Referat işi

ÖZBEGISTAN RESPUBLIKASYNYŇ ÝoKARY WE ÝÖRITE ORTA
BILIM MINISTRLIGI
BERDAK ADYNDAKY GARAGALPAK DOWLET UNIWERSITETI
GARAGALPAK FILOLOGIYaSY FAKULTETI
TURKI FILOLOGIYa KAFEDRASY
1-kurs talyby Karaeva Maxymyn «Dessury dal xalk poeziyasynyn zanrlary»
mowzugyndaky
Referat işi
NOKUS - 2014
Movzuk:
DESSURY DAL XALK POEZIYaSYNYN ZANRLARY
Meyilnama.
Giriş.
I. Turkmen halk poeziyasynyň żanrlary.
II. Turkmen halk poelziyasynyň ideya-tematik mazmuny.
III. Halk poelziyasynyň cepercilik ayratynlygy.
Netiże.
Peydalanylan eldebiyatlaryň sanavy.
GIRIŞ
1
Turkmen
xalkynyň
egsilmez
xazyna
owrulip
giden
bay
şaxyrana
dörediżiliginiň arasynda dap-dessurlar bilen baglanyşygy bolmadyk poetiki eserler,
xususanam aydymlar uly orun tutyar. Munuň takygyna goz etirmek ucin, klassyk
şaxyrlarymyz tarapyndan doredilen durdane setirleriň köpüsiniň xalk aydymlaryna
owrulip gidendigini, eposdyr dessanlarymyzdaky şygyrlaryň bolsa xemmesiniň bu
żanra degişlidigini yatlamak eterlikdir.
Turkmen xalk aydymlary gecen asyryň ortalaryndan başlap, Gundogary
öwreniżi alymlaryň unsuni cekip ugrapdyr. 1846 –nży yylda rus etnografy A. P.
Arxipow Maňňyşlak türkmenleriniň Yasupkazy obasynda uc gunlap myxmancylykda
bolup, olaryň aydym – sazyny xowes bilen diňläpdir. Ol bir toyda xalk aydymlaryny
ussatlyk bilen erine etirip, özüniň yakymly we tasirli sesi bilen adamlaryň kalbyny
sarsdyran kor bagşy Suleyman xakda, butin durky bilen onuň żadyly owazyna berlen
diňleýżiler xakda xaýrangalyżylyk bilen gürrüň beryar:
«Uzyn giżeläp oylerden esir ediżi aydymlar ýaňlandy durdy. Iki yuzdenem
gowrak diňleýżi dutaryň xer bir owazyny, düşnüksiz sebaplere gora şu meylise
gatnaşmadyk meşxur garry şaxyr Muxammet bagşynyň ogly yadamazak Allaguly
aýdymçynyň xer bir sozuni yawdup otyrdy. Allaguludan başga-da bu erde Ażymyrat
we belli kor bagşy Suleyman dagy bardy. Ikisiniňem diňleýżisi etikdi… Bu żadygöý
kor diňleýżileriň gozlerinden ýaş akdyrybildi. Ine-de görseň aňrybaş keyp berip
(marekani gülüşdirip-B.W.) otyr». Arxipow şol bagşylardan «Göroglynyň»,
«Nabilsin» dien aydymyny yazyp alyp, rus diline terżime edipdir.
Rus etnografynyň gurrüňi edilen yazgylary aydym – sazyň XIX asyr
turkmenleriniň durmuşyndaky tutan ornuny, sungatyň bu gornüşi boyanca gecirilen
yaryşlaryň naxili yol bilen amala aşyrylandygyny takyk goz öňüne getirmage
mumkincilik beryan iň axtibarly taryxy material xokmunde gymmatlydyr. Xalk
aydymlaryna degişli meseleleri aýdyňlaşdyrmakda, onuň bize galdyryp giden
yatlamalaryndaky xer bir żümläniň nädereżede axmietlidigini ilkinżi bapda goreris.
1863 – nżi yylda Orta Aziya syyaxat eden wenger alymy A. Wamberi xem
turkmen xalk aýdymlarynyň bagşylar tarapyndan erine etirilişini, çuňňur mazmunly,
2
guycli xyżuwa yagrulan şol aýdymlaryň diňleýżilere etiryan tasirini uns bilen
synlapdyr. Ol bu xakda şeýle yazyar: «Bagşynyň gelmegi we onuň dutar bilen
«Göroglynyň» ya-da Magtymgulynyň aydymlaryny aytmagy turkmenler ucin iň uly
lezzetdir». «Biz Etrekdekak şonuň yaly bagşylaryň biri biziň yanymyzda cadyryny
dikdi. Gunlerde bir gun ol özüniň dutary bilen biziňkä geldi. Az wagtda ýaş
etginżekleriň bir topary daşyny gurşap alany ucin, ol xaysy-da bolsa gaxrymancylyk
xakdaky aýdymlaryň birini aytmaly boldy. Tarypy edilyan söweş gazallaşdygy sayyn,
bagşynyň we toweregindaki diňleýżileriň gitdigice ruxlary goterilip başlady. Soňra
ýaş carwalar agraslyk bilen dem alyp, telpeklerini ere urup, edil guduz acan yaly
saclaryny penżeläp, oz-ozleri bilen söweşe girżek yaly boldular» A. Wamberi «Yasup
- Axmediň» we Magtymgulynyň birnace aydymlaryny alyp gidip, Budapeştde we
Leyptsigde neşir etdiripdir.
Asyrymyzyň başlarynda Stawropol` türkmenleriniň arasynda bolup, olaryň toy
– tomaşalaryna gatnaşyp goren, taryxy, dap-dessury, dili we edebi dörediżiligi bilen
icgin gyzyklanan S.W. Farforowskiy, A. A. Wolodin, akademik A. N. Samaylowic
xem turkmen xalk aýdymlarynyň erine etirilişini diňläpdirler. Olaryň birnacesini şol
eriň atly bagşylarynyň, improwizator şaxyrlarynyň dilinden yazyp alyp, rus diline
terżime edipdirler. Bu awtorlar xem, Arxipow yaly, aýdymlaryň formasyna we ideyamazmunyna eterlik uns berman, esasan, olaryň bagşylar tarapyndan erine etirilişi
xem-de diňleýżileriň olara bolan garaýyşlary barada oz gozleri bilen görenże
zatlaryny yazypdyrlar. Diňe şaxyrlar bilen xas icgin gyzyklanan A. N. Samaylowic ol
erdaki turkmenlerde, esasan, 7-8 we 11 bogunly murabbaglaryň yorgunlidigini,
muxammes formasyndaky goşgularyň bolsa oran seyrek duşýandygyny bellapdir.
Dogrudan xem turkmenler aydym – saza uly xormat goyyarlar. Muny ol xakda
doredilen kop sanly rowayatlar-da doly tassyklayar. Şol rowayatlara gora, turkmen
bagşylary bary-yogy iki sany tary, on uc sany perzesi (bu ozal sekiz eken) bolan
garaża dutary arkaly erkek adama nazar salmak gadagan edilen magşuklaryna oz
soygi duygularyny, dost – yarlaryna, il-gunune oran gizlin saklanmaly moxum
xabarlary etirmegi başarypdyrlar.
3
Turkmen xalkynyň aydym – saz sungatyna degişli xeň, saz, mukam,
xiňlenmek, aydym aytmak, xeň etmek, saz calmak yaly biri-birine meňzeş düşünżeler
– terminler bar. Bu terminleriň xemmesiniň işde ulanylyandygy ucin, ozaly bilen
olaryň naxili manylary aňladýandygyny takyklamaklyk zerur bolup duryar. Belli
bolşy yaly, aydym aytmak – aydymy belli bir xeňde erine etirmekligi aňladýar.
Xiňlenmek – bagşynyň kate keypine, kate bolsa sazdan cala başy cykyan diňleýżilere
calnyp oturylan sazyň xaysy sazdygyny aňdyrmak we ony yzarlamaklaryna komek
etmek ucin, şol sazda erine etirilyan aydymy pessay ses bilen sanap gecmekligini
aňladýar. Biziň pikirimizşe, XIX asyryň ayaklaryna cenli turkmenlerde saz dien
termin diňe saz guralyny – dutary aňladypdyr. Aydym – sazyň aşygy bolan klassyk
şaxyrymyz Gaýybynyň dutar ussasy Badama iberen xaýyşnamasy munuň xakykatdan
xem şeýle bolandygyna doly guwa gecyar:
Bizden salam bolsun ussa Badama,
Bize bir saz etsin, ýagşy saz etsin.
Miweli agacdan bir turpe zatdan,
Sapyn menek – menek xaly saz etsin.
I. Turkmen halk poeziyasynyň żanrlary
4
Turkmen xalk poeziyasy özüniň erine etirilyan xalatlaryna garap, iki sany uly
topara bolunyar. Olaryň bir topary xalk arasynda dowam edip gelen dap- dessurlar
bilen ayrylmaz baglanyşyklydyr. Mysal ucin, xuwduler diňe çaganyň köşeşdirilżek,
ukladylżak maxalynda aydylyan bolsa, toy aydymlary (öleňler, leeran, yar-yar) nika
toylarynda erine etirilyar. Ya-da sanawaclar caga oyanlary bilen, yaremezan bolsa
dini bayram (oraza) bilen baglanyşykly dorap, diňe şol pursatlarda xem erine
etirilyar.
Xalk poeziýasynyň ikinżi toparyny duzyan żanrlaryň dap-dessur bilen
gonuden-goni baglanyşygy yokdur. Şonuň ucin xem olara degişli eserler islendik
erde, islendik xalatlarda aydylyar. Bu toparyň iň aktiw ulanylyany aydymdyr.
«Aýdymyň gelip çykyşy… zaxmet protsesi bilen bagly bolupdyr. Ol gadymy adamyň
iş wagtyndaky oz beden xereketlerine we abzalyň xerketlerine ses taydan
öýkünmeginiň xem-de şeýle oykunmekden lezzet almagynyň netiżesinde gelip
cykypdyr.
Turkmen xalk aýdymlarynyň esasy çeşmesi bolan eposdyr dessanlar xem oz
taryxyny irki zamanlardan alyp gaydyar. XIII – XIV asyrlaryň sepgidinde ýaşan
taryxcy Abu Bakryň (musurli turkmen) xabar bermegine gora, 531-579 – nży
yyllarda xakimdarlyk eden Anişirwanyň maryly wezirinde «Uluxan ata bitigçiniň
sozleri» atly bir Oguznama bar eken. Filologiya ylymlarynyň doktory X.G.
Köroglynyň pikirne gora, pars diline gecirilen şol eser aslynda oguz xalkynyň
gaxrmancylykly eposy bolmaly1. Şol dowurlerde oguzlaryň soygi meselesine degişli
rowayatdyr legendalary-da kop bolupdyr. Bu legendalaryň birnacesini oz icine alan
«Gorkut ata» eposy yorite saz arkaly erine etirmek maksady bilen doredilen
«Şasenem-Garyp», «Sayatly ҳemra» yaly dessanlaryň sýażet esasyny beripdir. Eri
gelende aytsak, turkmen dessanlarynyň formirlenmeginde «Gorkut atanyň» uly rol`
oynandygy
xakda
X.
K.
Korogly
özüniň
«Turkmen
edebiyaty»,
«Oguz
gaxrymancylyk eposy» atly işlerinde yuzleyrak durup gecdi. Xakykatyna seredeniňde
1
Короглы Х.Г. Туркменская литература, М., 1972, 20 сах.
5
weli, munuň ozi turkmen fol`kloristikasy-nyň yorite ylmy derňew gecirmegi talap
edyan iň moxum meseleleriniň biridir.
Epiki eserlere saz sungatyny gatnaşdyrmak dabi diňe bir oguzlarda dal, eysem
gazaklarda, gyrgyzlarda, garagalpaklarda xem irki dowurlerde başlanypdyr. Emma
olaryň
saz
arkaly
aydyan
«Manas»,
yaly
eserleri
forma
żäxtden
biziň
dessanlarymyzdan duypgoter tapawutlanyp, olardaky wakalar başdan ayaga şygyr
bilen beyan edilyar. Şeýle eserleri tutuşlygyna saz arkaly aýtmagyň nädereżede agyr
düşżekdigi xem-de wakany dörediżilikli beyan etmekde onuň xerneneň talantly
improwizator
bagşyny-da
çäklendirżekdigi
oz-ozunden
düşnüklidir.
Munda
gaxrymanyň xereketine, xasietine, portretine ya-da gidip duran waka degişli xut şu
pursadyň ozunde goşup goyberaymeli pikir aňa gelende, bagşynyň ony kontsertiň
dowamynda amala aşyrmak mumkinciligi az bolyar. Cunki , formasy nace sada-da
bolsa şygyr-şygyrdyr. Onuň xer bendini doretmek iň ussat improwizatordan-da azdakande wagt talap edyar. Muňa anyk goz etiren turkmen, turk, azerbaýżan bagşyaşuglary ozleri ucin-de, diňleýżi ucin-de epikanyň dessan formasyny
amatly
gorupdirler we bu żanra degişli durli temadaky eserleriň encemesini doredipdirler.
Muny soň ykrar eden garagalpak, ozbek bagşylary-da, XIX asyrda dessan
aytmaklyga yykgyn edip ugrayarlar1.
Epiki eserleri aytmakda dessancy bagşy manascy żyrawdan xas erkindir.
Dogry, bagşy xem kontsertiň dowamynda dessanyň aydymlaryna, xususanam
aýdymlaryň mazmunyna xic xili özgerişlik girizip bilmeyar. Bu pursatda şeýle
zerurlyk yuze cykybam duranok. Sebabi wakadyr xadysalar, gaxrymanlaryň
xasietleridir portretleri, esasan, bagşynyň ozuni erkin duyyan erinde, öňki kontsertde
aydanlaryny sozme-soz gaytalaman, ony oz islegine gora tazece beyan etmage
mumkinciligi bolan erinde- dessanyň proza boluminde berilyar. Bagşy kontsert gidip
durka aňyna gelen taze pikirleri şu bolume yuzugra goşup gidiberyar.
Dessan gaxrymanlarynyň yanynda xemişe saz (dutar) bar. Aydym aytmaly
pursat gelende gaxrymanyň rolunda bagşynyň ozi cykyş edyar. Proza bilen
1
Корголы Х. Г. Туркменская литература, М., 1972, 20 сах.
6
aralaşdyrylyp getirilyan aydymlar dessanyň mazmuny bilen ayrylmaz baglanyşykly
bolup, olaryň xemmesi özleriniň degişli eserlerindaki öňe surulyan baş ideýanyň
aýdyňlaşmagyna, gaxrymanlaryň xäsietleriniň acylyp gorkezilmegine xyzmat
etdirilyar. Şu faktlaryň ozi dessan żanry aslynda sazly soxbet ucin nietlenilipdir; ol
diňe aydym-sazdan guzeran dolandyryp ugran professional bagşylaryň orta cykyp
başlan dowrunde, xut şu professiya bilen bilelikde dorapdir; olary ilkinżi bolup bagşy
dien ada ee bolan improwizator şaxyrlar doredipdir diyip caklamaga esas beryar. Şu
caklama bolsa bizi, yogsa-da, bu professiya xacan yuze cykypdyr; asylxa «bagşy»
dien sözüň ozi nireden peyda bolupdyr dien soraglaryň żogabyny agtarmaga meżbur
edyar.
Alymlaryň kabiri bu soz xytay dilindaki «bag-şi» (owut-nesixatcy, mugallym)
dien sozden gelipdir diyyar. W. W. Bartol`d bolsa ol mongollar zamanynda sanskrit
dilindaki «bxikşu» (sekretar`, murze) sozunden gelen bolsa gerek diyip caklayar. Ir
zamanlarda mongollar wraclara bagşy diyipdirler.
Turkmen xalk aýdymlarynyň taryxyndan soz acylanda, onuň gadymy
görnüşleri forma żäxtden naxili bolduka dien sorag kanuny suratda yuze cykyar. Bu
sorag R. Nazarowy xem gyzyklandyrypdyr. Ol Abylgazynyň «Türkmenleriň
şeżeresi» atly işindäki Ogurżyk alpyň dilinden berilyan aşakdaky yaly setirleri XI
asyr turkmen aýdymlarynyň nusgasydyr diyip caklayar:
Dondum gacdym kaňly xandan, қybla surdum,
Gyr, bil aşyp, kakan ar öňünden dondum.
Gyr atymda dag yolundan aşyp bardym,
Gabaklydan Alatca yart yartlatdym.
Gürrüldeşip ardymdan yagy etdi,
Gayky başly gaty yaya iş buyardym.
7
X. G. Korogly xem «Gorkut – ata» eposyndaky şuňa meňzeş tiradalar aydym
edilip aydylypdyr diyyar.
XI asyr xalk poeziýasynyň xas kamil nusgalaryna biz şol asyryň awtory Maxmyt
Kaşgarynyň «Lugat – it - turk» atly sozluginde duşýarys:
Etil suwy aka turur,
Kaya tuybun kaka tutur,
Balyk telim baka tutur.
Köňlüň teki kuşarur.
Manysy:
Wolganyň suwy akyar,
Gaýanyň duybun kakyar,
Balyk, gurbaga kopelyar,
Onuň yasan kollerinde.
Endik kişi titilsin,
El tori yitilsin,
Tokly bori etilsin,
Kaygu eme capylsyn.
Manysy:
Tentek adamlar yok bolsun,
Il oz arzuwyna etsin,
Tokly, bori egindeş yoresin,
Axli gaygy dep bolsun.
8
Rifma, bogun olcegi, tsezura, ritm yaly şygyr sungaty ucin moxum bolan zatlary
berk saklayan şeýle bentleri doreden xalkyň prozadan cala başyny saylayan tiradalary
adym görnüşinde erine etirendigine ynanmak kyn.
XI - XII asyrlarda turkmen – oguzlar aydymy turki xalklaryň iň gadymy saz
gurallarynyň biri bolan kobuz (iki tarly gyżak) arkaly erine etiripdirler. Dutar bolsa
ilkinżi gezek XV asyr awtory al-Xuseýniniň «Kanon» atly işinde yatlanylyar. Şondan
öňki çeşmeleriň xic birinde-de onuň ady agzalmayar1. Munuň ozi turkmenlerde dutar,
(tamdyra) atlandyrylyan saz gurallary xem dessan żanry bilen bir ucurlarda yuze
cykan bolsa gerek dien pikiri doredyar. Şu dowurlerde Oguz kowumlarynyň
xemmesi-de kobyz diyilyan saz guralyndan el cekip başlan bolara cemeli. Şuuriniň
1664-1665 –nżi yyllarda duzen parsca-turkce sozluginde eyyam kobuz dal-de, tambur
calyp, aydym aydyan we «Oguznamany» okayan adamlara turkce ozan diyilyandigi
bellenilyar.
Yiti zexinli usat bagşylaryň kabiri diňe türkmenleriň dal, eysem goňşy
xalklaryň aydym-sazyny-da urc edip owrenipdir. Mysal ucin, Nobat bagşy xazirki tar
atlandyrylyan saz guralynda owgan, azerbaýżan we eyran sazlaryny ussatlyk bilen
erine etiripdir. Gecen asyryň ortasynda dunya inen Soeg bagşy bolsa garagalpak,
ozbek xem-de gazak sazlaryna ayratyn uns beripdir. Xatda ol şol xalklaryň xemmesi
ucin düşnükli bolar yaly sazlar doredip, dessanlarymyzy we klassyk şaxyrlarymyzyň
eserlerini şol xeňlerde erine etiripdir. Şonuň ucin xem turkmenler bilen yakyn
goňşuçylykda oturan ozbekler, gazaklar, ayratyn xem garagalpaklar Soeg bagşyny
yygy-yygydan oz toylaryna cagyryar ekenler. Garagalpaklaryň iň meşxur bagşysy
Mussa xem Soeg bagşynyň şägirdi bolup, birnace ýylyň dowamynda onuň
repertuaryndaky dessanlary, tirme aydymlary we sazlary owrenipdir. Ozi ussatlyga
etişenden soň bolsa, olary garagalpak bagşylaryna owredipdir. Şeýlelik bilen, Soeg
bagşy, bir tarapdan, garagalpak aydym-saz sungatynyň baýlaşmagyna oz goşandyny
goşan bolsa, ikinżiden, turkmen xalk dörediżiligi eserleriniň naýbaşy nusgalary bolan
1
Выгзо Т. С. Музыкальные инструменты Средней Азии. М.: Музыка, 1980, 88 сах.
9
dessanlarymyzyň we Magtymgulynyň goşgularynyň yokarda ady tutulan xalklaryň
arasyna yayramagynda xem uly rol` oynapdyr. Garagalpaklaryň aydym sazynda
Soegin yoly diyilyan xeň yoly şu gune cenli saklanyp gelyar.
Öňde bellap geçişimiz yaly, irki döwrüň bagşylary zamanasynyň gornukli
şaxyrlary bolupdyrlar. Şol bagşy şaxyrlar dap boyanca xer bir dessan aydymyny
yazanlarynda, öňden bar bolan sazlary, xer bir sazy doredenlerinde bolsa dessan
poeziyasyny we klassyk şaxyrlarymyzyň aydym ucin amatly bolan eserlerini goz
öňüne tutupdyrlar. Şonuň ucin xem klassyky sazlarymyzyň kopusi, giriş we soňlaýży
bolumlerini xasap etmeseň, aydym cygryndan cykmayarlar. «Şirmaýy darak»,
«Selbinyaz», «Gulum Öwezżan», «Orazym», «Kim biler», «Torgay guşlar», «Zoxre
żan», «Leyli gelin», «Aýżemal», «Aga begler», «Garybym» yaly kop sanly sazlaryň
aydym atlary bilen atlandyrylyanlygy-da olaryň esasynda şol aýdymlaryň tekstiniň
yatandygy ucindir.
Başda bellap geçişimiz yaly, turkmen xalk aýdymlarynyň absolyat kopculigini
dessan poeziyasy tutyar. Şol aýdymlaryň birnace asyrlap bagşy repertuaryndan
düşmän, biziň dowrumize gelip etmegine esasy sebap bolan zatlaryň biri olaryň
dessan sýażeti bilen berk baglanyşyklydygy we dessan aytmak däbiniň xemişe
yorgunli bolanlygydyr. Emma sungatyň dowrebap görnüşleriniň durşuna xas duypli
aralaşmagy we xalkyň şu gunki durmuşyny wasp edyan onlarca taze aýdymlaryň
peyda bolmagy dessanyň cygryny oran daraltdy. Xazirki zaman bagşylarynyň kopusi
dessany tutuşlygyna dal-de, diňe onuň aydymlaryny tirme görnüşinde erine etiryarler.
Şonuň yaly-da olar oz repertuarlaryna dessan aýdymlarynyň xemmesini almayarlar.
Olaryň arasyndan secip alan tekstlerini-de tutuşlygyna aytmayarlar. Xaysy bent
ceperciligi żäxtden yokary we mazmuny ozunde xas kop żemleýän bolsa, diňe şol
bentleri saylap alyarlar. Diňleýżilere tasir edip bilmeżek gowşak bentleri bolsa
taşlaýarlar.
Lale-xer bendi gutarnykly pikir aňladýan gysga setirli, rubagy formasyndaky
şygyrlardyr. Olaryň absolyat kopluginde esasy pikir soňky iki setirde berilyar. Başky
setirler mazmun taydan soňky setirlere gowşak baglanyşýar. Kabir bentlerde bolsa
10
duybunden baglanyşmaýar. Şunda olar diňe esasy pikiri ozunde saklayan soňky
setirleriň xatyrasyna getirilyar:
Agac- agaża bakar,
Arasyndan suw akar,
Meniň żoram Ogulnar,
Döşüne orden dakar.
Lale bentleriniň kabirinde bu kadadan cykylyp, onuň axli setirleri mazmun
taydan berk baglanyşýar:
Ilerimiz dagmydyr,
Usti kese bagymydyr,
Ucup baryan ak guşlar
Meniň obam sagmydyr?
Görşümiz yaly, bu bendiň başky iki setirinde uzak ere satylan gyzyň kuyseyan
maxriban obasynyň töwereginiň peýzaży suratlandyrylyar.
Läleleriň kabir bendinde başky iki setirdaki pikiriň soňky setirlerde aňladylýan
esasy pikiriň paralelli bolup gelyan xalatlaryna-da duşulýar:
Çuňňur guya daş atsaň,
Batar gider, eże żan.
Yat illere gyz satsaň,
Yiter gider, eże żan.
Şeýle bolanda parallelizm setir arasyndaky baglanyşygy xas-da berkidyar.
Laleler erine etirilişine garap uc topara bolunyar: bokurdak lalesi, eňek lalesi,
dodak lalesi. Xazire cenli bu żanr xakda soz acan awtorlaryň xemmesi dien yaly
xymmyly xem lale xasap edyar. Xymmyl erine etirilişi we formasy żäxtden lalelerden
uzul-kesil tapawutlanyar. R. Nazarowyň bu baradaky taze we biziň pikirimizce,
xakykata layyk bolan aşakdaky caklamasy oran gyzyklydyr: «… xymmyl calmagy
11
lalelere goşmak, belki-de, gaty dogry daldir. Biriniżiden, bu terminiň (xymmylyň-B.
W.) gelip çykyşy «lale» adyndan üýtgeşik. Ikinżiden, damak, eňek, dodak lalelerinde
baomagyň, dodagyň, eňegiň komegi bilen sesi titretmek meňzeşlikleri bar. Olarda
belli lale bentleri sanalyar. Emma xymmyl calmakda eginler, xymmyl çalýanyň butin
gowresi titreyar. Iki el we egin aşak-yokaryk xereket edyar. Galyberse-de, xymmyl
calnanda, kop zat sanalman, edilyan xereket bilen baglanyşykly «yxymmyl-yxgayy,
yxymmyl-yxgayy» sozleri gaytalanyar we kaerde ayry setirler getirilyar. Meselem:
Yxymmyl yxgayy,
Yxymmyl yxgayy,
Daglara gider dayy,
Gäwmişe düşer payy.
Onuň erine etirilişindäki R. Nazarow tarapyndan bellenmedik ene bir
ayratynlyk xymmylyň butinley özbaşdak żanr bolandygyny gorkezyar. Yagny
xymmyl aydyan iki ya-da iki topar gyz başda biri-birinden 2-3 metr uzaklykda yuzbeyuz duryarlar. Soňra yokarky yaly setirleri gaytalap, eginlerini silkip, xayallyk bilen
biri-birine tarap gaydyarlar. Şunda olaryň yuzunde şatlyk ya xasrat alamaty dal-de,
bil xili söweşe girżek adamyň xereketindaki yaly abay-syyasat, gaxar-gazap,
duyalyar. Munuň ozi xymmyl küşdepdi yaly özboluşly turkmen tansy bolup, ol
yslamdan öň, yagny ayal-gyzlaryň entek söweşe gatnaşmak xukugyna ee bolan
dowrunde yuze cykandyr dien pikir doredyar. Soňky yyllarda xymmyl aytmaklyk
galdy. Muňa derek mekdep okuwcylaryna läleleriň soňundan «Ay lale żan-a xymmyl,
xymmyl, xymmyl» dien setiri gaytalamaklyk peyda boldy. Munuň ozi kim-de bolsa
biriniň xymmyl läläniň bir görnüşi, ol xazirki dowurde-de aydylyar dien pikiri
tassyklamaga delil doretmek nieti bilen oylap tapan zadydyr.
Soňky yyllarda xymmyl aydyp başlan Garrygala etrabynyň ceper xöwesżeňleri
edyan xereketlerine goşup lale bentlerini sanayarlar. Bu żanr yok bolup gitmek
dereżesine cenli passiwleşeni ucin, onuň oz sanawaclary-nyň xemmesi dien yaly yitip
giden bolara cemeli.
12
II. Dessury dal xalk poeziyasynyň ideya-tematik mazmuny
Islendik ceper eseriň gymmaty ilkinżi nobatda onuň ideya belentligi bilen
olcenilyar. Munuň ozi edebiyaty öwreniş ylmynda ykrar edilen eke-tak dogry
yorelgedir. Sebabi sungatyň beyleki görnüşleri yaly soz sungaty xem synpy xasietde
bolany ucin, oňa degişli eserleriň öňe suryan ideyalary bir meňzeş dal. Biz geçmişden
miras galan edebi ýadygärliklerimiziň arasynda çuňňur xalky xasiete ee bolan
«Gorogly», «Şasenem-Garyp», «Zoxre-Taxyr» yaly enceme dessanlaryň, yuzlerce
aýdymlaryň we rowayatdyr nakyllaryň gapdalyna daklyşyp gelen reaktsion
mazmunly eserlere-de duşýarys. Kopculigi mudumi garaňkylykda saklamagy, ykbal
bilen ylalaş-dyryp, ekspluatator synpa tabynlykda galdyrmagy maksat edinen şeýle
eserler oran az mukdarda bolsa-da, garaz, bar. Elbetde, biz bu erde beyleki fol`klor
eserleri bilen birlikde xalk aydymlarynda xem kop duşýan xudaya, owulya,
pygambere, Ala, Xydyr ata, pirlere sygynmak yaly äxeňleri goz öňünde tutmayarys.
Olara şeýle äxeňleri asyrlar boyy duygulary dini iymit bilen iymitlenip gelen xalk
köpçüliginiň xut ozi-de girizip biler. Yone kabir eserler welin xokumdar toparyň
awantyaristik xereketlerini ideallaşdyrmak, ezilyan gatlagyň cekyan żebir –sutemini
olaryň bagtyna yazylan we xokman şeýle bolaymaly zat xokmunde xalkyň aňyna din
arkaly siňdirmek maksady bilen düşünżeli suratda doredilipdir. Şonuň ucin xem
derňew ob`ekti bolup duryan xer bir ceper eseriň ideya-tematik mazmunyny
aýdyňlaşdyrmak işi onuň poetiki derňewiniň esasyny duzyan iň çalşyrymly
problemalardan xasaplanyp,
munuň ozi eseriň xalkylyk
gymmatyny yuze
cykarmaklyga, ondaky öňe surlen ideýanyň zäxmetkeş xalkyň pozitsiyasyndan
cozulyandigini ya-da tersinedigini takyklamaga gonukdirilyar.
Turkmen xalk aýdymlarynyň tematikasy durli-durli bolup, olaryň esasy koplugi
soygi temasyndaky aydymlardyr. Belli bolşy yaly, adamzat estetiki duyga ee
bolanyndan beylak xemişe gözelligiň aşygy bolup, ol özüniň geyim-geżimini-de,
ýaşaýan żaýyny-da, xatda zaxmet gurallaryny-da owadandan-owadan etmage
çalyşýar, zatlaryň gowun alarlyk, soerlik dereżede gozel bolmagyny gazanmaga
13
ymtylyar. Şu tassyklamanyň ozi «soygi» atlandyrylan żadyly duygy bilen birlikde ol
xakdaky aýdymlaryň xem żemgyetçilik ösüşiniň ilkinżi etaplarynda yuze cykyp
başlandygyny caklamaga mumkincilik beryar.
Diňe bir turkmen xalk aýdymlarynyň we dessanlarynyň agramly böleginiň şu
tema degişli bolup durýanlygynyň ozi-de beyik akyldaryň yokarky aydanlaryny
tassyklayar.
Klassyk şaxyrymyz Magtymgulynyň:
Dunya sozi meňzär duzsuz tagama,
Soz icinde gelin –gyz xem bolmasa1Dien setirlerinden görnüşi yaly, soygi xakda soxbet acmadyk poeziya soňabaka
xalk köpçüliginiň estetiki islegini kanagatlandyryp bilmedik bolara cemeli. Bu
temanyň gaxrymancylykly eposlara cenli girizilmegi-de şonuň ucindir. Aýdymlaryň
iň gadymy nusgalaryndan başlap klassyky poeziyamyzdan alnanlaryna cenli bir lay
yzygiderli ser salyp çykanyňda-da, xalkyň estetiki garaýşynyň ýawaş-ýawaşdan
osendigini, poeziyada soygi temasyna ýüzlenilşiniň we oňa çemelenilşiniň xem şol
protsese bagly bolandygyny gormek kyn dal.
Gürrüň enceme asyrlap poeziyada «xokman ok» bolup gelen soygi xakda gitżek,
ozaly bilen xalk aýdymlarynyň gaxrymanlary oňa naxili garayar, aşyk-magşugy albay
bulap yşk oduna iteryan guyc namede, olar naxili nikanyň tarapdary dien soraglaryň
żogabyny agtarmak maksada layykdyr.
Oran irki dowurlerde ynsan gözelliginiň biri-biri bilen ayrylmaz baglanyşykly,
biri beylekisine bezeg beryan iki tarapy soygi duygusyny oyaryan esasy alamatlar
xokmunde bellenilipdir. Olaryň birinżisi bada-bat goze kaklyşýan gork-geyim-geżim,
şaý-sep we kosmetiki serişdeler bilen bezelen beden gozelligidir:
Ortugi ýaşyldyr geydigi ala,
Boyy serwa meňzär, kamaty dala,
Dişi dure meňzär, lebleri bala,
1
Магтымгулы, 1976, 358 сах.
14
Xayp turki daldir dili gürżiniň.
Xay – xay seniň ýörişiniň arslana, şire ogşar,
Ala – ala gözleriň, żanymy iyre ogşar,
Xalka – xalka zülpleriň kementli dara ogşar,
Orum - orum saçlaryň owsunży mara ogşar,
Xer tary başga-başga, ot saldy żaňa zülpüň.
Yşky dessanlarda yagday duybunden başgaça. Bu erde ýigitleriň gyzyň diňe
gorkune aşyk boluşlary yaly, gyzlaram yigidi owadanlygy ucin soyyarler.
Dessanlardaky aşyk – magşuklar epos gaxrymanlary bilen deňeşdireniňde, fiziki
taydan oran gowşak. Olaryň ruxy taydan eżiz bolmaklary-da xut şonuň ucindir.
Sebabi fiziki guyc Adama ruxy guyc beryan esasy çeşmeleriň biridir. Mysal
xokmunde «Sayatly Xemra» dessanyndan bir epizody ýatlalyň. Gyzynyň yartdan
cykyp baryandygyny eşiden Mammetxan patyşa onuň yzyndan kowgy iberyar. Etip
gelyan şa atlylaryny goren bada, iki sany men dien gyzyň saylap-secip tutan yigidiXemra sandyrap başlaýar. Sayat xan bilen şol pursatdaky aýdyşygynda ol özüniň tuys
bigayratdygyny, gyzdan-da eżizdigini äşgär edyar:
Sayat xan: - Ganym gelse yuz donderman duraly,
Mest bolup meydanda söweş guraly,
Takdyr kysmat xerna bolsa goreli,
Çapyşaly, beg Xemraxym, ne diyr sen?
Xemra: -
Ganymlar top gurup gelse gaşyma,
Rexim etmezler gozden akan ýaşyma,
Kyrk gelip gylyc urar başyma,
Gaçyşaly, xan Sayadym, ne diyr sen?
15
Xemranyň şeýle gorkak, göwnüçökgünliginiň syry onda Göroglynyňky,
Aýsoltanyňky, Owezdir Ärxasanyňky yaly-xa dal, xatda Gülaýymyňky yaly-da fiziki
güýżüň yoklugyndadyr, Dogry, batyrlyk we aygytlylyk yaly epos gaxrymanlaryna
maxsus xasietler Sayatxanda bar. Yone soygi predmetine garaýşy boyanca ol xem
dessan gaxrymanlaryndan tapawutlanmayar. Sayatxan xowp abanan pursatda yuzune
galkan tutup, duşmana gylyc uryan gercege derek towşan yaly, gacara deşik tapman,
sandyrap duran Xemrany goryar. Şeýle zuwwetdindigini gozi bilen gorenden soň
xem ol ony żan – dilden soyyar. Ata – enesinden, il – gununden gecip, olaryň
yarduna gaydyar. Xatda onuň öň oylenendigini, günüdeş bolup ýaşamalydygyny
bilenden soňam ondan el uzmage gayraty catmayar. Sebabi catmayar. Sebabi
ҳemrada gork bar.
Turkmen xalkynyň gecen asyrlardaky durmuşyny dogrucyl beyan edyan
lalelere-de şeýle baxa bermek mumkin. Emma laleler bilen bir dowurde
dorandiklerine garamazdan, dessan aydymlary barada muny aytmak kyn. Sebabi
romantiki xasietde bolany ucin, olaryň mazmuny kop xalatlar-da xakykatdan
üzňeleşýär. Biz yokarda turkmen gelin-gyzlarynyň durgunlykdan öňki durmuşyny –
olaryň kapasa salnan guş yaly edip saklanandygyny, xaryt xasaplanandygyny,
söýüşmegiň, xatda soygi sozuni agza almaklygyň xem olar ucin uly xowp
bolandygyny owran - owran yatladyk. Dessanlaryň aşyk-magşuklary bolsa
duşuşmaga, öpüşmäge, guçuşmaga, öýkeleşmäge, ýaraşmaga wagt tapyarlar. Olar,
soygi gatnaşyklary baradaky xabar gyzyň atasyna etyanca, arkayyn tirkeşip yorler.
Bir soz bilen aydanymyzda, wagtlayyn xem bolsa, olaryň ykbaldan razy pursatlary
bolyar. Iň soňunda-da maksat-myrada etyarler. Söýüşýänleriň şa gyzlary, wezir
ogullary bolmaklary xem butewi dowleti, tacli-tagtly xokumdary bolmadyk turkmen
xalkyna maxsus zat dal.
Baglaryňda elwan guller açylmyş,
Gel Zöxreżan bag seyline gideli,
Bilbiller mest bolup, şebnem açylmyş,
16
Yor Zöxreżan bag seyline gideli
Eklenc xakda dil yarman, xemişe yşk xeseri bilen meżnun bolup, seyil
baglarynda tirkeşip yoren bu ýaşlar gecen asyrlaryň dowum corek ucin giżesini
gundiz edip zaxmet ceken, soygi duygularyny ayda yylda bir gezek uzakdan
kaklyşýan gozler arkaly biri-birine ayan eden turkmen ýaşlaryna duybunden
meňzänoklar.
Küştdepdilerde gyz-gelinleriň oylenyan doganlaryna bolan soygule-ri, küşt
depýänleriň toy tutyanlara yuzlendirilen xoşnietli arzuwlary, xalkymyzyň ylymda,
texnikada, medenietde gazanan ustunliklerine guwan-ży, gyz satmak yaly yaramaz
dap-dessurlara garşy gonukdirilen protestleri beyan edilyar. Yone şeýle motiwli
küştdepdileriň mukdary oran az. Olaryň esasy koplugi degişme xasietli. Degişmäniň
maksady garşydaşy sozde eňmekden ybarat. Aşakdaky bentlerde bolşy yaly bu
özboluşly soz ýaryşy garşydaşlaryň biri-birine gonukdiren abay-siyasaty bilen
başlanýar:
Sozlarin-a, sozlarin,
Sözüňe soz gozlarin,
Gaty gitme gyzżagaz,
Kakmac yaly duzlaryn
Olcerme-ya, olcerme,
Yakan odum olcerme,
Birże gazal bilyan diyip,
Orta cykyp kilcerme
17
Peydalanylan edebiyatlar
1.Karimow I. A. Tariýxiý xotirasiz kelażak ýўk. «Muloқot» żurnali, 1998, N5
2. Karimow I. A. Ýangiça fikrlaş wa işlaş-dawr talabi. 5 t. Toşkent, «Ўzbekiston», 1997
3. Azady D. Wagzy-azat. Aşgabat, 1987
4. Azady D Saýlanan eserler. Aşgabat, 1985
18