866.407
3.933.973
570.512
4.504.458
2005
1.630.471
8.920
1.639.391
4.145.343
688.704
4.834.047
2006
1.750.997
9.658
1.760.655
4.763.394
803.063
5.556.457
2007
2.005.140
9.534
2.014.674
6.456.552 1.269.228
7.725.780
2008
1.736.107
7.251
1.743.358
5.588.906
767.522
6.356.428
2009
1.502.073
4.857
1.506.930
3.997.348
606.042
4.603.390
2010
2.602.246
15.720
2.617.966
6.873.626 1.219.504
8.093.130
2011
2.571.765
7.255
2.579.020
5.479.546 1.254.092
6.733.638
2012
2.791.034
7.426
2.798.460
4.541.122
5.467.921
926.799
78
Türkiye’de hayvancılık kanatlandı, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 8
79
Dünya Gıda, Beyaz et ihracatında hedef yeni pazarlar, Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği Derneği
Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Sait KOCA ile röportaj, nisan 2013
80
37
Tablo 20: Türkiye’deki et üretimi ve verimliliği81
Et üretimi (ton)
Kesilen hayvan başına ortalama et
üretim miktarı (kg)
Yıl
Sığır
Koyun
Keçi
Manda
Toplam
Sığır
Koyun
Keçi
Manda
2002 327.629
75.828
15.454
1.630
420.541
184
19
20
161
2003 290.454
63.006
11.487
1.709
366.656
183
18
19
179
2004 365.000
69.715
10.301
1.950
446.965
197
18
18
198
2005 321.681
73.743
12.390
1.577
409.391
197
18
18
177
2006 340.705
81.899
14.133
1.774
438.511
195
17
18
184
2007 432.406 118.075 24.360
1.989
576.830
216
18
19
209
2008 370.619
96.738
13.753
1.334
482.444
213
17
18
184
2009 325.286
74.633
11.675
1.005
412.621
217
19
19
207
2010 618.584 135.687 23.060
3.387
780.718
238
20
19
215
2011 644.906 107.076 23.318
1.615
776.915
251
20
19
223
2012 799.344
1.736
915.845
286
21
19
233
97.334
17.430
Son üç yıla bakıldığında kırımızı et üretimi düzenli olarak artmaktadır. Böylelikle
büyükbaş et üretimimiz yaklaşık olarak 800 bin tonun üzerine çıkmıştır.
TUİK’in ağustos ayı bültenine82 göre kırmızı et üretimi, 2013 yılının II. Çeyrek
döneminde (Nisan-Haziran) toplam kırmızı et üretimi 212 885 ton olarak tahmin edildi.
Toplam kırmızı et üretimi bir önceki döneme göre % 2,1 oranında artarken, bir önceki
yılın aynı dönemine göre % 16,3 oranında arttı. Sığır eti üretimi 187 587 ton olarak tahmin
edildi. Sığır eti üretimi bir önceki döneme göre % 3,8 oranında artarken, bir önceki yılın aynı
dönemine göre % 17,7 oranında arttı. Koyun eti üretimi 21 959 ton olarak tahmin edildi.
Koyun eti üretimi bir önceki döneme göre % 10,2 oranında artarken, bir önceki yılın aynı
dönemine göre % 9,2 oranında arttı.
81
82
TUİK, Kırmızı Et üretimi, Sayı: 13561 13 Ağustos 2013
38
Tablo 21: Kırmızı Et Üretim Miktarı ve Değişim Oranı83
Miktar (Ton)
TOPLAM
Sığır
Manda
Koyun
Keçi
Bir önceki
döneme göre
değişim (%)
TOPLAM
Sığır
Manda
Koyun
Keçi
Bir önceki yılın
aynı dönemine
göre değişim (%)
TOPLAM
Sığır
Manda
Koyun
Keçi
83
Yıl
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
I.Dönem
157 932
171 465
208 597
133 724
149 722
180 764
224
565
20
19 856
17 330
19 930
II.Dönem
171 595
183 017
212 885
144 153
159 320
187 587
181
926
61
23 959
20 114
21 959
III.Dönem
173 177
196 108
IV.Dönem
274 210
365 255
Toplam
776 915
915 845
144 970
173 202
222 059
317 100
644 906
799 344
602
79
608
166
1 615
1 736
23 491
20 987
39 770
38 903
107 076
97 334
2011
2012
2013
2011
4 128
3 848
7 883
3 303
2 657
3 278
8,7
4 114
1 840
11 773
9 085
23 318
17 430
0,9
58,3
2012
-37,5
6,7
7,2
86,3
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2011
2012
2013
2012
-42,9
0,6
8,7
53,2
83,1
233,4
-91,4
1,1
109,1
-2,0
4,3
69,3
85,4
-67,3
-13,2
8,6
2,1
7,8
6,4
3,8
-19,4
63,9
211,0
20,7
16,1
10,2
-20,0
-31,0
-58,4
6,7
24,6
-30,8
186,1
393,8
13,2
33,2
2013
21,7
16,3
2012
2013
2012
2013
2012
2013
2012
2013
12,0
20,7
152,2
-96,5
-12,7
15,0
-6,8
104,8
10,5
17,7
412,8
-93,4
-16,0
9,2
-19,5
23,4
19,5
42,8
-86,8
-72,7
-10,7
-2,2
-55,3
-22,8
-32,6
-43,0
-7,2
-88,1
-56,4
-48,8
TUİK, Kırmızı Et üretimi, Sayı: 13561 13 Ağustos 2013
39
Grafik 11: 2013 Yılı 9 Ay İtibarı İle Ülkelere Göre Besilik Canlı Hayvan İthalatı (Baş)84
84
40
C. Türkiye’deki süt sektörü
1) Süt üretimi
Ülkemizde süt üretimi hayvan varlığı ve laktasyon verimlerindeki artışa paralel olarak
artış göstermektedir. Artış oranı 2011 yılında bir önceki yıla göre % 11,2 iken, 2012 yılı
toplam süt üretimimiz bir önceki yıla oranla %12 artışla ve toplam süt üretimi 2012 yılında 17
milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Bu miktarın % 91,82‘sini inek sütü,
%5,79’unu koyun sütü ,% 2,12’sini keçi sütü ve %0,27’sini ise manda sütü oluşturmaktadır85.
Süt üretiminde Türkiye’nin 15 milyon ton ile dünyada 8’nci sırada yer almaktadır86.
TÜİK tarafından aylar bazında yayınlanan süt ve süt ürünleri üretim istatistiklerine
göre 2012 yılında entegre süt işletmeleri tarafından toplanan inek sütü miktarı toplamı
7.932.485 tondur.
Ülkemiz süt sektörünün en önemli sorunlarından birini kayıt dışı süt üretimi
oluşturmaktadır. 2011 yılında inek sütü üretimindeki kayıtlılık oranı % 51,2 iken, 2012 yılı bu
oranın % 51,5 olduğu tahmin edilmektedir. Süt işletmeleri tarafından toplanan koyun, keçi ve
manda sütü miktarlarının toplam üretim miktarına oranı ise inek sütündeki orandan daha
düşüktür. 2012 yılında süt işletmeleri tarafından toplanan koyun sütü miktarı 25.609 ton iken,
keçi sütü 46.413 ton ve manda sütü 1.197 ton’dur.87
2012 verilerine göre, Türkiye’de inek sütü üretiminde Konya 772 bin 785 tonla birinci
sıradadır. Bu şehrimizi sırasıyla 703 bin 202 tonla Balıkesir, 699 bin 49 tonla İzmir, 631 bin
719 tonla Erzurum, 552 bin 194 tonla Sivas, 502 bin 555 tonla Kars, 397 bin 904 tonla Aydın,
361 bin 737 tonla Afyonkarahisar, 336 bin 635 tonla Samsun'un, 334 bin 488 tonla
Ardahan'ın, 324 bin 609 tonla Burdur, 316 bin 60 tonla Denizli, 315 bin 410 tonla
Kastamonu, 310 bin 719 tonla Adana ve 301 bin 169 tonla Çanakkale takip etmektedir. En az
üretimin olduğu ilimiz ise 12 bin 53 tonla Yalova'dır88.
85
TUİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2012, 22 Mayıs 2013 sayı: 13512
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13512
86
Dünya Gıda, Ulusal Süt Zirvesi 2’nci kez İzmir’deydi, haziran 2013, sayfa 36
87
Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Süt Sektör istatistikleri 2012
88
TZOB Genel Başkanı Bayraktar, inek sütü üretiminde Konya'nın 772 bin 785 tonla birinci olduğunu açıkladı.
Dünya Gazetesi, 22 Eylül 2013 http://www.dunya.com/en-fazla-inek-sutu-konyada-uretiliyor-203081h.htm
41
Yıl
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Tablo 22: Sağılan hayvan sayısı (baş)89
Sığır
Koyun
Keçi
Manda
4.392.568
13.637.193
3.553.438
51.626
5.040.362
12.477.217
3.126.656
57.378
3.875.722
9.919.191
2.476.574
39.362
3.998.097
10.166.091
2.426.993
38.205
4.187.931
10.245.894
2.420.642
36.353
4.229.440
10.109.987
2.263.630
30.460
4.080.243
9.642.170
1.997.689
32.610
4.133.148
9.407.866
1.830.814
32.361
4.384.130
10.583.608
2.582.539
35.726
4.761.142
11.561.144
3.033.111
40.218
5.431.400
13.068.428
3.502.272
38.205
Toplam
21.634.825
20.701.613
16.310.848
16.629.386
16.890.820
16.633.517
15.751.542
15.404.189
17.563.350
19.395.615
22.040.305
Yıllık süt veriminde ise, Türkiye ortalaması yerli ırkta 1313, kültür melezinde 2 bin
725, kültür ırkında ise 3 bin 869 kilogramdır. Sağılan ineklerin tamamının kültür ırkından
oluşmaması nedeniyle ortalama yıllık süt verimi 2 bin 942 kilogramda kalmaktadır. Bu
sebeple yerli ırkların ıslah edilmesi çalışmaları hızlanmalıdır. Süt veriminde ilk 3 sırayı 3 bin
829 kilogramla Denizli, 3 bin 826 kilogramla Burdur, 3 bin 819 kilogramla Uşak
almaktadır90.
Tablo 23: Türkiye’de hayvan başına süt üretimi ve verimliliği91
Süt Üretimi (ton)
Yıl
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Sığır
Koyun
7.490.634
657.388
9.514.138
769.959
9.609.326
771.715
10.026.202 789.878
10.867.302 794.681
11.279.340 782.587
11.255.176 746.872
11.583.313 734.219
12.418.544 816.832
13.802.428 892.822
15.977.838 1.007.007
Keçi
209.621
278.136
259.087
253.759
253.759
237.487
209.570
192.210
272.811
320.588
369.426
Manda
50.921
48.778
39.279
38.058
36.358
30.375
31.422
32.443
35.487
40.372
46.989
Toplam
8.408.568
10.611.011
10.679.407
11.107.897
11.952.100
12.329.789
12.243.040
12.542.186
13.543.674
15.056.211
17.401.262
Sağılan hayvan başına ortalama
süt üretim miktarı (kg)
Sığır Koyun Keçi Manda
1.705
48
59
986
1.888
62
89
850
2.479
78
105
998
2.508
78
105
996
2.595
78
105
1.000
2.667
77
105
997
2.758
77
105
999
2.803
78
105
1.003
2.847
77
106
1.004
2.899
77
106
1.004
2.942
77
108
1.001
89
90
TZOB Genel Başkanı Bayraktar, inek sütü üretiminde Konya'nın 772 bin 785 tonla birinci olduğunu açıkladı.
Dünya Gazetesi, 22 Eylül 2013 http://www.dunya.com/en-fazla-inek-sutu-konyada-uretiliyor-203081h.htm
91
TUİK ve HAYGEM Temmuz 2013
42
Tablo 24: Tür ve ırklarına göre sağılan hayvan sayısı ve süt üretim miktarı92
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
92
Sığır - Kültür
Sağılan hayvan
Süt
sayısı (baş)
(ton)
650 739
1 913 438
698 223
2 065 445
750 254
2 222 701
779 690
2 309 742
870 248
2 581 711
920 185
2 723 911
879 779
2 593 152
879 841
2 576 065
903 499
2 618 031
904 849
2 639 113
912 411
2 660 282
850 725
2 467 889
1 034 817
3 215 859
832 711
3 231 461
925 618
3 596 017
1 106 679
4 295 367
1 299 750
5 050 533
1 385 730
5 380 715
1 470 886
5 713 004
1 626 412
6 309 065
1 868 274
7 239 644
2 211 242
8 554 402
Sığır - Melez
Sağılan hayvan
Süt
sayısı (baş)
(ton)
2 087 014
4 188 398
2 124 103
4 236 269
2 214 725
4 399 142
2 308 308
4 584 837
2 392 621
4 751 023
2 457 923
4 827 957
2 355 541
4 586 892
2 346 093
4 586 511
2 424 629
4 722 638
2 335 119
4 591 861
2 248 877
4 410 758
1 971 740
3 867 656
2 236 680
4 568 252
1 699 804
4 608 293
1 717 309
4 646 857
1 799 409
4 884 590
1 698 801
4 608 728
1 665 189
4 520 465
1 686 064
4 585 859
1 787 012
4 861 835
1 962 713
5 341 224
2 263 400
6 166 762
Sığır - Yerli
Sağılan hayvan
Süt
sayısı (baş)
(ton)
3 381 244
2 514 576
3 247 849
2 413 164
3 066 975
2 282 629
2 994 180
2 234 294
2 622 717
1 942 578
2 590 102
1 913 758
2 358 974
1 734 133
2 263 109
1 669 483
2 209 764
1 624 821
2 039 601
1 501 067
1 924 526
1 418 042
1 570 103
1 155 088
1 768 865
1 730 027
1 343 206
1 769 571
1 355 170
1 783 328
1 281 843
1 687 345
1 230 889
1 620 079
1 029 324
1 353 996
976 198
1 284 450
948 417
1 247 644
930 155
1 221 560
956 758
1 256 673
Manda
Sağılan hayvan
sayısı (baş)
171 082
165 087
148 014
150 034
122 372
113 729
92 206
84 893
79 973
69 602
65 356
51 626
57 378
39 362
38 205
36 553
30 460
31 440
32 361
35 362
40 218
46 959
Süt
(ton)
161 348
155 660
140 385
143 606
114 534
108 194
86 700
79 815
75 243
67 330
63 327
50 925
48 778
39 279
38 058
36 358
30 375
31 422
32 443
35 487
40 372
46 989
TUİK
43
2) Türkiye’deki süt endüstrisi
Türkiye’deki süt üretimine ilişkin toplam işletme sayısı diğer ülkelere kıyasla
oldukça yüksektir. Ancak işletmelerin sahip oldukları hayvan sayısına göre kapasiteleri
gruplandırıldığında ülkemizde çok sayıda küçük ölçekli süt işletmesi olduğu görülmektedir.
AB üye ülkelerinde çiftlik başına düşen süt ineği sayısı 32,2 baş iken, Türkiye’de bu
ortalama 4,5 baş civarındadır.
Tablo 25: Kapasitelerine Göre Süt İşletmesi Sayıları93
Büyükbaş hayvan sayısına
göre işletme büyüklüğü (baş)
İşletme sayısı (Adet)
İşletmelerin kapasitelere
göre dağılımı (%)
1-5
811.778
58.74
6-9
293.799
21.25
10-25
198.177
14.35
26-49
62.858
4.54
50-100
11.681
0.84
101-199
2.798
0.20
200+
1.190
0.08
Toplam
1.382.281
100
Ülkemizde 1,3 milyon olan süt işletme sayısının % 80’ini 1-10 baş arası hayvana
sahipken, işletmelerin % 20’lik bir kısmı 10 ve daha fazla hayvana sahip çiftlerden
oluşmaktadır. İşletmelerin sahip oldukları hayvan sayılarına göre küçük ölçekli olması; girdi
maliyetlerinin yüksek olmasına, süt verimi yüksek sığır ırklarının temininde güçlüklere, süt
ve ürünlerinin pazarlanması ve genel anlamda süt sığırcılığının etkinliği ve verimliliğinin
sağlayacak olan örgütlenmede güçlüklere neden olmaktadır94.
Türkiye'nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2012 listesinin beşte birini gıda firmaları
oluştururken, süt sektöründen 15 firma listeye girdi. İlk 500'de yer alan firmaların üretimden
net satışları 348,30 milyar lirayı bulurken, süt ürünleri firmalarının üretimden net satışları
9,36 milyar lira olarak gerçekleşti. Böylece İlk 500 Sanayi kuruluşunun toplam cirosundaki
payları geçen yıla göre artarak yüzde 3'e yaklaştı95.
93
Sut Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 69
94
Sut Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 69
95
Süt Dünyası dergisi, 15 süt firması sanayi devleri liginde, 26 Ağustos 2013
http://www.sutdunyasi.com/haber/720-15-sut-firmasi-sanayi-devleri-liginde.html
44
İSO ilk 500’deki 6 büyük süt üreticisi firma (Ülker – Natura Gıda San. ve Tic. AŞ.,
SEK – Tat Konserve San. AŞ., Aynes – Aynes Gıda Sanayi ve Tic. AŞ., Pınar- Pınar Süt
Mamülleri San. AŞ. Ülker İçim – Ak Gıda San. ve Tic. AŞ. Algida – Unilever San ve Tic.
AŞ.) AB’ye ihracat için yeterlilik almışlardır.
2012 yılı süt ve ürünleri toplam ihracat miktarında 128,9 milyon dolar ihracat
değeriyle en büyük paya sahip olan peynirde en önemli ihracat bölgelerimiz, Suudi
Arabistan ve Irak’tır. Bu iki ülkeye toplam peynir ihracatımızın % 60’ı yapılmaktadır. UHT
sütlerin de dâhil olduğu 0401 tarife pozisyonlu “Süt ve Krema” ürünlerinde 2012 yılında
22,1 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirilirken bu ihracatın % 53’ünü Irak’a, % 28’inin
Libya’ya yapıldığı görülmektedir. En önemli pazarımızı Mısır, Filipinler, Pakistan, Irak ve
Güney Kore’nin oluşturduğu peynir altı suyunda ise toplam ihracat değeri 2012 yılında % 30
artarak 18,6 milyon dolara ulaşmıştır96.
2012 yılı sut ve sut ürünleri ithalat miktarı 105,9 milyon dolardır. Bu miktarın en
büyük kalemi olan “Tereyağı” ve “Sütten Elde Edilen Diğer Yağlar” da toplam ithalat
miktarı değer olarak 64,7 milyon dolar iken bu değerin % 25,3’ü Yeni Zelanda’dan,
%24,3’ü Hollanda’dan, % 13,7’si ise İsviçre’den ithal edilen ürünler oluşturmuştur. 2012
yılındaki süt ve süt ürünlerinde toplam ithalat miktarımızın yaklaşık % 33’ünü oluşturan
peynirde ise en önemli tedarikçi ülkeler Kıbrıs, İrlanda, İtalya, Hollanda ve ABD olmuştur.97
96
Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 71
97
Süt Konseyi raporu, Dünya’da ve Türkiye’de Sut Sektör istatistikleri 2012 s. 73
45
D. Büyükbaş hayvancılıktaki politikalar, teşvikler ve regülasyon kurumları
1) Teşvikler
Tablo 26: 2013 Birim başına bazı prim ve destekleme miktarları (TL)98
Destekleme prim ve konuları
2013
Küçükbaş anaç desteği
Büyükbaş besi
İthal
desteği (baş)
Yerli
Süt desteği (Litre)
İnek sütü
20
100
300
Bakanlıkça
belirlenen (1TL)
0,2
0,2
75
Küçükbaş
Manda
Buzağı desteği (baş) Suni tohumlama (döl kontrolü projesi dışında)
ve etçi ırklardan doğan
Suni tohumlama (döl kontrolü projesi
kapsamında ek olarak)
Suni tohumlama (etçi ırklara çevirme
melezlemesi ek olarak)
Anaç desteği
Sığır anaç
Sığır anaç soy kütüğü (ek)
Etçi ırklar
Manda (baş)
Büyükbaş Brucellosis
Küçükbaş Brucellosis
Aşı Desteği (baş)
Büyükbaş Şap
Küçükbaş Şap
Hayvan gen
Büyükbaş
kaynaklarını koruma Küçükbaş
(baş)
Elit sürü anaç
Elit sürü yavru
Taban sürü anaç
Taban sürü yavru
Onaylı süt çiftliği desteği (ilave)
Halk Elinde Manda Islahı Desteği (baş)
Süt fiyat düzenlemesi (süt tozu) ton desteği
98
35
75
225
60
350
350
1,50
0,50
0,75
0,50
475
75
35
50
35
20
50
650
Bakanlıkça
belirlenen
Bakanlar Kurulu Kararı, karar sayısı 2013/4463, Resmi Gazete tarihi 08.04.2013, sayı: 28612
http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/2012-08-10-16-47-43 TUİK ve HAYGEM Ağustos 2013
46
2) Et ve Balık kurumunun tekrar yapılanması ve kuvvetlenmesi
2013 yılında “Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü” olarak adi değiştirilen99, Et ve
Balık Kurumu 1952 yılında Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak kurulmuştur. Kurum, 1992
yılında özelleştirme kapsamına alınmış, 13 yıl özelleştirme kapsamında kalmış, 19 adet
işletmesi satılmış, 3 adet işletmesi kapatılmış, 5 adet işletmesi ise başka kurumlara
devredilmiştir. 2005 yılında ülke hayvancılığına ve çiftçilerimize katkı ve destek sağlamak
için 8 adet işletmesi ile Et ve Balık Kurumu özelleştirme kapsamından çıkartılarak Tarım ve
Köyişleri Bakanlığı ile ilişkilendirilmiştir.
Et ve Süt (Balık) Kurumu; besicilerin sıkıntıya düşmemeleri için, gerektiğinde
müdahale alımları yapıp, stoklama yapmak suretiyle arz ve talep dengesini kurmak, et
fiyatlarının
maliyetin
sağlamaktadır
100
altına
düşmesini
önlemek
ve
üretimin
devamına
katkı
.
ESK’nın görevi : “Kurumun yeniden yapılanarak hayvancılık sektöründe düzenleyici
ve destekleyici bir rol üstlenmesini temin etmek, piyasa ekonomisi kuralları içerisinde
sektörde tam rekabet koşullarının tesisine katkı yaparak tekelleşmenin önüne geçmek,
kârlılık ve verimlilik ilkeleri doğrultusunda kamu yararı da gözetilerek faaliyetlerini
sürdürmektir.”101
Et ve Süt Kurumu’nun amacı, piyasa ekonomisi kuralları içerisinde sektörde tam
rekabet koşullarının tesisine katkı yaparak tekelleşmenin önüne geçmek, karlılık ve
verimlilik ilkeleri doğrultusunda kamu yararı da gözetilerek faaliyetlerini sürdürmek ve
sermaye birikimine yardımcı olmaktır. Ancak, Et ve Süt Kurumu son 10 senedir zarar eden
bir kurum görünümündedir. Bu kurum piyasayı düzenleyici olarak görev yaparken, serbest
piyasanın düzenini bozmamalıdır. Nitekim bu düzenleyici görevini üstlenirken, piyasaya
maliyetinin altında et arzı sunduğu için kamuoyunda eleştirilere tabi olmuştur.
Tablo 27: Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü 2002-2012 Gelir Gider Tablosu (bin TL)
YIL
Gelir
2002
2003
2004
224.937 150.936 125.784
2005
2006
2007
88.673
84.948
98.799
2008
2009
2010
2011
2012
81.665 228.682 486.394 506.055 549.600
Gider 223.794 212.718 167.956 127.373 123.500 133.262 121.857 257.345 495.786 554.909 574.666
Fark
99
1.143
-61.782 -42.172
-38.700
-38.551 -34.462 -40.192 -28.663
-9.391
-48.854 -25.065
2013/4553 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 27.04.2013 tarih ve 28630 sayılı Resmi Gazete
100
Et ve Sut Kurumu 2012 raporu
101
ESK 2012 faaliyet raporu
47
Tablo 28: Et ve Balık (Süt) Kurumu 2012 Yıllık Faaliyeti
2012 yılı büyükbaş alım miktarları
2012 yılı küçükbaş alım miktarları
Cins
Baş
Cins
Baş
Yerli
70.433
Yerli
8.650
İthal
42.094
Mezbuh
518
Mezbuh
9.159
Toplam
9.168
Toplam
121.686
Yerli
1.778
Mezbuh
34.282
Toplam
36.060
Koyun
Kuzu
Tablo 29: Büyükbaş Kesim Sayısı ile Et Üretiminin Karşılaştırılması)102
Büyükbaş Kesim (EBK)
Büyükbaş Kesim (Türkiye)
%
Yıllar
Adet (Baş)
Ağırlık (Ton)
Adet (Baş)
Ağırlık (Ton)
(Ton)
2009
59.398
15.246
1.506.930
326.291
4,8
2010
122.659
30.251
2.617.966
621.971
5,5
2011
82.981
20.384
2.579.020
646.521
3,2
2012
109.748
26.712
2.459.000
801.080
3,3
Et ve Süt Kurumu yurt çapında 9’u kombina olmak üzere, toplam 10 iş yeri
bulunmaktadır. Ayrıca kuruma ait 63 adet et ve balık satış mağazaları mevcuttur103.
Yukarıdaki tabloda görüleceği üzere, EBK’nin regülasyon görevini üstlenebilecek
büyük bir gücü olduğu tartışmalıdır. Zira piyasadaki kesimin %5’inden azı EBK tarafından
yapılmaktadır. 2012 yılında Türkiye içerisindeki sektöre katkı payı % 3,3 civarındadır.
Ancak, pazarın oldukça dağınık ve küçük yüzdelerde olduğu düşünüldüğünde, bu oran ufak
görünmekle beraber önem arz etmekte ve belirleyici olmaktadır.
Kurban Bayramı dolayısıyla kurban pazarlarına getirilen ancak satılamayan
büyükbaş hayvanların değerlerinin altında satılmalarını,
geri dönüş sürecindeki mali
giderler konusunda sıkıntı yaşanmasını engellemek ve hayvan hareketleri sonucu oluşacak
hayvan hastalıklarının yayılma riskini önlemek amacı ile Et ve Süt Kurumu tarafından
kurbanlık hayvanların canlı olarak alımı gerçekleştirilmiştir104.
102
Et ve Süt Kurumu raporu 2012
103
Et ve Süt Kurumundan yeni adım, Tarım Bülteni Eylül 2013 sayı 92, s. 9
104
ESK’nın 17.10.2013 talihli kamuoyu açıklaması http://www.esk.gov.tr/kamuoyu_aciklamasi-haber-804721.htm
48
3) Ulusal Et ve Süt konseyleri
Süt sektöründe piyasa ve fiyat istikrarının sağlanması için piyasa şartları göz önünde
bulundurularak gerekli çalışmaları yapmak ve tüketici bilincinin geliştirilmesini sağlamak
amacıyla "Ulusal Süt Konseyi" 2008 yılında kuruldu105.
Buna paralel olarak, Ulusal et Konseyi, Türkiye’nin kırmızı et sektöründe faaliyet
gösteren en büyük ve en kapsamlı sivil toplum örgütü olarak, kamu-özel sektör işbirliği
içerisinde, sektörün gelişmesine, üreticilerin desteklenmesine, piyasada fiyat istikrarının
sağlanmasına ve tüketicilerin daha kaliteli, sağlıklı ve güvenilir kırmızı et ve et ürünleri
tüketmesine katkı sağlayacak faaliyetlerde bulunmak106 üzere 2010 yılında kuruldu107.
Ulusal Et Konseyi ve Ulusal Süt Konseyleri, 2013’deki yönetmeliklerle birlikte,
faaliyetleri arasında, “belirli zamanlarda bölgelere göre karkasın/sütün maliyetini tespit
ederek gerektiğinde ilan etmek” etmekle görevlilerdir.
Şu an itibariyle hazırladıkları raporlar ve yayınladıkları istatistikler veriler itibariyle
ulusal bir danışma konseyi statülerinde oldukları söylenebilir.
105
Gıda tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 23 eylül 2008 (Resmi gazete Sayı: 27006) ve 08 Haziran 2013
(Resmi Gazete Sayı: 28671) tarihli iki yönetmeliği uyarınca
106
http://www.ukon.org.tr/hakkimizda/hakkimizda.html
107
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın 10 Temmuz 2010 (Resmi Gazete Sayı: 27642) ve 15 Temmuz
2013 (Resmi Gazete sayı: 28671) tarihli iki yönetmeliği uyarınca
49
4) Mezbahalar
Ülkemizde son yıllarda kurulan büyük ölçekli modern hayvancılık işletmelerinin
sayıları artmakla birlikte genel olarak işletmelerin küçük boyutta olması, (% 75’i 10 baş altı)
verimsizlik, teknolojiyi kullanamama, örgütlenememe ve pazara yönelik üretimde
entegrasyon sorunları gibi nedenlerle hayvancılık sektörünün istenilen düzeye gelmesinde
sıkıntılar yaşanmaktadır108.
Kasaplık hayvan kesimlerinin büyük çoğunluğu halen küçük mezbahalarda
yapıldığından, karkas etin depolanmasından yaygın dağıtımına kadar her aşamasında, hijyen
koşullarının sağlanması açısından özel araç ve teknikler gerektiren et sanayimizde, yaygın
olarak faaliyet gösteren küçük işletmelerin genellikle soğutma üniteleri bulunmamasından
dolayı, karkasların olgunlaştırılması ve iç organların muhafazası büyük sorun olmaktadır109.
Türkiye’de şu anda 668 adet ruhsatlı kırmızı et kesimhanesi var ancak126 tanesi
tamir bakım planı vermediğinden kapanmış olduğu için 542 adet faal kesimhane
mevcuttur110.
Kırmızı et sanayisinin kullanmış olduğu kapasite itibariyle 908 adet mevcut ruhsatlı
kesimhane ve kombinamız vardır. Bunların büyükbaş olarak günde 30 bin 500 civarında
kesim kapasitesi, küçükbaş olarak da 138 bin adet kapasitesi vardır. Bu kuruluşların
kapasitelerinin ancak % 22’si fiili olarak kullanılmaktadır. Özellikle kurban bayramı
dönemlerinde 4 günlük sürede % 60 varan oranlarda bir kullanım söz konusudur111.
Kırmızı et üretiminin % 10’u sucuk, salam, sosis gibi işlem gören şarküteri ürünleri
üretiminde kullanılır. Geri kalan % 20’si ise ileri işlem denilen köfte, döner ve hamburger
şeklinde tüketilir. Geri kalan ise taze et olarak tüketilmektedir112.
108
109
110
111
Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli,
02.02.2011
112
Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk.) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli,
02.02.2011
50
5) Canlı Hayvan Ve Hayvansal Ürün Fiyatları Ve Üretim Değeri113
TUİK’in Haziran 2013’de yayımladığı verilere göre, yerli sığır fiyatı bir önceki yıla
göre %7,6 azalarak 2383 TL olurken, kültür sığır fiyatı %7,9 azalışla 4251 TL oldu. Koyun
ve keçi fiyatlarına bakıldığında, yerli koyun fiyatında % 4,3, tiftik keçisi fiyatında % 1,0 ve
kıl keçisi fiyatında ise % 0,1 azalış görüldü.
İnek sütü fiyatı 2012 yılında bir önceki yıla göre % 10,7 oranında artış göstererek 0,9
TL (çiğ süt taban fiyatı 1 Ağustos'tan itibaren 1 TL olarak belirlenmiştir), koyun sütü fiyatı
ise % 5,9 oranında artarak 1,5 TL oldu. Kırmızı et fiyatlarına bakıldığında, sığır eti % 5,6
azalarak 17,5 TL, koyun eti ise % 3,5 azalarak 19,6 TL olarak işlem gördü.
Canlı hayvan değeri 2012 yılında 63,5 milyar TL oldu. Büyükbaş hayvanların değeri
bir önceki yıla göre % 4,7 artarak 43,2 milyar TL, küçükbaş hayvanların değeri % 7,7
artarak 16,8 milyar TL oldu.
Hayvansal ürün üretim değeri 2012 yılında % 15,7 artarak 49,3 milyar TL oldu. Süt
üretim değeri 17,0 milyar TL ve kırmızı et üretim değeri 16,3 milyar TL oldu.
Grafik 12: Hayvansal Üretim Değerleri, 2011-2012
113
Canlı Hayvan Ve Hayvansal Ürün Fiyatları Ve Üretim Değeri, 2012, TUIK, 21 Haziran 2013 Sayı: 13534
51
6) Girdi fiyatlarının azalması (yem ve mera sorunu)
Hayvancılıkla uğraşan çiftçilerimizin kuşkusuz en büyük sorunu girdi fiyatlarının
artmasıdır. Kamuoyunda ve basında, her ne kadar, hayvancılık sektörünün tek “girdi”
maliyeti yeme indirgenmiş gözükse bile, bu aslında eksik bir algıdır.
Son 10 yılda, gübre fiyatları yaklaşık olarak 4 kat ve mazot fiyatları ise yaklaşık 3
kat artmıştır114. Bunun en büyük sebebi, Dünya’daki tarımsal üretimin ve enerji tüketiminin
artmasıdır. Bunun beraberinde, gübrenin en önemli hammaddesi olan fosfor, mazotun
hammaddesi olan petrolün uluslararası piyasadaki değerleri yükselmiştir. Bu ürünleri
ve/veya ürünlerin hammaddelerini ağırlıklı olarak dışarıdan temin eden Türkiye’nin iç
piyasasında fiyatlar dolaysıyla yükselmiştir.
Tarım sektörü dışında, bilhassa 2013 yılı ortasından itibaren, doların Türk Lirası
karşısında değer kazanması, navlun fiyatlarını, yukarıda belirtilen ürünlerin maliyetlerini ve
diğer bu çeşit ürünleri ithal eden ülkelerdeki girdi maliyetlerini arttırmıştır.
Ancak, girdi maliyetinin en önemli kalemi kuşkusuz, hayvanı beslemektir. R.
Bozkurt’un ifade ettiği gibi115: “Ortalama 5 kg süt veren bir ineği "hayvan" olarak
algılayabilirsiniz ama ortalama 35 kg üzerinde süt veren ineği bir "fabrika" olarak
algılamazsak,
süt
ve
et
üretiminde
yaratmak
istediğiniz
sonuca
ulaşamayız”.
Unutulmamalıdır ki bu fabrika kaba otu ete ve süte dönüştürmektedir. Bu sebeple öncelikle
irdelenmesi gereken konu besin zincirinin en alt katmanıdır. Yani yem ve mera sorunudur.
Büyükbaş hayvancılıktaki lider ülkelere baktığımız zaman, bunların maliyet
kalemlerinin düşük olduğunu gözlemliyoruz. Bu ülkeler ya mera hayvancılığı yaptığı için
maliyetleri düşürmektedir (örnek: Avustralya, Uruguay) ya da ucuz ve bol miktarda yem
hammaddesi yani tahıl üretimini sağlamaktadır ya da bunların ikisini bir arada yapmaktadır
(örnek: soya – Arjantin, mısır - ABD). Örneğin, ABD'de hayvanların tükettiği kaba yemin %
40'ı meralardan % 20'si tarla tarımı ile üretilen yem bitkilerinden sağlanmaktadır, yoğun
yemlerin payı ise % 40'tır116.
114
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim genel Müdürlüğü, BÜGEM faaliyetleri, Temmuz
2013 s. 20 ve 21
115
Bozkurt Rüştü, SETBİR Bilim Kurulu, Dünya Gazetesi, 19 Ocak 2012
116
Milliyet, Çiftçiye yapılacak en büyük destek, çayır ve mera alanlarının genişletilmesi ve ıslah edilmesidir,
13 Şubat 2013
52
a. Mera
Türkiye, dünya mera alanlarının % 0.38' ine sahiptir ve dünya sıralamasında 46.
sırada yer almaktadır. Meralar, hayvanların ihtiyacı olan kaba yemin, en ucuz karşılandığı
yer olma özelliğini taşıdığından dolayı, meraların ıslah edilmesi meselesi, devlet desteğiyle
yapılması gereken çalışmaların en başında gelmelidir117.
Çayır ve mera alanları hızla daralmaktadır. Yapılan mevzuat değişiklikleri ile mera
alanları amaç dışı kullanıma açılmıştır. Örneğin, Ege bölgesinde mera alanları, 40 yıl
öncesinde 1 mil. ha’ın üzerinde iken, geçen sene itibariyle 356 bin hektara düşmüştür. Aynı
dönem içerisinde, İç Anadolu bölgesinde 5,8 mil. ha’dan 3,3 mil ha’a, Akdeniz Bölgesinde 1
mil. ha’dan 515 bin ha’a, Marmara bölgesinde 463 bin ha’dan 274 bin ha’a, Karadeniz
bölgesinde yaklaşık 2 mil. ha’dan 1 mil. ha’a düştüğü gözlemlenmiştir. Mera alanlarındaki
en büyük düşüş ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizdedir. Doğu Anadolu’da
1970’te 9,1 mil. ha olan mera alanı geçen sene itibariyle 3,3 mil ha’a, Güneydoğu Anadolu
bölgemizde ise aynı dönemde 2,1 mil ha’dan 530 bin ha’a indiği saptanmıştır118.
117
Milliyet, Çiftçiye yapılacak en büyük destek, çayır ve mera alanlarının genişletilmesi ve ıslah edilmesidir,
13 Şubat 2013
118
53
Tablo 30: Mera alanlarının değişimi119
1970
Köy Hizmetleri
Bölgeler
Alanı (ha)
Ege
1.027.900
Marmara 463.600
Akdeniz 1.002.400
İç Ana. 5.884.200
Kara.
1.993.100
D. Ana. 9.162.100
G.D. Ana. 2.165.100
1991
Tarım Sayımı
%
Alanı (ha)
1,32
615.900
0,59
564.100
1,29
434.300
7,54 3.890.300
2,56 1.556.000
11,75 4.573.400
2,78
743.600
Mera120 tespit ve tahdit121 çalışmaları
yıllar itibariyle 1998-2011-1 Mera kanunu
kapsamında yapılan tespit ve tahdit
miktarları (ha)
Yıllar
Tespit
Tahdit
1999
97.788
73.481
2000
386.597
284.860
2001
634.482
460.644
2002
1.064.208
846.247
2003
1.428.221
249.229
2004
810.286
402.500
2005
690.026
244.673
2006
884.877
312.681
2007
1.056.656
453.955
2008
530.000
233.872
2009
619.562
253.042
2010
306.028
299.716
2011
205.621
211.471
2012
771.183
816.257
Toplam
9.485.535
5.142.628
119
%
0,79
0,72
0,56
4,99
1,99
5,86
0,95
2001
TUİK Sayımı
Alanı (ha)
802.879
552.662
659.334
4.570.182
4.533.605
5.485.449
1.012.576
%
1,03
0,71
0,85
5,86
5,81
7,03
1,30
1998-2012
Alanı (ha)
356.766
274.391
515.894
3.371.816
1.062.285
3.373.499
530.884
Kuru ot
verimi
kg/ha
%
0,46
0,35
0,66
4,32
1,36
4,32
0,68
600
600
500
450
1.000
900
450
Uygulanan mera ıslahı çalışmaları
(2000-2011)
Bölgeler
Karadeniz
Marmara
Akdeniz
Ege
Güneydoğu Anadolu
İç Anadolu
Doğu Anadolu
Proje
sayısı
225
176
95
104
88
168
123
Proje alanı
(dekar)
822.307
348.775
231.452
167.511
413.042
1.433.398
1.045.486
2013, s.20 Hesaplamada Türkiye yüz ölçümü 78.000.000 hektar olarak alınmıştır.
120
Mera: Hayvanların otlatılması ve otundan yararlanılması için tahsis edilen veya kadimden beri bu amaçla
kullanılan yer
121
Tahdit: Çayır, mera, yaylak ve kışlak arazisi olduğuna karar verilen yerlerin sınırlarının usulüne uygun
olarak ülke nirengi sistemine dayalı 1/5000 ölçekli haritalar üzerinde belirtilmesini ve bu sınırların arazi
üzerinde kalıcı işaretlerle işaretlenmesi
54
b. Yem
Dünya genelinde 873 Mt karma yem üretilmektedir. Kendi yemlerini üreten
yetiştiriciler dikkate alındığında 1,2 Milyar ton karma yem üretimi yapılmaktadır. Bu
miktarın içinde en büyük pay kanatlı yemlerinde, ikinci sırada ise küçük-büyükbaş hayvan
yemleri gelmektedir122.
Türkiye’deki hayvancılık sektöründe et ve süt maliyetinin ¾’ünü kaba yem
oluşturmaktadır. Bu en büyük girdi maliyetindeki yapısal sorunlara çözüm oluşturmadan
hayvancılık sektörünün sorunlarını çözmek mümkün değildir.
Gelişmiş ülkelerde toplam kullanılan yemin %65’ini ucuz kaliteli kaba yem, %
35’ini ise pahalı konsantre yem oluşturmaktayken, bu oranlar ülkemizde %35 ucuz kalitesiz
kaba yem, %65 ise pahalı konsantre yemdir123. Uluslararası piyasada, hububat, yağlı tohum
gibi yem hammaddelerinin yükselmesi sonucunda, kırmızı et maliyetinin yükselmesi
kaçınılmazdır.
Türkiye yem bitkileri üretiminde, kaba yem üretiminde artış sağlamasına rağmen
hayvancılık sektörünün ihtiyacı olan yemi yeterince üretemiyor. Çayır ve mera alanlarının
daralması nedeniyle kaba üretiminin ancak % 35-40’ı üretiliyor. Sonuç itibariyle
Türkiye’deki kaba yem açığının % 60’lar seviyesinde olduğu tahmin ediliyor124.
122
Rüştü Bozkurt, Türkiye “et ihraç edebilir duruma nasıl gelir? Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012
123
Dr. Ahmet YÜCESAN (ETBİR Yönetim Kurulu Başk. ) İSTİB, Ülkemizdeki Hayvancılık Paneli,
02.02.2011
124
55
Tablo 31: Yem Bitkileri ekiliş alanları (ha)125
Yıllar
Yonca
Korunga
Fiğ
Mısır
Y.Pancarı
Diğer
Toplam
1981
143.000
75.000
122.000
580.000
1.870
30.500
952.370
1990
197.439
95.759
259.000
515.000
1.550
15.519
1.084.267
2000
250.800
107.500
225.300
555.000
3.100
8.477
1.150.177
2001
249.000
105.500
240.000
550.000
3.150
3.925
1.151.575
2002
260.000
99.000
234.227
550.000
3.300
6.723
1.153.250
2003
290.000
108.000
250.000
560.000
3.400
8.500
1.219.900
2004
320.000
107.000
320.000
590.000
3.400
9.700
1.350.100
2005
385.000
110.000
350.000
800.000
3.500
58.500
1.707.000
2006
444.029
117.603
520.814
795.000
3.200
52.545
1.933.191
2007
535.000
130.000
640.000
795.000
5.000
60.000
2.165.000
2008
555.721
140.129
579.684
850.000
3.100
56.000
2.184.634
2009
569.296
150.893
577.469
866.003
2.799
71.460
2.237.900
2010
568.760
155.513
520.997
887.734
2.694
57.849
2.193.547
2011
558.553
153.645
557.792
901.795
2.540
52.057
2.226.382
Tablo 32: 2010-2012 Yılları ve 2013 yılının ilk 9 ayı itibarı ile
Türkiye yem ve yem hammadde fiyatları (TL/TON)126
125
2013, s.19
126
Ulusal Et Konseyi, Kırmızı Et, Yem ve Süt Sektörü Analizi, Eylül 2013
56
7) Yem üretiminin teşvik edilmesi
Hayvancılık konusundaki en büyük girdi yem maliyetidir. Bu sektörde işletme sahibi
olacak bir kişinin, kaba yem koşullarında karşılaştırmalı üstünlük yaratabilmenin koşullarına
bakmalı, kaba yemi kendi imkânlarıyla üretebilmenin yollarını araştırmalı ve hatta
mümkünse sözleşmeli tarım olanaklarını kullanarak yem tedariki konusunda uzun vadede
bir plan kurmalıdır. Mümkünse mera yakınında açacağı işletme ile rakiplerine oranla
verimliliğini iyi tartmalıdır127.
Yem süt paritesi hakkında genel bir konsensüs olmamakla birlikte, takdir edilmelidir
ki kâr etmeyen hiçbir işletme ayakta duramaz. Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere süt yem
paritesi son yıllarda 1/1,5 arasında değişmektedir. Hatta 2008 yılındaki krizde bu oran 1’in
altına düşmüştür. Bu da süt materyali olan ineklerin kesimine yol açmıştır. Türkiye’deki bu
parite Avustralya, ABD ve AB ülkelerine oranla oldukça düşüktür.
Grafik 13: Çiğ Süt Yem Paritesi128
127
Bozkurt Rüştü, küçükbaş hayvan yetiştireceksem, Dünya Gazetesi, 24 Temmuz 2010
128
Ulusal Süt Konseyi, Dünya’da ve Türkiye’de süt sektör istatistikleri,2012
57
3. Öneriler & düşünceler
A. Mera
-
Meraların ıslah edilme çalışmaları yetersizdir. Mera ve verimlilik ilişkisi
belirlenmelidir. Meraların özellikleri, mera-hayvan hacmi ve verimi ilişkisi, mera
ıslahının maliyeti, mera-odaklı hayvan işletmeciliğinden sabit işletmeciliğe geçiş
sorunları
hesaba
katılmadan
teşvikler
geliştirilmemeli
ve
yatırımlar
özendirilmemelidir129.
-
Meralarla ilgili "dinamik mevzuat" gerektiği gibi, meraların mevcut durumu ve ıslah
edebilirliklerine ilişkin de "dinamik envanter" sahibi olmadan hayvan yetiştiriciliğine
ilişkin analizler eksikli kalacak, ayaklarını yere sağlam basan genellemeler ortaya
çıkmayacaktır130. Bu bağlamda, çayır ve mera alanlarının tespit, tahdit ve ıslah
çalışmaları hızlandırılarak daha etkin ve verimli kullanımı sağlanmalıdır131.
-
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da terörün sona ermesi ve bu bölgelerin istikrara
kavuşabilmesi meraların yeniden kullanılabilir olması Türkiye için büyük bir şanstır.
129
Bozkurt Rüştü, Hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 2 ağustos 2012
130
Bozkurt Rüştü, Türkiye “et ihraç edebilir” duruma nasıl gelir? , Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012
131
10. Kalkınma Planı (2014-2018), 773. paragraf
58
-
Mera Kanunu132 uyarınca, yurt içinde yetiştirilen ve satışı yapılan büyükbaş ve
küçükbaş canlı hayvanların satış bedelinin satıcıdan alınacak binde biri mera fonu
gelir kalemlerinden birini oluşturmaktadır.
İSTİB olarak, meralarımız için son 1,5 senede 350 bin TL’nin üzerinde katkı
sağlanmıştır. 2013 yılı sonunda, son iki senelik katkının 400 bin TL’nin üzerinde olacağı
öngörülmektedir.
Tablo 33: İSTİB Canlı Hayvan ve Et Şubesi mera kesintileri
Aylar/yıl
132
2012
2013
Ocak
10.379,91 TL
17.559,31 TL
Şubat
14.314,85 TL
17.301,09 TL
Mart
11.243,76 TL
20.522,33 TL
Nisan
13.470,93 TL
22.288,49 TL
Mayıs
16.239,48 TL
23.401,56 TL
Haziran
14.408,73 TL
20.970,90 TL
Temmuz
15.585,21 TL
23.974,79 TL
Ağustos
19.228,42 TL
27.159,64 TL
Eylül
15.796,83 TL
Ekim
15.914,46 TL
Kasım
17.391,07 TL
Aralık
18.713,57 TL
Toplam
182.687,22 TL
173.178,11 TL
Gıda, Tarım ve Hayvancılık (Köyişleri) Bakanlığı’nın 25.02.1998 tarih ve 4342 sayılı Mera Kanunu’nun 30.
Maddesi ile Bakanlığının 08.05.2002 tarih ve 24749 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Mera Hizmetlerine dair
özel ödeneğin kullanımına ilişkin Yönetmeliği’nin 4. maddesi gereği
59
B. Girdiler (yem)
-
Yem bitkilerine verilen destekler yetersizdir. Yem bitki üretimindeki maliyetler
(mazot, gübre, elektrik vb.) öncelikli olarak düşürülmelidir.
-
Türkiye’de yaklaşık olarak 700-750 tane yem fabrikası mevcuttur. Ancak bu
sanayiciler hammadde olarak dışa bağımlıdır yani ithalat yapmaktadır. Başta hububat
ve yağlı tohumdaki
fiyat dalgalanmaları bu sektörü etkilemektedir. Yem
hammaddesindeki ürünlerde iç yeterlilik sağlanmalıdır. Bu yeterlilik fiyatların iç
piyasada öngörülebilir olmasını sağlayacaktır.
-
Hayvancılık işletmelerinde, kaba ve karma yem ihtiyacının karşılanmasında dengeleri
oluşturmadan, süt fiyatı ile yem giderleri dengesini kurmadan, işlerliği olan finans
sistemi ve araçlarını da tanımlamadan tutarlı bir politika üretmiş olunamamaktadır133.
Başarılı büyükbaş hayvancılık işletmelerine bakıldığında, bu şirketlerin yem
bitkilerini kendilerinin üreterek, hammadde tedarikini garanti altına aldıkları
görülmektedir. Hayvancılık sektörüne girmeyi düşünen ya da giren sanayicilerimiz,
kaba yemde karşılaştırmalı üstünlük araştırması yapmalı, mümkünse kendi
imkânlarıyla üretmeli ya da sözleşmeli kaba yem üretimine gitmelidir. Böylelikle
uygun maliyette en önemli girdi kalemini belirlemelidir.
-
Yem desteklerinden faydalanabilmek için çiftçilerden en az 10 dekarlık ekim
yapmaları zorunluluğu kılınıyor. Bu sebeple küçük üreticilerin destek alınması
engellenmektedir.
-
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Et ve Süt Kurumu vasıtasıyla, regülâsyonu
etten başlayarak yapmakta, hâlbuki önce otu teşvik etmelidir. Sonuç itibariyle,
“hayvan bir fabrikadır, kaba otu ete ve süte çevirir. Tanrı bile evvela otu yaratmıştır,
aksi zaten mantıksızdır”134.
-
Süt-yem paritesi hesaplanmalı ve yürürlüğe girmelidir. (örnek: 1kg süt1,3kg yem)
133
Bozkurt Rüştü, SETBİR Bilim Kurulu, Dünya Gazetesi, 19 Ocak 2012
134
Bozkurt Rüştü, hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 9 Ağustos 2012
60
C. Süt
-
Süt üretiminde istikrar sağlayan düzenlemeleri yakından takip etmeli, temel teşvik süt
fiyatı istikrarı olmalıdır. Çünkü üreticinin kar etmediği bir sistemin sürdürülebilmesi
mümkün değildir. Ülkemizdeki sütün protein ve yağ oranlarının genel olarak düşük
olması sebebiyle, bu fiyat politikası sadece hacim oranında değil aynı zamanda kalite
bazlı yapılmalıdır. Ülke genelinde uygulanan referans fiyat uygulaması gözden
geçirilmelidir. Zira bölgelerimizdeki girdi maliyetleri aynı değildir135.
-
AB’nde sütün büyük bir kısmı kooperatifler kanalıyla, damızlık hayvanlar ise
genellikle
sürü
katalogları
vasıtasıyla
pazarlanmaktadır.
Türkiye’de
ise
kooperatiflerin pazarlamadaki rolü çok düşük seviyededir136. Kooperatiflerin
güçlenmesi ya da kurulması, çiftçilerin tarımsal ürünlerini işleyip pazarladıkları için
onları aracılara karşı korunmasına ve emeklerinin en iyi şekilde değerlendirilmesine
katkıda bulunacaktır. Kayıt dışılığın sektörün yaklaşık olarak yarısına tekabül ettiği
düşünülmektedir. “Sokak sütçülüğünden örgütlü sütçülüğe geçiş”, ülkemizde süt
tüketiminin artması, süt arzının yeterli hale getirilmesi, süt toplama ve dağıtma
altyapılarının geliştirilmesi yeterli et hayvanı üretmenin de gerek şartıdır137.
-
Okul sütü programı138 genişlemeli, üniversitelere ve kamu kurumlarına yayılmalıdır.
Bu sayede, tüketim teşvik edilecek. Talebin yükselmesiyle beraber sütün, gelişmekte
olan bir ülke olan Türkiye’deki, gerçek piyasa değeri ortaya çıkacaktır. Okul Sütü
Programı kapsamında 2013-2014 eğitim öğretim yılının 2. döneminde yaklaşık 35 bin
okulda
6
milyon
300
bin
öğrenciye
300
milyon
kutu
süt
dağıtılması
öngörülmektedir139.
135
Murat Yörük ile röportaj, Kalite bazlı bir fiyatlandırma modelimiz yok, Türk Tarım s.9,10
136
Dr. Yurdakul SAÇLI, AB’ye Uyum Sürecinde hayvancılık sektörünün dönüşüm ihtiyacı, DTP 2007
137
Bozkurt Rüştü, Türkiye “et ihraç edebilir” duruma nasıl gelir? Dünya Gazetesi, 15 Eylül 2012
138
Okul sütü programı uygulama tebliği, Resmi Gazete Tarihi: 19.09.2013 n°: 2013/58 Sayı: 28770
139
Dünya Gazetesi, Okul sütü ihalesi 12 Kasım'da, 23 Ekim 2013
61
-
Türkiye’de 15 Mt’nun üzerinde süt üretilmektedir. Bu üreticiler genel olarak, orta ve
ufak işletmelerdir. Diğer taraftan, 40 civarındaki sanayici bu sütü işlemektedir. Yani
Türkiye’deki süt piyasasında oligopson140 bir piyasa mevcuttur. Üreticiler süt fiyatını
belirleyebilecek bir güç oluşturamamaktadır. Tabi ki önemli olan, bu alıcı gücün
kötüye kullanılıp, kullanılmamasıdır. Görülmektedir ki bazı sanayiciler “yemini
bende almazsan sütünü almam” dayatması ile üreticiyi mağdur etmektedir. Çünkü
bu tip ilişkide süt üreticisi alacağı yemi kalite/fiyat denkleminde seçememektedir.
Ayrıca bazı uygulamalarda çiğ sütün fiyatı 1,5 ay sonra ödenirken, yemin fiyatını
üretici peşin ödemektedir. Diğer bir taraftan yem üreticileri de ürünlerini
satamamaktadır.
-
Süt Konseyi sadece sütün maliyetini değil, serbest piyasa koşullarını ve kurallarını
dikkate alarak, aynı zamanda rasyonel bir süt fiyatı deklare etmelidir.
140
Bir mal veya hizmetin piyasasında alıcı az; satıcı çok ise; yani alıcılar fiyatı belirleyebiliyor ve satıcılar da
bu fiyatı kabul etmek durumunda kalıyorlarsa, böyle piyasalara oligopson piyasalar denir
62
D. Devlet teşvikleri, hayvancılık politikaları ve işletme sorunları
-
AB üyesi ülkelerde özellikle süt ve ürünleri ile et ve ürünlerinin pazarlanmasında
kooperatifler, canlı hayvanların pazarlanması konusunda ise Yetiştirici Birlikleri
büyük rol oynamaktadır. Ayrıca, üretimden pazarlamaya kadar geçen pazarlama
zincirinde dünya çapında çok önemli şirketler de faaliyet göstermektedir. Türkiye’nin,
kooperatiflerinin, üretici birliklerinin güçlenmesi zaruridir.
-
Bilhassa miras hukuku ile bölünmüş arazilerin toplulaştırılması Türk tarım tarihi
için en önemli yapısal reformlardan biridir. Ancak bu yapısal dönüşüm uzun
solukludur. Her ne kadar son 10 senede yaklaşık 2,5 M ha toplulaştırmış olsa da, kısa
vadede “arazilerde hizmet birleşmesi yoluna gidilmeli”, böylelikle kısa ve orta
vadede küçük ve orta ölçekli yetiştiricilerimiz daha verimli çalışabilmelidir.
Parçalanmış toprakların birleşmesi kadar hizmette birleşmeye önem verilmelidir.
-
Hayvan yetiştiriciliğinden, perakendeci kasaplığa kadar, birçok mesleği ve ticaret
alanını kapsayan sosyal boyutlu bir ticari faaliyetlerin düzenlenmesi ve düzetilmesini
kişisel görüşlerle çözümlenemez. Bu yelpazedeki hayvan yetiştiricisini, süt
yetiştiricisini, besicisini, kesimcisini, toptancısını, perakendecisini temsil eden
kuruluşların yetkililerinin Tarım Bakanlığı’nca oluşturulacak bir konseyde ortak akılla
kısmi ve genel hedefler-politikalar tespit edilerek uygulamaya konulmalıdır141.
-
Ne yazık ki bilhassa devletimiz verdiği teşvikler ve faizsiz kredilerin cazibesine
katılarak, çok sayıda kişi ve kuruluş hayvancılık sektörünü bilmeden yetkin olmadığı
hayvancılık sektörüne girmiştir. Yatırımcılar diğer alanlarda olduğu gibi yeterli
araştırma yapmadan ve işin bütününe bakmadan bu sektöre girmemelidir. Son yıllarda,
görülmektedir ki, yeterli bilgiye sahip olmayan büyük yatırımlarla kurulan işletmeler
büyük zararlarla sektörden çekilmek durumunda kalmışlardır. Devlet teşvik sisteminin
tek değişkenmiş gibi algılanarak yatırım yapma eğilimi sona ermelidir.
141
İSTİB Meclis üyesi Erhan Özefe’yle röportaj, Türkiye’de hayvancılık ve ithal et, Eylül 2010 sayı 3 s. 30
63
-
Kredilere erişim & Yanlış kredi politikası
Devletimiz, 2011 yılında yalnız Ziraat Bankası kanalıyla 4 milyar dolar “0”
faizli, 5 yıl vadeli hayvancılık kredisi verdi, ancak bu kredileri verirken bir
takım kriterler koymadı (örneğin büyükbaş/x dekar şartı, yem üretme vb.)
Başta aile işletmeleri olmak üzere, ufak işletmeler, garanti gösterebilecekleri
materyalleri olmadığı için kredilere erişememektedirler. Hâlbuki asıl
desteklenmesi gereken büyük işletmeler değil, aile işletmeleri olmalıdır.
-
Örgütlü büyük hayvancılık işletmeleri bile ithalata karşı « rekabet edemez » durumda
ise, sürdürülebilir üretim yapmak için rakibimiz olan bütün ülkelerin toplam
verimliliklerinden, giydirilmiş işgücü maliyetlerine, coğrafi konumlarından,
harcanabilir gelir düzeylerine, açık ve gizli sübvansiyonlarından, ülkelerindeki
üretimi ve istihdamı korumaya dönük strateji, taktik ve operasyonlarının ayrıntısı
hakkında bilgi eksikliğimizi gidermeliyiz. Aksi takdirde "haksız rekabeti" önlemek
mümkün değildir142.
-
Coğrafi konum, geniş pazar, dışa açık rekabet algısı, dünyaya açık algılama düzeyi,
kalifiye işgücü sorunu, yenilikçi iş yapma geleneği, ileri düzeyde gelişmiş altyapı ve
fiziksel sermaye, yüksek düzeyde hukuki güvence, güçlü bir orta sınıfın yarattığı
istikrarlı talep, dünyanın kabul ettiği marka yaratma gibi yatırım kriterleri üzerinde
çalışarak kararlar alınmalıdır143.
-
Ette ilden ile nakillerde gerçek beyan yapılmamaktadır. Küçük miktarlarda gösterilen
beyanlar vergi kaybını ortaya çıkmaktadır. Mezbaha giriş ve çıkış noktalarında, et
depolarında gelen etin denetlenmesi, kaydının tutulması, vergi denetimlerinin
sıkılaşması, et araçlarının gerek denizden gerek ise kara yolundan gelişlerde denetime
tabi tutulması ve tartılması gereklidir144. Mezbahalarda da aynı şekilde vergi
142
Bozkurt Rüştü, Et üretiminden dokuma kumaşa… Dünya Gazetesi, 28 Ocak 2011
143
Bozkurt Rüştü, Hayvancılıkta neden sürekli tökezliyoruz, Dünya Gazetesi, 2 ağustos 2012
144
Eski İSTİB Yön. Kur: Başk. Yard. ve Boğaç Et Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti. Yön. Kur. Başk. Ethem
Karacan’la röportaj, İthal et piyasayı olumlu etkiledi, İstanbul ticaret Borsası dergisi Temmuz 2010, sayı 2,
sayfa 8
64
denetçilerinin kesilen etin kilosunu, kesen firmayı kayıt altına alması ve ürünün
geldiği borsaya bildirmesi lazımdır145.
-
Kesimhanelerde etlere vurulan damgaların her ilde geçerli olmasından dolayı etlerin
kontrolü büyük şehirlerde zor olmaktadır.Bu nedenle özellikle İstanbul için etlerin tek
bir merkezde toplanarak kontrollerin yapılması ve İstanbul için ayrı bir damganın
vurulması ile etlerin daha sağlıklı bir şekilde kontrolü sağlanabilir
-
Tüm sınıflandırılmış mezbahaların denetim altına alınması gerekmektedir. Sanayi
Bakanlığı’nı temsilen borsalar, Gıda Tarım ve Hayvancılık bakanlığı hayvan kontrolü
açısından, Maliye İşleri Bakanlığı stopaj açısından bu üç bakanlığın ortak çalışması
kayıt dışı etin önüne geçilebilir146.
-
Ruhsatsız et giriş ve çıkışlarını kontrol altına alabilmek sağlıksız koşullarda piyasaya
sürülen ve mali açıdan kayıt dışı olan et depolarının önüne geçebilmek için,
İstanbul’da ve diğer büyük şehirlerde kurulacak et hali, et merkezi veya et sanayi
sitesi gibi merkezler kurmak belediyelerin görevidir147. Bu sayede, halkımız daha iyi
denetlenmiş ve daha sağlıklı et tüketebilecektir.
- Sebze ve meyvelerin ticaretinin düzenlemesiyle ilgili 5957 sayılı kanunda belirtildiği
gibi, Büyük Şehir Belediyelerinin bir et merkezi bünyesinde, sağlıklı koşullarda etlerin
alım-satımlarını
denetlemeleri
lazım
gelmektedir.
Kurulacak
et
hal(ler)i
şehirlerimizde vuku bulan kaçak et sorununun çözüm ayaklarından bir tanesidir.
Ayrıca 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun 7. Maddesinin “t” fıkrası
uyarınca, Büyükşehir Belediyesinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları arasında: “Her
çeşit toptancı hallerini ve mezbahaları yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek,
imar plânında gösterilen yerlerde yapılacak olan özel hal ve mezbahaları
ruhsatlandırmak ve denetlemek.”gelmektedir.
145
İthal et piyasayı olumlu etkiledi, İstanbul ticaret Borsası dergisi Temmuz 2010, sayı 2, sayfa 9
146
İSTİB eski Meclis Başk. İslam Ali Kopuz’la röportaj, canlı hayvan ithalatı ve et arzı, Eylül 2010 sayı 3 s. 11
147
Ette ortak denetim, İSTİB, Kasım 2010 sayı 4 s.6
65
-
İstanbul’un yıllık et ihtiyacı yaklaşık 300 bin tondur. İSTİB canlı hayvan ve et
şubesinde işlem gören et miktarı ise bunun yarısı kadardır. Avrupa ve Asya
yakalarına kurulacak et halleri kaçak et sorununun yanında getirdiği sağlık, vergi
kaybı gibi sorunların çözülmesinde etkili olacaktır.
-
Kesimhanelerde daha etkin bir denetimin yapılabilmesi için Bakanlık tarafından
kesilen hayvanların adetlerinin kontrolü ve bunların stopaj ve mera fonlarının yatırılıp
yatırılmadığının takibi için mezbahalarda Borsalarında denetim yetkisinin olması ve
kesimhanelerde Borsa Görevlilerine Oda tahsis edilmesinin sağlanması ve buraların
aynı zamanda “Tescil Bürosu” şeklinde çalışmasının sağlanması lazımdır.
-
2013 yılında, Et ve Süt Kurumu kurban bayramında satılamayan hayvanları satın alma
işlemini başlattı. Bunu önümüzdeki yıllarda da devam ettirmelidir.
66

Büyükbaş Hayvancılık ve Süt Sektörleri Raporu

Transkript

Benzer belgeler

AYNI YANLIŞI TEKRAR TEKRAR YAŞAMAMAK İÇİN

Üreticiler çiğ süte satış izni istiyor Çiğ süt üreticileri

SÜT İNEKLERİNİN BAKIMI ve BESLENMESİ İneklerin gebelik

SİHİRLİ FASULYELER Bir zamanlar yoksul ve dul bir kadın varmış

Oturum Programı

Süt Hakkında Bilinmesi Gereken Temel Bilgiler

aylık yemek listesi - Özel Çakabey Okulları

aylık yemek listesi - Özel Çakabey Okulları