docş Destek Kurumlarınca Sağlanan Hizmetler - AİA
download 
Şikayet Transkript
ş Destek Kurumlarınca Sağlanan Hizmetler - AİA
İş Destek Kurumlarınca Sağlanan Hizmetler İyi uygulama rehberi Mart 2006 İstanbul Ekonomi Danışmanlık Seheryıldızı Sokak No:33/5 34337 Etiler– İstanbul Tel: (0212) 351 57 62 – 351 54 65 www.istanbul-ekonomi.com GİRİŞ 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile müzakerelerin başlamış olması siyasi alanda olduğu gibi ekonomik alanda da Türkiye bakımından bir dönüm noktasını teşkil etmektedir. Müzakereler ile eşzamanlı olarak iki tarafın ekonomik bütünleşmelerini daha ileri bir noktaya taşımaları gerekecektir. Türkiye ile AB arasında 1996 yılından bu yana yürürlükte olan Gümrük Birliği sayesinde zaten sanayi sektörü tam rekabete açılmış durumdaydı. Şimdi tarım, işlenmiş tarım ve hizmetler sektörü de aşamalı olarak Gümrük Birliği kapsamına alınacak ve bunun sonucunda rekabetin bütün bu sektörlerde artması söz konusu olacak. Rekabet artışından en çok etkileneceklerin başında, bu sürece uyum sağlamakta çeşitli zorluklarla karşılaşan KOBİ'ler gelmektedir. KOBİ'lerin bu nedenle önümüzdeki dönemde rekabet güçlerini iyileştirmelerine odaklanmaları gerekecek. Makro ekonomik istikrarın sağlanmış olması da bu açıdan önemli bir unsur. Zira enflasyonist ortamın sağladığı fiyat esneklikleri artık ortadan kalktı. Ancak ülkemizdeki KOBİ'lerin karşılaştığı bu sorunun AB ülkelerinin KOBİ'lerinin de sorunu. AB KOBİ'leri de Çin, Hindistan, Brezilya gibi ülkelerin dünya üretim ve ticaretindeki artan payları karşısında zorlanmaktalar. AB bu nedenle 2010 yılında en rekabetçi bölge olma amacıyla Lizbon stratejisini oluşturmuştur. Lizbon stratejisi, AB'nin bir bilgi ekonomisi olma yönünde atılması gereken adımları ve izlenmesi gereken politikaları belirlemektedir. Bunlar arasında KOBİ'lerin daha rekabetçi bir nitelik kazanmaları da yer almaktadır. Bu değişen hedefler tabiatıyla özellikle KOBİ'lere hizmet veren Sanayi Odaları gibi İş Destek Kurumlarının yaklaşımlarında da değişiklik yaratmaktadır. Bu kurumlar geleneksel olarak sağladıkları hizmetlerin yeni koşullara uygunluğunu değerlendirmeye zorlanmaktadır. Bu değerlendirmenin başarısı ise kalıplaşmış iş süreçlerinin ve mevcut hizmet yelpazelerinin kritik bir bakış açısıyla ele alabilme yeteneğine bağlıdır. Başka bir anlatımla, İş Destek Kurumlarının küreselleşen üretim, farklılaşan ticaret merkezleri ve değişen rekabet güçlerinin ışığında kendilerini yeniden tanımlama çabası içinde olmaları gerekmektedir. Bu çalışmada, AB ülkelerinde İş Destek Kurumlarının bu dönüşüme ayak uydururken izledikleri yol ve yürürlüğe koydukları yöntem ve programlar hakkında bilgiler derlenmiştir. İş Destek Kurumlarının ekonomik hayatın yeni gerçeklerine ayak uydururken KOBİ'lere sağladıkları hizmetlerin de değişmekte olduğu görülmektedir. Bu değişimi vurgulayan üç ana başlık bulunmaktadır: finansman, eğitim ve şebekeler. 2 Bu çalışmada yer verilen birçok örnek KOBİ'lerin karşılaştığı en kayda değer güçlüklerden biri olan finansmana erişim zorluğunun aşılmasına yönelik yenilikçi yaklaşımlar içermektedir. Finansman konusu, Türkiye'de olduğu gibi birçok AB ülkesinde de KOBİ'lerin gerek başlangıç gerek büyüme aşamasında karşılaştığı en somut güçlüklerden birini oluşturmaktadır. İş Destek Kurumları bu nedenle bu sorunun giderilmesine yönelik çeşitli programlar oluşturmuşlardır. Bu yenilikçi programların birçoğu, bilgi ve iletişim teknolojilerinin daha iyi ve farklı şekilde kullanılmasına dayanmaktadır. Aynı zamanda, birçok program bu amaçla şebeke ekonomilerinden yararlanılmasını sağlayacak bir çerçeve oluşturmakta ve potansiyel yatırımcılarla girişimcileri bir araya getirmeyi hedeflemektedir. Bu çalışmada yer verilen program örnekleri arasında eğitim konusu da ağırlık taşımaktadır. Mesleki eğitim gerçekten de rekabet gücünün oluşturulması ve de korunması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ancak burada da eskiye oranla farklı bir yaklaşımın gündeme geldiği görülmektedir. KOBİ'lerin karşılaştıkları sorunlara yönelik konu odaklı eğitim programların yanısıra, KOBİ'lerin insan kaynaklarının eğitilmesine ağırlık verilmektedir. Bununla amaçlanan, KOBİ'lerin bir insan kaynakları politikası oluşturabilmeleri, karşılaştıkları ve de ileride karşılaşabilecekleri güçlükleri aşabilmelerini sağlayacak iç kapasitelerinin iyileştirmeleridir. Kamu reformunda dile getirilen kurumsal kapasite olgusu artık KOBİ destek politikalarının da ayrılmaz bir parçası haline gelmektedir. Bununla bağlantılı bir diğer husus da KOBİ'lere bu hizmeti veren İş Destek Kurumlarının kendi insan kaynakları kapasitesidir. KOBİ'lerin insan kaynaklarının iyileştirmeyi hedefleyen programları yürütecek İş Destek Kurumlarının da aynı şekilde kendi insan kaynaklarına yatırım yapması ve kendi kapasitelerini geliştirmeleri zorunludur. Nihayet Internet çağının sıkça kullanılan deyimlerinden biri olan "şebeke" ifadesi KOBİ'lere sağlanan destek hizmetlerinde aranan bir unsur olmaktadır. Bu başlık altında ele alınan destek programlarının temel hedefi KOBİ'leri şebeke ekonomilerinden yararlandırılmasıdır. Bu amaçla gerek üretim gerek pazarlama gerekse finansman aşamasında KOBİ'ler ve KOBİ'lerin iş süreci ile bağlantılı diğer firmalar arasında bir "şebeke" kurulmasına yönelik faaliyetler hız kazanmıştır. Bu çalışmamızda çeşitli Avrupa ülkelerinde KOBİ'lere sağlanan destek programları hizmetlerinden "en iyi uygulama" örnekleri bir araya getirilmektedir. Bunlardan bir kısmı halihazırda ülkemizde uygulamada olan programlara benzemekte, bir kısmı ise Türkiye açısından yenilik içermektedir. Önemli olan bu programların özellikleri ve çeşitliliğini gözönünde bulundurarak, ülkemizde de KOBİ'lerin küreselleşme ve AB sürecine daha iyi uyum sağlamalarını temin edecek yeni destek programlarının şekillenmesidir. Çalışmamızın bu hedefe hizmet edeceğini ümit ediyoruz. Sinan Ülgen - Ulaş Öztürk İstanbul Ekonomi Danışmanlık 3 İş Destek Kurumlarınca Sağlanan Hizmetler İçindekiler: A-) İş destek organizasyonlarının temel hizmetlerini çağın gereklerine uyarlamak: 1.Destek hizmetlerinin asıl hedefi: Firmaların kendi iç kapasitelerini oluşturmaları....................6 2.Yönetim kapasitesinin geliştirilmesi............................................................................................... 7 3.Hizmete göre KOBİ değil, KOBİ’ye göre hizmet........................................................................... 8 4.Rekabet aracı olarak iş istihbaratı................................................................................................... 9 5.Online bilginin KOBİ’lerin ihtiyaçlarına göre şekillendirilmesi................................................... 10 6.Destek hizmetlerinin değerlendirilmesi.......................................................................................... 11 7.İnkubatör kurumların sağladıkları hizmetlerin çeşitlendirilmesi................................................... 12 8.Teknoloji şirketleri haricindeki KOBİ’lere yönelik İnkubatör hizmetleri.......................................... 13 9.İnkubatör şebekeleri..................................................................................................................... 14 10.Sanal inkubatör............................................................................................................................. 15 11.KOBİ’lerde BİT (Bilgi ve İletişim Teknolojileri) kullanımı................................................... 16 12.BİT tedarikçileri ve KOBİ’ler arasında bilgi asimetrisinin giderilmesi........................................ 17 13.Sanayi ve ticaret odalarından BİT hizmetleri................................................................................ 18 14.Bir rekabet aracı olarak gayrimaddi varlıkların yönetimi............................................................ 19 B-) Eğitim desteği: 1.Eğitmenlerin eğitimi................................................................................................................. 21 2.Uygulanabilir eğitim desteği..................................................................................................... 22 3.Kadın girişimcilere özel eğitimler..................................................................................................... 23 4.Erken iş eğitiminin önemi......................................................................................................... 24 5.Hayat boyu öğrenme...................................................................................................................25 6.Eğitmenlerin yeterliliği..............................................................................................................26 C-) Finansmana erişim desteği: 1.Girişimcilere finansman için kurumsal çerçeve........................................................................... 28 2.Girişimci-banka ilişkilerine destek..................................................................................................... 29 3.Mikro kredi alanında ihtisaslaşan finans kurumları........................................................................ 30 4.Online risk sermayesi..................................................................................................................... 31 5.Küçük çaplı risk sermayedarlarının girişimcilerle eşleştirilmesi................................................... 32 D-) Ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi: 1.Kıyaslama çalışmaları (benchmarking) ........................................................................................ 34 2.Tedarik zincirinde işbirliği ve eşgüdüm........................................................................................ 35 3.Endüstri kümeleri (cluster) ..................................................................................................... 36 4.Bölgesel ekonomilerdeki yapısal değişiklikler................................................................................ 37 4 Küçük ve Orta Boy İşletmelere Destek İçindekiler: A-) Eğitim desteği: 1. Eğitmenlerin eğitimi....................................................................................................................... 2. Uygulanabilir eğitim desteği......................................................................................................... 3. Kadın girişimcilere özel eğitimler................................................................................................... B-) Finansmana erişim desteği: 1. Girişimcilere finansman için kurumsal çerçeve.............................................................................. 2. Girişimci-banka ilişkilerine destek..................................................................................................... 3. Mikro kredi alanında ihtisaslaşan finans kurumları........................................................................... 4. Online risk sermayesi..................................................... ............................................................... 5. Küçük çaplı risk sermayedarlarının girişimcilerle eşleştirilmeleri...................................................... C-) kuluçka şirketler (İnkubatör) ve destek yapıları: A 1.İnkubatör kurumların sağladıkları hizmetlerin çeşitlendirilmesi....................................................... 2. Teknoloji şirketleri haricindeki KOBİ’lere yönelik inkubatör hizmetleri......................................... 3. İnkubatör şebekeleri........................................................................................................................ 4. Sanal inkubatör................................................................................................................................ İş destek 1. Destek hizmetlerinin asıl hedefi: Firmaların kendi iç kapasitelerini oluşturmaları....................... organizasyonlarının temel 2. Yönetim kapasitesinin geliştirilmesi. ........................................................................................... 3. Hizmete göre KOBİ değil, KOBİ’ye göre hizmet............................................................................ hizmetlerini çağın 4. Rekabet aracı olarak iş istihbaratı....................................................................................................... 5. Online bilginin KOBİ’lerin ihtiyaçlarına göre şekillendirilmesi..................................................... uyarlamak 6. Destek hizmetlerinin gereklerine değerlendirilmesi............................................................................................ D-) İş destek organizasyonlarının temel hizmetlerini çağın gereklerine uyarlamak: E-) Eğitime erişimde destek: Küreselleşmenin etkisiyle rekabet arttıkça, yeni girişimcilerin ve KOBİ’lerin 1. Erken iş eğitiminin önemi................................................................................................................. rekabet güçlerini koruyabilmek ve 2. Hayat boyu öğrenme........................................................................................................................ iyileştirmek için ihtiyaç duydukları 3. Eğitmenlerin yeterliliği......................................................................................................................... destek hizmetlerinin niteliği değişmektedir. İş destek kurumlarının F-) KOBİ’lerin modern bir ekonomide çalışabilmeleri için destek: verdikleri hizmetler iş mevzuatının tanıtılması ve kullanımı............................................................... anlatılması, sektörel 1. KOBİ’lerde BİT (Bilgi ve İletişi Teknolojileri) etüdler gibi geleneksel faaliyetlerden, 2. BİT tedarikçileri ve KOBİ’ler arasında bilgi asimetrisinin giderilmesi............................................. insan kaynaklarının daha etkin 3. Sanayi ve ticaret odalarından BİT hizmetleri.................................................................................. kullanılması, mesleki eğitim, teknolojinin 4. Bir rekabet aracı olarak gayrimaddi varlıkların yönetimi............................................................... daha iyi kullanılması, şebeke yaratılması G-) Ekonomik kalkınmanın edilmesi: ve teşvik iş istihbaratından daha iyi istifade edilmesini sağlayacak hizmetlere 1. Kıyaslama çalışmaları (benchmarking)............................................................................................... kaymaktadır. 2. Tedarik zincirinde işbirliği ve eşgüdüm........................................................................................ 3. Endüstri Kümeleri (Cluster) .......................................................................................................... 4. Bölgesel ekonomilerdeki yapısal değişiklikler.................................................................................... 5 İstanbul Ekonomi Danışmanlık www.istanbul-ekonomi.com 1. Destek hizmetlerinin asıl hedefi: Firmaların kendi iç kapasitelerini oluşturmaları Amaç: İş destek kurumlarının verdikleri hizmetlerde bir yaklaşım değişikliğine gitmesi daha zorunlu hale gelmektedir. Başvuran firmaların spesifik sorunlarının çözülmesinin ötesine geçerek bu firmaların bir daha bu tip sorunlarla karşılaşmamalarını sağlayacak iç kapasitelerini yaratmaya destek olunması gerekmektedir. Uygulama: Enterprise Ireland 1998’den bu yana üç eski ulusal ajansın işlevlerini kendi bünyesinde birleştirerek KOBİ’lere bütünleştirilmiş hizmetler sunmaktadır. Bütünleştirilmiş hizmetler kapsamında, işletmelerin tüm ticari faaliyetleri kapsamlı bir şekilde (pazarlama, finans, insan kaynakları, teknik yapılar v.b.) analiz edilerek operasyonlarında daha global bir görüş kazanmaları teşvik edilmektedir. Bu bağlamda, daha geleneksel yaklaşımlarda söz konusu olan işletmelerin zorluklarla karşılaştıklarının düşünüldüğü belirgin ve sınırlı alanlarda farklı çözümler üretmek yerine, bu sorunların tümü ile aynı anda ilgilenilmekte ve işletmelerde karşılaşılan sorunların tamamının üstesinden gelebilecek kapasiteler oluşturulmaktadır. Enterprise Ireland’un benimsediği bu yaklaşımın temelinde, firmaların kendi insan kaynaklarını güçlendirmeleri ve iç kapasitelerini yaratmaları sürecine destek olunması yer almaktadır. Nitekim, Enterprise Ireland uzmanları insan kaynakları, satış ve pazarlama gibi konularda uzmanlar destekleyici görevler üstlenmektedir. Kurum: Enterprise Ireland İlave Bilgi: Rapor: ‘‘The Irish experience’’,‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’ İnternet: http://www.enterprise-ireland.com 6 2. Yönetim kapasitesinin geliştirilmesi Amaç: İhracata yönelik KOBİ’lerin ihracat performanslarının iyileştirilebilmesi amacıyla iş destek kurumları daha yenilikçi yaklaşımlar benimsemelidirler. Uygulama: PIPE2000, İspanya İhracat-İthalat Enstitüsü (ICEX) ve İspanyol Ticaret Odaları Konseyi tarafından koordine edilen, merkezi ve yerel idari teşkilatlar tarafından desteklenen ve İspanya’da KOBİ’lerin ihracatlarını desteklemek amacıyla kurulmuş büyük bir programdır. Programda ilk defa ihracat yapacak işletmeler hedef alınarak bu işletmelerin yönetim kapasitelerinin geliştirilmektedir. Özellikle ihracat yapacak işletmelerin karşılaştıkları ne, ne zaman, nasıl ve nereye ihracat yapılmalı gibi temel sorularının cevaplandırılmasına yönelik stratejik destek sağlanmaktadır. Bir sonraki adımda ise, işletmelere atanan ve 8 ayda toplam 80 saat hizmet veren danışmanlar vasıtasıyla işletmelerin yönetimleri ihracat piyasasının değişkenliğine cevap verebilecek ve uluslararası düşünebilme kabiliyetine kavuşabilecek şekilde desteklenmektedir. Proje kapsamına alınacak işletmeler sıkı bir eleme sürecinden geçtikten sonra diğer işletmelerle deneyimlerini de paylaştıkları bir eğitim programına da alınmaktadırlar. Şu an için PIPE2000 programı temel hedefi olan 2000 yeni ihracatçı KOBİ’nin yaratılmasına çok yakındır. Programa katılan firmaların başarı oranları (ilk defa ihracat yapma veya ihracat kapasitelerini yükseltme) ilk etapta %70 olarak öngörülse de gerçekleşen başarı oranı %82 gibi yüksek bir oran olmuştur. Kurum: Spanish Import-Export Institute (İspanya İhracat İthalat Enstitüsü ICEX) ve Council of the Spanish Chambers of Commerce (İspanyol Ticaret Odaları Konseyi). İlave Bilgi: Rapor: ‘‘The PIPE2000 Programme’’, ‘‘SME support services in the face of globalisation’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/cph-seminar_2000_en.pdf) İnternet: http://www.icex.es/pipe2000.html 7 3. Hizmete göre KOBİ değil, KOBİ’ye göre hizmet Amaç: Kapsamlı destek, bir örnek destek demek değildir. Aksine, farklı tipteki KOBİ’lerin farklı durumlarını hesaba katarak verilecek destek hizmetleri, bu hizmetlerin daha verimli olmasına yardımcı olur. Uygulama: Danimarka Ticaret ve Sanayi Ajansı tarafından desteklenen Technologisk Innovation, ülke çapında çalışan bir teknoloji inkubatörünün işletilmesini üstlenerek yenilikçi ve bilgi tabanlı işletmelerin kurulmasına ve bu işletmelerin gelişmesine destek olmaktadır. Kurum tarafından verilen destek hizmetleri, yenilikçi ve bilgi tabanlı işletmelerin ihtiyaçları doğrultusunda yapılandırılarak çok geniş kapsamlı bir şekilde sağlanmaktadır. İlk etapta, hedef teknoloji şirketlerinin ihtiyaçları belirlenip, bu şirketlere yönetim ve teknoloji tavsiyeleri, işletmelerin gelişirken çeşitli seviyelerde ihtiyaç duydukları finansmana erişimlerinde yardım, şebeke oluşturma fırsatları ve ihtiyaca göre özelleşmiş eğitim ve kılavuzluk hizmetleri verilmektedir. Kurum: Teknologisk Innovation A/S İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Technology incubators’’, ‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’’ İnternet: http://www.tekinno.dk 8 4. Rekabet aracı olarak iş istihbaratı Amaç: Bilgi ekonomisinde, özellikle gelişen işletmelerde iş istihbaratı önemli bir rekabet aracıdır. Destek organizasyonları istihbarat niteliğindeki bilgilerin kullanımını teşvik etmeli ve bu alandaki hizmet anlayışlarını yeniden yapılandırmalıdırlar. Uygulama: Fransız Sanayi ve Ticaret Odaları Meclisi, yüksek teknoloji alanında iş istihbaratının daha yoğun kullanımına yönelik bir strateji uygulamaktadır. Özellikle ürün ve üretim süreçlerindeki teknik gelişmeler, müşterilerin ve rakiplerin profilleri, ekonomik ve stratejik önemi olan bilgiler bu strateji kapsamında değerlendirilmektedir. Stratejinin uygulanabilmesi için ADIT (Agency for the Dissemination of Information Technologies - Bilgi Teknolojilerinin Yayılması Ajansı), ulusal ve yerel makamlar, bölge odaları ve uzmanlar eşliğinde bölgesel istihbarat sistemleri yaratılmıştır. Bu bölgesel istihbarat sistemlerinde iş istihbaratının önemini vurgulayan, firmaların istihbarat ihtiyaçlarını değerlendiren, uygun eğitim hizmetleri sağlayan ve hedef sektörlerdeki işletmelere uygulama safhasında eşlik edecek uzmanlar sağlayan programlar teşvik edilmektedir. Bu sayede iş istihbaratının geleneksel kullanımı odalar vasıtasıyla çok daha proaktif bir karaktere bürünmektedir. Stratejinin bir sonucu olarak Fransa dahilinde 182 sanayi ve ticaret odası elektronik bir şebekeyle birbirlerine bağlanmıştır ve KOBİ’lere sağlanan destek hizmetlerinin metotlarını birbirleriyle paylaştıkları bir veritabanı oluşturulmuştur. Ayrıca, KOBİ’lere faydalı olabilecek deneyimlerin ve bilgilerin paylaşıldığı internet siteleri kurularak KOBİ’lerin iş istihbaratına erişimleri de kolaylaştırılmıştır. Kurum: Assemblee des Chambres Françaises de Commerce et d’Industrie İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Business intelligence as a competitive tool’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.acfi.cci.fr 9 5. Online bilginin KOBİ’lerin ihtiyaçlarına göre şekillendirilmesi Amaç: Bilgi, büyüyen işletmelerin kendilerine has ihtiyaçları doğrultusunda iyi şekillendirilmeli ve bu işletmelere etkili bir şekilde ulaştırılmalıdır. Uygulama: İsveç’in KOBİ-bağı (SME-link) projesinin kuruluş aşamasındaki hedefi, internette mevcut olan iş istihbaratını yapılandırarak KOBİ’lerin bu istihbarata daha kolay erişimini sağlamaktı. Wallenberg Vakfı tarafından finanse edilen bir çalışma sonucunda 700 İsveç firmasının gereksinimleri detaylı bir şekilde incelendikten sonra kurulan sistemde 15 farklı kategoride (finansman, ihracat, eğitim, kalite, ürün geliştirme v.b.) ekonomik istihbarata erişim sağlanmaktadır. Sistemde, değerli bilgilerin bulunduğu internet sitelerine portallar sunulmakla beraber, önemli miktarda bilgi de doğrudan tedarik edilmektedir. Uygulama safhasında, internet ve Smelink hakkında eğitim alan üniversite öğrencileri 4200 işletmeye ziyaretler düzenleyerek bu bilgileri onlarla paylaşmışlardır. Geçen zamanda KOBİ’lerden gelen eleştiriler doğrultusunda Smelink’in yapısı gittikçe geliştirilerek iş istihbaratı hizmeti yanında KOBİ’ler arasında işbirliğini destekleyen ve ticaret alanında da faydalanılabilecek bir hizmet oluşturulmuştur. Kurum: Smelink Ab İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Smelink’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.smelink.se 10 6. Destek hizmetlerinin değerlendirilmesi Amaç: Destek hizmetlerinin kalitesinin sürekli bir şekilde yükseltilebilmesi için sağlanan hizmetlerin müşterileri tarafından sürekli değerlendirilmesi ve hizmet sağlayıcıların da bu değerlendirmeleri hizmetlerini şekillendirirken sürekli göz önünde bulundurmaları gerekir. Uygulama: İsveçli bir ajans olan ALMI Business Partner Ltd. ve 21 bağlı ortağı, yeni ve büyümekte olan işletmelere finansman erişimi ve gelişim desteği gibi hizmetler sunmaktadır. Ajans tarafından sürekli yapılan yıllık müşteri anketleri ve değerlendirmeler sayesinde, ALMI’nin müşterisi olan işletmelerin diğer işletmelere nazaran daha uzun ömürlü oldukları, ciro büyümesi ve sürdürülebilir istihdam açısından daha iyi bir performansa sahip oldukları görülmektedir. Kurum: ALMI Business Partner Ltd. (ALMI Företagspartner AB), Sweden İlave Bilgi: Rapor: ‘‘The Swedish Agency, ALMI Business Partner Ltd.’’, ‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’’ ‘‘Customer 99’’ and ‘‘Customer 2000’’ the ALMI client attitude surveys. İnternet: http://www.almi.se http://www.naring.regeringen.se/tillvaxt/avtal/inenglish.htm 11 7. İnkubatör kurumların sağladıkları hizmetlerin çeşitlendirilmesi Amaç: İnkubatörlerin yenilikçi girişimleri teşvik ederken başarılı olabilmeleri için hizmetlerini doğru paketler şeklinde sunmaları gerekmektedir. Bu paketlerde doğru bir şekilde hazırlanmış temel hizmetler bulunmalı, araştırma merkezleri ve teknoloji kurumlarıyla yakın çalışılmalı, risk sermayesine erişim iyi yapılandırılmalı ve kurulan şebekelerin faaliyet alanları yerelden uluslararasına tüm seviyeleri kapsamalıdır. Uygulama: Faaliyetlerini Almanya’da sürdüren bir yenilik merkezi olan IZET Innovation Centre, Itzehoe şehrinin ve Steinburg vilayetinin ortak kurumudur. Girişimcilere profesyonel bir altyapı, esnek bir destek hizmeti ve uzman tavsiyesi sunan merkez, teknoloji transferi çalışmalarını Fraunhofer-Institute for Silicon Technology ISIT, üniversiteler ve araştırma enstitüleriyle beraber yürütmektedir. 1998 yılında IZET elektronik ticarette yeterlilikle ilgili bir merkez olan Center of Competence in Electronic Commerce for Northern Germany’nin ortağı olmuştur. Merkezde teknolojik yeniliklerle ilgili verilen hizmetlerin yanında, iş planlaması, girişimcilik ve finansman stratejileri hakkında eğitimler de verilmektedir. Bu eğitimlerde risk sermayesi temini ile ilgili yardımlar da bulunmaktadır. Faaliyetlerini daha etkin bir şekilde yürütebilmek için IZET, Schleswig-Holstein’da 10 inkubatörden oluşan bir şebekede yer almaktadır ve Avrupa’da bulunan diğer teknoloji merkezleriyle beraber Avrupa araştırma ve geliştirme (Ar&Ge) projelerine ve standartlaştırma projelerine de iştirak etmektedir. Kurum: IZET Innovationszentrum Itzehoe İlave Bilgi: Rapor: Innovation support in incubator centres of northern Germany (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/incubator/library?l=/public_se ction_library&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.izet.de 12 8. Teknoloji şirketleri haricindeki KOBİ’lere yönelik inkubatör hizmetleri Amaç: İnkubatörler genellikle bilim ve teknoloji temelli şirketlerle ilişkilendirilse de, uygulanacak yenilikçi yaklaşımlar sayesinde aynı modelin birçok farklı alanda da uygulaması bulunabilir. Uygulama: Finlandiya’da faaliyet gösteren Travel Park Incubator Network (Helsinki, Espoo, Oulu, Savonlinna ve Vaasa şehirlerini kapsamakta), şu ana kadar uygulanan yapılardan farklı olarak, turizm sektörüne adanmış inkubatörlerden oluşan bir şebekedir. Travel Park’ın amacı, her sene 60 ila 80 arası işletmeye 2 senelik bir dönem boyunca, bu girişimlerin turistlere yüksek kaliteli ve yenilikçi hizmet verebilen birer küçük boy işletme olabilmelerini sağlamaya çalışmaktadır. 2 senenin sonunda işletmeler çıkar gurubu şeklinde iş birliklerine devam etmekte ve birbirlerine olan desteklerini sürdürmektedirler. Travel Park ile Finli gezi/turizm şirketleri arasında da iki tarafın da çıkarına olan yakın bir işbirliği bulunmaktadır. Şebeke sayesinde bölgeye gelen turist sayısında artış olmuştur. Kurum: Travel Park Incubator Network İlave Bilgi: Rapor: Theme tourism and services (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/incubator/library?l=/public_se ction_library&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.haaga.fi/smak/travelpark 13 9. İnkubatör şebekeleri Amaç: İnkubatörlerin daha başarılı bir performans sergileyebilmeleri için kendi aralarında bir şebeke oluşturmaları ve bu sayede verdikleri hizmetlerde ölçek ekonomileri ve işbirliklerinden yararlanmalarının sağlanması faydalı olmaktadır. Uygulama: Helsinki çevresinde faaliyette olan 16 inkubatörü diğer örneklerinden ayıran ve 1995 – 2001 yılları arasında 760 bilgi tabanlı şirket yaratmalarını sağlayan en önemli etken, bu inkubatörlerin bir şebeke yapısının içinde birlikte çalışmalarıdır. Bu şebekenin etkin bir şekilde çalışabilmesinin nedenlerinden biri de bu inkubatörlerin arasındaki mesafenin 50 km’yi geçmemesidir. Bu sayede yeni kurulacak işletmeler sürekli adreslerini değiştirmek zorunda kalmadan bu inkubatörlerin birinden destek alabilmektedirler. Şebeke dahilindeki inkubatörler birlikte çeşitli eğitim seminerleri düzenlemektedirler. Kendi içlerinde oluşturdukları üç gurupta, destek hizmetlerinin kalitesinin yükseltilmesi, yeni potansiyel girişimcilerin araştırılması ve girişimciler için yeni eğitim programlarının oluşturulması doğrultusunda ortak çalışmalarını sürdürmektedirler. Bölgedeki tüm inkubatörler arasında yakın bir işbirliği bulunmakta olup, deneyimlerini sürekli olarak birbirleri ile paylaşmaktadırlar. Kurum: Uusimaa Employment and Economic Development Center İlave Bilgi: Rapor: Incubators in Helsinki region (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/incubator/library?l=/public_se ction_library&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.yrityshautomot.net 14 10. Sanal inkubatör Amaç: Modern enformasyon ve iletişim teknolojilerini kullanan bir inkubatör birçok avantaja sahiptir. Araziye ve binaya yapılan ağır yatırım ihtiyacının ortadan kalkması bu avantajlardan sadece biridir. Uygulama: Avusturya’nın bir vilayeti olan Carinthia’da yerleşik bir yenilik merkezi olan Lavanttal Innovation Center tarafından kurulan sanal teknoloji parkı, konferans odası olanakları ve telefon operatörleri gibi kısıtlı sayıda hizmetlerin merkez içinde sunmanın yanısıra, bilgisayar ve internet bağlantısı yardımıyla uzaktan erişebilen başka destek hizmetleri de sunmaktadır. Sanal ortamda gerçekleşen bu hizmetlere muhasebe hizmetleri, video konferansı, yasal konularda bilgi ve danışmanlık hizmetleri, pazarlama, kalite ve standart hizmetleri örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca sanal ortamda işletmeler arasında aktif bir işbirliği de teşvik edilmektedir. Örneğin bu teknoloji parkı bölge için çok önemli bir sektör olan kereste sanayine odaklanmış olup, bu sanayi kolundaki işletmeler bir iç web ile birbirlerine bağlanmıştır. Kereste sanayi ile ilgili fiziksel olarak kurulacak bir teknoloji parkının maliyetinin 3 milyon dolar olacağı ve bu maliyetin büyük bir kısmının da arazi ve bina gibi yatırımlara gideceği hesaplanmıştır. Ancak, inkubatör hizmetleri kurulan iç web yardımıyla sanal ortamda verildiği taktirde bu yatırımların sadece 500 bin dolar tuttuğu belirlenmiştir ve kalan para da yeni kurulan işletmelerin desteklenmesi doğrultusunda kullanılmıştır. Kurum: Lavanttal Innovation Centre İlave Bilgi: Rapor: Financing a regional virtual technology park (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/incubator/library?l=/public_se ction_library&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.liz.at 15 11. KOBİ’lerde BİT kullanımı Amaç: Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin (BİT) etkin bir şekilde kullanılması rekabet gücünün önemli bir boyutudur, fakat birçok KOBİ’de bulunmayan ya da istihdamı KOBİ’ler tarafından karşılanamayacak kadar maliyetli olan teknik beceriler gerektirir. Bu nedenden kaynaklanan sorunlara sistematik bir analiz ve yaratıcı çözümler gerekmektedir. Uygulama: Luksemburg’da bulunan bir kamu araştırma merkezi olan Henri Tudor Public Research Center’ın projesi olan Prisme, bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımını BİT uzmanları çalıştıramayan KOBİ’lerde teşvik etmek amacıyla bir seri yenilik hizmetini kademeli olarak uygulamaktadır. Bu alanda KOBİ’lerin ihtiyaçları doğrultusunda yapılan analizler sonucunda hazırlanan hizmetler, ilk etapta KOBİ yöneticilerinin BİT uygulamalarını kendi iş stratejilerinin bir parçası olarak algılamalarını sağlamaktadır. Akabinde, personel için eğitim ve BİT uzmanlarından destek hizmetleri verilmektedir. Merkez, BİT uzmanları ile çalışarak KOBİ’lerde uygulanabilecek yenilikçi çözümler geliştirmektedir. Bu çözümlere tele-bakım ve model sözleşme şartlarının online tedariki gibi tele-hizmetlerle beraber vaka analizleri ve başarı hikayeleri örnek gösterilebilir. Ayrıca, internet üzerinde kurulan dış weblerle KOBİ’ler arasında kurulacak şebekeler de desteklenmektedir. Projenin Luksemburg’da bulunan KOBİ’lere ilk katkısı, y2k probleminin (bilgisayar işletim sistemlerinde 2000 senesi sorunu) sorunsuz olarak atlatılması olmuştur. Kurum: Centre de Recherche Public Henri Tudor İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Prisme – Platform: a set of public teleservices to help SMEs entering the information society’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.cordis.lu/lux/src/tudor-en.htm 16 12. BİT tedarikçileri ve KOBİ’ler arasında bilgi asimetrisinin giderilmesi Amaç: BİT (bilgi ve iletişim teknolojileri) tedarikçileri ve KOBİ’ler arasındaki bilgi asimetrisini azaltmaya yönelik çalışmalarda resmi makamların da görev alması gerekmektedir. Resmi makamlar referans teşkil edecek çerçeveleri tanımlayarak KOBİ’lerin sağlam BİT alanında doğru tavsiyeler almalarını sağlamalıdır. Uygulama: İngiltere’de BİT alanındaki hizmet sağlayıcıların tarafsız, bilgilendirici ve uygulanabilir tavsiyeler verememelerinden kaynaklanan sorunların çözümü için Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından desteklenen ve kalifiye BİT danışmanlarından oluşan bir şebeke oluşturulmuştur. Bu şebeke sayesinde, KOBİ’lere verilen BİT alanındaki önerilerin KOBİ’lerin işletmecileri tarafından doğrudan uygulanabilecek bir şekilde ve KOBİ’lerin ihtiyaçlarına cevap verebilecek yapıda oluşturulmasına çalışılmaktadır. KOBİ’leri bu tavsiyeleri uygulama yönünde ikna edebilmek için Yönetim Enstitüsü tarafından yürütülen bir akreditasyon projesiyle, BİT danışmanlarının yetkinlikleri, yeterlilikleri ve tarafsızlıkları konusunda garanti verilmektedir. Kurum: Foundation for SME Development, University of Durham İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Standards and training/accreditation for business ICT advisers’’ ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.dur.ac.uk/ted.fuller 17 13. Sanayi ve ticaret odalarından BİT hizmetleri Amaç: Sanayi ve ticaret odaları gibi geleneksel destek organizasyonları tarafından sunulan hizmetler BİT (bilgi ve iletişim teknolojileri) alanındaki gelişmeleri de içerecek şekilde yeniden düzenlenmelidir. Uygulama: DIHT (The National Association of German Chambers of Commerce and Industry – Alman Sanayi ve Ticaret Odaları Ulusal Birliği) tarafından 82 bölgesel ve yerel oda, bölgesel kalkınma ajansları, finans ve medya organizasyonları ve BİT tedarikçileri ile beraber geliştirilen MediaMit inisiyatifi, BİT'in Alman KOBİ’leri tarafından kullanımını teşvik eden bir eşgüdüm girişimidir. Almanya’da yeni teknolojilere erişimi olmayan firmaların %80-%85’i bu girişim kapsamına alınmıştır. Elektronik ticaret, online pazarlama, elektronik bankacılık, uzaktan çalışma, online hizmetler ve veritabanlarına erişim gibi konular bu proje dahilinde ele alınmaktadır. Proje, KOBİ’lere yönelik BİT eğitimlerinde anlaşılabilir ve uygulanabilir en iyi uygulama örneklerinin geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. Bu hizmetlerin bir kısmı mültimedya teknolojilerinin iyi kullanılması sonucunda doğrudan verilmektedir, fakat hizmetlerin büyük bir kısmı yerel ticaret odaları ve ortakları ile beraber sunulmaktadır. Bu sayede yerel iş destek ajanslarının müşterilerine sundukları hizmetlerin güncelleştirilmesine de yardımcı olunmaktadır. Kurum: Mediamit Promotion. İlave Bilgi: Rapor: ‘‘MediaMit – A networking initiative to transfer new business cooperations and technology throughout Germany’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.ihk.de http://www.mediamit.de 18 14. Bir rekabet aracı olarak gayrimaddi varlıkların yönetimi Amaç: Gayrimaddi varlıkları (bir şirketin markası, imajı, sahip olduğu fikri mülkiyet hakları gibi elle tutulamayan varlıklar) görünür kılmak özellikle bilgi ekonomisinin en dinamik sektörlerinde çalışan işletmeler için, büyük bir sorun olabilir. Destek organizasyonları tarafından küçük işletmelerde bu sorunun giderilmesine yönelik yenilikçi yaklaşımlar gerekmektedir. Uygulama: Yatırımcılar bir şirkete yatırım yapmadan önce o şirket ile ilgili belirli finansal oranlara bakmaktadırlar. Fakat bilgi ekonomisinde bu oranlar yatırımların sonucunda oluşacak nakit akışı hakkında çok isabetli bir fikrin oluşmasını sağlayamamaktadır. Bu noktada gayrimaddi üretim faktörlerinin de hesaba katılması gerekmektedir ama yatırımcılar için bunu gerçekleştirmek oldukça zordur. Girişimciler ise gayrimaddi varlıklarını yatırımcılara doğru bir şekilde sunmakta zorlanmaktadırlar. Bu sorunun çözümüne yönelik, Hollanda Ekonomi Bakanlığı ile ulusal muhasebeciler birliği tarafından geliştirilen MKBalans (KOBİ hesabı), internetten kullanılan interaktif bir uygulamadır. İşletmeler gayrimaddi üretim unsurları gibi kendilerine ait çeşitli etmenleri diğer firmalarla ve kendi geçmiş performanslarıyla kıyaslayabilmektedirler (benchmarking). Bu interaktif uygulamada işletmelere gayrimaddi varlıklarını raporlamada yardımcı olan, işletmenin güçlü ve zayıf yönlerinin belirtildiği bir rapor otomatik olarak üretilmektedir. Bu rapor sayesinde işletmelere finansal kurumlarla ilişki kurmada da yardımcı olunmaktadır. Ayrıca uygulama dahilinde, iş destek ajansı Syntens tarafından bu işletmelere performanslarını geliştirmeye yönelik yardım ve danışmanlık hizmetleri de verilmektedir. Kurum: The Netherlands Ministry of Economic Affairs, Royal Netherlands Organisation of Accountants (NIVRA). İlave Bilgi: Rapor: ‘‘The SME account – discover your hidden capital’’, ‘‘Entrepreneurship for the future’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/top-class/final-report_vaxjo_2001en.pdf) İnternet: http://www.mkbalans.ez.nl http://www.nivra.nl 19 B Eğitim desteği Bir işletmenin başarısında insan kaynaklarının rolü göz ardı edilemez. Firmanın sahip olduğu insan kaynaklarının geliştirilmesi, rekabetçiliğinin korunması ve geliştirilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, doğru odaklı eğitim programları ön plana gelmektedir. Son yıllarda birçok ülke, kurum ve organizasyon girişimcileri hedef alan eğitim programları düzenlemiştir. Bu bölümde Avrupa’da KOB’lerin insan kaynaklarını hedef alan ve başarılı olmuş eğitim programlarına yer verilmektedir. İstanbul Ekonomi Danışmanlık 20 www.istanbul-ekonomi.com 1. Eğitmenlerin eğitimi Amaç: Eğitmenler, öğretmenler ve akademisyenlerin KOBİ’lere yönelik eğitim programlarına iş dünyasının beklenti ve ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir nitelik kazandırmaları desteklenmelidir. Uygulama: İngiltere, Leicestershire’da faaliyetlerini sürdüren bir girişim merkezi olan The Center for Enterprise, ‘‘Trading Places (Ticaret Mekanları)’’ isimli projesi ile eğitim kurumları ve iş dünyası arasında etkileşimi teşvik etmektedir. Bu projede akademisyenlere haftanın belirli günlerinde iş adamları ile yer değiştirme fırsatını sunulmaktadır. Proje sayesinde akademisyenler KOBİ’lerde çalışarak bilgi birikimlerini iş hayatının gerçekleriyle karşılaştırma fırsatını ve iş dünyasının dinamiklerini yerinde tecrübe etme fırsatını elde etmekteler. İşadamları ise akademik bir kurumda çalışma fırsatı elde ederek KOBİ yönetimi konusundaki deneyimlerini öğrencilerle paylaşmakta ve öğrencileri, kariyerlerine KOBİ’lerde başlama doğrultusunda motive etmekteler. Bu değişimler sonucu ortaya çıkan tecrübeler vaka analizi (case study) raporları şeklinde toplanmaktadır. Bu raporlar, okullarda öğrencilere verilen eğitimlerin iş dünyası ile entegre olabilmesi doğrultusunda müfredata dahil edilmektedir. Projenin bir sonraki adımında, iş dünyası ve eğitim kurumları arasında yaratılan bu birliktelikten faydalanılarak uzun soluklu ortaklıkların kurulması doğrultusunda çalışmalar yapılmaktadır. Kurum: Center for Enterprise, Leicestershire. İlave Bilgi: Rapor: Trading places – Academics in SMEs project. (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/training/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.centreforenterprise.co.uk 21 2. Uygulanabilir eğitim desteği Amaç: Yeni kurulan işletmelerin eğitim hizmetlerinden faydalanabilmeleri için bu hizmetlerin erişimi kolay, tutarlı ve uygulanabilir olması gerekmektedir. Uygulama: Fransa’da 6 sanayi odası, iş destek organizasyonları ve bir eğitim kuruluşu tarafından oluşturulan bir şebeke (network) olan ‘‘Entreprende en France’’, ‘‘Training for business start-up, anytime, anywhere (Yeni kurulan işletmeler için eğitim her zaman, her yerde)’’ adında bir uzaktan eğitim paketi geliştirmiştir. Bu paket ile yeni girişimcilere uzaktan eğitim hizmetleri vermektedir. Pakette, girişimcilerin kendi kapasitelerini analiz etmelerine, projelerinin uygulanabilirliğini belirleyebilmelerine ve işletmelerinin gelişmesi için gerekli adımların neler olduğunu belirlemelerine yardımcı olan eğitimler bulunmaktadır. Bu eğitimler 3 soruya cevap verecek şekilde düzenlenmektedir; Kendi işimi kurabilirmiyim? Kendi işimi nasıl kurabilirim? İşimin yönetimini ve gelişimini nasıl optimize edebilirim? Eğitim paketinde, işletme planını içeren bir işletme proje dosyası hazırlanmakta, sanayi ve ticaret odalarından danışmanlar ile ‘’Entreprendre en France’’ şebekesine bağlı profesyonel ortaklar tarafından girişimcilere yakın bir destek sağlanmaktadır. Bu program sonucunda hazırlanan eğitim kitleri, basılı ve elektronik formatlarda hazırlanıp KOBİ’lere sunulmaktadır. İki-üç ay süren eğitim programına genellikle 35-40 yaş arası girişimciler başvurmaktadır. Programa iştirak eden katılımcıların %30’u ticaret, %35’i el sanatları, %30’u hizmet sektörü ve %5’i de hafif sanayide iş hayatına atılmışlardır. Kurum: CEPAC Centre Atlantique. İlave Bilgi: Rapor: Training for starting a business, anytime, anywhere. (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/training/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) Internet: http://www.cned.fr 22 3. Kadın girişimcilere özel eğitimler Amaç: Girişimci gurupların, özellikle kadın girişimcilerin kendilerine özel sorunları vardır ve bu sorunların çözümüne yönelik belirli eğitimler uygulanmalıdır. Uygulama: Portekiz’de faaliyetlerini sürdüren GDO (Gestăo Desenvolvimento Organizaçăo – Yönetim Geliştirme Organizasyonu), kadın girişimcilerin banka kredilerine ulaşırken karşılaştıkları sorunların çözümüne yönelik eğitim hizmetleri sunmaktadır. Eğitim programı, iş hayatına girmek isteyen kadınlar ve halihazırda bir işletmeyi yöneten kadınlara yardım olarak ikiye ayrılmaktadır. Program dahilinde, her katılımcıya bir kişisel danışman sağlanmakta ve bu kişinin yardımıyla bir iş ve yatırım planı hazırlanması temin edilmektedir. Böylelikle bu müteşebbis kadınların projelerine fon bulmak için yapacakları banka başvuru ve görüşmelerini daha profesyonel bir çerçevede yürütmeleri sağlanmaktadır. Kadın girişimcilere, rol oynama egzersizleri yaptırarak, banka temsilcileri ile görüşmeler sırasında karşılaşabilecekleri zorluklarla ne şekilde yüzleşebilecekleri öğretilmekte, daha ileriki safhalarda bankalar ile olan ilişkilerini güçlendirme doğrultusunda sürekli danışmanlık hizmetleri sağlanmaktadır. Projelerini doğru şekilde bankalara anlatabilen kadın girişimcilerin, kredi kullanma sırasında karşılarına çıkan en büyük sorunlardan biri olan garanti şartları hakkında da elleri güçlendirilmiş olmaktadır. Ayrıca, hazırlanan yatırım planları ile kadın girişimcilerin bankalardan daha iyi koşullarda kredi alabilmeleri de sağlanmaktadır. Kurum: GDO İlave Bilgi: Rapor: Training woman in negotiations with banks. (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/training/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) 23 4. Erken iş eğitiminin önemi Amaç: Yeni girişimlerin başarı şansını artırabilmek için, yöneticilerin eğitimine işletmeler kurulur kurulmaz başlanmalıdır. Karşılaşılabilecek zaman darlığı sorunun aşılabilmesi için yaratıcı çözümler bulunabilir. Uygulama: Viyana’da KOBİ’lerle yapılan bir anketin sonuçlarına göre, iş hayatında beş seneyi dolduran genç girişimcilerin %60’ı eğitim hizmetlerini beşinci senelerinde almıştır. Bu durumun en önemli nedeni iş hayatlarının ilk yıllarındaki genç girişimcilerin zamanlarının son derece sınırlı olmasıdır. Yeni girişimcileri hedefleyen eğitim programları, hedef kitlesinin bu alana ayırabileceği çok sınırlı bir zamana sahip olmasından dolayı, çok daha esnek olmalı ve internet gibi teknolojik olanaklardan mümkün olduğu kadar fazla yararlanmalıdır. Viyana Ticaret Odası bu doğrultuda, Avusturya’daki diğer odalarla beraber genç ve gelişmekte olan işletmelere bir dizi hizmet sunmaktadır. ‘‘ Problem-oriented consulting for young entrepreneurs (Genç girişimciler için problem odaklı danışmanlık)’’ projesi dahilinde, çalışma hayatlarının ilk yada ikinci senesindeki girişimcilere 40 saate kadar sübvanse edilmiş danışmanlık hizmeti sağlanarak bu girişimcilerin iş, ekonomi, pazarlama ve organizasyonla ilgili soruları cevaplanmaya çalışılmaktadır. ‘‘Young entrepreneur coaching (Genç girişimci antrenörlüğü)’’ isimli proje çerçevesinde planlama, kontrol, finansman, maliyet muhasebesi, hesaplama, pazarlama ve liderlik gibi alanlarda yardım sağlanmaktadır. Bununla beraber genç girişimciler dışarıdan eğitim alma konusunda ve dahili eğitimlerini Viyana Ticaret Odası'na bağlı dahili eğitim birimi ile beraber geliştirme konusunda da desteklenmektedir. Kurum: Wirtschaftsförderungsinstitut Wien (WIFI Vienna), Wirtschaftskammer Österreich (Austrian Federal Economic Chamber) İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Support of young entrepreneurs through training and consulting’’, ‘‘SME in the growth phase – key factors in improving competitiveness’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/baden-forum_1998_en.pdf) İnternet: http://www.wifiwien.at/uns http://www.wifiwien.at/fit 24 5. Hayat boyu öğrenme Amaç: Gelişen işletmelerde eğitimler, arasıra yapılan seminerlerden oluşan sistemden uzaklaşmak zorundadır. Uygulanması gereken, yenilikçi bir düşünce tarzını ve duruma göre tepki vermeyi geliştiren hayat boyu öğrenme yaklaşımıdır. Bu yaklaşım, kendi kendine eğitim şebekeleri, bölgesel yetkinlik merkezlerindeki teknik bilgi tedarikçilerin işbirliği ve iş destek hizmetlerinin bütünleşmesi ile sağlanabilir. Uygulama: İtalya’da uygulanan bir proje olan TE.MA (el sanatı ticarethaneleri teknoloji ve pazar gelişmeleri), 14 farklı merkezde yerel ajanslar ve işletmelerle yakın bir işbirliği içerisinde hizmet sunmaktadır. Bu proje dahilinde işletmeler ve işletme birlikleri eğitim projelerini birlikte tasarlayarak derslerin içeriklerini, eğitimin verileceği el sanatının özelliklerine göre uyarlamaktadırlar. Proje dahilindeki işletmeler yerel makamlarla, iş organizasyonlarıyla, araştırma merkezleriyle ve üniversitelerle kurulan bağlar sayesinde desteklenmektedirler ve diğer inisiyatiflere de entegre olmuşlardır. Projenin yapılanması tabandan tavana şeklinde gerçekleştiği için, eğitim hizmetlerinin sunumu sırasında karşılaşılan sınırlı zaman, içerikte uyumsuzluk ve eğitim için yeterli finansmanın ayrılamaması gibi sorunlarla karşılaşılmamıştır. Kurum: Istituto Guglielmo Tagliacarne İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Network policies to support small and medium-sized enterprises – policy and programmes in Italy’’, ‘‘SME in the growth phase – key factors in improving competitiveness’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/baden-forum_1998_en.pdf) İnternet: http://www.tagliacarne.it 25 6. Eğitmenlerin yeterliliği Amaç: Eğitmenlerin yeterliliklerini arttırmak ve olanaklarını genişletmek işletmelere sağlanan eğitim hizmetlerini de geliştirmenin önemli bir parçasıdır. Eğitim hizmetlerini geliştirmeye yönelik çalışmalar ise, hedef müşteri guruplarına etkin bir eğitim teşviki ve desteği ile beraber uygulanmalıdır. Uygulama: Danimarka’da yönetim, organizasyon ve yeterlilik programı olan (LOK) dört bakanlığın (sanayi ve ticaret, eğitim, araştırma ve geliştirme, çalışma) işbirliği ve iş dünyası, işçi örgütleri ve akademik dünyadan temsilcilerin destekleriyle kurulmuş olup, Danimarkalı işletmelerin daha esnek bir yapıya kavuşmalarını hedef almaktadır. Bu hedefin gerçekleştirilebilmesi için hazırlanan alt programlarda, danışmanlar için süreç danışmanlığı dersleri, hizmet içi eğitimin geliştirilebilmesi için tüm hizmet sürecinin tek bir müessese tarafından üstlenildiği yapıların kurulması, yönetim ve organizasyon araştırmaları için bir forumun organize edilmesi gibi faaliyetler düzenlenmektedir. Program kapsamında KOBİ yönetiminin, etkinliğinin ve yapısının geliştirileceği, kamu kuruluşlarını da kapsayan şebekeler teşvik edilmektedir. Ayrıca, danışmanlık hizmetlerini kullananlar için bilgi kampanyaları ve bilgi sistemlerinin kullanımı da desteklenmektedir. Kurum: Danish Agency for Trade and Industry İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Small and medium-sized enterprises in Denmark – policies and programmes’’, ‘‘SME in the growth phase – key factors in improving competitiveness’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/baden-forum_1998_en.pdf) Internet: http://www.efs.dk 26 C Finansmana erişim desteği Finansman güçlüğü, girişimciliğin gelişmesi ve girişimci projelerin hayata geçirilmesi bakımından karşılaşılan en temel sorunlardan biridir. Yeni kurulan girişimlerin desteklenmesi için Avrupa çapında çeşitli finansal destek yapıları bulunmaktadır. Avrupa Birliği üye ülkelerinde kurulan bu yapıların incelenmesi ve örneklenmesi, Türkiye’de de benzer yapıların tesis edilmesinin değerlendirilmesini sağlayacaktır. 27 İstanbul Ekonomi Danışmanlık www.istanbul-ekonomi.com 1. Girişimcilere finansman için kurumsal çerçeve Amaç: Temel amacı, yeni kurulan işletmelerin finansmana erişimini sağlamak olan kuruluşların varlığı gereklidir. Uygulama: Deutsche Augleichbank, yeni kurulan veya hayatlarının ilk yıllarında olan işletmelerin teşviki üzerine yoğunlaşmış bir bankadır. Potansiyel girişimcilere hem finansal hem de danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Banka tarafından verilen finans hizmetleri, teşvik kredilerinden öz sermaye finansmanına kadar birçok alanı kapsamaktadır. Teşvik kredileri, 25.000 Euro ile sınırlı mikro-kredilerden (6 ay geri ödemesiz), bölgesel destekleme programları dahilinde kurulan sanayi alanlarında 5 yılı geri ödemesiz 20 yıl vadeli kredilere kadar geniş bir yelpazeyi içermektedir. Finansman hizmetlerinin yanısıra, yeni kurulan işletmelerde iş geliştirmeye ve krizden kurtulmaya yönelik danışmanlık hizmetleri de verilmektedir. Özellikle Almanya’da yeni kurulan KOBİ’lere başlangıç koçu (startup coach) adıyla danışmanlık hizmeti sunulmaktadır. Bu projedeki danışmanların saatlik ücretlerinin (danışman saat ücreti 320 Euro ile sınırlandırılmıştır ve günde 8 saatten toplam 10 günü geçemez) belirli bir kısmı Avrupa Sosyal Fonu veya Almanya Federal Hükümeti tarafından karşılanmaktadır. Bu sayede iş hayatlarının ilk safhalarında olan kuruluşların, aktif oldukları sektör hakkında deneyim sahibi uzmanlardan eğitim ve tavsiye almaları sağlanmaktadır. Kurum: Deutsche Ausgleichbank İlave Bilgi: Rapor: The development of financial aid to the benefit of new business start-ups (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/finance/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) Internet: http://www.dta.de 28 2. Girişimci-banka ilişkilerine destek Amaç: Girişimcilerin iş planlarını bankalara daha etkin bir şekilde sunabilmeleri için yardıma ihtiyaçları vardır. Uygulama: Belçika’da Fortis Bank potansiyel girişimcilere ‘‘başlangıç’’ adı altında, iş planlarının hazırlandığı ve iş projelerinin analiz edildiği bir hizmet sunmaktadır. Bu hizmet ile banka, müşterilerine firmalarının yapısını daha iyi sunabilmeleri doğrultusunda yardım etmektedir. Bu sayede firmalar özvarlıkları, bilançoları, kar ve zarar hesapları gibi finansallarını, bankaların beklentilerine uygun bir sunum yapısına kavuşturabilmektedirler. Hizmetin hedef aldığı grup, yeterli miktarda kaynağı olan ve bu kaynakla bir işletme kurmayı ya da devralmayı hedefleyen girişimcilerdir. Bu proje için seçilen müşteriler, iş hayatlarının ilk üç senesinde banka tarafından sağlanan profesyonel yardımları ve tavsiyeleri kabul etmek zorundadırlar. Bu yardımlar, banka tarafından hazırlanmış bir listeden müşteri tarafından seçilen bir danışmanı da içermektedir. Girişimcilere sağlanan bu yardımın yapısını ve yönetimini geliştirmek için banka üniversitelerden ve iş dünyasından katılımcıları olan bir danışmanlar gurubu kurmuştur. Bu gurup, danışmanları seçmek, eğitmek ve girişimciler için hazırlanan yardım programlarını koordine etmekle yükümlüdür. 10 sene içerisinde bu hizmette 500 KOBİ başvurmuş ve bunların %10’u yeterli bulunmadıkları için kredi alamamış, %15’i kredi başvurularını geri çekmiştir. Geri kalan 350 KOBİ kredi kullanmış ve bunların sadece %18’i iflas etmiştir. Belçika’da yeni kurulan işletmelerin %38’inin ilk üç yılda, %50’sinin ise ilk 5 yılda iflas ettikleri göz önüne alınacak olursa, bu rakam oldukça düşüktür. Bu saptama da programın başarısına işaret etmektedir. Kurum: Fortis Bank İlave Bilgi: Rapor: Bank finance (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/finance/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.starters.be.fortisbank.com 29 3. Mikro kredi alanında ihtisaslaşan finans kurumları Amaç: Teminat gerektirmeyecek kadar küçük meblağlarda olan mikrokredilerin tedariki arttırılmalıdır. Uygulama: Finlandiya’da Finnvera plc (risk finansmanı uzmanları) yeni işe başlayacak ufak işletmeler için (özellikle 5 kişiden az istihdam sağlayanlar) mikro-krediler sağlamaktadır. Bir mikro-kredi 3000 35.000 Euro arasında olmaktadır ve 5 yıl vade ile ilk senesi geri ödemesiz olarak verilmektedir. Mikro-kredilere uygulanan faizler, normal kredi faizlerinden daha düşük tutulmakta, özellikle kadın girişimcilere verilen kredilerin faizleri daha da düşük seviyelerde olmaktadır. Finnvera, küçük işletmeler için uyguladığı bu programla 2004 senesinde yaklaşık 50 milyon Euro mikro-kredi dağıtmıştır ve 2004 senesinde bu ürüne olan talep bir önceki seneye göre %16 artmıştır. Banka, her girişime sağladığı mikro-kredilerde üstlendiği riski dengeleyebilmek için, kredi verilecek işletmenin potansiyelini değerlendirdiği bir işletme analizi yapmaktadır. Bu analiz ile işletmelerin hedefleri, stratejileri ve gelişme planları değerlendirilmektedir. Kurum: Finnvera İlave Bilgi: Rapor: Bank Financing for enterprises on Start-ups: An outsider’s opinion. (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/finance/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.finnvera.fi 30 4. Online risk sermayesi Amaç: Teknoloji şirketlerinde risk sermayesine erişimle ilgili sorunlar devam etmektedir. Risk sermayesine erişimde yenilikçi çözümlere ihtiyaç vardır. Uygulama: Almanya’da Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW) ve Almanya Menkul Kıymetler Borsası tarafından oluşturularak Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından desteklenen Risk Yönetimi Hizmetleri İnternet Platformu (The Venture Management Internet Platform), daha verimli bir sermaye piyasası yaratmak ve kurumsal olmayan sermaye kaynaklarına erişimi kolaylaştırmak için çalışmaktadır. Platform, internet üzerinden kurulan sanal bir pazar yardımıyla yatırımcılara ve KOBİ’lere kendilerini daha iyi tanıtma ve birbirleri ile daha kolay ilişkiye girme imkanı tanımaktadır. İnternet sitesinde ‘‘The Business Angel Forum’’ adıyla ayrılan özel bir bölümde yeni kurulan yenilikçi firmaların küçük çaplı risk sermayedarları ile buluşmaları sağlanmaktadır. Bu sayede, kurumsal ve kurumsal olmayan sermaye kaynaklarına erişimde şeffaflık hızlı, kullanımı kolay ve düşük maliyetli bir sistemle sağlanmaktadır. İnternet platformunun ilk 2 senesinde 380 yenilikçi firma ve 110 risk sermayedarı platforma üye olmuştur. Platformda yayınlanan tanıtım profilleri ayda ortalama 7000 defa okunmaktadır. Her bir katılımcı, yılda ortalama 5 adet potansiyel yatırımcı tarafından aranmaktadır. Kurum: KfW Kreditanstalt für Wiederaufbau. İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Venture Management Services’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through technology’’ (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.venture-management-services.de 31 5. Küçük çaplı risk sermayedarlarının girişimcilerle eşleştirilmeleri Amaç: Küçük çaplı risk sermayedarlarının, yatırım arayan girişimcilerle eşleştirilmelerini sağlayacak hizmetlerin geliştirilmesi ve bu kişilerin KOBİ finansmanında daha aktif rol almaları teşvik edilmelidir. Uygulama: İngiltere’de hizmet veren bir şebeke olan “National Business Angels Network-NBAN”, parasını ve deneyimini işe dönüştürmek isteyen küçük çaplı risk sermyedarları ile sermaye arayışı içinde olan KOBİ’leri bir araya getiren bir çöpçatan şeklinde çalışmaktadır. Şebeke bu çöpçatanlığı 7 farklı uygulama sayesinde gerçekleştirmektedir. Bunlar aylık NBAN bülteni yayınlanması, veritabanı eşleştirme hizmeti sağlanması, NBAN temsilcileri tarafından hazırlanan firma sunumları yapılması, yatırımcı toplantıları düzenlenmesi, yerel ajanslardan faydalanılması, diğer yatırımcı şebekeleri ile ilişki kurulması ve web sitesi eşleştirme hizmetleri sunulması olarak sıralanmaktadır. Şebekede yatırımcı tarafta kayıtlı 330 yatırımcının 90 milyon sterlinlik bir sermayesi bulunmaktadır. Şebekenin bu hizmetlerinden faydalanan işletmelerin %71’i 3 yaşın altındadır ve talep edilen fonların %96’sı üç ay içinde bulunmaktadır. Ayrıca, risk sermayedarları şebekesi sayesinde yatırım yaptıkları KOBİ’lere sağladıkları fonların kullanımında aktif rol alma doğrultusunda teşvik de edilmektedir. Kurum: National Business Angels Network İlave Bilgi: Rapor: LINC (Local Investment Networking Company) (http://forum.europa.eu.int/Public/irc/sme/finance/library?l=/section_lib rary&vm=detailed&sb=Title) İnternet: http://www.nationalbusangels.co.uk 32 D Ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi Destek organizasyonları, bireysel girişimlere sağladıkları hizmetlerin yanısıra, girişimci guruplarını ve yerel ekonomilerdeki tüm bir sektörü de destekleyebilmektedirler. Bu bağlamda üstlendikleri görev gitgide ekonomik kalkınma ajanslarıyla örtüşmektedir. Bu ajanslarla kurdukları işbirlikleri ile kıyaslama çalışmaları, tedarik zinciri teşvikleri ve endüstriyel değişimlere verilecek tepkilerin araştırılması gibi çalışmaları da üstlenebilmektedirler. 33 İstanbul Ekonomi Danışmanlık www.istanbul-ekonomi.com 1. Kıyaslama çalışmaları (benchmarking) Amaç: Destek organizasyonları, küçük KOBİ’lerin kıyaslama alıştırmaları yapmalarını sağlayarak rekabet güçlerini arttırmalarını sağlayabilirler. Uygulama: Ecipar (İtalya), Modena’nın Carpi bölgesinde 101 mikro işletmenin 2 ana sektörde kıyaslama analizini yapmıştır: tekstil-trikotaj (%47) ve giyim eşyası (%53). Avrupa Birliği’nin ‘‘başarı için kıyaslama’’ projesi kapsamında London Business School ve IBM Consulting’in bilimsel ve teknik katkılarıyla yapılan analizde, ‘‘mikro-ölçek’’ kıyaslama yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntemle, Avrupa çapında bir veri bankasına istinaden bir şirketin durumu şirketin kalitesini, organizasyonunu ve kültürünü değerlendirerek araştırılmaktadır. Bu analiz kapsamında yapılan uygulama ve performans incelemeleri ile bölge şirketlerinin güçlü ve zayıf noktalarını belirlenmiştir. Analiz sonucunda, işletmelerde üstünlüğün genellikle küçük miktarlarda üretim yapabilme, üretimde esneklik, kalitede kendine has bir anlayış ve müşteri odaklı yapılanma gibi unsurlardan kaynaklandığı ortaya çıkmıştır. Kurum: Ecipar/CAN of Emilia Romagna, Bologna, Italy. İlave Bilgi: Rapor: ‘‘The textile-clothing district in Carpi-Modena (Italy): a benchmarking analysis’’ , ‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’’ İnternet: http://www.ecipar.it http://www.benchmarking.it 34 2. Tedarik zincirinde işbirliği ve eşgüdüm Amaç: Tedarik zincirindeki gelişmeler, ekonominin diğer alanlarındaki gelişmelerle eşgüdümlü olarak takip edilmelidir. Bundan dolayı, farklı bölgelerde bulunan iş destek organizasyonları arasında da iyi ilişkiler ve eşgüdüm bulunmalıdır. Tedarik zincirindeki gelişmelere yoğunlaşan kuruluşlar faaliyetlerini, genel iş desteği sağlayan kuruluşlarla beraber yürütmelidirler. Uygulama: İngiltere’de RSO’lar (Regional Supply Offices – Bölgesel Tedarik Ofisleri) işletmelere yıllarca tedarik zinciri ile olan ilişkilerini geliştirme konusunda yardım etmiştirler. Bu yardımlar hem işletmeler için fırsatların fark edilmesi, rekabet güçlerinin arttırılması hem de daha iyi tedarik fırsatlarının yaratılması yollarının gösterilmesi şeklinde olmuştur. Small Business Services’in (Küçük İşletme Hizmetleri) işe başlaması ve bölgesel kalkınma ajanslarının kurulmasıyla bu Bölgesel Tedari Ofisleri’nin hizmetleri gitgide bölgesel kalkınma kavramı ile bütünleşmiş ve işletmelere, iş bağlantıları vasıtası ile danışmanlık hizmetleri de verilmeye başlanmıştır. Kurum: Regional Supply Offices (RSOs), United Kingdom. İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Exploiting supply chains to drive up competitiveness’’, ‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’’ İnternet: İş Bağlantıları: http://www.businesslink.org.uk Tedarik zinciri hizmetleri: http://www.rsn.org.uk 35 3. Endüstri Kümeleri (Cluster) Amaç: Endüstri kümeleri, süratle değişen pazarlarda KOBİ’lere rekabet üstünlüğü kazanma ve sahip oldukları üstünlüğü ellerinde tutma konusunda yardımcı olabilir. Uygulama: Yunanistan Kalkınma Bakanlığı küçük yazılım şirketlerini teknik gelişmelerde, pazarlamada ve dağıtımda işbirliğini teşvik ederek Atina Endüstri Kümesi’nin kurulmasına yardımcı olmuştur. Endüstri kümesinde çalışan her bir şirket yazılım üretiyor olsa da, aslında herbiri farklı sektörlerin ihtiyaçlarına yönelik paketler hazırlamaktadır. Bu uzmanlaşma endüstri kümesinin başarılı olmasındaki ana faktörlerden biridir. Ayrıca, herbiri KOBİ olan firmalar beraber hareket ederek ürünlerini uluslararası piyasaya sunma fırsatını da elde etmişlerdir. Pazarlama alanında da beraber hareket eden firmalar, herbirinin bütçesinin üzerinde tanıtımlar gerçekleştirebilmişlerdir. Toplu halde katıldıkları fuarlarda, katılım maliyetlerini toplam maliyetin %10’una indirmeyi başarabilmişlerdir. Şu an endüstri kümesinde çalışan şirketler arasında ileri seviyede bir sinerji bulunmaktadır ve bu sayede şirketlerin ürünlerinin kalitesi ve tasarımı oldukça gelişmiştir. Ayrıca bu şirketler farklı alanlardaki uzmanlıklarını birleştirerek uluslararası bir görünüm de kazanmışlardır. Kurum: MLS Laserlock International Inc. İlave Bilgi: Rapor: ‘‘A cluster related to multimedia activities’’, ‘‘Rapid growth and competitiveness through (http://europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/support_measure s/docs/helsinki-forum_1999_en.pdf) İnternet: http://www.laserlock.com 36 4. Bölgesel ekonomilerdeki yapısal değişiklikler Amaç: Resmi makamlar taşeronları ve tedarikçileri bir araya getirip aralarında daha stratejik bir anlayışın oluşmasını sağlayarak ve tedarikçilerin bir araya gelip şebekeler oluşturmalarını sağlayarak, ekonomideki ve pazardaki yapısal değişikliklere doğru tepkilerin verilmesinde önemli bir rol oynayabilirler. Uygulama: Fransa’nın Bordeaux alanında resmi makamlar, uzman danışmanlardan oluşan iki grubun desteğiyle büyük bir otomotiv üreticisi şirketin taşeronlarına, bu şirketin değişen ihtiyaçlarına uyum sağlama konusunda yardımcı olmuştur. Bölgede bulunan otomotiv üreticisinin değişen talepleri doğrultusunda taşeronların sayısında düşüş gerçekleşeceği tahmin edilirken, resmi makamlardan gelen yardım sayesinde daha stratejik bir bakış açısı geliştirilmiş ve taşeronlar arasında beş farklı çalışma gurubunda işbirliği sağlanmıştır. Rekabet gücündeki eksik noktalar (kalite, eğitim ihtiyaçları v.b.) belirlenmiş ve belirli bir plan çerçevesinde uzman bir kuruluşla bu eksiklikler giderilmiştir. Bu sayede geliştirilen rekabet gücü, bu taşeron firmaların hem motor üreticisinin taleplerini yerine getirmelerini, hem de yeni iş alanlarındaki fırsatları yeni ortakları ile beraber değerlendirebilmelerini sağlamıştır. Kurum: DRIRE (Direction Regionale de I’ndustrie, de la Recherche et de I’Environnement), Aquitaine İlave Bilgi: Rapor: ‘‘Regrouping maintenance providing SMEs into clusters’’ ‘‘Best practices in strategic support services for SMEs’’ (http://forum.europa.eu.int/irc/sme/euroinformation/info/data/sme/en/ev new/athens.html) 37
