DOĞU KARADENİZ`DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana

DOĞU KARADENİZ`DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana

1
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI
PROJE VE UYGULAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
SÜRMENE DENİZ BİLİMLERİ FAKÜLTESİ
DOĞU KARADENİZ’DEKİ DENİZ
SALYANGOZU
Rapana thomasiana GROSS.1861
STOKLARININ TAHMİNİ
PROJE NO : DEBAG 143/G
Doç. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ
Prof. Dr. Sumru ÜNSAL
Arş. Gör. Muzaffer FEYZİOĞLU
Temel ŞAHİN
MART 1992
TRABZON
2
İÇİNDEKİLER
SAYFA NO
ÖNSÖZ………………………………………………….…..…….
II
ÖZ………………………………………………………..….…….
III
ABSTRACT………………………………………..…….……….
IV
ŞEKİLLER LİSTESİ……………………………………………
V
TABLOLAR LİSTESİ…………………………………………..
VI
1. GİRİŞ…………………………………………………………….
1
2. GENEL BİLGİLER…………………………………………….
5
3. MATERYAL VE METOD……………………………………..
9
4. ARAŞTIRMA BULGULARI…………………………………..
17
4.1. Populasyon yapısı…………………………………………
17
4.2. Büyüme……………………………………………………
21
4.3. Üreme mevsimi……………………………………………
31
4.4. Et verimi ve yaş kondisyon faktörü……………………...
33
4.5. Et analizi…………………………………………………..
37
4.6. Stok miktarının tahmini……………………………….…
39
5. SONUÇ……………………………………………………….….
44
6. HARCAMALAR…………………………………………….….
47
KAYNAKLAR…………………………………………………..
48
EKLER…………………………………………………………..
51
3
ÖNSÖZ
Deniz salyangozu Rapana thomasiana Gross 1861, son 10 yıl içinde hamsi
populasyonlarında meydana gelen olumsuz dalgalanmalardan önemli ölçüde etkilenen
Karadeniz balıkçılığı için, giderek artan ölçüde önemli bir ürün olma özelliğini
göstermektedir. Bu projede ele alındığı düzeyde, bugüne kadar konu üzerinde kapsamlı bir
çalışma yapıldığı söylenemez. Özellikle gelecek yıllar için verimin ne düzeyde olabileceğinin
tahmini ve avcılığının daha gerçekçi verilere dayandırılarak düzenlenmesi amacıyla başlatılan
bu projede, üç yıllık bir araştırma yapılması planmış olup, her yıl farklı bölgelerde çalışmak
suretiyle tüm Doğu Karadeniz’i kapsayacak şekilde araştırmaların yürütülmesi
programlanmıştır. 1991 yılındaki çalışmalarda Sürmene-Salacık arasında kalan Trabzon sahil
şeridi içinde farklı derinlikleri de kapsayacak şekilde 5 istasyonda çalışmalar sürdürülmüştür.
Bu araştırma ile bölgedeki stok miktarının belirlenmesi ve buna göre alınması gereken
tedbirlerin belirlenerek avcılığına yön verilmesi amaçlanmıştır.
Ertuğ DÜZGÜNEŞ
Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi
4
ÖZ
Deniz salyangozu son yıllarda Karadeniz balıkçısı için önemli bir ürün haline
gelmiştir. Bu önemi nedeniyle ve gelecekte stokların daha verimli işletilebilmesi amacıyla
başlatılan bu araştırmada, Doğu Karadeniz’deki deniz salyangozlarının dağılımları, büyüme
ve üremeleri gibi bazı populasyon parametreleri ile Trabzon il sınırları içindeki stok miktarı
tahmin edilmeye çalışılmıştır. Ortalama boy 62.15 mm, genişlik 45.44 mm ve ağırlık ise
47.22 g’dır. Populasyon miktarı 3500 ton olarak tahmin edilmiş olup bunun yaklaşık %70’i
Havaalanı, Sürmene ve Yorma kıyılarında bulunmaktadır. Yaşama alanı daha çok 8-15 metre
derinliklerdir. Boy ve ağırlık arasında W-0.0004696 L 2.7716 ilişkisi vardır. En iyi büyüme
Orman okulu, Havaalanı, Araklı ve Yomra’dan avlanan salyangozlarda gözlenmiştir. Üreme
daha çok Temmuz ve Ağustos aylarında gerçekleşmektedir. Ortalama kabuk oranı % 62.27 ve
net et verimi % 17.21’dir. Bu yaklaşık olarak % 70 su, %16 ham protein, %2 ham yağ ve %2
ham kül içermektedir.
ANAHTAR KELİMELER: Gastropoda, deniz salyangozu, Rapana thomasiana, R.venosa,
stok tespiti.
ABSTRACT
One of the important species for the Black Sea fishery is sea snail. Due to maintain the
stocks in the better conditions for the future, some population parameters such as distribution,
growth and some aspects of reproduction and stock abundance were studied at the coasts of
Trabzon. Mean length, weight and width were found as 62.15 mm, 47.22 g and 45.44 mm
respectively. Population size was estimated as 3500 tons. It’s main distribution area is the
coasts off Airport, Sürmene and Yomra at the depths between 8-15 m. Length-weight
relationship is W-0.0004696 L 2.7716 . Samples from the stations off Orman okulu,
Havaalanı, Araklı, Yomra have shown the better growth performance. Reproduction has
reached the peak during June-August. Mean shell weight rate is 62.27 % and meat rate is
17.21% . Meat contains 72 % water, 16 % protein, 2 % fat and 2 % ash.
KEY WORDS: Gastropoda, Sea snail, Rapana thomasiana, R.venosa, stock assessment.
V
ŞEKİLLER LİSTESİ
KONUSU
SAYFA NO
1. Deniz salyangozu…………………………………………………..……………...............6
2. Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri……..………………………..7
3. Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar………………………………………10
4. Salyangoz avcılığında kullanılan direçler………………………………………………..11
5. Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut şekilleri………………………………...12
6. Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi………………………………………………...13
7. Deniz salyangozlarının markalanması..………………………………………………….14
8. İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı……………………………17
9. Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı…….………………………………………..18
10. Örneklerin aylara göre dağılımı……………………………….…………………………19
11. Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H) ve deniz ……….………………….19
12. Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı…………………………………20
13. İstasyonlara göre ortalama,en büyük ve en küçük kabuk boyu
genişliği(mm)ve ağırlığı;(g)………………………………………….………………… 22
14. Aylara göre ortalama kabuk boyu,genişliği (mm) ve ağırlığı (g) ……………………….26
15. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı…………………………… 27
16. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki
değişme…………………………………………………………………………………...27
17. Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi……………………………………………… ..28
18. Deniz salyangozlarında kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki……………………….29
19. Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi……………………………….30
20. Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu…………………………………………… .31
21. İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü ……………………………….33
22. Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri (%) …………………………………34
23. Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü…………………………………… 35
24. Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi…………………………………… 35
25.Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi………………………………………………… .36
26. Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki…………………………………………………36
27. Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü……………………………..37
28. Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi………………………………38
Ek 2.çeşitli istasyonlardaki salyangozlarda boy ağırlık ilişkisi
Grafikleri………………………………………………………………………………….53
TABLOLAR LİSTESİ
KONUSU
SAYFA NO
1.Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton) ………………………………………
2
2.Deniz salyangozu ihraç miktarları…………………………………………………
3
3.Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları…………………………………………
9
4.Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal
dağılımları…………................................................................................................
20
5.Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy(mm)
genişlik(mm) ve ağırlıkları(g) ile oransal boy ağırlık artışları(%)……………….
21
6.İstasyonlara göre ortalama boy(mm),genişlik(mm) ve ağırlıklar (g)
ile ortalama oransal boy ve ağırlık artışları.(%)… ……………………………….
22
7.Aylara göre çeşitli istasyonlardaki ortalama kabuk boyu,genişliği
(mm) ve ağırlığı(g)……………………………………………………………….…
24
8.İstasyon ve derinliğe göre ortalama ağırlık(g),boy ve genişlik (mm)……………
25
9.Farklı istasyonlara göre boy ağırlık ilişkisi parametreleri……………………….
28
10.Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar……………………………
30
11.Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu (%) ………………
37
12.Dalarak yapılan salyangoz sayımları (Adet/m2)…………………………………
39
13.Direç çekimleri sonunda hesaplanan verimler (Adet/km2)………………………
40
14.DEBÇAĞ-143/G projesinin harcamaları (TL)……………………………………
47
EK1.Çeşitli istasyonlarda boy gruplarına göre ortalama boy (mm)
genişlik (mm) ve ağırlık (g),oransal boy ve ağırlık artış……………………………
51
1
1. GİRİŞ
Bir Gastropoda türü olan deniz salyangozu Rapana thomasiana, indopasifik kökenli
olup petrol taşıma tankerleri kanalıyla Karadeniz’e taşındığı tahmin edilmektedir (Bilecik,
1990). İlk olarak 1947’de Bağımsız Devletler Topluluğu’nun liman kenti Novorosisk
körfezinde görülmüştür (Türin ve Zolotariov, 1988). Türkiye sularında ilk kez 1962 yılında
Trabzon kıyılarında tespit edilmiştir. Üreme, büyüme ve gelişme potansiyelinin yüksekliği
nedeniyle kısa zamanda tüm Karadeniz kıyılarına yayılmıştır. İ.Ü. Hidrobiyoloji Enstitüsü
bünyesinde yürütülen çalışmalarda 1969 yılından itibaren, Batı Karadeniz ve İstanbul
Boğazı’na yayıldığı belirlenmiştir (Bilecik,1990).
1985 yılından sonra ticari olarak önem kazanmaya başlayan deniz salyangozu, son
yıllarda ekonomik balık stoklarının azalması sonucu Karadeniz balıkçılığında yaşanan kriz
nedeniyle özellikle küçük balıkçılar için alternatif bir kaynak özelliği kazanmıştır. Türkiye’de
tüketimi olmayan bu canlı, işlendikten sonra dondurulmuş et olarak başta Japonya olmak
üzere Tayvan ve Güney Kore gibi Uzakdoğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Yakın bir
gelecekte diğer ülkelere de pazarlanabileceği tahmin edilmektedir.
Dış pazarların artan talebi nedeniyle oldukça ekonomik olan deniz salyangozu
avcılığında son yıllarda bazı darboğazlarla karşılaşılmış olup av kompozisyonunda önemli
değişiklikler meydana gelmiştir. Önceleri ortalama 10-12 cm boydakiler av verirken, yoğun
avcılık nedeniyle son yılarda ortalama boy 4-5 cm düzeyine inmiştir. Pazar fiyatlarının
düşmesine yol açan bu durum işleme tesisleri ithalatçı firmaların da şikayetçi olmalarına
neden olmaktadır.
Ortalama boydaki azalma ve aşırı avcılığın önlenebilmesi için, Tarım Orman ve
Köyişleri Bakanlığı’nca salyangoz avcılığını düzenleyen bazı kararlar alınmıştır. Önceleri
büyük ölçüde direçle avcılık yapılırken, 1987–1988 av döneminde Karadeniz’de 15 Nisan1Ağustos tarihleri arasında ve Doğu Karadeniz’de yıl boyunca direçle avcılığı yasaklanmıştır.
Avcılığın serbest olduğu dönemlerde Doğu Karadeniz için nargile sistemi ile dalarak
toplanmasına izin verilmiştir. Su Ürünleri avcılığını düzenleyen 20 numaralı sirkülerde boy
sınırlaması getirilmemişken, 1988–1989 av dönemine ait 21 numaralı düzenlemede asgari 6
cm’lik boy tahdidi uygulanmıştır. 1989–1990 dönemini kapsayan 22 numaralı sirkülerde ise
15 Temmuz-1 Eylül arasında her türlü av aracı ile avcılığı yasaklanmıştır. Daha sonraki
yıllarda da bu hüküm ve uygulamalar aynı şekilde yürürlükte kalmıştır. Günümüzde deniz
salyangozu avcılığı yasal olarak, ağız genişliği en fazla 3 m, yüksekliği 40 cm, göz açıklığı 45
mm olan direçlerle yapılmaktadır.
DİE verilerine göre 1990 yılında 6100 ton, 1991’de 6094 ton deniz salyangozu
avlanmıştır (Tablo 1) (Anonymous 1991 ve 1992). Sadece Trabzon civarında 150 den fazla
tekne ile 300’ün üzerinde balıkçı denizde; nakliyeci, aracı, işleme tesisi sahipleri ve
çalışanları da karada, sektörle ilgili olarak faaliyet göstermektedirler. Üretim miktarı
bakımından hamsi, istavrit, mezgit, kolyoz ve kefalden sonra gelmektedir. Üretimin %
80’inden fazlası Batı ve Doğu Karadeniz’den sağlanmaktadır. Diğer su ürünlerinde olduğu
gibi, deniz salyangozu av miktarında da yıllara göre bir azalma olduğu görülmektedir.
Genellikle 20 BG’ndeki 6-8 m’lik teknelerle, 20 m derinliğe kadar kıyı sularında 15 NisanAralık tarihleri arasında avcılığı yapılmakta ve 15 Temmuz-1 Eylül arasında av yasağı
uygulanmaktadır.
2
Tablo 1. Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton)
YILLAR
TOPLAM
D.KARADENİZ
B.K.DENİZ
MARMARA
EGE
1988
9752
3788 (38.8)
5110 (52.4)
699 (7.2)
155 (1.6)
1989
10390
3974 (38.4)
6038 (58.1)
315 (3.0)
43 (6.2)
1990
6100
6094 (99.9)
1991
6094
6 (0.1)
( ) %,* Yayımlanmış veri
İşleme tesisi yöneticilerinden edinilen bilgilere göre 1990 yılında Samsun , Ordu,
Trabzon, İstanbul, İzmir ve Çanakkale’de, 29 firma deniz salyangozu işlerken, 1991’de
sadece 5 tesisin faaliyet gösterdiği belirlenmiştir. İşlendikten sonra dondurulmuş et olarak
ihraç miktarı 1991 yılında 274 ton olup 1 220 000 US $ döviz girdisi sağlanmıştır (Tablo 2)
(Anonymous, 1992).
Tablo 2. Deniz Salyangozu İhraç Miktarları
YILLAR
MİKTAR
TUTARI ($)
1990
61 300
260 975
1991
274 292
1 220 886
1990 ve 1991 yıllarında sadece Trabzon’da bulunan tesisin işlediği deniz salyangozu
miktarı ortalama 220 ton olarak gerçekleşmiştir. Çarşıbaşı’ndaki diğer bir tesisle birlikte,
Vakfıkebir-Hopa arasında avcılık yapan 150 direç teknesinden alıp işledikleri canlı salyangoz
miktarı 1991 yılında 3 000 ton civarındadır. Batı Karadeniz ve Marmara’daki diğer tekne ve
tesisler de göz önünde tutulduğunda gerek canlı ve gerekse et olarak ürün miktarının daha
fazla olması muhtemeldir.
Deniz salyangozu, ilk av verdiği yıllardan itibaren ulusal ve uluslar arası düzeyde ilgi
toplamıştır. Avcılığın başlamasıyla birlikte, en önemli ithalatçı ülke olan Japonya’dan
firmalar İstanbul ve Trabzon’a gelerek incelemeler yapmışlar, işleme ve pazarlama
yöntemlerine ilişkin önerilerde bulunmuşlardır. 1982 yılında KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri
ve Teknolojisi Yüksekokulu’nun Trabzon’da kuruluşu ile birlikte deniz salyangozu üzerine
araştırmalara başlanmıştır. Uygulanan işleme yöntemi ve pazarlama şekli belirlenmiş,
değerlendirilemeyen kabuk kısmı için öneriler getirilmiştir (Çelikkale ve Kolot., 1985).
1987’de denizdeki durumu, dağılımı, biyolojisi, et verimi ve besin değeri iki proje halinde ele
alınmıştır. Bu araştırmalar daha sonraki yıllarda da devam ettirilerek sonuçlar 1988 ve 1989
yıllarında makale ve proje raporu şeklinde yayımlanmıştır (Düzgüneş ve ark., 1988; Ünsal,
1989). Özellikle Karadeniz balıkçısı açısından önemi nedeniyle pazar değeri daha yüksek olan
ve büyük salyangoz toplanmasına imkan sağlayan nargile yöntemi kullanılarak avlanması için
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na öneride bulunulmuştur. 1969-1973 yıllarında Batı
Karadeniz’de kısmen yapıldığı gibi, doğadaki büyüme ve gelişme özellikleri yanında,
stoklarının araştırılması yönünde bir proje hazırlanması planlanmış ve destek sağlanması için
çalışmalar yapılmıştır.
Ülke balıkçılığı ve ekonomisine yararlığının ve dış pazarlarda değerliliğinin devamı,
deniz salyangozu stoklarının verimli bir şekilde işletilmesine bağlıdır. Bunun da ilk şartı,
3
mevcut stokların kantitaf ve kalitatif açıdan izlenmesidir. Stokların miktarı, dağılımları ve
bölgelere göre büyüme ve gelişme özellikleri bilinmeli ve avcılığı gerekirse bölgelere göre
ayrı ayrı alınacak önlemlere bağlı olarak sürdürülmelidir.
Bu nedenlerle, bu proje hazırlanarak uygulanmaya başlanmıştır. Araştırmada çalışma
sahası olarak Doğu Karadeniz ele alınmış olup üç yıllık bir sürede Giresun-Hopa arasındaki
kıyı şeridinde stokların belirlenmesi, seçilen çeşitli istasyonlara göre büyüme ve
gelişmelerinin saptanması, üreme mevsimlerinin yerel olarak bilinmesi avcılığının
düzenlenmesinde gerçekçi kararların alınması amaçlanmıştır.
1991 yılında Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı ile müşterek olarak yürütülmek
üzere hazırlanan bu proje TÜBİTAK’na sunularak gereken destek temin edilmiştir. Proje,
KTÜ Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksekokulu ile Tarım (Orman) ve Köyişleri Bakanlığı
Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü işbirliği ile yürütülmüştür. Giderleri TÜBİTAK
tarafından karşılanan araştırmanın deniz çalışmaları Enstitü araştırma gemisi ile yapılmış
olup, alınan örnekler KTÜ ve Enstitü laboratuarlarında değerlendirilmiş, çalışmalarda her iki
kuruluşun elemanları görev almışlardır. 1Mayıs 1991 tarihli protokol ile yürürlüğe giren
projenin 1991 yılı çalışmalarına ilişkin bir ara rapor hazırlanmış olup TÜBİTAK’na
sunulmuştur. 27.08.1991 tarihli proje gelişme raporu, 01.05-23.08.1991 tarihleri arasında
yapılan deniz ve laboratuar araştırmaları ile proje ile ilgili olarak yapılan harcamaların
dökümünü kapsamaktadır.
4
2.GENEL BİLGİLER
Deniz salyangozları Gastropoda sınıfının Neogastropoda takımı, Thaididae familyasının
Rapana cinsine ait bir türdür. İlk kez Rapana bezoar L.1767 olarak tanımlanmış, ancak daha sonra
bunun tropikal bir tür olduğu ve Karadeniz’de yaşayamayacağı düşünülerek Rapana venosa
Val.1846 olduğu kabul edilmiştir. Avrupalı araştırıcılar tarafından bu isim kullanılırken, Bağımsız
Devletler Topluluğu’nda ise R..thomasiana Gross, 1861 yaygın kullanım alanı bulmuştur (Bilecik,
1990; Fischer ve ark., 1987). Vodyanitsky (1972), Karadeniz ve Azak denizi faunası ile ilgili
yayınında, bu denizlerde giderek yaygınlaşan ve Japon denizi, Güney Japonya kıyı suları ve
Vladivostok açıklarında yaşayan bu türün R..thomasiana olduğunu bildirmektedir.
Tüm Karadeniz kıyı suları, İstanbul Boğazı, yer yer Marmara ve Kuzey Ege kıyılarında, 090 m derinliklerde yaşayan deniz salyangozu, 13-14 cm’ye kadar büyüyebilir. Kumlu, çamurlu,
algli zeminler ve midye fasiesleri civarında bulunurlar (Ünsal, 1989).
Vücut baş, ayak ve sırtta iç organlar (veya viseral) kitle olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Vücut organları, manto tarafından salgılanan kalsiyum karbonat içerikli kalın, sert ve tek parçalı,
rengi açık sarıdan kahverenginin çeşitli tonlarına kadar değişen bir kabukla korunmaktadır.
Kabuğun içi, dışarıya doğru genişleyen ve büyüyen spiral olarak kıvrılmıştır. Kabukta ilk kıvrımın
bulunduğu yere tepe (apeks veya embriyonal kıvrım), son kıvrımın ucundaki açıklığa kabuk ağzı,
kabuk ağzının kenarına da dudak denir. Dudak bir oluk şeklinde uzayarak sifonun etrafını sarmıştır
(Şekil 1).
Kabuk vücuda, kolumella kasıyla bağlıdır. Bu kas yardımıyla tüm vücut kabuk içine çekilir.
Kabuk ağzı ayağın metapodium kısmı üzerinde meydana gelen, keratinden yapılmış yuvarlak bir
operkulum ile kapatılır. Karın kısmında yer alan ve dışarıya uzatılabilen başı ön tarafında ağız, göz
ve tentakül bulunur. Ağız boşluğunun tavanında yan çeneler, alt kısmında ise kıkırdak bir parça ile
desteklenmiş kaslı bir dil yer alır. Dilin üzeri 3 dişli, uçları sivri ve üçgenimsi yapıda radula ile
kaplıdır. Ortadaki diş diğerlerine göre daha büyüktür. Dar ve uzun yemek borusunun alt ucu, oval
ve iç yüzeyi birçok ince büyük tükürük bezleri uzanır. Kursak gerisinde bir tüp bulunur. Mide U
şeklinde ve kısmen hepato-pankreas içine gömülmüş haldedir. Hepatopankreas iç organların üst
kısmını tamamen dolduracak şekilde iri ve bölmelidir. Bağırsak kısa, düz ve dar bir koni
şeklindedir (Bilecik,1990).
Manto boşluğunda solunum organı ktenidyum bulunur. Sölomun özel bir bölümü olan
perikard kan dolaşımını sağlar. Viseral kitlenin dorsalinde boşaltım organı yer alır. Duyu organları
gözler, statosistler, koklama organları ve osphradium’lardır. Koklama organları tentaküllerin
üzerinde yer alan hücre grupları şeklindedir. Solunum suyunu kontrol eden kimyasal duyu
organları osphradiumlar, bir eksenle bunun her iki yanında sık bir şekilde sıralanmış lamellerden
oluşmakta ve ktenidiumların diplerinde yer almaktadırlar (Bilecik, 1990).
Ayak uzun, altı düz, çok kaslı bir organdır. Ayağın orta bölümündeki başın yarattığı dalga
hareketleri nedeniyle beslenmek veya tehlikelerden uzaklaşmak için gerekli hareket
sağlanmaktadır.
Ayrı eşeyli oldukları için iç organların dorsalinde tek bir gonad, bir yumurta veya sperma
kanalı bulunur (Çağlar, 1957; Schaeperclaus, 1967; Bozkurt, 1968; Geldiay, 1975; Saunders.1979).
Üreme iç döllenme ile başlar. Doğu Karadeniz’de döllenme, çoğunlukla Haziran ayının ilk
yarısında başlamakta ve Kasıma kadar devam etmektedir (Ünsal, 1990). Yumurtalar embriyoya
besin teşkil eden albuminli sıvı içeren bir kapsül içerisinde bulunurlar (Şekil 2). Döllenmiş
yumurtalar kirli beyaz, grimsi, pembe-beyaz renktedir. Kapsüller salkım şeklinde taş, midye, kaya,
kum, salyangoz kabukları ve alg tallusları gibi çeşitli materyal üzerine yapıştırılır.
5
Şekil 1. Deniz salyangozu
Şekil 2. Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri
Gelişmeleri metamorfozludur. Larval evre pelajikte geçer. Embriyolojik gelişmeleri
sırasında bilateral simetrili trakofor larvası meydana gelir. Larvanın sil çelengi hızla büyüyerek
yelken (velum) şeklini alır ve veliger larvası oluşur. Bu safhada ağız ön ve anüs arka uçlarda yer
almaktadır. Veliger safhası sonundaki gelişmede, vücudun bir kısmı hızla 180 derecelik bir dönüş
6
yapar ve anüs ağız kısmının üzerine yerleşir. Bu spiral kıvrılma büyüme ve gelişme ile birlikte
sürekli olarak devam eder. Vücut dorsale doğru uzar. Spiral, sert ve kalın kabuk, deniz
salyangozunun ait olduğu sınıfın bir özelliğidir.
Karnivor beslenme özelliğine sahiptir. Genellikle midye ve istiridye sesil formlarla beslenir.
İyi gelişmiş tüp şeklinde sindirim borusu ağız,anüs ve sindirim bezleri oluşmuştur. Genel olarak
euryhalin ve eurytherm bir türdür. Bu özellikleri nedeniyle Pasifik Okyanusu koşullarından,
Karadeniz koşullarına uyum sağlayabilmiş ve çoğalmıştır. 20 cm’ye kadar büyüyebilen deniz
salyangozu, Karadeniz’de 13-14 cm’ye ulaşabilmektedir (Ünsal, 1989).
7
3.MATERYAL VE METOD
Üç bölüm halinde tamamlanması planlanan projede, 1991 yılında Trabzon il sınırları
içinde kalan sahil şeridinde çalışılmıştır (Şekil 3). Genel olarak ifade edilirse, Akçakale 41o05ı
N, 39o 30ı E konumundan 0.5 deniz mili kuzey noktası sınır olmak üzere, bu noktadan
Çamburnu açığı 40o556ı N, 40o 12ı E konumuna kadar ortalama 5-30 m derinlikteki kıyı
sularında salyangoz stoklarının tahmini için direç çekimleri yapılmıştır. Bu sınırlar içinde 6
istasyondan örnekler alınmıştır (Tablo 3).
Tablo 3. Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları
SÜRMENE
ARAKLI
YOMRA
HAVAALANI
ORMAN OK.
SALACIK
40˚55`06″N
40˚56`44″N
40˚57`42″N
40˚59` 29″ N
41˚00`40″N
41˚03`42″N
40˚09`48″E
40˚03`42″E
39˚50`48″E
39˚49` 45″ E
39˚40`48″E
39˚32`58″E
40˚55`06″N
40˚56`04″N
40˚58`12″N
40˚59` 48 ″N
41˚00`40″N
41˚03`42″N
40˚10`50″E
40˚ 04` 36″E
39˚51`54″E
39˚48` 36″ E
39˚41`36″E
39˚32`18″E
Bu koordinatlar arasında kalan saha Sürmene, Araklı dereleri ve Değirmendere gibi
akarsularla beslenen tipik Karadeniz sahili özellikleri göstermektedir. Ormanokulu istasyonu
dışında tüm istasyonlar kumlu bir zemin yapısına sahiptir. Kuzey ve Kuzeydoğu rüzgarları,
neden oldukları dalga ve akıntılar nedeniyle akarsuların taşıdıkları çamur ve mil kütlesi
hemen dağılmaktadır. Ormanokulu açıklarında ise çamurlu bir zemin yapısı bulunmaktadır.
Bu durum yıl boyunca yapılan tüm direç çekimlerinde tespit edilmiştir.
Projede örneklerin alınmasında, bölgede salyangoz avcılığında kullanılanlara benzer
özelliklere sahip direçlerden yaralanılmıştır. Bunlar galvanizli profil borudan imal edilmiş
olup, ağız genişliği 3m, yüksekliği ise 40 cm’dir (Şekil 4). ‘‘H ’’şeklindeki ağız kısmının alt
ve üst kısımlarına 3’er m’lik çelik halat bağlanmıştır. Bu şekilde, avcılık sırasında direcin ters
dönmesi halinde dahi av yapılabilmektedir.
Denizde büyüme denemeleri, 1.0 ×0.5 m ölçülerinde demir konstrüksüyon etrafına 22
mm göz açıklığında ağ sarılmış kafeslerle, tamamen galvanizli sactan yapılmış kafeslerde
yürütülmüştür.
Doğadaki
büyümelerinin
belirlenebilmesi
için
deniz
salyangozlarının
markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan “IC 2KD 114’’ kullanılmıştır.
Ayrıca bireysel olarak izlenmeleri amacıyla plastik numaralardan da yararlanılmıştır (Şekil 1).
Projenin deniz çalışmaları, Enstitüye ait araştırma gemisiyle yapılmıştır. Denizdeki
uygulamalarda gemi personeli yanında Yüksekokul ve Enstitü teknik elemanları da görev
almışlardır. Alınan örnekler her iki kuruluş laboratuarlarında incelenmiştir. Büyümenin
belirlenmesi ile ilgili olarak, deniz kafesleri ve akvaryumlarda salyangozların beslenme
denemeleri de müşterek olarak yürütülmüştür. Verilerin değerlendirilmesi Fakülte’de
gerçekleştirilmiştir.
İlk deniz çalışması 15 Mayıs 1991 tarihinde gerçekleştirilmiş ve önceden planlanan
istasyonlarda direç çekilmesi için uygun alanlar belirlenmiştir. Ayda iki kez tüm
istasyonlardan örnek alınarak stok tahmini için tüm direç muhtevası tek tek sayılmış ve
tartılmıştır. Ayrıca yumurtalı ve yumurtasız olma durumları da kaydedilmiştir. Direçten
8
çıkanların sayısı 50’den azsa tümü, fazla ise örnekleme yapılarak bir kısmı etiketlenerek
naylon poşetler içinde laboratuara getirilmiştir.
Şekil 3. Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar
Şekil 4. Salyangoz avcılığında kullanılan direçler.
Bu temel konular çerçevesinde büyüme ve gelişmelerinin izlenmesi en kapsamlı
çalışmaları oluşturmuştur. Büyüme ve gelişmenin belirlenebilmesi için laboratuara getirilen
tüm örneklerde bireysel olarak vücut ölçüleri alınmıştır. Boy olarak, sifonal kanalın ucundan
apeks (embriyonal kıvrım)’in ucuna kadar olan uzunluk, bir kumpas yardımıyla 0.01 mm
hassasiyetle ölçülmüştür. Boy ekseni kumpas eksenine dik olarak getirilmek suretiyle en geniş
mesafe vücut genişliği olarak alınmıştır (Şekil 5 ve Şekil 6).
9
Şekil 5. Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut ölçüleri
Şekil 6. Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi
Canlı ağırlık, kabuk ve et tartımları için Sartorious marka terazi kullanılmış ve
ağırlıklar 0.1 g hassasiyetle kaydedilmiştir.
Deniz salyangozlarında yaş tayini için kullanılan standart bir yöntem henüz
bulunamamıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu ve Japonya’daki üniversite ve araştırma
kuruluşları ile yapılan temaslarda operkulumdan ve kabuk kesitlerinden kısmen
yararlanılabildiği, ancak halka sayıları ile yaşla ilişkisinin tam olarak kurulamadığı
öğrenilmiştir. Bu bakımdan, her canlının zamana göre kendine özgü, geri dönüşsüz boy
büyümesi göstermesi, yaş ve boy arasındaki yüksek korelasyon nedeniyle büyümenin
belirlenmesinde oluşturulan boy gruplarından yararlanılmıştır (Gulland, 1969). Örnekler
10.00 mm’lik boy gruplarına ayrılarak, boy grupları arasındaki boy ve ağırlıkça oransal
10
büyümeleri, anlık büyüme oranları ve her istasyon için bunların ortalama değerleri
hesaplanmıştır (Ricker, 1975; Çelikkale ve Düzgüneş, 1982).
Boyca Oransal Büyüme = Ln-Ln-1 / Ln-1
Ağırlıkça Oransal Büyüme = Wn-Wn-1 / Wn-1
Burada ;
Ln : Herhangi bir boy grubunun ortalama boyu
Ln-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama boyu
Wn : Herhangi bir boy grubunun ortalama ağırlığı
Wn-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama ağırlığı
Boy ağırlık ilişkisi matematiksel olarak ;
W=a L b
formülü ile incelenmiştir. Burada W : ağırlık, a ve b katsayıları en küçük kareler yöntemine
göre hesaplanan değerlerdir (Lagler, 1969; Schaeperclaus, 1967; Ricker, 1975).
Büyümenin bireysel olarak izlenebilmesi amacıyla her iki kuruluş laboratuarlarındaki
akvaryumlarda ve çeşitli istasyonlarda denize bırakılan kafeslerde markalı salyangozlar
kullanılarak büyüme denemeleri de yapılmıştır. Salyangozların bireysel olarak
markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan “IC 2KD 114’’ kullanılmıştır.
Hazırlanan karışımdan bir miktar, bir bez yardımıyla kabuk üzerindeki suyu alınmış nispeten
kuru zemine sürülmüş ve üzerine numaralı ve renkli plastik markalar gömülmüştür (Şekil 7).
Markaların kuruması için 15 dakika açıkta bekletildikten sonra nakledilmek üzere kovalara
bırakılmıştır.
Kafes ve akvaryumlardaki salyangozlara beslenmeleri için sürekli olarak canlı midye temin
edilmiştir. Belirli aralıklarda tekrarlanan ölçümlerle, iki zaman dilimi içindeki boy, genişlik
ve ağırlık olarak büyümeleri hesaplanmıştır. Deniz kafesleri ve akvaryumdaki markalı
salyangozlarda mutlak büyüme oranı denizde geçirdikleri zamana bağlı olarak (GR):
GR = L2-L1 / t2-t1
(Ricker, 1975) ve bireysel günlük spesifik büyüme oranı ( Ct ) :
Ct = log10L2 - log10L1 / t2-t1
11
denklemleriyle hesaplanmıştır (Winberg, 1971).
Şekil 7. Deniz salyangozlarının markalanması
Laboratuara getirilen deniz salyangozlarının yaklaşık % 40 ‘ı 10 mm’lik boy
gruplarına ayrıldıktan sonra, et verimlerinin hesaplanması için, her boy grubu ayrı ayrı, 100
˚C’ de 10 dakika haşlanmıştır. Bir kanca yardımıyla iç organları çıkartılmış; kabuk, tüm iç
organlar ve yenilebilir kısımlar ayrı ayrı tartılmıştır. Böylece et veriminin istasyonlara,
büyüklüğe ve mevsime bağlı değişmelerini incelemeye yönelik verilerin elde edilmesine
çalışılmıştır. Et veriminin (MR) hesaplanmasında ;
MR = MW / W
formülü kullanılmıştır. Burada MR : et veriminin bir göstergesi olan yenilebilir et oranı,
MW : Yenilebilir et ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır.
Yaş kondüsyon faktörü ( indeksi) ise ;
WCI = TMW / W
şeklinde hesaplanmıştır. Formülde; WCI :Yaş kondüsyon faktörü, TMW : Toplam yaş ve et
ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır (Drikwater ve Howell, 1985).
Salyangoz etlerinde su, kuru madde, kül, yağ ve protein analizleri Nowitz (1970),
Lange (1979) ve Akyıldız (1984)’a göre yapılmıştır. Analiz sonuçlarının aylara göre
değişimleri incelenmiştir.
12
Araştırma sahası içindeki stok miktarı, ticari salyangoz acılığında balıkçılar tarafından
kullanılan tipteki direçlerle, taranan alan ve alan-yoğunluk yöntemine göre hesaplanmıştır.
Geminin en düşük hızı olan saatte 2-3 mil hızla farklı derinliklerde 20 dakikalık yaklaşık 0.8
deniz mili (mesafe kontrolü sonardan da yapılmak üzere) standart direç çekimleri yapılarak
her istasyonda, birim alandaki (km²) salyangoz miktarı hesaplanmıştır. Tüm çalışma
sahasındaki stok miktarı ise ;
N=(n.A)/a
formülü ile belirlenmiştir (Gulland, 1969 ve 1977; Ricker, 1973 ). Burada “ N ” populasyon
miktarı, “A ” tüm bölge alanı; “ a ” direç çekilen (taranan) alan ve “ n ”direçteki salyangoz
sayısıdır.
Direç çekilemeyen kıyı ve kayalık bölgelerde de dalarak belirli bir sahada bulunan
salyangozlar toplanmış ve birçok kıyı bölgesinde sayım yapılarak deniz haritası üzerinden
hesaplanan kayalık alanlardaki salyangoz miktarı aynı yöntemle tahmin edilmeye çalışılmıştır.
Araştırma sahasının alanı “ A ”, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi’nce hazırlanan 1: 100
000 ölçekli 141 ve 142 numaralı deniz haritaları üzerinde, Japon malı Sokkisha KP-90 Model
PLA COM dijital planimetre ile ölçülmüştür.
Deniz ve laboratuar çalışmalarında toplanan bütün veriler bilgisayara işlenmiş ve
değerlendirme sırasında SYSTAT istatistik ve grafik programı ile çeşitli istatistik
yöntemlerden yararlanılmıştır (Sokal ve Rolf, 1981; Düzgüneş, 1963).
İncelenen tüm parametreler istasyonlara ve farklı derinliklere göre ayrı ayrı
değerlendirilmiştir.
13
4.ARAŞTIRMA BULGULARI
4.1. Populasyon yapısı
Araştırma süresince 6 farklı istasyonda toplam 60 kez direç çekilerek 9692 adet
salyangoz avlanmış ve toplam 3396 salyangoz üzerinde biyometrik ölçümler yapılmıştır.
Laboratuara getirilen örneklerin büyük bir kısmını Sürmene, Havaalanı ve Yomra
istasyonlarından avlanan salyangozlar oluşturmuştur; (Şekil 8).
Şekil 8. İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı.
Derinliklere göre bir değerlendirme yapıldığında, incelenen örneklerin % 74’ü 8-10 m,
% 24’ü 11-15 m ve % 2 gibi küçük gibi bir kısmı da 20 m’den daha fazla derinliklerden elde
edilmiştir (Şekil 9).
Şekil 9. Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı
14
Araştırmanın yürütüldüğü Mayıs-Kasım 1991 döneminde deniz salyangozları genel
olarak suların ısınmasıyla birlikte kıyı kesiminde yoğunlaşmışlardır. Araklı’da ise 10-20 m
derinlikler arasındaki örnekler kıyı kesime göre daha fazladır. Bunun da Araklı deresinin
etkisiyle deniz suyunun diğer istasyonlara göre daha geç ısınmasından kaynaklandığı tahmin
edilmektedir. Bütün istasyonlarda 20 m nin üzerinde salyangoz çok az olması, suların
ısınmasıyla birlikte kışı kuma gömülerek geçiren deniz salyangozlarının daha sıcak olan ve
daha fazla besin içeren kıyı sularına göç ettiklerini göstermektedir.
Aylara göre dağılımları incelendiğinde de benzer durum görülmektedir. Deniz suyu
sıcaklıklarının artmasıyla bütün istasyonlarda daha fazla oranda deniz salyangozu avlanmıştır.
Elde edilen verilere göre genel olarak örneklerin yaklaşık olarak % 80’ini Haziran, Temmuz
ve Ağustos aylarında avlanan bireyler oluşturmuştur (Şekil 10). Karşılaştırmalı olarak vermek
gerekirse, salyangozların, Mayıs ve Haziran’da giderek artmak üzere su sıcaklığının 25 ˚C’nin
üzerine çıktığı Temmuz ve Ağustos aylarında en fazla av verdiği, daha sonra bir azalma
gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 11).
Şekil 10. Örneklerin aylara göre dağılımı
Kullanılan standart direçle avlanan örnekler boy gruplarına ayrılarak boy-frekans
dağılımları elde edilmiştir (Şekil 12) (Ek 1). Genel olarak, araştırma süresince alınan tüm
örnekler göz önünde tutulduğunda, boyları 24.00-96.40 mm arasında değişen salyangozların
yaklaşık olarak % 90’ı 55.00, 65.00 ve 75.00 mm boy sınıflarında, diğer bir ifadeyle 50.0080.00 mm boylar arasındadır (Tablo 4). İstasyonlar arasında Yomra ve Salacık’ta 50.00-60.00
mm uzunluklarda bir yoğunlaşma görülürken, diğer istasyonlarda 60.00-70.00 mm ler
arasında yığılma mevcuttur. Ormanokulu 60.00-80.00 mm boy gruplarındaki %72’lik oranla
en fazla sayıda büyük salyangoza sahip istasyon olma durumundadır. Salacık’ta ise 80.00 mm
den büyük birey çıkmamıştır. Alınan örneklerin yarısından fazlası 50.00-60.00 mm
arasındadır. Yapılan khi-kare testinde istasyonlarda boy gruplarında dağılımının homojen
olmadığı belirlenmiştir (P<0.05).
15
Şekil 11. Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H˚) ve deniz suyu (Y˚) sıcaklıkları
Tablo 4. Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal dağılımları
BOY GRUBU
GENEL
YOMRA
ARAKLI
ORMAN
OKULU
SALACIK
SÜRMENE
HAVAALANI
30.00-39.99
0.4
0.1
-
-
2.4
0.6
0.2
40.00-49.99
8.2
11.7
7.9
2.0
22.0
10.3
2.9
50.00-59.99
34.0
48.4
36.1
18.7
51.7
35.1
24.5
60.00-69.99
35.0
28.7
44.5
40.8
20.1
37.4
36.3
70.00-79.99
19.1
10.3
11.0
31.2
3.8
14.9
29.5
80.00-89.99
3.3
0.8
0.5
7.2
-
1.5
6.4
90.00-99.99
0.1
-
-
0.2
-
0.1
0.1
16
Şekil 12. Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı
17
4.2. Büyüme
Bütün istasyonlarda farklı boy gruplarına ait ortalama boy, genişlik ve ağırlık
ölçümlerine ait sonuçlar Tablo 5 ve Ek 1’de toplu olarak verilmiştir. Bu verilere göre çalışma
süresince incelenen tüm salyangozlarda ortalama kabuk boyu 62.25 ± 0.191 mm, genişlik
45.44 ± 0.161 mm ve ağırlık ise 47.22 ± 0.454 g olarak hesaplanmıştır.
Tablo 5. Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve
ağırlıkları (g) ile oransal boy ve ağırlık artışları (%)
BOY GRUBU
30-39.99
40-49.99
50-59.99
60-69.99
70-79.99
80-89.99
90-99.99
TOP./ ORT
MİN-MAK
N
15
277
1154
1189
647
111
3
3396
ORT.BOY
37.72±0.543
46.51±0.160
55.34±0.081
64.56±0.085
73.83±0.111
82.74±0.245
93.13±1.670
62.25±0.191
24.00-96.40
ORT.GEN
28.80±0.927
35.30±0.204
41.90±0.100
49.10±0.107
46.90±0.159
63.20±0.374
69.20±0.349
45.44±0.161
21.60-85.80
ORT.AĞIR
12.06±1.815
20.86±0.348
31.93±0.206
46.77±0.283
74.17±0.580
03.40±2.080
46.79±32589
47.22±0.454
10.03-209.00
% BOY AR.
23.30
18.99
16.66
14.36
12.07
12.56
16.32
%AĞ.AR.
72.97
53.07
52.74
52.08
39.41
41.96
52.04
Benzer boy gruplarının uygulandığı 1987 yılındaki çalışmada (Düzgüneş ve ark.,1988)
boy olarak büyüme bakımından önemli bir farklılığın olmamasına karşın, 35 mm den 55 mm
ye kadar olan salyangozlarda ağırlıkça büyüme, son araştırmada yine yüksek bulunmuştur.
Daha büyük boy gruplarında ise eski durumlarına göre daha düşük ortalama ağırlığa sahip
oldukları ve bunun da av şiddetinin yoğunluğu nedeniyle büyük salyangozların stoktan önemli
ölçüde çekilmesi sonucu ortaya çıktığı tahmin edilmektedir.
İstasyonlar tek tek ele alındığında mutlak olarak en büyük boy, ağırlık ve genişlik
değerleri Ormanokulu açıklarında avlanan örneklere aittir. Bunu Havaalanı, Sürmene ve
Yomra istasyonları izlemektedir. Salacık istasyonundaki salyangozlar en düşük değerleri
göstermişlerdir (Tablo 6) (Şekil 13).
Tablo 6. İstasyonlara göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlık (g) ile ortalama
oransal boy ve ağırlık artışları (%)
İSTASYON
N
%
BOY
GENİŞLİK
AĞIRLIK
BOY ART.
YOMRA
ARAKLI
ORMAN OK.
SÜRMENE
HAVAALANI
SALACIK
GENEL
712
191
461
932
886
209
3396
21.0
5.6
13.6
24.8
26.1
6.2
58.90±0.634
60.84±0.553
67.27±0.412
60.64±0.286
65.88±0.310
54.94±0.520
62.25±0.191
44.77±0.548
46.24±0.454
50.78±0.368
46.58±0.252
50.34±0.264
40.65±0.412
45.44±0.161
40.11±1.124
40.92±1.012
59.79±1.304
43.44±0.618
55.63±0.759
30.25±0.882
47.22±0.454
16.16
14.33
15.64
15.88
17.68
17.66
16.32
AĞIR.
ART.
47.51
42.76
60.22
50.07
49.62
53.97
52.04
18
Şekil 13. İstasyonlara göre ortalama, en büyük ve en küçük kabuk boyu, genişliği (mm) ve
ağırlığı (g)
İstasyonlardaki kabuk boyu, genişlik ve ağırlıklar varyans analizi kontrol edilmiş,
Ormanokulu ve Salacık istasyonları salyangozlarına ait değerlerin, diğerlerine göre
istatistiksel olarak önemli ölçüde farklı olduğu belirlenmiştir (P < 0.05 ). Diğerleri arasındaki
farklılıklar önemli bulunmamıştır. Buna göre Ormanokulu açıklarında yaşayan salyangozlar
en yüksek büyüme ve gelişmeyi göstermiştir. En zayıf gelişme gösterenler ise Salacık
bölgesindeki salyangozlardır.
Deniz salyangozlarının aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği ve toplam
ağırlıkları da Tablo 7 ve Şekil 14’de verilmektedir.
Burada görüldüğü gibi Mayıs ayında 65.32±0.587 mm olan boy ortalaması Temmuz
ve Ağustos aylarında giderek azalmakta ve Eylülden itibaren artarak en son örnek alınan
Kasım ayında 70.54±0.724 mm ye ulaşmaktadır. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarındaki
yüksek deniz suyu sıcaklıklarına rağmen düşük boy ortalamaları her ne kadar birbiri ile
çelişen bir durum göstermekte ise de, suların ısınmasıyla kıyı kesime ilk gelenlerin büyük
salyangozlar olduğu ve bunu daha sonra küçük bireylerin izlediği ve unutulmamalıdır.
Nitekim Mayıs ayında avlanan en küçük salyangoz 41.3 mm iken, küçük bireylerin de stoğa
19
katılmalarıyla Haziran da 38 mm ve Temmuzda 24 mm olmuştur. Salyangozların ortalama
boyları Ağustos’ta 38.9 mm den başlayarak Ekim sonuna doğru 50.5 mm ye ulaşmıştır.
Benzer gelişme ortalama genişlik ve ağırlıkta da görülmektedir. Küçük bireylerin stoğa
katılmaları yanında av sezonu içinde yapılan yoğun avcılık da, iri salyangozların stoktan
çekilmesine ve ortalama değerlerdeki azalmalara neden olmuştur.
Derinliklere göre çeşitli istasyonlardaki salyangoz büyüklükleri Tablo 8’de
verilmektedir. 10 m’ye kadar su kesiminde avlanan salyangozların boy ortalaması 62.9±0.19
mm iken, 10-20 m ler arasında 60.9±0.31 mm ve 20 m’nin altında 54.8±0.74 mm’dir. Çeşitli
istasyonlarda üç farklı derinliğe göre yapılan varyans analizinde boylar arasındaki farklılığın
önemli olduğu bulunmuştur (P < 0.05 ). 10 m’den avlananlarla, 10-20 m’dekilerin boy
ortalamaları arasındaki fark az görülmekle birlikte, istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.01).
20
21
22
Şekil 14. Aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği (mm) ve ağırlığı (g)
Farklılığın en önemli kaynağı 20 m’den daha derinden avlananların boylarındaki
farklılıktır. Bu grubun hem 10 ve hem de 10-20 m’lerden avlananlarla boy farklılığı önemlidir
(p<0.05). Bu bölgede genel olarak daha küçük salyangozların bulunması, deniz suyunun
ısınmaya başlamasıyla, önce büyüklerin kıyıya yöneldiklerini göstermektedir. Tablo 8’de
parantez içinde verilen en küçük ve en büyük değerler, bu durumu kanıtlamaktadır.
Derinliklere göre salyangozların farklı istasyonlardaki büyümeleri karşılaştırıldığında,
her derinlikte Ormanokulu, Havaalanı ve Araklı bölgelerindekileri daha fazla boy ve ağırlığa
sahip olmaları da bu sahaların daha optimal çevre özellikleri taşıdığını göstermektedir.
Boy gruplarına ait ortalama boy ve ağırlıklara göre, bütün istasyonlarda büyümenin bir
göstergesi olarak oransal boy ve ağırlık artışları hesaplanmıştır. Oransal boy ve ağırlık
artışları dikkate alındığında, Havaalanı ve Salacık bölgesi salyangozlarında boy artış hızı
diğerlerinden daha fazladır. Ağırlık artışı bakımından Ormanokulu, Sürmene, Havaalanı ve
Salacık salyangozları ortalamanın üzerinde büyüme göstermişlerdir. En düşük ortalama
ağırlığa sahip olmasına rağmen Salacık istasyonu, Ormanokulundan sonra gelen, ağırlıkça en
hızlı büyüyen salyangozları bulundurmaktadır. Tüm araştırma sahasında ortalama oransal boy
artışı % 16.32, ağırlık artışı ise %52.04 olarak hesaplanmıştır (Şekil 15 ve 16).
Canlılarda büyümenin belirlenmesinde kullanılan modellerden birisi olan boy-ağırlık
ilişkisi de incelenmiş olup tüm istasyonlardaki salyangozlar için genel olarak (Şekil 17 ) ve
ayrı ayrı hesaplanan boy-ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 9’da ve grafikleri Ek 2’de
verilmiştir.
Genel olarak tüm salyangozlar için boy (mm)-ağırlık ilişkisi denklemi ;
W = 0.0004696 L 2.7716 veya logW = - 33283 + 2.7716 log L şeklindedir.
(W = 0.0004696 L2.7716)
En fazla büyüme gösteren Ormanokulu, Havaalanı ve Salacık istasyonlarındaki
salyangozlarda regresyon katsayıları da (b) yüksek bulunmuştur.
23
Şekil 15. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı
Şekil 16. Faklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki gelişme
Şekil 17. Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi.
24
Tablo 9. Farklı istasyonlara göre boy-ağırlık ilişkisi parametreleri
İSTASYON
n
A
b
r
ARAKLI
191
0.0007863
2.6341
0.94
HAVAALANI
886
0.0004998
2.7602
0.92
ORMANOKULU
461
0.0000529
3.2967
0.93
SALACIK
209
0.0000477
2.7469
0.94
SÜRMENE
931
0.0007579
2.6521
0.91
YOMRA
711
0.0008972
2.1634
0.91
GENEL
3396
0.0004696
2.7716
0.93
Bağımsız Devletler Topluluğu’nda yapılan çalışmalarda Kerch ile Gelincik arasındaki
bölgede yaşayan deniz salyangozlarında bu ilişki W = 0.0003 L 2.91, Kafkas yöresinde ise
W = 0.0027 L 2.41 olarak bulunmuştur. Bu verilere göre Kuzeydoğu Karadeniz kıyı
sularındaki salyangozların daha iyi gelişme gösterdikleri anlaşılmaktadır. Bunun da bu yörede
salyangoz avcılığının yaygın olarak yapılmaması ve dolayısıyla av baskısı olmayan stokların
daha uygun koşullar altında gelişme şansı bulmasından ve ayrıca bu sahada kıta sahanlığının
daha geniş olması nedeniyle besin zenginliği ve yayılım alanlarının daha fazla olmasından
kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
Araştırmada, kabuk boyu (KB) ve genişliği (KG) arasında yüksek korelasyonlu
doğrusal bir ilişki olduğu belirlenmiştir (Şekil 18 ).
KB : 0.9116 + 0.7411 KG
Şekil 18. Deniz salyangozlarının kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki.
25
Ağırlık (W) ve kabuk genişlikleri (KG) arasındaki ilişki de boy ve ağırlık arasında
olduğu gibi logaritmiktir (W = 0.0015 – KG 2.6772) (Şekil 19).
Şekil 19. Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi.
Ekim 1991-Haziran 1992 arasında denizdeki kafeslerde markalı salyangozlarla yapılan
büyüme ile ilgili çalışmaların sonuçları Tablo 10’da özetlenmiştir. Aynı dönemde akvaryum
denemelerinde tüm gayretlere rağmen arzulanan sonuçları almak mümkün olamamıştır.
Enstitü ve Fakülte laboratuarlarında yürütülen denemelerde serbest yemleme yapmak
suretiyle salyangozlara sürekli olarak midye verilmişse de, ancak %40 oranında bir yaşama
oranı elde edilebilmiş ve büyük bir kısmı zayıflamıştır. Bunun da mevcut akvaryumlarda
sürekli su değişimi olmaması ve midyelerin de etkisiyle suyun kısa zamanda bozuşmasından
kaynaklandığı belirlenmiştir. Taze su ilavesi şeklindeki önlemler de yeteri kadarı başarılı
olmamıştır. Büyümeleriyle ilgili daha iyi sonuç alınabilmesi için markalayıp denize bırakma
çalışmalarına devam edilmesi daha uygun görülmektedir.
Tablo 10. Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar
GÜNLÜK MUTLAK ARTIŞ
ORANLARI
GÜNLÜK NISBİ ARTIŞ
ORANLARI
SPESİFİK BÜYÜME
ORANLARI
BOY
0.0125
1.8*EE-4
1.7*EE-4
GENİŞLİK
0.0527
1.3*EE-3
1.1*EE-4
AĞIRLIK
0.0469
6.4*EE-4
5.8*EE-4
26
4.3. Üreme mevsimi
Araştırma sırasında direçten alınan salyangozların yumurtalı olup olmadıkları da
incelenmiştir. Tablo 8’de görüldüğü gibi, araştırma süresince genel olarak tüm salyangozların
% 26’sını yumurtalı bireyler oluşturmuştur.
İlk yumurtalı salyangozların kıyıdan yapılan gözlemlerde 5 Mayıs’ta görülmesine
rağmen, direç çekimlerinde Haziran 15’ten itibaren rastlanmıştır (Şekil 20). Temmuz başında
yapılan değerlendirmede avlanan örneklerin %12 sinde yumurtaların kapsüller içinde kabuğa
yapışmış veya bırakılmak üzere oldukları belirlenmiştir. Bu dönemde en fazla yumurtalı birey
%26 ve %30 oranları ile Havaalanı ve Yomra salyangozlarında görülmüştür. En az
yumurtalılar ise %7 ile Aralık istasyonundakilerdir.
Savacık ve Ormanokulu örneklerinde hiç yumurtalı salyangoza rastlanmamıştır. En
erken yumurta verenleri Yomra ve Havaalanı açıklarında bulunanların olduğu ve bununda
daha sığ bölgeler olmaları nedeni ile su sıcaklığı daha erken yükselmesinden kaynaklandığı
söylenebilir.
Şekil 20. Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu
Temmuz sonunda ise yumurtaların tüm salyangoz sayısına oranı ortalama %19’ a
yükselmiştir. Bu dönemde yine Yomra ve Havaalanı %29 ve %26 lık oranlarla önde gelirken
22 günlük süre içinde Salacık bölgesinde yumurtlama başlamış ve %7 lik bir orana ulaşmıştır.
Temmuz başında %10 düzeyinde olan Araklı, bu ay sonunda %25 e yükselmiştir.
Ormanokulu istasyonunda bu dönemde yine salyangoza rastlanmamıştır. Sürmene
istasyonunda yumurtalıların oranı ayın başında %7 den %29 a yükselmiştir.
Yumurtalı oranının %25 e ulaştığı Ağustos’un ilk yarısında Araklı %29, Sürmene %35
düzeyine yükselmiştir. Havaalanı ortalama %20 e düşmüştür. 15 Ağustos’tan itibaren genel
ortalama % 28 e ulaşmış ve Ormanokulunda ilk yumurtalı salyangozlar %18 oranı ile
görülmüştür. Havaalanı ve Yomra’da yumurtalılar sırasıyla %39 ve %31 oranında
belirlenmişlerdir. Salacık ise %22 ye yükselmiştir.
27
Eylül başında % 15 olan genel oran, Eylül’ün ikinci yarısında %12 olmuştur. Bu
dönemde Salacık istasyonunda yumurtalılara rastlanmamıştır. Ormanokulu bölgesinde %24
oranında yumurtalı salyangoz avlanmıştır.
Kasım’da sadece orman okulu bölgesinde %21 oranında yumurtalı avlanırken diğer
istasyonlarda hiç yumurtalı bulunamamıştır. Kasım başında % 3 olan ortalama yumurtalıların
miktarı aynı ayın 2. yarısında % 4 gibi sabit bir seviyede kalmış ve sadece Sürmene’de % 13
oranında yumurtalılar görülmüştür.
Aralık’ta yumurta kapsüllerine hiç rastlanmamıştır. Bu verilere göre üremeleri,
Trabzon sınırları içinde Temmuz başından Ağustos sonuna kadar hızlanmakta, Eylül’den
itibaren yavaşlamaktadır. Bu nedenle halen uygulanmakta olan av yasağının 15 Temmuz- 30
Ağustos şeklinde devam ettirilmesinin isabetli olduğu görüşüne varılmıştır.
4.4. Et verimi ve yaş kondisyon faktörü
Araştırma süresince direç çekimleri sonunda avlanan salyangozlardan örnekler
alınarak et verimi ve yaş kondisyon faktörü ile ilgili çalışmalar için değerlendirilmiştir. Buna
göre, kabuk oranının ortalama % 62.27 olduğu tüm örnekler için net et verimi %17.21 dir.
Havaalanı, Ormanokulu ve Salacık istasyonlarındaki salyangozlar daha iyi büyüme
gösterdikleri gibi daha yüksek et verimine sahiptirler (Şekil 21 ve 22).
1987 yılında Trabzon’da yapılan araştırmalarda kabuk oranı % 74.5 ve net et verimi
%14.2 (Düzgüneş ve ark., 1988), Sinop’ta yürütülen çalışmada et verimi % 24 (Genç,1987)
olarak bulunmuştur. Bu çalışmalarda elde edilen sonuçlarla aradaki farklılık önemlidir.
Bunun, Trabzon araştırması için az ve boy varyasyonu olmayan örnekle çalışılmasından
Sinop sonuçları içinse temizleme sırasında yenmeyen kısımların tamamen ayıklanamamış
olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
Çiğ et ağırlığının toplam hacme oranı olan yaş kondisyon faktörü araştırma sahası
genelinde ortalama %38.37 dir. İstasyonlar arasında en iyi değeri Ormanokulu ve Havaalanı
salyangozları göstermiştir (Şekil 21).
Şekil 21. İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü
28
Şekil 22. Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri
Aylara göre bir değerlendirme yapıldığında, net et veriminin Mayıs ve Haziran’da
yüksek olduğu, Temmuz’dan Eylül’e kadar azalma gösterdiği, Ekim’den itibaren tekrar
yükselmeye başladığı görülmektedir. Yaz aylarındaki düşük değerler, üreme mevsimi olması
nedeniyle bu dönemde alınan enerjinin büyük ölçüde gonad gelişimine harcanmasından
kaynaklanmıştır. Yaş kondisyon faktörü ise Aralık, Mayıs ve Haziran aylarında yüksek
bulunmuştur. Haziran-Eylül arasında yumurta bırakılması nedeniyle, değerlerde bir azalmanın
olduğu söylenebilir (Şekil 23 ve 24). Et verimindeki bu düşüşlerin yumuşakçalardaki
metabolizma ve gonad gelişimi arasındaki ilişkiden kaynakladığı bildirilmektedir (Gabbott,
1975).
Yenilebilir kısmın önemli bir göstergesi olan net et verimi, deniz salyangozlarının
büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, boyla doğru orantılı olarak arttığı görülmektedir.
Buna göre en randımanlı salyangozlar 60 mm den büyük olanlardır. Net et verimi en düşük
olarak 44.9 mm boy gurubunda Araklı’dan avlanan bir örnekte bulunmuştur. En yüksek değer
ise %20.38 ile Haziran ayında 60-69 mm boy gurubunda, Yomra istasyonunda avlanan deniz
salyangozuna aittir.
Şekil 23. Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü (%)
29
Şekil 24. Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi
Net et miktarı ile toplam ağırlık arasında; y = 0.9745 + 1.825 x (r = 0.97) şeklinde
doğrusal bir ilişki vardır. Ağırlık arttıkça net et miktarı da artmaktadır (Şekil 25).
Şekil 25. Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi
Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki de y = 1.1368 + 3.384 x (r = 0.95) şeklinde
doğrusaldır (Şekil 26). Ağırlıkla net et verimi arasında daha kuvvetli bir ilişki vardır.
30
Şekil 26. Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki
Net et verimi ve kondisyon faktörü boyla doğru orantılı artmasına rağmen yaklaşık 60
mm den itibaren ortalamanın üzerine çıkmaktadır (Şekil 27)
Şekil 27. Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü
31
4.5. Et analizleri
Kimyasal analiz sonuçlarına göre deniz salyangozlarının etinde ortalama olarak %
72.04 oranında su, %16.29 protein, % 2.25 yağ ve %1.82 kül bulunmaktadır (Tablo 9).
Tablo 11. Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu
AYLAR
PROTEİN
YAĞ
KÜL
KURU
MADDE
SU
HAZİRAN
13.48
2.41
2.21
29.15
73.35
TEMMUZ
14.56
2.23
1.32
31.16
73.34
AĞUSTOS
13.75
1.95
1.81
30.09
71.81
EYLÜL
19.86
2.01
2.35
30.63
71.21
KASIM
18.50
2.12
1.65
32.22
70.08
ARALIK
17.80
2.76
1.57
30.87
72.43
ORTALAMA
16.29
2.25
1.82
30.69
72.04
Bu sonuçlar, 1988 ve 1989 yıllarında aynı sahada Ünsal (1989) tarafından yürütülen
çalışma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, su, kuru madde ve yağ oranının yüksek olduğu,
protein ve kül oranının ise biraz düşük bulunduğu belirlenmiştir. Genç (1987)’in çalışmasına
göre ise yağ, protein ve su düzeyi daha yüksektir. Aradaki farklılığın diğer çalışmalarda örnek
ve deneylerdeki tekerrür sayısının azlığından ve analizlerde kullanılan materyalin aynı
standartlarda olmamasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
Aylara göre yapılan değerlendirmede ise, genel olarak protein oranının % 13- 20
arasında değiştiği, gonad gelişiminin devam etmesi nedeniyle Haziran, Temmuz ve Ağustos
aylarında düşük olduğu saptanmıştır. Kül miktarı da Ağustos ve Eylül’de diğer aylara göre
daha az bulunmuştur (Şekil 28).
Şekil 28. Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi
32
4.6. Stok miktarının tahmini
Çalışma bölgesi içinde yaşayan deniz salyangozu miktarının tahmini için iki tip
uygulama yapılmıştır. Öncelikle deniz haritaları üzerinde yapılan değerlendirmelerde direç
çekilmesine uygun sahalarla, hiç çekim yapılmayacak kayalık bölgeler belirlenmiştir.
Kayalıklarda genel uygulamadan farlı bir yol izlenerek stok miktarı tahmin edilmeye
çalışılmıştır.
Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında dalmak suretiyle önceden hazırlanmış 9 m² lik
standart halatlarla yapılan belirlemelerde, ortalama olarak m² de 14 adet salyangoz sayılmıştır
{µ= 13.53 ± 3.182(2.31)} (Tablo12).
1:100 000 ölçekli haritada planimetre ile yapılan ölçümlere göre belirlenen kayalık
alan miktarı 3.6 km² dir. Buna göre kayalık alanlardaki salyangoz miktarı yaklaşık 48.7
milyon adet ve ağırlıkları 1305 ton olarak tahmin edilmiştir. Kayalıklardaki stok miktarı % 95
ihtimalle 2014 ton (75 milyon adet) ile 597 ton (22 milyon adet) arasındadır.
Tablo 12. Dalarak yapılan salyangoz sayımları ( Adet / 9 m² )
İSTASYON
MİKTAR (adet)
AĞIRLIK (Kg)
ORT. MİKTAR*
ORT. AĞIRLIK*
SAHİL TESİSLERİ
179
3100
19.88
17.22
FAROZ LİMANI
126
3050
14.00
24.21
HAVAALANI
91
3100
10.11
34.07
KAVAKLIK
91
3800
10.11
41.76
ORTALAMA
122
3218
13.53
26.80
Adet / m²
Ortalama verim her ne kadar 38523 adet / km² olarak bulunmuşsa da Mayıs, Ekim ve
Kasım aylarında salyangozların bir kısmı henüz gizlendikleri kum tabakasından çıkmamış,
kıyıya yaklaşmamış veya suların soğumasıyla birlikte derine çekilmiş, kuma gömülmeye
başlamış durumdadır. Bu nedenle tam olarak av verdiği ve av yasaklarının devam ettiği
Temmuz ve Ağustos ayları verim ortalamasının stok hesaplarında kullanılması daha uygun
görülmektedir. Söz konusu aylara ait ortalama verim 42012 adet / km² dir. Harita üzerinde
yapılan ölçümlerde çalışma sahasının 57.7 km² olduğu ve ????? mm den büyük
salyangozların oluşturduğu populasyon miktarının 2424092 adet olduğu tahmin edilmektedir.
Direçle avlanan salyangozların ortalama ağırlığının 47.22 g olduğu göz önünde tutulursa,
çalışma sahası içinde ağırlık olarak 115 ton deniz salyangozu tahmin edilebilir. Tahminin
güven sınırları % 95 ihtimalle 18 ton (1.5 milyon adet) ile 160 ton (3.4 milyon ton)
arasındadır { µ= 42012 ± 2064 (8205)}.
Direç çekimleri sonunda ise ortalama verim 38523 adet / km² olarak hesaplanmıştır
(Tablo 13).
Kayalık bölge ile kumlu alan birlikte alındığında Salacık ve Sürmene arasındaki
toplam stok miktarının 1420 ton olduğu söylenebilir. Bu dönemde Trabzon’da iki işleme
tesisinde, Trabzon sularında avlanan yaklaşık 2000 ton salyangoz işlenmiştir. Avcılıkla
eksilen bu miktarda tahmine eklendiğinde, çalışma alanında 3500 ton salyangoz populasyonu
olduğu ifade edilebilir.
150 tekne tarafından yoğun bir şekilde, direç çekilen bölgede avcılar tarafından
avlanan ve aynı sahada benzer direç kullanılarak yapılan 30 mm den büyük populasyonun
33
tahmini karşılaştırılırsa, yörede avcılıktan ileri gelen yıllık ölüm oranının %90 civarında
olduğu, buna da aşırı avcılığın neden olduğu söylenebilir.
Tablo 13. Direç çekimleri sonunda hesaplanan verimler (adet / km²)
AYLAR
n
ORMAN
OKULU
n
MAYIS
1
21587
HAZ.
1
41110
1
TEM.
3
10111
AĞUS.
2
EYLÜL
2
SALACIK
n
HAV. A.
n
SÜRMENE
n
YOMRA
1
12850
720
1
2
139272
11356
11
10569
1
29041
1
22262
1
13526
1
22777
3
24030
3
61230
1
148410
3
17079
14841
3
32082
2
21813
1
91747
2
29346
18794
2
97369
1
42051
2
41039
1
14617
EKİM
ARAKLI
KASIM
1
12818
1
898
1
4048
1
13942
TOPL.
10
149700
6
305796
13
446654
8
275816
8
275816
6
132702
ORT.
1.7
14970
1.2
50966
1.9
34358
1.6
275816
1
34477
2.2
22117
Populasyonun en yoğun olarak bulunduğu bölgeler Salacık, Yomra ve Havaalanı’dır
(Şekil 26 ve 27). En az yoğunluğa sahip Ormanokulu açıklarında en iri salyangozların elde
edilmesi ve büyüme hızının fazla olması, zemindeki besin maddelerinin daha az birey
tarafından tüketilmesi ve daha yüksek oranda ete dönüştürülmesi ile oluştuğu şeklinde
açıklanabilir. Benzer durum Havaalanı için de geçerlidir.
Şekil 29. Çalışma alanı içinde salyangozların derinliğe göre yoğunlukları
34
Şekil 30. Çalışma sahasındaki salyangoz yoğunluklarının üç boyutlu dağılım grafiği.
35
5. SONUÇ
Bu araştırmada ele alınan belli başlı konular, Trabzon kıyı şeridi içindeki deniz
salyangozlarında bölgelere ve büyüme ve gelişme farklılığının olup olmadığının tespiti, av
yasaklarının belirlenmesine ışık tutacak yumurtalı en küçük salyangoz büyüklüğünün
belirlenmesi, av kompozisyonu içinde yer alan yumurtalı – yumurtasız oranlarının izlenmesi,
et veriminin saptanması ve stok miktarının tahminidir.
Deniz salyangozunun Karadeniz balıkçısı için özel bir yeri ve önemi vardır. Trabzon
ve diğer çevre illerdeki küçük balıkçılar, işleme tesisinde çalışanlar, nakliye ve pazarlaması
ile ilgilenenler göz önünde tutulursa önemi daha iyi anlaşılır. İhraç ürünü olması bakımından
da azımsanmayacak ölçüde bir döviz kaynağıdır. Ancak diğer su ürünlerinde olduğu gibi
deniz salyangozu stokları da aşırı avcılık sorunu ile karşı karşıyadır. Bu nedenle stoktaki
olumsuzluklar sektördeki tüm çalışanların geleceğini ve ülke ekonomisini etkilemektedir.
İç tüketimi olmayan bu canlılar işlendikten sonra yenilebilir kısımları paketlenerek
dondurulmuş bir şekilde Japonya, Güney Kore ve Tayvan gibi Uzakdoğu ülkelerine
pazarlanmaktadır. İri salyangozlar daha fazla tercih edilmekte ve yüksek fiyatla
satılabilmektedir. et randımanı ile salyangoz büyüklüğü arasındaki doğrusal ilişki nedeniyle,
pazarlama zincirinin başlangıç safhasında büyük salyangozların avlanması daha yararlı
olacaktır. Avcılığına izin verilen salyangoz boyunun giderek bu araştırma ile belirlenen, et
randımanının daha yüksek olduğu 6 cm’nin üzerine çekilmesi için önlem alınmalıdır.
Son yıllarda, uygulanan avlanma yönteminin bir sonucu olarak stoklar aşırı bir baskı
altında tutulmakta ve giderek daha küçük salyangozlar avlanarak işlenmektedir. Avlananların
boy ve ağırlık ortalamalarında giderek bir azalma görülmektedir. Bu da gerek avcıların
gerekse işletme tesislerinin daha fazla ürün avlama ve işlemelerine neden olarak ekonomik
kayıplara yol açmaktadır. Küçük salyangozlar işlendiğinde, etlerden 20 adedinin 1 kg geldiği
en kaliteli LL sınıfının ihraç fiyatı 5.1 $ ‘a, 120 tanesinin 1 kg olduğu SS sınıfı ise 4.2 $’a
pazarlanmaktadır. Bu da Türkiye ekonomisi için büyük bir kayıptır.
1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu 3288 Sayılı Değişiklik Getiren Kanun hükümleri
uyarınca Doğu Karadeniz’de trol kullanılması yasaklanmıştır. Buna karşın trolden daha
zararlı bir av aracı olan direçle bölge kıyı sularında salyangoz avcılığına izin verilmesi, büyük
bir çelişki olarak görülmektedir. Proje çalışmalarında direç çekimleri en fazla 30 dakika
yapılmıştır. Salyangoz avlayan balıkçı ise gün boyu aynı sahada saatlerce zemini
taramaktadır. Bu nedenle ağ gözleri tıkanarak ortalama 3-3.5 cm boydaki küçük
salyangozların avlanmasına yol açılmaktadır.
Daha büyük salyangozların avlanabilmesi, av seçiciliğinin artırılmasına bağlıdır.
Mevcut direçlerde bunu gerçekleştirmek oldukça zordur. Denetimi de pratik olmayacaktır. Bu
nedenle önceki yıllarda olduğu gibi nargile sisteminin kullanılması daha yararlı
görülmektedir. Nitekim Trabzon’da birkaç balıkçı halen dalarak avcılık yapmakta ve
diğerlerine göre daha fazla gelir sağlamaktadır. Nargile sisteminin getireceği sorunlar
Fakültemiz bünyesinde kurulacak bir basınç odası ve balıkçılara verilecek dalma kursları ile
çözümlenebilir. İşleme tesisleri de daha fazla girdi ile daha az gelir sağlamak istemedikleri
için, direçle avcılık yerine nargile sistemine geçilmesini tercih etmektedirler.
Bölgede direcin yasaklanması balıkçılar ve balıkçılığımızın yararına olacaktır. Hemen
yasaklanması durumunda ise geçici bir önlem olarak uzun süreli çekimler yerine, her direç
seansı için örneğin en fazla 2 saat gibi belli bir süre sınırı konması ve kısa vadeli bir çözüm
olarak torba ağ göz açıklığının 4 cm ye çıkarılması uygun görülmektedir.
Av yasağı tarihlerinin uygulanan şekliyle devam ettirilmesi çalışma sahası için uygun
olacaktır. Çalışmalar sırasında çok sayıda balıkçının avcılığa devam ettikleri görülmüştür. Av
36
yasakları döneminde denetimlerin sıklaştırılması ve kesinlikle avcılığa izin verilmemesi
gereklidir. İşleme tesislerinde yapılacak denetimler küçük salyangoz avcılığının önlenmesinde
caydırıcı etki yapacaktır.
6. HARCAMALAR
31. 05. 1991 tarihi itibariyle ilk bölümü Trabzon sınırları içinde uygulanan Doğu
Karadeniz deki deniz salyangozu stoklarının incelendiği bu projede yapılan harcamalar
fasıllar itibariyle aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir (Tablo 14).
Tablo 14. DEBÇAG-143/G projesinin harcamaları (TL)
ÖDENEK
HARCAMA
KALAN
PERSONEL
35 888 108
35 888 108
TECHİZAT
59 324 320
59 324 320
SARF MALZEMESİ
53 620 086
53 620 086
SEYAHAT
18 482 249
18 482 249
DİĞER
13 185 237
11 899 978
1 285 259
TOPLAM
180 500 000
179 214 741
1 285 259
37
KAYNAKLAR
Akyıldız, R. 1984. Yemler Bilgisi Laboratuar Kılavuzu. A. Ü. Z. F. Yay. No. 895 2.Bas.
Anomymous, 1991. 1988-1989 Su Ürünleri İstatistikleri. DİE Yay. No 1467.
Anomymous, 1992. 1990 Su Ürünleri İstatistikleri. DİE Yay. No 1521.
Anomymous, 1992. Dış Ticaret İstatistikleri, 1990. DİE Yay. Ankara.
Bilecik, N. 1990. Deniz Salyangozu Rapana venosa Val.’nın Türkiye’nin Karadeniz
Sahillerindeki Dağılışı ve Karadeniz balıkçılığındaki Etkisi TOKB Bodrum Su Ür.
Arş. Enst. Yay. Ser. B. Yay. No: 1., 34 s.
Bozkurt, B. 1968. Zooloji Laboratuar Klavuzu A. Ü. F. F. Yay. No:85, 300s. Ankara.
Çağlar, M. 1957. Omurgasız Hayvanlar, Anotomi-Sistematik. İ.Ü. Yay. No:712, 400s.
Çelikkale, M.S. ve Kolot, M. 1985. Deniz Salyangozunun Avlama İşleme ve Değerlendirme
Teknolojisi. E.Ü. Su. Ür. Dergisi, 2: (5-6)
Çelikkale, M.S. ve Düzgüneş, E. 1982. Balık Stoklarının Tespit Yöntemleri AÜZF Yay. No:
816. 33s. Ankara
Drinkwater, J. ve Howell, T.R.W. 1985. Expriments on Cultivation of Oysters in Scotland
Development of Agriculture and Fishheries. Mar. Lab. Aberdeen. Scottish Fish. Res.,
No:35
Düzgüneş, E., Karaçam, H. ve Seyhan, K. 1988. Deniz salyangozu (Rapana venosa Val.
1946) nun büyüme özellikleri ve yenilebilir et oranlarının belirlenmesi üzerine bir
araştırma. E.Ü. Su Ür. D er., 5 (19-20): 89-99
Düzgüneş,O.1963. Bilimsel Araştırmalarda İstatistik Bilgiler, Prensipler ve Metotlar.
E.Ü.Z.F. Yay. VIII-375s. İzmir.
Fischer, W., Schneider, M ve Bauchot, M. L. 1987. Vegetaux et Invertebrates. Pesces
Mediterranee et Mer Noire. Zone de Peche 37. Fisches FAO pour les d’ldentification
des es besoins de la peche. Vol.1. Rome.
Gabbott, P.A. 1975. Store cycles in marine bivalve molluscs:A hypothesis concerning the
relationship between glycogen metabolism and gametogenesis. In: Proc. 9 th. Eurpean
Mar. Biol. Symp.;Ed. H. Barnes.Aberdeen. Un. Press. Pp. 191-211.
Geldiay, R. 1975. Genel Ekoloji. E.Ü. Matbaası, 313s. İzmir.
Genç, G. 1987. Karadeniz deki Deniz Salyangozlarının (Rapana venosa Val, 1846)
Biyuolojisi, Et Verimi ve Etin Kimyasal Yapısı. (Yükseklisans Tezi). Ondokuzmayıs
Ün., Fen Bil. Enst.
Gullad, J,A. 1969. Manual of Methods for Fish Stock Assesment. Pat 1 Fish Population
Analyses. FAO Man. Fish. Sci., 4 p.1_154.
Gulland, J. A. 1977. Fish Population Dynamics. John Wiley and Sons. 377 Toronto.
Lagler, F.K. (1969): Freshwater Fishery Biology. WNR Brown Comp. 421 p.
Lange,
R. 1979. Zur Anwenoung der Methoden Kombination KjeldahlNassaufschlusaufscluss /Berthelot Reaktion bei der Stickstoff Bestimmung
Biologischen Materalen. Die. Nahrung 23.25.
Nowitz, W. 1973. Drained weight determination of frozen glazed fish and other marine
products. Method of analyses of the AOAC 339
38
Ricker, W.E. 1975. Computation and interpretation of biological statistics of fish
populations. Fish. Res. Board Can. Bull. No:191, 382 p.
Ricker, W.E. 1973. Lineer Regression in Fishery Research. J. fish. Res. Boand. Can., 30:
409.
Sauders, D.G. 1979. an Introdution to sea shells of World. Curator of living fosil invertebrae.
Am. Mus. Nat. Hist. New York, 64 p.
Schaeperclaus, W. 1967. Lehrbuch de Teich- Wirtschaft. Paul Parey. Hamburg und Berlin.
582 p.
Sokal, R. R. and Rohlf, F. J. 1981 Biometry. W. H. Freeman, New York Sec. Ed., 589 p.
Türin. A. N. ve Zoolotaryov, E. N. 1988. Karadeniz de Deniz Salyangozu Yumuşakçaların
Rasyonel Kullanılmasının Biyolojik Temelleri Sempozyumu. 22-24 Kasım 1988 ,
Kerch. SSCB Balıkçılık Bakanlığı, Oşinografi Araştırma Enstitüsü (TİNRO) VDK,
539.27.0537-(252. S)
Ünsal. S. 1989. Doğu Karadeniz de Rapana thomasiana Gross nın Biyolojik Özellikleri ,
Besin Değeri ve İşleme-Değerlendirilmeleri Üzerine Araştırmalar.KTÜ Sürmene
Deniz Bil. Yük. Ok. 86. 101. 010. 2 nolu proje raporu 47 s.
Vodyanitsky, V.A. 1972. fauna specification book for blacksea and azovsea. Vol 3. living
molluscs, Arthropoda (Crustaceans, Mollusca, Echinodermata, Chordata). Naukova
Dumka. 339 p Kiev.
Winberg, G.G. 1971. Methods for the estimation of production of aquatic animals. Academic
Press, London and Newyork. 1- 175
39
EK 1. Çeşitli istasyonlarda boy gruplarına göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlık
(g); oransal boy ve ağırlık artışları
GENEL
BOY
GURUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.
AĞIRLIK
% BOY
AR.
% AĞ. AR.
30-39.99
15
0,4
37,72
28,80
12,06
-
-
40-49.99
277
802
46,51
35,30
20,86
23,30
72,97
50-59.99
1154
34,0
55,34
41,90
31,93
18,99
53,07
60-69.99
1189
35,0
64,56
49,10
48,77
16,66
52,74
70-79.99
647
19,1
73,83
46,90
74,17
14,36
52,08
80-89.99
111
3,3
82,74
63,20
103,40
12,07
39,41
90-99.99
3
0,1
93,13
69,20
146,79
12,56
41,96
ORT/TOP
3396
100,0
62,15
45,44
47,22
16,32
52,04
24,0-96,4
21,5-85,8
10,0-20,9
MİN-MAK
YOMRA
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
30-39,99
1
0,1
38,90
36,00
14,41
-
-
40-49,99
83
11,7
47,10
35,90
21,42
21,08
48,65
50-59,99
344
48,4
55,00
41,50
31,46
16,77
46,87
60-69,99
204
28,7
64,50
49,00
48,64
17,27
54,61
70-79,99
73
10,3
73,40
57,10
73,73
13,80
51,58
80-89,99
6
0,8
82,10
62,00
100,14
11,85
35,82
90-99,99
-
-
-
-
-
-
-
ORT/TOP
711
100,0
58,90
44,77
40,11
16,16
47,51
38,9-86,6
27,2-67,6
12,9-119,26
MİN-MAX
ORT.AĞIR. % BOY AR
% AĞ. AR.
40
ARAKLI
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.AĞIR.
30-39,99
-
-
-
-
-
-
-
40-49,99
15
7,9
46,90
36,20
20,48
-
-
50-59,99
69
36,1
55,10
42,00
30,73
17,48
50,05
60-69,99
85
44,5
64,80
49,10
46,70
17,50
51,97
70-79,99
21
11,0
72,70
55,10
63,56
12,19
36,10
80-89,99
1
0,5
80,00
61,00
84,49
10,04
32,93
90-99,99
-
-
-
-
-
-
-
ORT/TOP
191
100,0
60,84
46,24
40,92
14,33
42,76
43,6-80,0
29,4-66,6
14,22-84,83
MİN-MAX
% BOY AR % AĞ. AR.
ORMAN OKULU
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.AĞIR.
30-39,99
-
-
-
-
-
-
-
40-49,99
9
2,00
46,68
33,00
20,33
-
-
50-59,99
86
18,7
55,94
42,10
30,26
19,84
48,84
60-69,99
188
40,8
65,16
49,10
51,60
16,48
70,52
70-79,99
144
31,2
74,90
56,80
79,92
14,95
54,88
80-89,99
33
7,2
83,12
63,10
108,20
10,97
35,39
90-99,99
1
0,2
96,40
76,00
209,00
15,98
93,16
ORT/TOP
461
100,0
67,27
50,78
59,79
15,64
60,56
41,3-96,4
26,4-85,8
12,5-200
MİN-MAX
% BOY AR % AĞ. AR.
SÜRMENE
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.AĞIR.
% BOY AR % AĞ. AR.
30-39,99
6
0,6
38,20
28,70
11,87
-
-
40-49,99
96
10,3
46,10
35,30
20,85
20,68
75,65
50-59,99
327
35,1
55,40
42,30
32,67
20,17
56,69
60-69,99
348
37,4
64,10
49,20
47,38
15,70
45,03
70-79,99
139
14,9
73,60
57,30
70,73
14,82
49,28
80-89,99
14
1,5
81,70
63,30
97,41
11,01
37,72
90-99,99
1
0,1
92,10
64,50
132,54
12,73
36,06
ORT/TOP
931
100,0
60,64
46,58
43,44
15,85
50,07
37,0-92,1
27,0-71,1
10,03-132,88
MİN-MAX
41
HAVAALANI
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.AĞIR.
% BOY AR % AĞ. AR.
30-39,99
2
0,2
34,70
23,30
10,41
-
-
40-49,99
26
2,9
46,70
35,80
22,87
34,58
119,69
50-59,99
217
24,5
55,98
42,80
34,50
19,87
50,85
60-69,99
322
36,3
64,88
49,30
50,11
15,90
45,25
70-79,99
261
29,5
74,04
56,90
73,95
14,12
47,58
80-89,99
57
6,4
82,89
63,40
100,83
11,95
36,35
90-99,99
1
0,1
90,90
67,00
98,84
9,66
-1,97
ORT/TOP
886
100,0
65,88
50,34
55,63
17,68
49,62
31,4-90,9
21,6-71,1
7,37-158,05
MİN-MAX
SALACIK
BOY
GRUBU
N
%
ORT. BOY
ORT. GEN
ORT.AĞIR.
% BOY AR % AĞ. AR.
30-39,99
5
2,4
38,10
29,80
12,48
-
-
40-49,99
46
22,0
46,25
34,40
18,20
21,39
45,83
50-59,99
108
51,7
54,76
40,30
28,28
18,40
55,38
60-69,99
42
20,1
63,50
46,80
43,09
15,96
52,37
70-79,99
8
3,8
72,96
55,90
69,94
14,90
62,31
80-89,99
-
-
-
-
-
-
-
90-99,99
-
-
-
-
-
-
-
ORT/TOP
209
100,0
54,94
40,65
30,25
17,66
53,97
37,0-78,2
28,0-59,3
10,32-78,74
MİN-MAX
42
EK 2. Çeşitli istasyonlardaki salyangozlarda boy ağırlık ilişkisi grafikleri
43
BİBLİYOGRAFİK BİLGİ FORMU