Toplumsal Dönüşümün Aynasında Müzik Sertifika

Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik
Sertifika Programı
Gündelik hayatımızda müzikle iç içeyiz, özellikle teknolojik gelişmenin kültürel alanda etkili
olmasından beri müziksiz bir dünya düşünemiyoruz. Müzik, toplumsal grupların kendini ifade
etmesi için bir vasıta olduğu gibi toplumsal değişimi okuyabileceğimiz bir ayna olduğu gibi farklı
toplumsal aktörlerin de birbirleriyle etkileşime girdiği bir mücadele alanı. Müziğin kapsayıcılığı
nedeniyle, modernleştirmeci kültür politikalarında müziğe müdahale belirleyici önemdedir.
Modernleştirme projelerinin hedefindeki toplumsal gruplar da egemen kültürü müzik alanında
alımlar, benimser ya da muhalefetini ve kültürel alternatiflerini yine müzik aracılığıyla ifade
ederler. Dolayısıyla müzik, hem toplumsal değişimi okumamızı sağlayan en önemli araç hem de bu
süreçte en etkili kültürel unsurdur. Bu nedenle, kültür alanındaki temel kavramlar ve yaklaşımlarla
müziği toplumsal bir olgu olarak ele alıp, farklı toplumların dönüşümlerini müzikle
değerlendirmenin son derece önemli olduğunu düşünüyoruz.
Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik Sertifika Programı 40 saat sürecek bir eğitim
programıdır. Programda her biri 2,5 saat sürecek olan 16 seansta 16 konu ele alınacaktır. Dersler,
Cumartesi-Pazar günleri yapılacak ve 4 hafta içinde tamamlanacaktır. Bu sertifika programında
farklı
dönemlerde
ve
toplumlarda
müziğin
etkisini,
modernleşme
sürecinde
toplumsal/kültürel/siyasal dönüşümü temel alarak tartışacağız. Derslerdeki tartışmalar, Klasik Batı
Müziğinin Rönesans’tan bugüne evriminin farklı yönleri, toplumsal dönüşümün kültürel yansıması
ve unsuru olarak Blues, Fado, Rebetiko, gibi popüler kültür örneklerini değerlendirilerek
yapılacaktır. Bunun yanı sıra Türkiye örneğine odaklanılarak, çağdaşlaşma sürecinde Cumhuriyetin
“müzik devrimi” adı verilen kültür politikasının etkisinde gelişen ancak ona karşı birtakım kültürel
direniş unsurlarını da barındıran popüler kültürün oluşumu, Türk Pop, Rock, Arabesk gibi örnekler
aracılığıyla ele alınacaktır. Tüm dersler öğrencilere derslerden önce verilecek metinler üzerinden
tartışmalar ve görsel-işitsel sunumlar eşliğinde yürütülecektir.
Toplumsal Dönüşümün Aynası(nda) Müzik Sertifika Programı’nın hedef kitlesi müziğin
toplumsal bir olgu olduğunun bilincinde olan ve kendi çalışma alanları için entelektüel katkıya
gereksinim duyan müzik insanları; ele alınan müzik türlerinin dinleyicisi olan ve bilgilerini
geliştirmek isteyenler; müziğin toplumsal temellerini ve toplum üzerinde etkilerini anlamak isteyen
müzik meraklıları; popüler kültür incelemelerine ilgi duyanlardır. Dolayısıyla, Toplumun
Aynası(nda) Müzik Sertifika Programı, konservatuar öğrencilerine, sosyal bilim alanlarında
öğrenim görenlere, profesyonel müzisyenlere ve genel kültür-entelektüel donanım elde etmek
isteyen orta ve üst düzey yöneticilere seslenmektedir. Sertifika Programının yürütücüleri bu konuda
bilimsel çalışmalar ve yayınlar yapmış, ders ve seminerler vermiş öğretim üyeleridir.
Yrd. Doç. Dr. Ateş Uslu
Yrd. Doç. Dr. Hakan Yücel
(İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi, [email protected])
(Galatasaray Üniversitesi) Öğretim Üyesi, [email protected])
DERS PROGRAMI
1- Müzik teorileri ve anlayışları: Klasik Batı Müziği Örneği
Programın açılış seansında müziğe ve müzik-toplum ilişkisine çeşitli yaklaşımların özetlenmesi
amaçlanmaktadır. Bu çerçevede, program boyunca benimsenecek olan disiplinlerarası yaklaşım
konusunda genel bilgi verilecek, daha sonra Batı müziğinin genel özellikleri üzerinde durulacaktır.
2- Batı müziğinin doğuşu ve gelişimi: Ortaçağ’dan Viyana Klasikleri’ne
Ortaçağ Avrupasında gerek saray müzisyenlerinin, gerek halk ozanlarının, gerekse Kilise
bestecilerinin katkılarıyla gelişen müzik gelenekleri, Rönesans’ta toplumsal-iktisadi dinamiklerin
dönüşümüne bağlı olarak değişim sürecine girmiştir. Bu seansta Ortaçağ’dan 18. yüzyıla uzanan
dönem boyunca ortaya çıkan çeşitli müzik üslupları müzikal örnekler üzerinden incelenecek, her
müzik üslubunun ortaya çıktığı toplumsal bağlam üzerine bilgi verilecek, katılımcıların sözkonusu
üslupları ayırt etme becerisi kazanmaları sağlanacaktır.
3- Operanın doğuşu
Opera, 1600’lü yılların başında İtalyan Yarımadası’nın saray tiyatrolarında doğmuş, daha sonra
hızlı bir şekilde şehir tiyatrolarına doğru yayılmıştır. Bu seansta Fransız Devrimi öncesinde saray
toplumu ve kentli toplumun beğenilerine, yaşam tarzlarına ve beklentilerine yanıt veren operaların
incelenmesi hedeflenmektedir.
4- Romantik Dönemde Avrupa’da Müzik ve Toplum
Avrupa’da 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaşmaya başlayan romantik akım müzik ve
opera üzerinde de etkili olmuştur. Müzikte duyguların, arzuların önceki dönemlere kıyasla çok daha
belirgin bir şekilde yansıtıldığı bu dönemde gerek orkestrasyon, gerekse müzik formları alanında
önemli değişimler gerçekleşmiştir. Aynı dönem, sanatçıların deha sahibi kişiler olarak
tanımlanmaya başladığı ve “sanat için sanat” kavrayışının ilk modern örneklerinin görülmeye
başlandığı dönemdir. Bu seansta, 1800’lü yıllar boyunca devam eden bu süreç müzik örnekleriyle
ve toplumsal dönüşümlere atıfla incelenecektir.
5- Milli Operalar
19. yüzyıl, “milliyetçilikler çağı” olarak nitelenebilir. Fransız Devrimi’ni izleyen dönemde
Avrupa’nın çeşitli ülke ve bölgelerinde milliyetçi akımlar ortaya çıkmış, bu akımların gelişim
sürecinde özellikle “milli kültürel değerler” olarak adlandırılan değerler bütününün savunulması
önem kazanmıştır. Milli kimlik oluşumunda opera temsilleri çok önemli bir rol oynamıştır; bu
dönemin milli operalarında halk dansları, milli tarihe ilişkin konular ve siyasi semboller sıklıkla
kullanılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan milli opera örnekleri günümüzde halen milli repertuarların
önemli bileşenleridir.
6- Marşlar I: Halk yaratan marşlar
Avrupa’da kolektif siyasi bilinçlerin oluşumunda marşlar çok önemli bir rol oynamıştır. Kitlesel
askere alım süreçlerinden resmi-milli marşlara ve askeri marşlara uzanan geniş bir repertuar
sayesinde kitlelerin politize olması yönünde önemli adımlar atılmıştır. Bu seansta marş kavramı ve
toplumsal izdüşümlerinin incelenmesi amaçlanmaktadır. Milli marşlarda kullanılan semboller ve
müzikal unsurların tahliline özel bir yer ayrılacaktır.
7- Marşlar II: Halkın yarattığı marşlar
Bu seansta Fransız Devrimi’nin devrimci marşları temel çıkış noktası olarak alınacak, 19. ve 20.
yüzyıllarda halk hareketlerine ve siyasi hareketlere bağlı olarak ortaya çıkan marşlar incelenecektir.
Marşlar toplumsal etkileri, sözlerinin ideolojik boyutu ve müzikal dokuları düzlemlerinde
incelenecektir.
8- Türkiye’de modernleşme, milliyetçilik ve müzik: Türk Beşleri’nden Fazıl Say’a
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ortaya çıkan modernleşme sürecinde müzik çok önemli bir
rol oynamıştır. Tanzimat döneminde bir yandan Osmanlı şehirlerinde opera temsilleri önemli bir
kitle çekmeye başlamış, diğer yandan Osmanlı Devleti’ne çağırılan Batılı müzisyenlerin modern
besteler yapmaları sağlanmıştır. Cumhuriyet dönemi modernleşme projesinin en önemlilerinden biri
de müziktir. Bu seansta ele alınacak konular arasında erken cumhuriyet döneminin müzik
politikaları, Türk milli operaları ve Türk Beşleri’nin geleneksel müzik mirasını dönemin Batı
müziği anlayışları doğrultusunda yeniden yorumlama denemeleri incelenecektir.
9- Blues, Caz… Siyah Müzikleri: Pamuk tarlalarındaki köle çığlığı metropollerin konser
salonlarında yankılandığında
Bu seansta siyahlarla beyazlar arasında yüzyıllar süren kültürel etkileşim süreci içinde oluşan ve
önemli altkültür örnekleri oluşturan başta Blues ve Jazz örneği çerçevesinde bir altkültürün nasıl
popülerleşip ardından ulusal kültürün simgesi olarak evrenselleştiği toplumsal dönüşüm merkezli
sosyolojik bir perspektifle tartışılacaktır. Bu tartışmalar kapsamında bazı belgesellerden parçalar
izlenip yorumlanacaktır.
10- Fado: Bir altkültürün ulusal kültüre dönüşümü ve evrenselleşme macerası
19 yüzyılın sonlarında Lizbon’un kenar mahallerinde doğan bir altkültür olan ve bir dönem
yasaklanan marjinalleştirilen Fado, 1970’lerin sonlarında demokratikleşen Portekiz’i Eurovision’da
ülkeyi temsil eden bir müzik tarzı olduğu gibi Portekiz ruhunu dünyaya yansıtan, world music
alanında önemli yere sahip bir müzik türü oldu. Marjinaller ve bohemler arasında yayılan, Lizbon
ve Coimbra Fadoları örneğinde içinde bulunduğu mekânla farklı biçimlere bürünen, Portekiz
toplumunun 20 yüzyıl boyunca dönüşümüne eşlik edip yansıtan Fado aracılığıyla, alt kültür, ulusal
kültür, toplum ve mekan ilişkileri tartışılacaktır. Fado örneğinde kentsel marjinalliğin, hüznün
sesinin nasıl ulusal ve evrensel ölçekte entelektüel alımlamanın nesnesi bir üstkültür haline geldiği
metinler ve görsel işitsel malzemeler eşliğinde tartışılacaktır.
11- Rebetiko: Toplumsal marjinallikten bohemliğe
Rebetiko bir müzik türünden çok daha fazla bir şeydir; başka bir kısım popüler kültür ürünü olana
müzik türleri (fado, blues) gibi bir yaşam tarzını yansıtmaktadır. Farklı dönemlerde farklı içerik ve
müzik tarzıyla kendini ifade eden Rebetiko, aynı zamanda, 20.yüzyıl boyunca Yunan toplumunun
gelişiminin, sosyal ve kültürel gerilimlerinin ve Türk-Yunan toplumlarının kültürel alışverişinin
okunabileceği uygun bir kültür alanı sunmaktadır. Ders kapsamında Rebetikoyu 1990’lı yıllardan
itibaren Türkiye üzerindeki etkisi üzerinden de tartışacağız.
12- Mağripten Maşrık’a Arap Dünyası’nda gelenekle modernleşme: Mısır popüler müzikleri,
Rai ve Berberi Müziği
Bu derste Kuzey Afrika ülkelerindeki toplumsal dönüşüm müzik ve müzik politikaları merkeze
alarak okunacak, “Batılı” ve “Doğulu” formların, enstrümanların birlikteliği toplumsal ve müzikal
açıdan değerlendirilecektir. Özellikle Mısır örneğinde geleneğin Batı etkisiyle yeniden üretilmesine
Ümmü Gülsüm ve Abdül Vahap gibi Türkiye’de de tanınan önemli sanatçılar, neredeyse hiçbir
konuda birleşemeyen Arap dünyasının ortak değer olarak kabul ettiği simge isimler üzerinden
okunacaktır. Ayrıca Rai örneğiyle popüler kültürün muhafazakâr kültür ve seçkinci siyasi merkezle
ilişkisi/çatışması ele alınacaktır.
13- Arabesk: Türkiye’nin ilk özgün popüler kültürü
Bu derste Türkiye’de siyasi merkezin modernleştirme hedefli müzik politikalarının hem geleneksel
kültürleri dönüştürücülüğünün kanıtı hem de kültür politikalarına bir tepki alternatif bir
modernleşme örneği olarak Arabesk örneği incelenecektir. Arabeskin popülerleşmesi, kentleşme,
göç sonucu çokkültürel karşılaşma eksenlerinde tartışılacaktır. Ayrıca Arabeskin diğer müzik türleri
üzerindeki etkisi, klasikleşerek entelektüel alımlamanın nesnesi olması ve sanatsal projelerdeki
yeniden biçimlendirilerek kullanımı da ele alınacaktır.
14- Türkiye’de Pop ve Rock: Kolejlerden mahallelere, aranjmandan özgün üretime
Türkiye’de Batı popüler müzikleri
Bu derste 1960’lı yılların başında orta sınıf kökenli ve seçkin öğretim kurumlarında yetişen gençler
arasında üretici ve dinleyici bulan Batı popüler müziklerinin nasıl yerlileştiği ve kitlelere
yayıldığına odaklanılacak, bu bağlamda 1960’lardan bugüne kültürel Batılılaşma dinamikleri
tartışılacaktır. Bu okuma, dönemler, starlar ve üretimleri üzerinden yapılacak, pop/rock müzik
üzerinden Türkiye’deki gençlik altkültürleri de değerlendirilecektir.
15- Türkiye’de Protest Müzik: 1968’den bugüne müzikle muhalefet
Bu derste Protest Song geleneğinin Türkiye’deki gelişimine ve özellikle 1980 sonrası Pop, Rock,
Arabesk ve Latin Amerika geleneklerinin etkisiyle çeşitlenme sürecine girmesi tartışılacaktır. Bu
bağlamda kültürel/siyasal muhalefetin sesi kırsal, kentsel ve evrensel unsurları örnekler aracılığıyla
değerlendirilecektir.
16- Anadolu’nun sesleri: Türkiye’de folklorun modernleşme macerası
Bu derste 1990’lı yıllardan itibaren kimlik hareketlerine paralel olarak Anadolu coğrafyasında yerel
ve/veya etnik müziklere özellikle geri dönüşüne ve yerel geleneklerin modern bağlamda yeniden
üretilişinin toplumsal/siyasal kökenlerine ve etkilerine değinilecek, çokkültürülülük tartışmaları
müzik aracılığıyla ele alınacaktır.
KAYNAKÇA
AKÇURA Gökhan, “Istanbul Twist”, İstanbul Dergisi, no:45, s.92-96.
AYMAN Oya, “Yeni yetme eğlence!”, İstanbul Dergisi, no:62, s.56-58.
DISTER Alain, Cultures Rock, Edition Milan, 1996.
DİLMENER Naim, Bak Bir Varmış Bir Yokmuş Hafif Türk Pop Tarihi, İletişim yay., édition, 2006.
ERKAL Güven Erkin, Türk Rock Tarihi - 1, Esen Kitap, 2013.
FINKELSTEIN Sydney, Bir Halkın Müziği Caz, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
GREVE Martin, Almanya’da ‘Hayali Türkiye’nin Müziği, İstanbul Bilgi Üniversitesi yay., 2006.
HEBDIGE Dick, Subculture The meaning of style, Routledge, Methuen and Co. Ltd. 1979
HOLST Gail, Rembetika, Pan yay., 1993.
JONES LeRoy, Blues people, Harper Perennial, 1999.
KAHYAOĞLU Orhan, Grup Yorum, Dharma Yay., 2003,
KAYHAN Aslı, “Bu Barlarda Ne Söyleniyor? Türkülerin Yeni Mekanı: Türkü Bar”, İstanbul Dergisi,
no:62, s. 125-127
KETENCOĞLU Muammer, “İstanbul Din Dışı Rum Müziğine Genel Bir Bakış”, İstanbul Dergisi, no: 45,
s.73-74
KIRCA Süheyla SOMERSAN Semra, “Sulukule mikrokozmosu”, İstanbul Dergisi, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, no:62, s.88-91
KONYAR Hürriyet, “Küresel Kent İstanbul’da Göçle Gelen Yeni Yoksulluk ve Yeni Müzik Kültürü: Hip
Hop”, Toplumbilim, no:23, 2008, s.137-153.
MAC GREGOR Craig, Pop Kültür Oluyor, Logos yay., 1990.
MERİÇ Murat, Pop Dedik, İletişim yay., 2006.
MİMAROĞLU İlhan, Caz sanatı, Pan yay., 2013.
NEYZİ Leyla, “Metin-Kemal Kahraman’ın Müziği: Yaşlı kuşağın belleği yoluyla Dersimli kimliğinin
yeniden keşfi”, in Toplum ve Bilim, no:92, 2002, s. 163-175.
ÖZBEK Meral, “Arabesk kültür: bir modernleşme ve popüler kimlik örneği”, in BOZDOĞAN Sibel;
KASABA Reşat (der.), Türkiye'de Modernleşme Ve Ulusal Kimlik, Tarih Vakfı Yurt Yay, 1998, s.168-187
ÖZBEK Meral, Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski, İletişim Yay.,, 2006.
PELLERIN Agnès, Le Fado, Eds. Chandeigne, 2003.
PETROPOULOS Ellias, Songs of the Greek Underworld: The Rebetika Tradition, Saqi Books, 2000.
POLAT Tayfun, “Adidas Puma ve Club Kültürü”, İstanbul Dergisi, no:45, s. 110-112
ŞORHON Karen Gerson, “Türk Sefarad Müziği ve Los Paşaros Seferadis Gurubu”, İstanbul Dergisi, no:45,
s. 78-79
TURAN Namık Sinan, "Mısır Kültürel Kimliğinin Özgün Yüzü: Ümmü Gülsüm"", Evrensel Kültür, s.20-24,
2012.
TURAN Namık Sinan, "“Opera Tutkunu Bir Sultan: Ii. Abdülhamid"", Evrensel Kültür, s.27-31, 2012
UĞUR Aydın, “Cumhuriyet ilk özgün popüler kültürü: arabesk”, Argos, Aralık 1998, sayı 4
USLU Ateş, (2010a) “On Dokuzuncu Yüzyılda Opera: Bir İnceleme Çerçevesi”, Afşar Timuçin’e Armağan
içinde, der. Çetin Veysal ve Zehragül Aşkın, İstanbul: Etik, 291-321.
ÜNLÜ Cemal, “Ses Kayıt Gereçleri Musikinin Hizmetinde”, İstanbul Dergisi, no: 62, s. 86-89.
VURTOK Simge, “Muhafazakar eğlence durakları”, İstanbul Dergisi, no:62, s. 59-61.