geleneksel bġr dġyarbakır evġ – zġncġrġye konağı

ISSN: 2148-0273 Cilt 4, Sayı 2, 2016
Vol. 4, Issue 2, 2016
GELENEKSEL BĠR DĠYARBAKIR EVĠ – ZĠNCĠRĠYE KONAĞI
Semra TOHUMEKEN1, Düzgün ÇAKIRCA2*, Ġncigül VELĠOĞLU3
Özet
Bu çalışmada; ait olduğu çevrede önemli bir yere sahip olan Zinciriye Konağı’nın mimari ve
yapım özellikleri, Diyarbakır’ın geleneksel konut mimarisinin gelişimi kapsamında irdelenerek
incelenmiştir. Yerinde ve arşiv kayıtlarına dayalı olarak yapılan bu incelemede ayrıca yapıda zamanla
değişik nedenlere bağlı meydana gelen bozulmalara da değinilmiş ve bu kapsamda yapının yörenin
geleneksel mimarisindeki yeri ve buna ilişkin yapılabilirlikler saptanmaya çalışılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Diyarbakır evi, Zinciriye konağı, Geleneksel mimari
Abstract
In this study; which has an important place in the environment where it belongs Zinciriye
mansion architecture and construction features, examining the scope of the development of Diyarbakir
traditional residential architecture was examined. Made on the basis of on-site and archive records of this
review also mentioned in the corruption occurred due to work over time for various reasons and its place
1
Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, e-mail:
[email protected]
2*
Düzgün ÇAKIRCA, Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü,
Batman, e-mail: [email protected]
3
Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman,
e-mail:[email protected]
74 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
in this context, the structure of the region's traditional architecture and feasibility was studied to
determine in this regard.
Keywords: Diyarbakir house, Zinciriye mansion, Traditional architecture
1.Giriş
Mezopotamya ile Anadolu medeniyetlerinin
geçiş
bölgesinde
yer
alan
Diyarbakır’ın tarihi çok eski devirlere dayanmaktadır. Bu nedenle kent merkezi ve
kırsalında çok sayıda değişik uygarlıkların izlerine ve doku katmanlarına rastlanmak
mümkündür. Bu çalışmada, kent merkezinde mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne
ait 354 ada 10 nolu parselde yer alan ve Zinciriye Konağı olarak tanımlanan yapının;
mimari özelikleri ve başından günümüze kadar geçirmiş olduğu değişimler farklı
boyutlardan ele alınarak incelenmiştir.
2. Diyarbakır Ev Mimarisinin Gelişimi
Farklı iklim koşulları; tarihsel, kültürel birikimler; bölgesel yapı gelenekleri
farklılığı; Anadolu içinde de farklı bir ev yapım üslûbunun oluşmasına neden
olmuştur. Ancak aile yapısı, ailenin toplumdaki yeri ve ev içi işlevleri bütün
bölgelerde konutun genel tasarımında ortak eğilimler yaratmıştır, “Genellikle tek katlı,
üstü toprak örtülü, bir-iki odalı önü direkli, açık bölümü (hayat, sundurma, eyvan)
bulunan basit plânlı, köy evlerine karşın, kent evinin karakteristik plânı üst katlarda
gelişmiştir. Ana şema; oda, odalar arasındaki hacim (eyvan), avlu ya da bahçeye açılan
galeri ya da sofadan oluşur. Plân tipleri değişse bile, bu karakteristik özellikler
kaybolmaz. Yaşama katının altı, genellikle oturma dışındaki işlevleri karşılayacak
biçimde düzenlenmiştir. Bazı örneklerde zemin katla ana kat arasına yerleştirilen, ana
kattan daha alçak olan ve daha çok kışın kullanılan bir ara kat bulunur. XIX. yy.dan
başlayarak, giderek bu ara katla ana kat arasında plân, yükseklik ve kullanış farklılıkları
azalmaya başlamıştır.
Türk evi; sofasız, dış sofalı, iç sofalı, orta sofalı gibi dört ayrı tipte
toplanabilir. Sofasız plân tipi fazla gelişmemiş; alt katlar, giriş kapısı dışında
genellikle sağır tutulmuştur.
Çoğunluğu Arap unsuru olan bugünkü Suriye'de eski gelenek ve yapı tarzı, uzun
süre olduğu gibi devam etmiş ve ancak XVIII. yy’den itibaren çeşitli şekillerde ve gittikçe
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 75
kuvvetlenmek üzere Türk etkisi kendini gösterebilmiştir. Bu ve bölgesel özellikleri
bakımından, Suriye evleri birbirinden farklı gruplara ayrılmış bulunmaktadır.
Diyarbakır evleri, bu grupların içinde en fazla gelişenler içinde yer almaktadır. Suriye ev
tipi, Mısır ve Irak evlerinden esaslı noktalarda farklıdır. 16. yy. Mısır evinin merkezi, üzeri
Örtülü Ka'a şeklindeki divanhane veya sofası iken, Suriye ve Irak evlerinin merkezleri,
avludur. Suriye evlerinde avlu evin ortasıdır ve odalar aralarındaki eyvanlarla bu avluya
bakarlar.1
Evlerin ve sokakların şekillenmesinde en büyük etkenin surlar ve iklim olduğu
Diyarbakır'da surların dar sahasına sıkışıp yasamaya mecbur olan insanlar, sıcakların da
zoru ile evlerini mümkün olduğu kadar birbirine yakın yapmışlar, binaların sokaklara
daimi surette gölge etmesini temin etmişlerdir. Diyarbakır evlerinin dış görünüşleri
gösterişsizdir. Sokak ile evin irtibatı küçük ve mütevazı bir kapı ile sağlanır. Baş
eğerek girdiğimiz bu kapılar arasındaki avlu ve ev kısmı, dış görünüşü ile tam bir tezat
teşkil etmektedir. Evlerin odaları geniş bir avlunun etrafına dizilmiştir. Avlunun etrafı,
odaları, yüksek duvarlarla çevrildiğinden başka evlerden görülmez. Avlunun ortasında
veya kösesinde mutlaka bir havuz bulunur. Avlunun kuzeye bakan bir köşesinde, geniş
kemerlere dayanmış ve bir tarafı açık yazlık oda (eyvan) bulunur. Eyvanların çoğunda
havuz da vardır. Diyarbakırlılar yaz günlerini bu eyvanlarda geçirirler. Evler bir bodrum
katı üzerine kurulmuş tek katlı binalardır, iki, üç katlı evlere nadiren rastlanmasının sebebi
evlerin birbirini görmesini engellemek amacıyladır. Avlunun kenarına dizilmiş olan
odalara öyle bir konum verilmiştir ki yazın güneş üstünde dolaşır içine girmez, kışın ise
güneşi daima içinde bulursunuz. Odaların, güneşin seyrine göre avlunun etrafında dizilmiş
olan evin bir kat üzerine yapılmasını zorlamış daha fazla yükseltmemiştir. Bazı evlerde
odalar yaz ve kış için ayrılmıştır.
Diyarbakır evlerinin esasını yazlık kısımlar teşkil ettiğinden tiplerin ayrılmasında
da hareket noktası, daha çok kuzeye bakan bu kısımlardır. Diyarbakır evlerinde, her eski
Türk evinde olduğu gibi haremlik, selamlık vardır. Her iki kısmın sokak kapıları ayrıdır.2
Diyarbakır'da evler genellikle düz damlıdır. Diyarbakır evleri, sıkıştırılmış killi
toprak ile oluşturulmuş toprak dam ile örtülüdür. Bu dam örtüsü 0.40-0.50 m. aralıklarla
atılmış 0.15-0.25 m. çapında yuvarlak ağaçlar üzerine tahta kaplama ve bunun üzerinde
1
Sedat Hakkı Eldem, Türk Evi Osmanlı Dönemi, I, Ankara,1984, s, 66.
“2 Doğan Erginbaş, Diyarbakır Evleri, İstanbul, 1954, s.7-8.
76 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
0.30-0.50 m. kalınlığında toprak konularak yapılmaktadır. Toprağın üzeri kara sıva
denilen bir çamurla sıvanmakta ve yağmurlu zamanlarda killi toprak loğlarla
sıkıştırılmaktadır. Döşemelerde horasan, döşemenin altına sıkıştırılmış
toprak
kullanılmıştır. Tavan ve döşeme kirişleri için yaygın ağaç kavaktır. Tavan ve kirişlerdeki
kavak ağacına karşılık; kapı, pencere ve dolap doğramalarında ceviz yeğ tutulmuştur.3
Diyarbakır evlerinde en çok kullanılan malzeme bazalttır. Kalker taşına da yer
verilmiştir. Taşın yanında tuğla ve kiremit çok az yer tutmaktadır. Tuğla genellikle
kubbe, tonoz yapımında ve döşeme kaplamalarında; kiremit ise saçak kenarlarında ve
çatılarda karşımıza çıkmaktadır. Ev içinin bezemesi yalnız ağaç işlerinde karşımıza
çıkmaktadır. Ayrıca pencere ve gezemeklerdeki demir parmaklıklar bu evlerde
karşımıza çıkan diğer bir malzemedir.4
Diyarbakır evlerinin esas tiplerini beş madde halinde verebiliriz. Bunlar; 1)Yan
yana sıralanmış odalar. Bu odalara avludan veya gezemekten ayrı ayrı girilir. 2)
Avludan veya gezemekten bir ev ortasına geçilir, buradan da odalara girilir. Burada üst
kata çıkan merdiven de bulunabilir. 3) Yan yana sıralanmış odalara Önlerinde bulunan
eyvandan ayrı ayrı girilir. 4) Önde bulunan eyvandan evvelâ bir ev ortasına girilir, buradan
da odalara girilir. Ev ortasında ekseriya üst kata çıkan merdiven bulunur. 5) Avludan
veya gezemekten evvelâ eyvana girilir, buradan eyvanı çevreleyen odalara girilir
(Resim1). Bu halde odalar eyvanın karşılıklı iki yüzünde veya bazen bir yüzünde yâda üç
yüzünde de olabilir. Oda bulunmayan eyvan yüzlerinden biri avluya açık, diğerleri
duvarlarla kapatılmıştır. Eyvanlarda üst kata çıkan merdivenler de bulunabilir ( Resim2).
Bazen de eyvandan ev ortasına geçilir ve buradan merdivenle üst kata çıkılır.5
3. Yapının Tarihçesi
Yapı üzerinde tarihini verecek herhangi bir kitabeye veya tarihe rastlanmamakla
birlikte ilgili kaynaklarda da yapının inşa tarihiyle ilgili herhangi bir bilgi
bulunmamıştır. Ancak evin planı, kullanılan malzeme, inşa formu ve benzer örnek
evlerin inşa tarihi göz önüne alındığında yapının 600 yıllık olduğu tahmin edilmektedir.
3
Gonca Büyükmıhçı, “Diyarbakır Evleri Plan Oluşumları” Arkitet, Sayı,486, İstanbul, 2001, s.66-77;
Metin Sözen, “Diyarbakır”, Arkitet, Sayı,430, İstanbul, 1995, s.32-36.
4Büyükmıhçı,
a.g.m.,s. 66-77;
Sözen, a.g.m., s. 32-36.
5
Erginbaş, a.g.e., s. 26.
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 77
Resim 1: Diyarbakır evlerindeki avlu-eyvan ilişkisi
Resim 2: Diyarbakır evlerindeki avlu-eyvan ilişkisi
78 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
4. Yapının Yeri ve Konumu
Yapı Diyarbakır Merkezde, Camii Kebir Mahallesinde, 354 Ada, 10 parselde
Ulu Camii’nin Batı cephesinin karşısında yer almaktadır (Resim3).
Resim 3: Diyarbakır ili hava fotoğrafı (http://www.uyduharita.org)
5. Yapının Plan Tipi Ve Mimari Özellikleri
Yapı, özgün halinde avlulu, tek eyvanlı bodrum kat üzerinde yükselen tek katlı,
bir yapı olmakla birlikte,
ancak yapıya sonradan ikinci bir kat daha eklenmiştir
(Resim4). Özgün plan şeması bakımından “Orta Avlulu” plan şemasını göstermektedir.
Yapı 600 m2’lik alanda kurulmuştur. Avlunun etrafında sıralanan mekânlardan
meydana gelen bu plan şeması, Diyarbakır evlerinde karşımıza çıkan bir plan şemasıdır.
Özgününde tek kapıyla girilen ve bütün mekânları ortadaki avluya açılan yapı, daha
sonra yeni bir kapı açılarak iki ev şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. Yapı bazalt taştan
yapılmıştır.
Yapıya Doğu cephesinden giriş sağlanarak girişin kuzey kısmından odalara geçiş
sağlanmaktadır. Antrenin kuzeyinde yer alan mekândan diğer mekâna kuzey kısmından,
wc’ ye ise batı kısmından, kuzey kısımda yer alan mekândan eyvana çıkılmaktadır.
Eyvan iki sivri kemerle avluya açılmaktadır (Resim5). Eyvan mekânın batı kısmında
yer almaktadır. Mekânın pencereleri düz lentolu avluya açılmaktadır (Resim6).
Mekânlar genel itibariyle bazalt taştan yapılmış olup, moloz taş yüzeyleri sıvanmıştır.
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 79
Resim 4: Doğu cephesinde sonradan yapılan eklenti
Mekânları aydınlatmak için düz lentolu basık kemerli pencerelere yer verilmiştir.
Genellikle kapı ve pencerelerde ahşap malzeme kullanılmıştır (Resim 7). Yapıda iki
adet bodrum mekânı yer almaktadır. Bodrumlardan birine geçiş antre kısmından,
diğerine ise avludan inilmektedir (Resim 8-9).
Resim 5: Eyvan basık kemerle avluya açılmaktadır.
80 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
Resim 6: Avluya açılan pencereler
Resim 7: Ahşap kapı
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 81
Resim 8: Avludan bodrum mekanına giriş
Resim 9: Bodrum katın avludan genel görünümü
82 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
Ayrıca avlunun güneydoğu kısmından 4 basamaktan Avludan mekânlara geçiş
sağlanmaktadır. Avlu dikdörtgen şeklinde ortasında iki adet havuz yer almaktadır.
Havuzun biri dikdörtgen diğeri ise kare şeklinde bazalt taştan yapılmıştır (Resim 10).
Avlunun kuzey kısmında ise; iki mekân yer almaktadır. Mekânlar günümüzde kiler ve
mutfak olarak kullanılmaktadır. Kiler mekânına Basık kemerli kısımdan geçiş
sağlanmaktadır (Resim 11). Kiler mekânında bir adet düz lentolu ahşap pencere
kullanılmıştır. Mutfak mekânına ise düz lentolu ahşap kapıdan geçiş sağlanmaktadır.
Mekânda bir adet düz lentolu ahşap pencereye yer verilmiştir.
Resim 10: Avluda bulunan dikdörtgen havuz
Avlunun Güneybatı kısmında yer alan eyvana basık iki kemerli alandan geçiş
sağlanmaktadır (Resim 12-13). Mekân bazalt taştan inşa edilmiştir. Mekânın üst
örtüsünde ahşap kirişlere yer verilmiştir.
Eyvanın üst katında bir mekân yer almaktadır. Üst kattaki mekâna avlunun
batı kısmından 12 basamak ve 2 sahanlıktan çıkış sağlanmaktadır. Mekâna sütunçe
kemerli ahşap kapıdan geçiş sağlanmaktadır. Mekân dikdörtgen planlı, dört penceresi
avluya açılmaktadır. Ġki adet üst kısmında aydınlatma pencereleri yer almaktadır (Resim
14).
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 83
Resim 11: Kiler mekânına basık kemerli geçiş
Resim 12: Avlunun Güneybatısında bulunan iki basık kemerli geçiş bölümü
84 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
Resim: 13
Resim 14:Ġç mekânda bulunan aydınlatma pencereleri
Yapının en üst katında yer alan bu mekânda bir adet kemerli, üç adet düz
lentolu ahşap pencere bulunmaktadır. Pencerelerin üstünde kitabeler vardır. Mekânda 7
adet nişe yer verilmiştir (Resim 15-16). Mekânın Batı kısmında ise bir adet kemerli
ahşap kapı vardır (Resim 17).
Semra TOHUMEKEN, Düzgün ÇAKIRCA, Ġncigül VELĠOĞLU | 85
Resim:15
Resim:16
Resim 15-16: Ġç mekânda bulunan niş örnekleri
Resim 17: Batı kısmında bulunan kemerli ahşap kapı
86 | Geleneksel Bir Diyarbakır Evi – Zinciriye Konağı
6. Değerlendirme ve Sonuç
Geleneksel Diyarbakır mimarisinin özeliklerini taşıyan bu yapının
ivedilikle tescil işlemlerinin yapılarak, özgün haline uygun olarak restorasyon
çalışmalarının yapılması gerekir. Özellikle yapının taş malzemesinde görülen
bozunmalar standartlara uygun olarak restore edilmelidir (Dal ve Öcal, 2012; Dal,
2010; Dal, 2012). Bu kapsamda moloz taş ile inşa edilen yapıya sonradan yapılan
çimento esaslı sıvanın sökülmesi, yapının değişik kısımlarında atmosferik etkilere
bağlı olarak oluşan bozulmaların gerekli analizler yapılarak sağlıklaştırılması, derz
boşalmalarının özgün derz malzemesiyle tamamlanması, döşemenin özgün haline
uygun olarak sağlıklaştırılması, üst örtüde betonarme yerine özgün durumuna uygun
olarak ahşap kirişli, üzeri taş malzeme ile döşeli düz dam örtünün yapılması ve
sonradan yapılan eklentilerin kaldırılarak yapının konak olarak işlevine devam
etmesinin sağlanması, ait olduğu çevre için önemli bir kazanım olacaktır.
7. Kaynakça
Dal, M., (2012), “Clay Minerals and Their Effects at Stones of Edirne Historic
Building”, Trakya University Journal of Engineering Sciences, 13(1): 31-39,
Edirne.
Dal, M., (2010), “Trakya Bölgesi Tarihi Yapılarında Kullanılan Karbonatlı Taşların
Bozunma Nedenleri”, TC, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğünün Vakıflar
Dergisi, 34(2):47-59, Ankara.
Dal, M.; Öcal, A. D., (2012), Doğal Taşlardaki Bozunmalar, Mimarlık Vakfı Ġktisadi
Ġşletmesi, Ġstanbul.
Eldem, S. H., (1984), Türk Evi Osmanlı Dönemi, I, Ankara, s, 66.
Erginbaş, D., (1954), Diyarbakır Evleri, Ġstanbul, s.7-8.
Büyükmıhçı, G. (2001), Diyarbakır Evleri Plan Oluşumları Arkitekt, Sayı,486,
Ġstanbul,77.
Sözen, M. (1995), “Diyarbakır”, Arkitekt, Sayı,430, Ġstanbul, s.32-36.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Diyarbak%C4%B1r. Erişim Tarihi:10.05.2016
http://haritamaps.net/uydu-haritasi.html. Erişim Tarihi:10.05.2016