Türk Hukukunda BİLİRKİŞİLİK

Türk Hukukunda
BİLİRKİŞİLİK
Yrd. Doç. Dr. Yahya DERYAL
KTÜ-İİBF Ticaret Hukuku Öğretim Üyesi
[email protected]
Yargıtay ve Danıştay İçtihatları ile Bilimsel Görüşler Işığında;
• Hukuk Usulü, Ceza Usulü ve İdari Yargılama Usulü Açısından Karşılaştırmalı
•
TÜRK HUKUKUNDA
BİLİRKİŞİLİK
Hukukçu Bir Akademisyen Bilirkişinin Tespitleri, Gözlemleri ve Önerileri Çerçevesinde
Bilimsel Bilgi ile Uygulama Deneyimini Buluşturma Çabası
Genişletilmiş ve Güncellenmiş
3. Baskı
1. Hukuki Konularda Bilirkişilik Yapılabilir mi?
2. Avukatın Bilirkişilik Yapması Mümkün mü?
14. Kesinleşen Yargı Kararının Dayanağı Olan
Bilirkişi Raporu Bağlayıcı mıdır?
3. Hangi Konularda Bilirkişiye Başvurmak
Zorunludur?
15. Tarafları Farklı Uyuşmazlıklarda Emsal
Bilirkişi Raporları Kullanılabilir mi?
4. Bilirkişilik Görevi Reddedilebilir mi?
16. İlamın Aksini Ortaya Koyan Bilirkişi Raporları Yargılamanın Yenilenmesine Yol Açar
mı?
5. Bilirkişiler Reddedilebilir mi?
6. Bilirkişi Raporu Nasıl Yazılmalıdır?
17. Adli Yargıda Alınmış Bilirkişi Raporları,
İdari Yargıda Geçerli midir?
7. Bilirkişi Taraflarla Görüşebilir mi?
8. Adli Tıp Kurumu Kararları Bağlayıcı mıdır?
9. Bilirkişilerin Sorumlulukları Nelerdir?
18. Kısmi Davada Alınan Bilirkişi Raporunun
Ek Davaya Etkisi
10. Özel Bilirkişi (Uzman) Görüşü Delil Olarak
Mahkemeye Sunulabilir mi?
19. Bilirkişilik Kurumunun Islahı Nasıl Mümkün Olabilir?
11. Ek Rapor İçin de Bilirkişiye Ücret Ödenir mi?
20. Tıp Hukukunda, İş Hukukunda, Çocuk
Hukukunda, İdari Yargıda, Vergi Davalarında, Kamulaştırmada ve Bankacılık Suçlarında Bilirkişiliğin Özellikleri Nelerdir?
12. Mahkemeye Sunulmuş Bilirkişi Raporları Bir
Başka Davada Delil Olarak Kullanılabilir mi?
13. Ceza Davasındaki Bilirkişiler Hukuk Davasında da Görevlendirilebilir mi?
Ankara 2010
Türk Hukukunda Bilirkişilik
Yrd. Doç. Dr. Yahya DERYAL
Hukuk Kitapları Dizisi: 624
ISBN 978-975-02-1270-3
Üçüncü Baskı:
Haziran - 2010
© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.
Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayımcılık San. ve Tic. A.Ş.’ye aittir. Yayınevinin yazılı
izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir
şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz.
Sayfa Tasarımı:
İlhan Eroğlu
Kapak Tasarımı:
İsmail Çam
Yayın ve Dağıtım:
Merkez: Seçkin Yayıncılık, Sağlık Sokak No: 21 06410 Sıhhiye, ANKARA
Tel: (0–312) 435 30 30 (Pbx), Faks: (0–312) 435 24 72
Şube: Ankara Adliye Sarayı K Blok Zemin Kat Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 309 52 48
Şube: Strazburg Cd. No: 23 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 230 52 62
Şube: Abidei Hürriyet Caddesi 179/E (Şişli Ceza Adliyesi Altı) Şişli- İSTANBUL Tel: (0-212) 234 34 77
Web Adresi: www.seckin.com.tr, E–posta: [email protected]
Baskı: Seçkin Yayıncılık, Tel: (0–312) 435 30 30
Emek ve mesailerini daha yakından görmek fırsatı
bulduğum, yargı teşkilatının her düzeyde görev yapan
emektar personeline…
Çalışma şartlarının çağdaş normlarda ve Türk
adaletine yakışan ölçüde iyileşmesi ümidiyle…
Üçüncü Baskıya Önsöz
Bir önceki baskıdan bu yana tam altı yıl geçti. Yeni bir baskı için üzerinde
biraz çalıştığımda, epeyce geliştirilmesi gerektiğini fark ettim. Mevzuattaki
değişiklikler gibi içtihatlardaki gelişmeler de bunu gerektirdi. Uzun soluklu ve
yorucu bir çalışma yaptım.
Hukuk bilimi alanında yazılmış 700’e yakın yüksek lisans ve doktora tezi
inceledim. Bunlardan yüzü aşkın tezden atıfta bulundum. Yüzlerce yeni içtihat
ekledim. Yeni yorumlar ve değerlendirmelerle çalışmayı zenginleştirdim. Bu
baskıda kitabın hacmi tam beş kat artmış oldu.
Önceki baskıda CMUK’a kısaca değinmiştim. Bu baskıda yeni CMK’yı biraz daha yakından incelemeye çalıştım. Konuya hem adli yargı (hukuk ve ceza
usulü), hem idari yargı hatta yer yer askeri yargı açısından da bakmaya çalıştım.
Bilirkişilik ile ilgili Türk hukukunda yazılmış her hususa ve ifade edilmiş her
görüşe mümkün olduğu ölçüde yer vermeye çalıştım.
Yargı reformu kapsamında olarak, HUMK’da uygulamadan kaynaklanan
aksaklıkları gidermek, davaların hızlı, basit, en az giderle ve etkin bir biçimde
görülmesi ve bir kısım uyuşmazlıkların nizasız kaza, sulh ve uzlaşma gibi yöntemlerle çözümünü sağlamak üzere ve de karşılaştırmalı hukuktaki gelişmeleri
hukuk yargılamasına yansıtmak amacıyla 1927 yılından beri yürürlükte olan
HUMK yerine Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) Tasarısı hazırlanmış ve
Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü’nce 16.04.2008 tarihinde
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na sevk edilmiştir.
HMK Tasarısının bilirkişilik kurumuna yönelik düzenlemeleri, büyük ölçüde HUMK’da yer verilen mevcut düzenlemeler ile paralellik arz ettiğinden,
kitapta Tasarı hükümleri ayrıntılı olarak açıklanmamış, sadece özgün bir yenilik
olarak “uzman görüşü” kurumuna değinilmiştir.
Bilirkişilik konusunun hukukun bütün alanları ile çok yakından ilgili olduğunu ve bu konuda hüküm vermenin kolay olmadığını gördüm. Hukuk uygulamasının her alanında bilirkişiliğin kendine özgü bir özellik (özgünlük) ve teknik
boyut taşıdığını fark ettim.
Bundan dolayı, bilirkişiliğin her alanında geçerli (ortak) kurallar koymanın
da zor olacağını düşünüyorum. Buna bağlı olarak, ne kadar uzman olursa olsun
bir tek kişinin bu konuda son sözü söylemesinin mümkün olamayacağını, disiplinler ve uzmanlar arası bir mutabakatın sağlanmasına ihtiyaç bulunduğunu
zannediyorum.
Her şeye rağmen, bu çalışmanın kusurlu olduğuna eminim. Zira bu çalışmanın hiçbir aşamasında bir başkasından hiçbir yardım almadığım gibi, bir
Türk Hukukunda Bilirkişilik
8
“asistan katkısı” da olmamıştır. Bütün tembelliğimle bu eser, bütün kusurları ile
bana aittir. Erbabı, ilk bakışta pek çok hata görebilirler. Gördüklerini bana da
iletebilirlerse, sadece memnun ve minnettar kalacağımı bilmelerini isterim.
İtiraf etmeliyim ki, konunun derinliklerine daldıkça başım döndü. Özellikle
biraz geç fark edebildiğim iki konuyu eksik bırakmak, içimde bir “ukde” olarak
kalacaktır. Birincisi, “adli muhasebe uzmanlığı”, diğeri de “bilirkişilerin akredite edilmesi”.
Yargılama faaliyetinin (sürecinin) vazgeçilmez bir parçası haline gelen bilirkişilik kurumuna yönelik problemlerin yeterince fark edildiğini ve çözüme
yönelik bir zihinsel birikimin oluştuğunu gözlemekteyim. Bu çalışmanın da
yargı reformu kapsamında bilirkişiliğe kazandırılacak yeni format için küçük bir
katkı olmasını temenni ederim.
Trabzon, 8 Mart 2010
Dr. Yahya DERYAL
İkinci Baskı İçin Önsöz
Türk yargısında bilirkişilik uygulamaları, son yıllarda daha bir yoğunlukla tartışılmaya başlamış gözüküyor. Özellikle ekonomik suçlara ilişkin yolsuzlukların
önlenmesi bağlamında bilirkişilere ayrıcalıklı bir rol ve özel bir önem atfedilerek
ve Adalet Bakanı düzeyinde “bilirkişilik kepazeliği”nden söz edilmeye başlandı.
Bilirkişilik, yargılama sürecinin gerekli bir unsuru olduğu halde, bu kurumun bütünüyle yozlaştığı, hukuki konularda bile bilirkişiye gidildiği, adliye
koridorlarında bekleşen kadrolu bilirkişilerin oluştuğu, bilirkişilerin hâkimin
yerine geçerek onun yetkisini kullandığı gibi şikâyetler sadece uygulayıcılar
tarafından değil, akademisyenler tarafından da paylaşılmakta ve yaygın olarak
dile getirilmektedir.
Hatta Prof. Dr. Hikmet Sami TÜRK gibi pek çok Adalet Bakanı da bu eleştirilere hak vermektedir: “Çoğu zaman aynı kişilerin birçok konuda hatta bazen
uzmanlıkları dışında bilirkişi olarak görevlendirildiğini ve bu kişilerin adeta bir
ikinci meslek olarak bilirkişilik yaptıklarını, hatta bazen bunu asıl meslekleri
haline getirdiklerini görüyoruz”.
Mahkemelerin hemen her konuda fırsat buldukça ve en küçük duraksamada
araştırma ve inceleme yapmadan bilirkişi görüşüne başvurmakta olduğu; bilirkişiye gidilmesi gereken hallerde ise işin bütünü ve tüm sorunlar bilirkişiye bırakılmakta olduğu ve alınan raporların aynen karara aktarılmakta olduğu ileri
sürülmektedir.
Hatta daha ileri gidilerek, uygulamada yargının çok büyük ölçüde bağımlı
bilirkişiler tarafından icra edilmekte olduğu ve artık Türk Yargısında, yargı
hakkının hâkim tarafından kullanılıp kullanılmadığının tartışılır hale geldiği
iddia edilmektedir.
Bilirkişilik uygulamasındaki vahim ve ciddi yanlışlara işaret eden eleştirilere hak vermekle birlikte; bir ihtirazi kayıt dermeyan etmek isterim: Bilirkişilik
uygulamasının yozlaşmasındaki sorumluluğu paylaştırmak gerekirse, bilirkişilerin hiç de ön sıralarda yer bulamayacağını düşünmekteyim. Zira bilirkişi, konumu gereği hâkime bağımlı pasif bir yargılama süjesi olarak tamamen hâkimin
yönlendirmesine göre görev yapar/yapmak durumundadır.
Bilirkişilik kurumunun yozlaşmasında, hâkimlerimizin ve politika üretme
konumundaki siyasetçilerin ve özellikle icra mevkiindeki Adalet Bakanlığının
“görev ihmali” de unutulmamalıdır. Çünkü bu konudaki şikâyetleri düzeltebilecek, sağlıklı bir sistem geliştirebilecek aktif ve sorumlu bir mevkide bulunmaktadırlar. Bu nedenle, Adalet Bakanına kadar uzanan şikâyet ve serzenişleri, bu
konuda atılacak adımların bir başlangıcı olarak yorumlamak isterim.
Türk Hukukunda Bilirkişilik
10
Bu çalışma, bilirkişinin hukuki statüsü, görev, yetki ve sorumlulukları konusunda ayrıntılı bilgiler sunma amacı yanında, 10 yılı aşkın bir süredir fiilen
bilirkişilik yapmakta olan bir akademisyenin tespit ve gözlemlerine de yer vermektedir.
Yerinde, haklı, isabetli veya “muteber” olmasa da, iyi niyetle ortaya konulan her görüşün saygı değer (muhterem) bir katkı olduğunu düşünmekteyim.
İlgilenenlere yararlı olmasını diler, eleştirilerin iletilmesini beklerim.
Trabzon, 8 Mart 2004
Dr. Yahya DERYAL
Birinci Baskı İçin Önsöz
Bu çalışma, “bilgisine başvurulacak hususu bilmeksizin mesleğini icra
edemeyeceği” (HUMK. m. 278/I) düşünülen bir öğretim üyesinin, yargılama
makamlarından gelen -çoğunlukla- bir "emrivaki" üzerine bilirkişi olarak görevlendirilmesi sonucu, bir bakıma kendiliğinden oluşmuş bir eserdir.
Bu çalışmayı yayınlamaya karar verdiğimde, bilirkişilik hukuku ile ilgili
temel bazı bilgilerin de kitaba konulmasının yararlı olacağı yönünde yayıncı
tarafından yapılan teklifi olumlu karşılayarak, Türk Hukukunda Bilirkişilik
Kurumu ya da Bilirkişilik Hukukuna Giriş (denemesi) sayılabilecek (ve yaşadığım bazı gözlemleri de içeren) bir bölümü kitaba ekledim. Önce kısa bilgiler
vermeyi düşünmüş isem de, konunun içine girdikçe daha detaylı bir metin ortaya koymanın yararlı olduğunu gördüm.
İtiraf etmem gerekirse, 10 yılı aşkın bir süredir Türk adaletine bilirkişi sıfatıyla katkıda bulunmaya çalışan bir akademisyen olarak, bu küçük araştırma,
benim için fevkalâde yararlı, isabetli ve aydınlatıcı olmuştur. Bu teorik bilgiler
ışığında yayınladığım raporları yeniden değerlendirdiğimde, -mesela- genel
hukuk bilgisi ile çözümlenmesi mümkün bazı raporları “keşke iade etseydim!”
diyebiliyorum.
1988 yılında intisap ettiğim akademik hayatımda, bu güne kadar “idari yargı” ve “ceza yargılaması” da dahil olmak üzere pek çok bilirkişi raporuna imza
attım. Fakat bu raporların en az yarısını ayıklayarak, bu kitaba sadece, doktoramı tamamladıktan sonra imzaladığım ve bütünüyle kendim “kaleme aldığım” ve
yayınlanmaya değecek özgünlükte bulduğum ve -bir istisna dışında- hukuk
davalarına ilişkin raporları (45 adet) koymayı uygun buldum.
Bir kısmı “heyet raporu” niteliğinde olan bu raporların tamamı tarafımdan
dikkat ve özenle incelenmiş ve tamamına yakını bizzat kaleme alınmıştır. Uzmanlık alanıma yabancı kalan kısımlar ise erbabı tarafından hazırlanmış ve bilirkişi kurulumuzda tartışılarak sonuca kavuşturulmuştur.
Akademik mesleğin bütün yoğunluğuna ve yoruculuğa rağmen, bu raporları
büyük bir titizlik ve ciddiyetle hazırladım ve bilirkişilik uygulamasında alışık
olunmayan bir süratle teslim ettim. Bu raporlarla ilgili olarak meslektaşlarımdan
genellikle olumlu ve bazen de “avukatlık refleksi” sayılabilecek “itiraz”lar aldım. Benim için bu tepkilerin tamamı “yararlı”, “anlamlı” ve “öğretici” olmuştur.
Raporları hazırlarken, tarafların iddia ve savunmaları, dayandıkları ve ibraz
ettikleri belgeler ve mahkemece verilen ara kararlar, yapılan bilirkişi incelemeleri ve Yargıtay aşamaları gibi dosyaya ilişkin bütün ayrıntıları özetlediğim ve
Türk Hukukunda Bilirkişilik
12
kaydettiğim için; zannederim, dava dosyası görülmeden, sadece bu raporların
okunması halinde dahi, raporun haklılığı veya yerindeliğini değerlendirme imkânı -okuyucuya- sağlanmış olmaktadır.
Bu raporları yayınlama amacım, Karayalçın, İmregün ve Teoman gibi üstatlarımın ve hocalarımın açtığı çığırda yürümeye çalışarak, “yaşayan ticaret
hukukuna” bir nebze olsun katkıda bulunabilmektir. Doğrusu, bu raporlarımın,
gerek bilirkişilik hukuku kriterleri içinde “usul yönünden”, gerekse muhtevaları
itibariyle ve maddi hukuk ölçüleri içinde “esas yönünden”, meslektaşlarım tarafından incelenmesini, irdelenmesini ve eleştirilmesini bekliyorum.
Tamamen teorik çerçevede ve akademik düzeyde kalarak Türk hukuk bilimine ve öğretimine hizmet vermeye çalışan bir öğretim üyesi için, uygulamanın
bir nebze içine girerek, pratik hayat içinde ortaya çıkan -canlı- hukuk problemleri ile tanışması, yargılama mekanizmasının işleyişini ve doğal reflekslerini
izleyebilmesi, benim açımdan kolay elde edilemeyecek zevkli bir deneyim olmuştur.
Bu kitap benim için bu alanda bir başlangıçtır ve göründüğü kadarıyla arkası gelecektir. O zaman, bu kitaba “Birinci Kitap” veya “Birinci Cilt” nazarıyla
bakılabilir. Bu kitaba yöneltilecek ve tarafıma ulaştırılacak mesleki eleştirilerden sadece memnun olurum. Ayrıca bu eleştirilerin, bilirkişilik kurumunun
geliştirilmesine (ıslahına) bir katkı görevi üstleneceği de unutulmamalıdır.
Trabzon, Temmuz 2000
Dr. Yahya DERYAL
İçindekiler
Üçüncü Baskıya Önsöz ........................................................................................................7
İkinci Baskı İçin Önsöz ........................................................................................................9
Birinci Baskı İçin Önsöz .....................................................................................................11
TÜRK HUKUKUNDA BİLİRKİŞİLİK
I. GENEL OLARAK ...............................................................................................................21
A. Bilirkişinin Gerekliliği ......................................................................................................... 21
B. Tarihi Gelişimi .................................................................................................................... 24
C. Usul Kanunlarında Bilirkişilik .............................................................................................. 28
1. Genel Olarak .......................................................................................................................... 28
2. Hukuk Usulünde .................................................................................................................... 28
3. Ceza Usulünde ....................................................................................................................... 30
4. Askeri Yargıda ....................................................................................................................... 32
5. İdari Yargılama Usulünde ....................................................................................................... 34
II. TANIMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ ........................................................................................41
A. Tanımı ............................................................................................................................... 41
B. Terim Olarak ...................................................................................................................... 44
C. Hukuki Niteliği ................................................................................................................... 46
III. BİLİRKİŞİNİN STATÜSÜ VE NİTELİKLERİ ....................................................................50
A. Bilirkişinin Statüsü............................................................................................................. 50
B. Bilirkişilik Kurumunun Yozlaşması İddiaları......................................................................... 52
C. Bilirkişinin Nitelikleri .......................................................................................................... 54
1. Hukuki Ehliyet ve Mesleki Yetkinlik ....................................................................................... 54
a. Bilirkişinin Hukuki Ehliyeti ......................................................................................................... 54
aa. Genel Olarak ................................................................................................................................ 54
bb. Bilirkişiliği Yasaklanmış Olanlar .................................................................................................... 55
b. Mesleki Yetkinlik ....................................................................................................................... 56
2. Uzmanlık................................................................................................................................ 61
a. En Liyakatli Bilirkişi ................................................................................................................... 62
b. Uzmanlığın Belli, Belgeli ve Denetlenebilir Olması ..................................................................... 64
c. Akademik Uzmanlık ................................................................................................................... 67
d. Çözüme Elverişli Uzmanlık ......................................................................................................... 73
e. Hukukçu Uzmanlar .................................................................................................................... 77
f. İlgili Uzmanlık ............................................................................................................................. 80
g. Usulsüz Bilirkişi Tercihleri ......................................................................................................... 84
3. Tarafsızlık .............................................................................................................................. 86
14
Türk Hukukunda Bilirkişilik
a. Genel Olarak .............................................................................................................................. 86
b. Tarafsızlığın Güvenceleri ........................................................................................................... 88
c. Hâkime Karşı Tarafsızlık ............................................................................................................ 90
4. Dürüstlük ............................................................................................................................... 90
IV. HUKUKİ KONULARDA BİLİRKİŞİYE BAŞVURULMASI VE ÖZELLİKLE
AVUKATIN BİLİRKİŞİLİĞİ .............................................................................................93
A. Genel Olarak ...................................................................................................................... 93
B. Avukatın “Hukukçu” Kimliği ve Hukuki Konularda Bilirkişiye Başvurma Yasağı .................. 95
1. Yasağın Anlamı ..................................................................................................................... 95
a. Yargı Yetkisinin Bilirkişiye Devredilemeyeceği .......................................................................... 95
b. Hâkimin Yargılamaya Hâkim Olması .......................................................................................... 96
c. Hüküm Kurmanın Bilirkişiye Havale Edilmemesi ...................................................................... 100
2. Yasağın Gerçekçiliği ve Bir Öneri ......................................................................................... 101
a. Yasağın Anlamsızlığı ............................................................................................................... 101
b. Yargıda Uzmanlaşma İhtiyacı .................................................................................................. 103
aa. Genel Olarak .............................................................................................................................. 103
bb. Bilirkişi Yardımına Muhtaç Bırakan Nedenler ............................................................................. 105
3. Hukukçu Bilirkişi .................................................................................................................. 107
4. Görüşüm: Akademisyen Bilirkişiler ...................................................................................... 110
C. Avukatın "Uygulamacı" Bir Meslek İnsanı Olması ............................................................ 113
D. Yargılama Faaliyetinin Bir Unsuru Olarak Avukatın “Taraf” Sayılması .............................. 115
E. Sonuç Olarak.................................................................................................................... 116
V. BİLİRKİŞİ İNCELEMESİNİN KAPSAMI ........................................................................118
A. Bilirkişiye Başvurma Yasağı ............................................................................................ 118
1. “Genel ve Hukuki Bilgi” Alanı ............................................................................................... 118
2. “Genel ve Hukuki Bilgi” ile Çözümlenebilir Uyuşmazlıklar..................................................... 119
3. Genel ve Hukuki Bilginin Ölçüsü Nedir? ............................................................................... 124
B. Bilirkişinin Görev Alanı ..................................................................................................... 131
1. “Özel veya Teknik Bilgi” Desteği .......................................................................................... 131
2. “Özel veya Teknik Bilgi” Alanı .............................................................................................. 132
3. Özel Bilgi ve Teknik Bilgi Kavramlarının Anlam Muhtevası................................................... 136
C. Bilirkişiye Başvurma Zorunluluğu ..................................................................................... 145
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 145
2. Hukuk Usulünde .................................................................................................................. 146
3. Ceza Usulünde ..................................................................................................................... 154
D. Özel veya Teknik Bilgiyi (Bilirkişiyi) Gerektiren Durumlar ................................................. 157
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 157
2. Vergi Yargısında .................................................................................................................. 160
3. Tıp Hukukunda .................................................................................................................... 167
4. Çocuk Hukukunda ............................................................................................................... 172
5. İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunda ........................................................................................ 175
İçindekiler
15
6. Yargıtay Kararlarında ........................................................................................................... 181
E. Bilirkişiye Başvuru Konusunda Hâkimin Takdiri ................................................................ 201
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 201
2. Bilirkişi İncelemesi Kararı Geri Alınabilir mi? ........................................................................ 205
3. Hâkimin Kişisel Olarak Özel veya Teknik Bilgiye Vakıf Olması .............................................. 207
4. Beden Muayenesi ve Vücuttan Örnek Alınması ................................................................... 208
VI. BİLİRKİŞİLİK GÖREVİ ..................................................................................................212
A. Kural: Bilirkişilik Yapmak Zorunlu Değildir ........................................................................ 212
B. İstisna: Bilirkişilik Yapma Yükümlülüğü ............................................................................ 213
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 213
2. Resmi Bilirkişilere Uygulanabilecek Yaptırımlar ................................................................... 215
3. Resmi Bilirkişilik Uygulaması............................................................................................... 215
a. Resmi Bilirkişilere Başvurma Zorunluluğu ............................................................................... 215
b. Resmi Bilirkişiler ..................................................................................................................... 218
aa. Adli Tıp Kurumu ......................................................................................................................... 221
aaa. Statüsü ve Görev Tanımı .............................................................................................................. 221
bbb. Yapısı ve İşleyişi .......................................................................................................................... 224
ccc. ATK Raporlarının Niteliği .............................................................................................................. 229
bb. Yüksek Sağlık Şurası.................................................................................................................. 231
aaa. Oluşumu ve Yapısı........................................................................................................................ 231
bbb. Görev Tanımı ............................................................................................................................... 232
ccc. Tıp Sanatının İcrasına Yönelik Adli Uyuşmazlıklar ......................................................................... 234
ddd. Yetersiz YSŞ Görüşü Karşısında ATK’na Başvurulması ................................................................. 236
eee. Hukuk Davalarında Zorunlu Bilirkişi Sayılmaması ......................................................................... 236
cc. Kamulaştırma Bilirkişileri............................................................................................................ 239
dd. Başbakanlık Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kurulu ........................................................... 242
ee. Darphane ................................................................................................................................... 244
4. Bilirkişilikten Kaçınamayacak Olanlar .................................................................................. 245
VII. BİLİRKİŞİNİN SEÇİLMESİ ..........................................................................................247
A. Genel Olarak .................................................................................................................... 247
B. Hukuk Usulünde Tarafların Bilirkişi İncelemesi Talebi ...................................................... 247
C. Ceza Usulünde Taraf Bilirkişisi ......................................................................................... 250
D. Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısında “Uzman Görüşü” ............................................ 253
E. İstinaf Aşamasında Bilirkişi İncelemesi ............................................................................ 255
F. Hâkimin Re'sen Bilirkişi Görüşüne Başvurması ................................................................ 256
G. Bilirkişilerin Belirlenmesi ve Görevlendirilmesi ................................................................. 258
1. Hukuk Usulünde .................................................................................................................. 258
2. Ceza Usulünde ..................................................................................................................... 262
3. İdari Yargılama Usulünde ..................................................................................................... 266
4. Kamulaştırma Davalarında ................................................................................................... 268
H. İstinabe (Talimat) Yoluyla Bilirkişi Görevlendirilmesi ........................................................ 270
I. Bilirkişilerin Sayısı ............................................................................................................. 272
16
Türk Hukukunda Bilirkişilik
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 272
2. Bilirkişi Kurulunun Görüşme Yapma (Müzakere) Zorunluluğu ............................................... 276
VIII. BİLİRKİŞİLERİN REDDİ .............................................................................................279
A. Hukuk Usulünde .............................................................................................................. 279
B. Ceza Usulünde ................................................................................................................. 282
IX. BİLİRKİŞİLİKTEN ÇEKİNME HAKKI.............................................................................284
1. Hukuk Usulünde ............................................................................................................... 284
2. Ceza Usulünde ................................................................................................................. 285
X. KEŞİF VE DİĞER HAZIRLIK İŞLEMLERİ ........................................................................287
XI. BİLİRKİŞİ İNCELEMESİ VE RAPOR DÜZENLENMESİ .................................................292
A. Bilirkişinin Görev Sınırları ................................................................................................. 292
B. Bilirkişiye Sorular Yöneltilmesi ......................................................................................... 298
1. Bilirkişinin Yönetilmesi ........................................................................................................ 298
2. Bilirkişinin Sorularla Yönlendirilmesi .................................................................................... 300
C. Bilirkişiye Süre Verilmesi ................................................................................................. 303
1. Hukuk Usulünde .................................................................................................................. 303
2. Ceza Usulünde ..................................................................................................................... 305
3. Vergi Yargısında .................................................................................................................. 306
4. Bankacılık Suçlarında .......................................................................................................... 306
5. Kamulaştırma Davalarında ................................................................................................... 307
D. Bilirkişiye Yemin Yaptırılması ........................................................................................... 308
1. Hukuk Usulünde .................................................................................................................. 308
a. Yeminin İşlevi .......................................................................................................................... 308
b. Yeminin Şekli .......................................................................................................................... 309
c. Yeminden Kaçınma ................................................................................................................. 309
2. Ceza Usulünde ..................................................................................................................... 310
E. Bilirkişi Raporu ................................................................................................................. 310
1. Raporun Hazırlanması .......................................................................................................... 310
2. Bilirkişinin Taraflarla Görüşmesi .......................................................................................... 312
3. Bilirkişinin Yetkileri .............................................................................................................. 314
4. Raporun Şekli ...................................................................................................................... 316
a. Hukuk Usulünde ...................................................................................................................... 316
b. Kamulaştırma Davalarında ...................................................................................................... 317
5. Raporun Muhtevası (İçeriği) ................................................................................................ 317
a. Tutarlı ve İnandırıcı Bir Üslup .................................................................................................. 318
b. Sade Bir Dil ve Terminoloji ...................................................................................................... 321
c. Kapsamlı ve Ayrıntılı Bilgilendirme .......................................................................................... 321
d. Bilime ve Gerçeğe Uygunluk ................................................................................................... 322
e. Kurul Üyelerinin Görüşlerini Yansıtması ................................................................................... 324
f. Sözlü Görüş Bildirme İmkânı .................................................................................................... 325
İçindekiler
17
g. Sonuç Kısmının Özenle Yazılması ............................................................................................ 327
5. Bilirkişi Raporunun Özellikleri ............................................................................................... 329
a. Hakimin Sorularına Cevap Vermesi ......................................................................................... 329
b. Anlaşılır Olması ....................................................................................................................... 330
c. Gerekçeli ve Aydınlatıcı Olması ............................................................................................... 332
d. Bilimsel Verilere ve Somut Gerçekliğe Uygun Olması .............................................................. 333
F. Raporun Teslimi ve Taraflara Tebliği ................................................................................ 337
1. Raporun Teslimi .................................................................................................................. 337
2. Raporun Taraflara Tebliği..................................................................................................... 339
F. Ek Rapor İstenmesi .......................................................................................................... 341
1. Genel Olarak ........................................................................................................................ 341
2. Raporun Eksiklik ve Yetersizliği............................................................................................ 343
3. İlave Yardım Talebi .............................................................................................................. 345
G. Yeni Bilirkişi İncelemesi ................................................................................................... 348
1. Önceki Bilirkişiden Ümit Kesilmesi ...................................................................................... 348
2. Yeni Bilirkişi İncelemesinin Zorunlu Olup Olmaması ............................................................. 349
3. Raporlardaki Çelişkileri Giderecek Yeni Bilirkişi İncelemesi.................................................. 352
4. Yeni Bilirkişi İncelemesinin Eski Raporu Hükümden Düşürmesi ........................................... 359
5. Yeni Bilirkişi İncelemesinin Tekrarlanması ........................................................................... 359
XII. BİLİRKİŞİ RAPORUNA İTİRAZ ...................................................................................362
A. İtiraz Sebepleri ................................................................................................................. 362
B. İtiraz Süresi...................................................................................................................... 362
C. Sürenin Hukuki Niteliği .................................................................................................... 363
D. İtirazın Sonuçları .............................................................................................................. 365
E. İtiraz Edilmemesinin Hukuki Sonuçları .............................................................................. 367
XIII. BİLİRKİŞİ GÖRÜŞÜNÜN YARGILAMAYA ETKİSİ .....................................................370
A. Bilirkişi Görüşünün Bağlayıcı Olmaması........................................................................... 370
1. Bağlayıcı Olmama Keyfilik Değildir ...................................................................................... 370
2. Hâkimin Delilleri Serbestçe Takdir Yetkisi ............................................................................ 371
3. Bilirkişiye Başvurma Zorunluluğu Bile Bilirkişi Görüşüne Uyma Zorunluluğu Doğurmaz ....... 372
4. Bilirkişi Görüşüne Rağmen Hüküm Kurulabilmesi ................................................................ 374
5. Teknik ve Bilimsel Sonuç İçeren Bilirkişi Görüşlerinin Dikkate Alınması Zorunluluğu ........... 375
6. Rapordaki Azınlık Görüşünün Hükme Esas Alınıp Alınamayacağı ........................................ 379
7. Hakem-Bilirkişi (Delil) Sözleşmesinin Bağlayıcılığı ............................................................... 383
8. Ceza Usulünde Bilirkişi Görüşünün Bağlayıcı Olmaması ...................................................... 384
9. İdari Yargılama Usulünde Bilirkişi Görüşünün Bağlayıcı Olmaması ...................................... 385
B. Delil Olarak İspat Gücü..................................................................................................... 385
1. Bilirkişi Görüşünün Hukuki Değeri........................................................................................ 385
2. İspat Hukukunda ve Deliller İçinde Yeri ................................................................................ 387
3. Bilirkişi Delilinin Takdiri........................................................................................................ 388
18
Türk Hukukunda Bilirkişilik
4. Zilyetlik Davalarının Özelliği ................................................................................................. 389
C. Bilirkişi Görüşünün Hâkim Tarafından Değerlendirilmesi .................................................. 390
D. Bilirkişi Delilinin Yargıtay Tarafından Denetlenmesi ......................................................... 393
XIV. BİLİRKİŞİLİK ÜCRETİ ................................................................................................398
A. Bilirkişinin “Hakkı” ........................................................................................................... 398
B. Alman Hukuku ................................................................................................................. 398
C. Ücreti Etkileyen Unsurlar ................................................................................................. 399
D. Ücretin Belirlenmesi (Takdiri) .......................................................................................... 400
E. Ücrete İtiraz ..................................................................................................................... 402
F. Tüketici Davalarında Bilirkişi Ücreti .................................................................................. 402
G. Ek Rapor İçin Bilirkişi Ücreti............................................................................................. 403
H. Ücretin Karşılanması........................................................................................................ 404
I. Ücretin Bilirkişiye Ödenmesi ............................................................................................. 405
İ. Ücretin Vergiye Tabi Olması .............................................................................................. 406
XV. BİLİRKİŞİLERİN SORUMLULUĞU ..............................................................................407
A. Genel Olarak Bilirkişilerin Yükümlülükleri ......................................................................... 407
B. Usul Kanunlarında Öngörülen Sorumluluk Hükümleri........................................................ 408
C. Cezai Sorumluluk ............................................................................................................. 409
1. TCK Anlamında Memur Gibi Sorumluluk .............................................................................. 409
2. Bilirkişinin İşleyebileceği Suçlar .......................................................................................... 412
D. Hukuki Sorumluluk ........................................................................................................... 419
E. Disiplin Sorumluluğu ........................................................................................................ 421
XVI. BİLİRKİŞİ RAPORUNUN BAŞKA DAVALARA ETKİSİ ...............................................423
A. Genel Olarak .................................................................................................................... 423
B. Mahkemeye Sunulmuş Bilirkişi Raporlarının Bir Başka Davada Delil Olarak
Kullanılması ..................................................................................................................... 424
C. Ceza Davasındaki Bilirkişilerin Hukuk Davasında da Görevlendirilmesi............................. 425
D. Kesinleşen Yargı Kararının Dayanağı Olan Bilirkişi Raporunun Bağlayıcılığı ...................... 428
E. Tarafları Farklı Uyuşmazlıklarda Emsal Bilirkişi Raporlarının Kullanılabilirliği ..................... 428
F. Bir İlamın Aksini Ortaya Koyan Bilirkişi Raporları Yargılamanın Yenilenmesine Yol
Açar mı? .......................................................................................................................... 429
G. Adli Yargıda Alınmış Bilirkişi Raporlarının İdari Yargıda Geçerliliği ................................... 430
H. Adli Yargıdaki Kamulaştırma Bedelinin Tespiti Davası ile İdari Yargıdaki
Kamulaştırmanın İptali Davalarının Derdest Olması.......................................................... 431
I. Davanın Açıldığı Görevli Mahkemenin Delil Tespiti İçin de Yetkili Olması Kuralı ................ 432
İ. Kısmi Davada Alınan Bilirkişi Raporunun Ek Davaya Etkisi ................................................ 433
J. Tazminat Davasında Alınan Bilirkişi Raporunun Rücu Davasına Etkisi .............................. 433
İçindekiler
19
K. İtirazın Geçici Kaldırılması Davasında Alınmış Bilirkişi Raporu Borçtan Kurtulma
Davasının Görüldüğü Genel Mahkemede Delil Sayılır mı? ................................................ 435
XVII. BİLİRKİŞİ RAPORUNUN GERÇEĞE AYKIRILIĞI NEDENİYLE YARGILAMANIN
YENİLENMESİ .........................................................................................................438
XVIII. SONUÇ VE ÖNERİLER.............................................................................................440
A. Bilirkişilik Gerekli Bir Kurumdur ........................................................................................ 440
B. Bilirkişilik Şikâyetlerin Odağı Haline Gelmiştir .................................................................. 441
C. Uzman ve Yetkin Bilirkişiler Seçilmeli ve Somut Sorularla Yönlendirilmelidir .................... 441
D. Hukuki Konularda da Bilirkişiye Başvurulabilmelidir ......................................................... 442
E. Bilirkişi Görüşünün Bağlayıcı Olmadığı Unutulmamalıdır .................................................. 442
F. Hâkimlerin Uzmanlaşması Sağlanmalıdır .......................................................................... 443
G. Bilirkişilerin Ortak Çalışması Denetlenmelidir ................................................................... 444
H. Bilirkişinin Hangi Alanda ve Ne Ölçüde Uzman Olduğu Belgelenmelidir ........................... 444
I. Bilirkişiye Tanınan Süre Gerçekçi Olmalı ve Denetlenmelidir ............................................. 444
İ. Bilirkişiye Yemin Yaptırılması İhmal Edilmemelidir ............................................................ 444
J. Bilirkişiye Emeğine Uygun Makul Bir Ücret Takdir Edilmelidir .......................................... 445
K. Bilirkişi Meslek Örgütleri Kurulmalıdır............................................................................... 445
EKLER
I. BİLİRKİŞİLİK MEVZUATI ...............................................................................................449
A. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ................................................................................ 449
B. Ceza Muhakemesi Kanunu ............................................................................................... 451
C. (Mülga) Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu ..................................................................... 455
D. Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Bilirkişi Yönetmeliği ........................................... 460
E. Kamulaştırma Davalarında Bilirkişi Olarak Görev Yapacakların Nitelikleri ve Çalışma
Esaslarına İlişkin Yönetmelik............................................................................................ 463
F. Kamulaştırma Davalarında Bilirkişilik Yapacak İnşaat Mühendislerinin Çalışmalarının
İzlenmesi, Sicillerinin Tutulması ve Atama İlkeleri Yönergesi ........................................... 469
II. ÖRNEK RAPORLAR VE DİLEKÇELER ............................................................................471
A. Ortağın Kooperatiften İhracına İlişkin Kararın İptali Davasında Örnek Bilirkişi Raporu ...... 471
B. İmza İncelemesi ve Sahtecilik Tespitine Yönelik Grafoloji Uzmanı Raporu Örneği ............ 472
C. Ağır Tonajlı Eksantrik Preste Meydana Gelen İş Kazasında Kusur Oranı Tespiti ............... 473
D. Tedbirsizlik ve Dikkatsizlik Sonucu Ölüme Sebebiyet Vermek Suçunda Kusur
Bilirkişiliği ........................................................................................................................ 475
E. Ticari Defter İncelemesi Yoluyla Alacak Tutarının Hesaplanmasına İlişkin Örnek Rapor ... 477
F. Sahte Fatura Kullanmak Suretiyle Kaçakçılık Suçunun İşlenip İşlenmediğine İlişkin
Örnek Rapor .................................................................................................................... 479
20
Türk Hukukunda Bilirkişilik
G. Kat Karşılığı İnşaat Sözleşmesinden Kaynaklanan İnşaat ve İmalat Tespiti ve Zarar
Hesabı ............................................................................................................................. 482
H. Marka Değerlemesi (Kıymet Takdiri) Hakkında Örnek Bilirkişi Raporu ............................. 491
I. Bilirkişi İncelemesi Talimat Örneği .................................................................................... 494
İ. Bilirkişi Mazeret Dilekçesi ................................................................................................. 495
J. Bilirkişinin Ücrete İtirazı ve Ek Ücret Dilekçesi ................................................................. 496
Yararlanılan Kaynaklar.....................................................................................................497
Kavramlar Dizini ...............................................................................................................525