Şekil ve Tablo Listesi

Matbuat Yayın Grubu: 24
İyidüşün Yayınları: 7
Yeni Ortadoğu: Arap Dünyasında Protesto ve Devrim
Editör: Fawaz A. Gerges
The New Middle East: Protest and Revolution in the Arab World, ed. by Fawaz A. Gerges
© Cambridge University Press, 2014
© 2014 Kitabın Türkçe yayın hakları Akçalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla Matbuat Yayın Grubu’na aittir.
Sertifika No: 30908
Çevirenler
M. İkbal Saylık (1-14. Bölümler)
Timur Demirtaş (15-21. Bölümler)
Editör
Onur Yılmaz
Kapak Görseli
Gianluigi Guercia, Getty Images, 2013
Kapak Uyarlama
Samet Köse
DizgiMehmet Yılmaz
Baskı ve Cilt
Alemdar Ofset ve Matbaacılık 212 544 23 09
Sertifika No: 22953
Kapak Baskısı
Ten Ofset 212 482 65 38
ISBN: 978-605-66013-6-1
İyidüşün Yayınları, Matbuat Yayın Grubu’nun tescilli markasıdır.
Bu kitabın tüm yayım hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak
kısa alıntılar dışında gerek metin, gerekse görsel malzeme yayınevinden izin
alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
Matbuat Yayın Grubu Tic. Ltd. Şti.
Ahmediye Mah. Halk Cad. Güven İş Merkezi No: 41/5 Üsküdar 34672 İSTANBUL
Tel.: 216 201 18 71 Fax: 216 201 18 79
Online satış: www.matbuat.com.tr
[email protected]
Yeni Ortadoğu
Yeni Ortadoğu, bölgenin en önemli akademisyenleri tarafından yazılan ve
2010-2012 yılları arasında yaşanan Arap halk ayaklanmalarını dikkatle inceleyen
mukayeseli siyaset kitaplarının en önemlilerinden birisidir. Bu ayaklanmalar bir
dizi üstünkörü yayınlarla ele alınmaya çalışılırken, bu eser, çığır açıcı nitelikteki
bu olayların Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın yerel, bölgesel ve uluslararası siyaseti
bağlamında sebepleri, olayların aktörleri ve sonuçları üzerinde titiz ve özenli
yansımalarını içermektedir. Her ülkede büyük çaplı halk hareketlerine sahne olan
özel koşullar incelenmişse de, bu koşullar bölgedeki daha geniş çaplı gelişmelerden
ayrı olarak ele alınmamıştır. Aksine, yazarlar, tekli durum çalışmalarının Arap
dünyasının genelinde görülen sistematik koşullarla olan bağlantılarına vurgu
yapmışlardır. Bu bağlantılar, siyasi otorite krizi, ekonomik gelişme ve başta
iletişim teknolojileri ve gençlik hareketleri olmak üzere yeni mobilizasyon ve
aktivizm türlerinin başarısızlığını içermektedir. Bölgede demokratik değişim
ihtimallerinin dikkatli bir şekilde analiz edilmesi ve yansımaları, bu kitabın hızlı
ve kalıcı bir söyleminin olmasını sağlamaktadır.
Fawaz A. Gerges, Londra Ekonomi ve Siyaset Bilimi Okulu’nda (London
School of Economics and Political Science) Uluslararası İlişkiler profesörüdür
ve Ortadoğu Merkezi’nin (Middle East Center) yöneticisidir. Gerges, aralarında
Obama and the Middle East: The End of America’s Moment?; The Rise and Fall of
Al-Qaeda ve The Far Enemy: Why Jihad Went Global gibi beğeni kazanmış çeşitli
kitapların yazarıdır. Arap siyaseti ve Ortadoğu’nun uluslararası ilişkileri üzerine
kapsamlı yazıları bulunmaktadır. Makaleleri Foreign Affairs, Foreign Policy,
Newsweek, New York Times, Washington Post, Guardian ve Independent gibi gazete
ve dergilerde yayınlanmıştır.
Yeni Ortadoğu
Arap Dünyasında Protesto ve Devrim
Editör
FAWAZ A. GERGES
Ortadoğu Merkezi,
London School of Economics and Political Science
Çevirenler:
M. İkbal Saylık
Timur Demirtaş
İÇİNDEKİLER
Şekil ve Tablo Listesi
9
Katkıda Bulunanlar
11
Teşekkür17
1 Giriş: Bir Kırılma
Fawaz A. Gerges
19
1. BÖLÜM: BAĞLAM VE NEDENLER
2 Otoriter Miraslar ve Rejim Değişikliği Arap Dünyasında
Siyasi Geçişi Anlamaya Doğru
Lisa Anderson
3 Mısır’ın Modern Devrimleri ve Mübarek’in Düşüşü
Juan Cole
61
81
4 Arap İsyanları Öncesinde İç Karartıcı Ekonomik Performans
Ali Kadri
103
5 Ekmek ve Zeytinyağı Arap İsyanlarının Tarımsal Kökenleri
Rami Zurayk ve Anne Gough
133
2. BÖLÜM: TEMATİK VE KARŞILAŞTIRMALI YÖNLER
6 Direniş Siyaseti ve Arap İsyanları
Charles Tripp
161
7 Mısır’da 25 Ocak Ayaklanması, Hegemonya Yarışı ve
Yoksulların Patlaması
John Chalcraft
183
8 Arap Dünyasında Ayaklanmalar ve Geçiş Döneminin
Ortasında Ordu
Philippe Droz-Vincent
211
9 Arap Ayaklanmaları Bağlamında Kadınlar,
Demokrasi ve Diktatörlük
Sami Zubaida
243
10 Mısır’da Demokratikleşmenin Tehlikeleri ve
Şeytan(laştırıcı)lar Endonezya Penceresinden Bakış, Belirsizce
John T. Sidel
263
3. BÖLÜM: KARGAŞA İÇİNDEKİ ÜLKELER
11 Mısır ve Tunus Diktatörlerin Devrim Yoluyla Düşürülmesinden
Yeni Bir Anayasal Düzen Kurma Mücadelesine
295
Roger Owen
12 Arap Milliyetçiliği, İslamcılık ve Arap İsyanları
Sadık Al-Azm
313
13 Yemen Askıya Alınmış Devrim mi?
Gabriele vom Bruck, Atıf Elvezir ve Benjamin Wiacek
327
14 Geçiş Sürecinde Libya Cemahiriye’den Cumhuriyet’e mi?
Kerim Mezran
353
15 Bahreyn’deki Ayaklanma Yurtiçinde Taşıdığı Anlam ile
Bölgesel ve Uluslararası Perspektifler
Kristian Coates Ulrichsen
377
4. BÖLÜM: BÖLGESEL VE ULUSLARARASI ETKİLER
16 Suudilerin Dâhili İkilemleri ve Arap Ayaklanmalarına
Verilen Bölgesel Yanıtlar
Medevi El Reşid
401
17 İsrail, Filistin ve Arap Ayaklanmaları
Avi Şleym
433
18 Arap Ayaklanmaları ve Türkiye ile İran
Muhammed Eyüp
459
19 ABD Politikası ve 2011 Arap Devrimleri
William B. Quandt
477
20 Avrupa ve Arap Ayaklanmaları Anlamsız Bir Güç mü?
Federica Bicchi
491
21 Sonuç: İsyankar Vatandaşlar ve Dirençli Otoriterlik Yanlıları
Valerie Bunce
511
Bibliyografya537
Dizin551
Şekil ve Tablo Listesi
Şekiller
4.1 Körfez Savaşı sonucunda AD’deki gerçek ve vazgeçilen GSYİH
(Milyar ABD Doları).
109
4.2 Uzun süreli ortalama kişi başı büyüme oranı.
113
4.3 Kişi Başı GSYİH’de Yıllık artış Oranları
115
4.4 Arap Dünyasında yatırım oranı.
117
5.1 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Nüfus 138
5.2 Bazı Arap Ülkelerinde Yıllık Kırsal Nüfus Artışı Yüzdesi 138
5.3 Bazı Arap Ülkelerinde Ekonomik olarak Aktif Kabul Edilen
Toplam Nüfus Yüzdesinde Tarımsal Üretimin Payı 139
5.4 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Bölgeler ve Şehirlerdeki
Yoksulluk Oranları 140
5.5 Bazı Arap Ülkelerinde Kırsal Bölge ve Milli Yoksulluk Seviyeleri 141
5.6 Bazı Arap Ülkelerinde Gıda, Gelir ve Arazi için Gini Katsayıları 142
5.7 Bazı Arap Ülkelerinde Tarım, Katma Değeri (GSYİH Yüzdesi)
143
5.8 Bazı Arap Ülkelerinde 1995, 2003 ve 2007’de Hükümetlerin
Tarım ve Savunma Harcamalarının Oranı
144
Tablolar
4.1 Bazı Arap Ülkeleri için Askeri Harcamaların GSYİH’e Oranı,
1988–2005110
4.2 Arap Dünyasında Seçilmiş İhtilaflar ve Savaşların Listesi
111
4.3 Arap Dünyasında Kişi Başı Gerçek GSYİH’de Büyüme
114
Katkıda Bulunanlar
Sadık El-Azm Şam Üniversitesinde Modern Avrupa Felsefesi alanında
Fahri Profesör ve halen Bonn Üniversitesi Käte Hamburger Enstitüsünde
öğretim görevlisidir. 2008 yılına kadar Princeton Üniversitesinde misafir
profesör olarak bulunmuştur. Uzmanlık alanı Immanuel Kant’ın
felsefesi olup, daha çok İslam dünyasına ve İslam dünyasının Batı ile
olan ilişkilerine ilgi duymaktadır. Kendisi ayrıca oryantalizm söylemine
de katkıda bulunmuştur. Çok uzun bir liste oluşturan yayınlarının
en sonuncusu Al-Naqd al-dati ba’d al-hazimah (Mağlubiyetten Sonra
Özeleştiri) adlı Arapça kitabın İngilizce tercümesidir (2011).
Medevi El-Raşid Londra’daki King’s College’da Din Antropolojisi
profesörüdür. Suudi tarihi, toplum, siyaset ve din, Arapların Britanya’ya
göçü, Arap dünyasındaki Hıristiyan azınlıklar, İslami hareketler ve
Körfez geçiş bağlantıları gibi konular üzerine çalışmalarda bulunmuştur.
En son yayınlanan çalışmaları arasında; Contesting the Saudi State:
Islamic Voices from a New Generation (2007); Kingdom without Borders:
Saudi Arabia’s Political, Religious and Media Frontiers (2008); A History of
Saudi Arabia (2010); Demystifying the Caliphate: Historical Memory and
Contemporary Contexts (with Carool Kersten and Marat Shterin) (2012);
ve A Most Masculine State: Gender, Religion and Politics in Saudi Arabia
(2013) bulunmaktadır.
Katkıda Bulunanlar
Atıf Elvezir Ortadoğu ve Kuzey Afrika sosyal adalet alanındaki
programlarda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları ile çalışan bir
araştırmacı ve kalkınma danışmanıdır. Kendisi ayrıca Yemen’deki
durumla ilgili bilgi sunan “womanfromyemen” başlıklı blogun da
yazarıdır. Halen çeşitli araştırma çalışmalarında görev yapmakta olup
çalışmaları Arab Reform Initiative, Jadaliyya, Foreign Policy, Project on
Middle East Democracy, Al-Akhbar ve Guardian gibi çeşitli kaynaklarda
yayınlanmıştır.
Lisa Anderson Ocak 2011’de Kahire’deki Amerikan Üniversitesine
rektör olarak atanmıştır. Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki siyaset
konusunda uzman olan Anderson, 2008’den 2010’a kadar üniversitede
dekan olarak görev yaptı. Anderson geçmişte Columbia Üniversitesinde
Uluslararası İlişkiler alanında James T. Shotwell profesörü ve Uluslararası
ve Kamu İşleri Okulunun dekanı olarak görev yapmıştır. Yayınları
arasında Pursuing Truth, Exercising Power: Social Science and Public Policy
in the Twenty-First Century (2003) ve The State and Social Transformation
in Tunisia and Libya, 1830–1980 (1986) bulunmaktadır. Anderson, Middle
East Studies Association adlı kuruluşun eski başkanı ve Social Science
Research Council kuruluşunun da eski yönetim kurulu başkanıdır.
Muhammed Eyüp Michigan State University’de Uluslararası İlişkiler
Bölümünde ordinaryüs profesördür. The Many Faces of Political Islam
(2008) adlı kitabın yazarıdır. Edisyonu yapılmış kitabı Assessing the
War on Terror yayınlanma aşamasındadır. Halen 2014 yılı başlarında
yayınlanması planlanan Will the Middle East Implode? adlı kitabı üzerinde
çalışmaktadır.
Federica Bicchi Ortadoğu ve Arap-İsrail ilişkileri konularına özel
ilgisinin yanı sıra, Avrupa Dış Politikası alanında dersler verdiği London
School of Economics and Political Science’da Uluslararası İlişkiler
Bölümünde öğretim üyesidir. Floransa’daki European University
Institute’da Siyaset bilimi alanında doktora derecesi bulunmaktadır.
Araştırma konusu olarak AB’nin güney komşularına karşı dış politikasına
ilgi duymakta olup bu alanda yayınlanan çalışmaları arasında European
Foreign Policy Making towards the Mediterranean (2007) bulunmakta
ve ayrıca AB dış politika sisteminde bilgi değişiminin rolü üzerinde de
çalışmalar yapmaktadır.
12
Katkıda Bulunanlar
Valerie Bunce Cornell Üniversitesi İdari Bilimler ve Michigan
Üniversitesi Aaron Binenkorb Uluslararası İlişkiler kürsüsünde doktora
yapmış ve Northwestern Üniversitesi ile Zagreb Üniversitesinde ders
vermiştir. Yakın dönemde yayınlanan Defeating Authoritarian Leaders
in Postcommunist Countries (2011) adlı kitabın eş yazarıdır. Ayrıca Slavic,
East European and Eurasian Studies Association kuruluşunun eski
başkanı ve American Political Science Association adlı kuruluşun da eski
başkan yardımcısıdır. 2010’da Amerikan Sanat ve Bilimler Akademisine
(American Academy of Arts and Sciences) seçilmiştir.
John Chalcraft London School of Economics and Political Science’da
İmparatorluk/Emperyalizm Tarihi ve Siyaseti bölümünde okutmandır.
Daha önce Edinburgh Üniversitesinde okutman ve Gonville and Caius
College, Cambridge’de araştırma görevlisi olarak görev yapmıştır.
Araştırmaları, Ortadoğu tarihine odaklanmıştır. The Striking Cabbies of
Cairo and Other Stories: Crafts and Guilds in Egypt, 1863–1914 (2004) ve The
Invisible Cage: Syrian Migrant Workers in Lebanon (2009) adlı kitapların
yazarıdır. Halen, hegemonyanın “aşağıdan” nasıl kurulup yıkıldığına
odaklandığı, modern Arap dünyasının kurulmasında uluslarötesi halk
siyaseti ve protesto hareketleri ile ilgili bir kitap yazmaktadır.
Kristian Coates Ulrichsen Baker Institute’da Kuveyt uzmanı ve
Chatham House’da Yardımcı Üye olarak görev yapmaktadır. Daha önce
London School of Economics and Political Science’da İdari Bilimler
Okulunda araştırma görevlisi olarak görev yapmıştır. Araştırmaları
Körfez ülkelerinin değişen uluslararası ilişkileri ve uluslararası siyaset
ekonomisi ile siyasi ve ekonomik reformülasyona ve yeni güvenlik
tehditlerinin doğuşuna odaklanmaktadır. Insecure Gulf: The End of
Certainty and the Transition to the Post-Oil Era (2011) adlı kitabın yazarı
ve The Transformation of the Gulf: Politics, Economics and the Global Order
(2011) ve The Political Economy of Arab Gulf States (2012) adlı kitapların
da editörüdür.
Juan Cole Michigan Üniversitesinde Richard P.Mitchell Collegiate
tarih profesörü ve aynı okulun Ortadoğu ve Kuzey Afrika Merkezinin
direktörüdür. Ortadoğu ve Güney Asya ile ilgili sayısız makale ve kitabın
yazarıdır. En son yayınlanmış olan kitapları Napoleon’s Egypt (2007) ve
Engaging the Muslim World (2009) adlı kitaplardır. Cole bir entelektüel
ve TV ve radyo programlarına sıklıkla çıkan bir uzman olup Informed
Comment adlı blogun sahibidir.
13
Katkıda Bulunanlar
Philippe Droz-Vincent Uluslararası İlişkiler ve Mukayeseli Siyaset
alanında Siyaset Bilimi doçentidir. The Middle East: Authoritarian Regimes
and Stalled Societies (2004) adlı kitabın ve ‘Authoritarianism, revolutions,
armies and Arab regime transitions’ (The International Spectator, June
2011) ve ‘A return of armies to the forefront of Arab politics?’ (Working
Paper 11/21, Istituto Affari Internazionali, Rome, 2011) gibi pek çok
makalenin yazarıdır
Anne Gough gıda egemenliği, çiftçilik sistemleri ve peyzaj konularında
çalışan bir araştırmacıdır. Halen Beyrut’ta ikamet etmektedir. ABD’de
çeşitli küçük çiftliklerde çalıştıktan sonra gıda adaleti ve tarımdan
geçinme konularına yoğunlaşmıştır. Dr. Rami Zurayk ile birlikte halen
yayına hazırlanmakta olan gıdanın bir kontrol aracı olarak kullanıldığı
bir monograf hazırlamıştır.
Ali Kadri Singapur’daki National University’de Kıdemli Araştırma
Görevlisi olarak görev yapmaktadır. Kadri daha önce de London School
of Economics and Political Science’da Uluslararası Kalkınma Bölümünde
misafir araştırmacı olarak görev yapmış ve Birleşmiş Milletlerin Batı Asya
bölge ofisinde Ekonomik Analiz şubesinin başkanlığını yapmıştır. Halen
Arap dünyasının siyasi ekonomisi üzerine bir araştırma yapmaktadır.
Kerim Mezran Atlantic Council’in Rafik Hariri Ortadoğu Merkezinde
kıdemli üye ve John Hopkins Üniversitesi İleri Uluslararası Çalışmalar
Okulunda misafir profesördür. John Cabot Üniversitesinde siyaset bilimi
doçenti ve Roma’daki Libera Università per gli Studi Sociali’de misafir
profesör olarak bulunmuştur. En son çıkan yayınları (Alice Alunni ile)
‘Power shifts in the Arab spring: A work in progress’ (Bologna Center
Journal of International Affairs, 2012), Libia: Fine o rinascita di una nazione?
(ed. with Arturo Varvelli 2012) ve ‘Libya’s wars’ (The American Interest,
September/October 2011) adlı eserlerdir.
Roger Owen Harvard Üniversitesinde Ortadoğu Tarihi alanında
A.J. Meyer Profesörüdür. Temel araştırma konuları 1800’lerden bu yana
Ortadoğu’nun ekonomik ve siyasi tarihi ile emperyalizm teorisi ve askeri
işgallerdir. Profesör Owen’ın yayınları arasında Lord Cromer: Victorian
Imperialist: Edwardian Proconsul (2004); State, Power and Politics in the
Making of the Modern Middle East yeni baskı (2004); ve Şevket Pamuk ile
beraber yazdığı A History of the Middle East Economies in the 20th Century
(1999) adlı kitaplar bulunmaktadır.
14
Katkıda Bulunanlar
William B. Quandt Virginia Üniversitesinde Siyaset Bölümünde
Edward R. Stettinius kürsüsünün başkanlığını yürütmekte ve burada
Ortadoğu ve Amerikan dış politikası dersleri vermektedir. Brookings
Institution’da Dış Politika Çalışmaları Programında kıdemli öğretim
üyeliği yapmış ve Ulusal Güvenlik Konseyinde görev yapmıştır
(1972–1974, 1977–1979). Dr Quandt Pennsylvania Üniversitesi, Rand
Corporation, UCLA ve MIT’de de çalışmıştır. Yayınları arasında Peace
Process: American Diplomacy and the Arab-Israeli Conflict Since 1967,
üçüncü baskı (2005); Between Ballots and Bullets: Algeria’s Transition from
Authoritarianism (1998) ve The United States and Egypt: An Essay on Policy
for the 1990s (1990) adlı kitaplar bulunmaktadır.
Avi Şleym Oxford Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde
Emeritus Profesörü ve British Academy’de öğretim görevlisidir. The Iron
Wall: Israel and the Arab World (2000); Lion of Jordan: King Hussein’s Life
in War and Peace (2007) ve Israel and Palestine: Reappraisals, Revisions,
Refutations (2009) kitaplarının yazarıdır.
John T. Sidel London School of Economics and Political Science’de
Mukayeseli ve Uluslararası Politika bölümünde Sir Patrick Gillam
Profesörüdür. Capital, Coercion, and Crime: Bossism in the Philippines
(1999); Philippine Politics and Society in the Twentieth Century: Colonial
Legacies, Post-Colonial Trajectories (Eva-Lotta Hedman ile birlikte, 2000);
Riots, Pogroms, Jihad: Religious Violence in Indonesia (2006) ve The Islamist
Threat in Southeast Asia: A Reassessment (2007) adlı kitapların yazarıdır.
Charles Tripp Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Çalışmaları
Okulunda Ortadoğu konusunda Siyaset Profesörü ve British Academy’de
uzman olarak görev yapmaktadır. Islam and the Moral Economy: The
Challenge of Capitalism (2006) ve A History of Iraq (2007) adlı kitapların
yazarı, Iran and Iraq at War (1988) kitabının da eş yazarıdır. En son
kitabı ise The Power and the People: Paths of Resistance in theMiddle East
(2013)’dir.
Gabriele vom Bruck Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Çalışmaları
Okulunda (SOAS) Antropoloji bölümünde kıdemli öğretim görevlisidir.
Yemen konusunda kapsamlı çalışmalar yapmış ve seçkinler, dini
hareketler, tüketim, cinsiyet ve fotoğrafçılık konularında yayınlar
yapmıştır. Islam, Memory and Morality in Yemen (2005) adlı kitabın
yazarı, The Anthropology of Names and Naming (2006) adlı kitabın da eş
editörüdür.
15
Katkıda Bulunanlar
Benjamin Wiacek Eylül 2010’dan beri San’a’da yaşayan serbest
gazetecidir. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da beş yıldan fazla çalışmış ve
çalışmaları Liberation, Egypt Independent ve Yemen Times gibi gazetelerde
çıkmış ayrıca akademik kitaplara da katkıda bulunmuştur. Benjamin,
Yemen ile ilgili ilk Fransızca haber sitesi olan “La Voix du Yémen”in de
kurucularındandır. France 24, RFI, TV5 Monde, BBC ve CBC/Radio
Canada gibi çeşitli TV ve radyolara da muhabirlik yapmaktadır.
Sami Zubaida Londra Üniversitesi Birbeck College’da Siyaset ve
Sosyoloji alanında Emeritus Profesörü ve School of Oriental and African
Studies’de (SOAS) London Middle East Institute’da araştırma görevlisidir.
Kahire, İstanbul, Beyrut, Aix-en-Provence, Paris, Berkeley ve NYU’da
misafir görevli olarak bulunmuş, başta Mısır, İran, Irak ve Türkiye olmak
üzere Ortadoğu’da din, kültür, hukuk ve siyaset konularında kitaplar yazıp
dersler vermiştir. Diğer çalışması gıda tarihi üzerine olup, SOAS’daki
Gıda Çalışmaları Merkezinde profesörlük araştırma görevlisidir. Kitapları
arasında Islam, the People and the State: Political Ideas and Movements in
the Middle East, 3. baskı (2009); A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the
Middle East, 2. (düzeltilmiş, R Tapper ile birlikte, 2000); Law and Power
in the Islamic World (2003) ve Beyond Islam: A New Understanding of the
Middle East (2011) bulunmaktadır.
Rami Zurayk Beyrut Amerikan Üniversitesinde Tarım ve Gıda
Bilimleri Fakültesinde profesör ve Fakülteler Arası Lisans Çevre
Bilimleri Programında direktör olarak görev yapmaktadır. Toprak
bilimi konusunda eğitim almış ve bazı Arap ülkelerinde kırsal kalkınma
alanında çalışmıştır. Günlük Arapça gazete Al Akhbar’da haftalık olarak
gıda, çiftçilik ve çevre konularında köşe yazıları yazmaktadır. Birkaç kitap
ve yüzlerce makale yazmıştır. En son kitabı Food, Farming and Freedom:
Sowing the Arab Spring, 2011 yılında yayınlanmıştır.
16
Teşekkür
Bu kitap LSE’deki Ortadoğu Merkezi (MEC)’nin ilk önemli yayınıdır. 2010
yılı sonlarında kurulan merkez, bölgedeki toplumlar, ekonomiler, yönetimler
ve uluslararası ilişkiler üzerine yenilikçi bir disiplinler arası araştırmayı esas
almıştır. Bu kitap, pek çok meslektaş ve dostumun entelektüel ve materyal desteği
olmadan gün yüzüne çıkamazdı. En başta ve en önemlisi, bir bölümü uzaklardan
gelen ve halk isyanlarının yol açtığı kilit soruları yansıtan tüm katkı sahiplerine
teşekkür etmek isterim. Bu kitap onların kolektif öngörülerinin bir meyvesidir.
Daha sonra MEC’deki ekip, katılımcıların bireysel derslerini ve müteakip
çalıştayları organize etmiştir. Yorgunluk nedir bilmez emekleri bu kitabın
doğuşunu sağlamıştır. Özellikle, kitabın tüm bölümlerini kontrol edip düzelten
ve dipnotları ve editoryal düzenlemeleri gerçekleştiren Robert Lowe’a teşekkür
ediyorum. Destek konusunda kendisinden talep ettiğim görevin çok ötesine geçti
ve onun profesyonel dokunuşu kitabın kalitesini artırdı. Ayrıca Dania Akkad ve
Ribale Sleiman Haidar’ın kitabın henüz taslak aşamasından doğumuna ve kapak
resminin kaynaklandırılmasındaki çabalarından dolayı minnettarım. Umuyorum
ki ailem bu kitap üzerinde çalışırken onlardan uzakta geçirdiğim uzun saatler için
beni bağışlayacaktır.
Son olarak, her zaman olduğu gibi, kitap edisyonları hem editörler hem de
katkıda bulunanlar için zor projelerdir. Kitabı bir araya getirmek için çok fazla
zaman ve enerji harcadım, projeyi, bir dönem Britanya akademi çevrelerinde
yapıldığı gibi ele aldım: önde gelen uzmanları bir araya getirerek yüzyılın
veya o anın en önemli konusunu tartışmalarını sağladım. Sonucun, modern
Ortadoğu’nun kaderini şekillendirmekte olan çok önemli olayları eleştirel biçimde
yansıtan ortak bilimsel aklın faydalarını göstermesini dilerim.
Fawaz A. Gerges
London School of Economics and Political Science
Haziran 2013
1
Giriş:
Bir Kırılma
Fawaz A. Gerges*
Arap Ortadoğu bölgesinde otoriter düzeni köklerine kadar sarsan ve
kavgacı siyaset ve devrimlerde yeni bir dil ve yeni bir dönemin kapılarını
açan psikolojik ve epistemolojik bir kırılma yaşandı. Siyasi özgürlüğün
ve kendi kaderini tayin etmenin devrimci bir evresi; otoriteryanizmin
dayanıklığı ve direnci, otokratik liderlerin statükoyu muhafaza etme
becerileri gibi, bölgeyle ilgili geleneksel yöntem ve hâkim düşüncelere
meydan okur hale gelmeye başlamıştır. Altüst olan siyaset, işçiler, sıradan
insanlar, sosyal hareketler, kamusal alan ve direniş, hegemonyanın
çürümesi, otorite krizi ve genelde devletin rolü –tepeden tabana gelen
siyaset ve seçkinler yoluyla oluşan geçmişin sabitliklerinden uzaklaşma–
konularında harekete geçirilmiş bir akademik ilgi mevcuttur.1
*
1
Bu yazıyı dikkatle okuyup geri bildirimde bulunan aşağıda adı geçen bazı meslektaşlarıma teşekkür
etmek isterim: Charles Tripp, Robert Lowe, John Chalcraft, John Sidel, Tariq Tell ve Mohamed
Ayoob. Elbette kitaptaki tüm eksiklikler sadece ve sadece benim eksikliklerimdir.
Charles Tripp, The Power and the People: Paths of Resistance in the Middle East (New York: Cambridge
University Press, 2013); Karima Khalil, Messages from Tahrir (Cairo: American University in Cairo
Press, 2011); Salwa Ismail, ‘The Syrian uprising: Imagining and performing the nation’, Studies in
Ethnicity and Nationalism, 11/3 (2011); Asef Bayat, Life as Politics: How Ordinary People Change the
Middle East (Stanford: Stanford University Press, 2010); Joel Beinin and Frédéric Vairel eds., Social
Movements, Mobilization, and Contestation in the Middle East and North Africa (Stanford: Stanford
University Press, 2011); N. Marzouki, ‘From people to citizens in Tunisia’, Middle East Report,
259/41 (Summer 2011); ve John Chalcraft, ‘Horizontalism in the Egyptian revolutionary process’,
Middle East Report 262 (Spring 2012).
Fawaz A. Gerges
Henüz bitecekmiş gibi görünmeyen bu devrimci güç, önümüzdeki
yıllarda sona ermesi düşünülen açık uçlu bir mücadele olarak gözlerimizin
önünde cereyan etmeye devam ediyor. Tarihin yol gösterici rolü
düşünüldüğünde, nispeten kısa bir zaman aralığında toplumların sosyal,
ekonomik ve siyasi yapılarını hızla altüst eden devrimlerin aksine, devrim
niteliğindeki hareketlerin devrimci bir sonuç doğurması zaman ve mekâna
ihtiyaç duymaktadır. Bu süreçte bu hareketler başarısız olabilir, gasp
edilebilir, asimile edilebilir, kurumsallaşabilir veya yenilgiyle karşı karşıya
kalabilir. Bu sebeple iki süreç arasında ayrım yapmak faydalı olacaktır: (1)
Tunus’ta Zeynel Abidin Bin Ali, Mısır’da da Hüsnü Mübarek rejimlerinin
devrilmesine yol açan şartlar ve oluşumların yeniden yapılandırılması
ve (2) Mücadele, gücün tahsis edilmesinde yeni bir sistem olarak giderek
bir yönetim koalisyonu oluşturmaya doğru evrilirken, protestocu kitleler
arasında uyum ve birliğin sürdürülmesi umudunun ve çeşitli ülkelerde
siyasi otoriterlikten geçişin incelenmesi.
Devrimci bir hareketten yapısal bir harekete geçiş, belirsizlikler,
gerginlikler ve siyasi kavrayışlardan ters düşmelerle doludur. Tunus
ve Mısır’da, muhtemelen Libya’da ve belki de sonunda Suriye’de de,
otoriter rejimlerden demokrasiye geçişi veya başka bir ifadeyle, devrimin
bizzat kendisinden ziyade, 1970’lerde Güney Avrupa, 1980’lerde Latin
Amerika’da ve Asya’nın bazı kesimlerinde, 1990’lar ve 2000’lerde Doğu
Avrupa ile Asya ve Afrika’nın farklı kesimlerindekine benzer şekilde
“rejim geçişleri” yaşanmasını beklemeyi umut edebiliriz.
Demokratik değişimle ilgili belirsizlikler ve risklere rağmen, Arap
dünyasında ortaya çıkan durum, Fransız İhtilali ve 1980’ler ve 1990’larda
Doğu Avrupa ve Endonezya’da ve kısmen de olsa Latin Amerika’da
yaşanan ayaklanmalar gibi dönüşüme yol açan tarihsel gelişmelere
kıyasla dönüm noktası olarak kabul edilebilecek olaylardır. Bütün bu
örneklerde yaşanan durum, siyasi ve ekonomik ihtimallerin gündeminin
birdenbire yayılması olmuştur. Ortadoğu’nun günümüz tarihinde
yaşanan devrim niteliğindeki bu bölümünün ve hükümranlık sistemini
kökünden sarsan direnişin mefhumları ve artikülasyonlarının özelikle de
bu isyanların şehirli ve kırsal bölgelerdeki yoksullar arasındaki köklerinin
ehemmiyetinin fark edilmesi kritik bir öneme sahiptir. Ortaya çıkacak
sonuç(lar) ne olursa olsun, bu devrimci hareket, tarihin tekerleklerini
ilerleme yönünde çevirmektedir. Arap dünyasındaki kurumların
20
Giriş
kırılganlığı ve bu bölgedeki yapısal sosyo ekonomik ve siyasi krizler göz
önüne alındığında, Arap isyanlarından sonra bölgeyi içine çeken sosyal
ve siyasi kargaşa doğaldır ve beklenen bir sonuçtur –ayrıca yeni bir
dünyanın da ağrılı doğum sancılarının bir parçasıdır.
Yön Levhaları ve Dünya Görüşleri
Devrim niteliğindeki bu hareketlerin kalp atışlarının farkına
varılması önemlidir. Tunus, Mısır, Libya, Yemen, Bahreyn Suriye ve diğer
ülkelerdeki özgürlük meydanlarından (mayadeen al-tahrir) yankılanan
çığlıklar hep ekmek, özgürlük, sosyal adalet ve insan onuru (al-karama)
idi. Milyonlarca Arap istibdada karşı çıkarak korkuya ve kurşunlara
meydan okudu ve daha etkin vatandaşlık ve daha temsiliyetçi, eşitlikçi
siyasi ve ekonomik sistemler için çağrıda bulunma cesaretini gösterdi.
Ulusal sınırlarla bölünmüş Araplar, adaletsizlik ve siyasi otoriterliğe
karşı birleştiler. Sömürge döneminin sembolleri olan kamusal alanları
ele geçiren farklı ideolojik düşünce, hayal ve hassasiyetlere sahip
Araplar, siyasi özgürlük ve sivil ve ekonomik güçlenme mücadelesinde
bir araya gelmiş vatandaşlar olarak hareket ettiler. İnsanların isteği
ve seçim meşruiyeti, Arap ülkelerinde geçmişte gözlemlenen sosyal
protesto ve huzursuzluk dalgalarından farklı olarak bir eylem çağrısı
olarak yankılandı.2 Bu coşkunun ortasında yeni hikâyeler anlatılmakta
ve direniş, umut ve kararlılıkla ilgili yeni söylemler ortaya çıkmaktadır.
Kalkınmada yaşanan başarısızlıklara eşlik eden ve onlarca yıldır süren
siyasi otoriterlik ve baskılar ne direniş ateşini söndürebilmiş ne de otoriter
yönetimi güçlendirmeye yaramıştır. Toplum etkin bir mücadele yürütmüş
ve seçkinler tarafından boğulup bastırılan sesini duyurabilmiştir.
Hâkim söylemin dile getirdiğinin aksine, otoriter düzen artık eskisi
gibi güçlü değildir. Aksine halk direnişinin darbeleri altında parçalanmış
ve özellikle askeri kurumlar etrafında şekillenen yönetim koalisyonları
2
Al-Ghad Al-Ordoniya, ‘Slogans of the Arab Spring Confirmed the Unity of the Arabs’ [in Arabic],
Al-Ma’had Al-Arabi, 21 April 2012, http://www.airss.net/site/2012/04/21/; Wa’i Al-Talabah,
‘Youth of Arabic Spring Spread Slogans of Arab Revolutions in Rap Songs’ [in Arabic], Al-Talabah,
15 February 2012, http://www.altalabah.com/index.php/ 2010–06–17–23–59–23/2010–06–18–
01–31–53/4226–2012–02–15–15–23–42.html; El-Nashra, ‘Hassan Mneimneh: The Civil State is
the Arab Spring Slogan’ [in Arabic], El-Nashra, 31 March 2012, http://www.elnashra.com/news/
show/457357/. Ayrıca Juan Cole’ün 3. bölümdeki katkısına da bakınız.
21
Fawaz A. Gerges
arasında bölünmeler yaşanmaya başlamıştır. Mısır’da ve Tunus’ta halk
ayaklanması, rejimlerin içindeki bölünmelerden kaynaklanmadıysa,
özellikle (eğer kriz değilse) mücadelenin devam eden başarısı bağlamında
mümkün olabildi ve başka yerlerdeki geçişlerden aşina olunan örneklerde
olduğu gibi, kentli orta sınıf ve ekonomik unsurları tarafından desteklendi
veya idare edildi. Tunus ve Mısır’da ayaklanma ivme kazandıkça ordudaki
üst kademe, kendi kurumsal ve ekonomik çıkarlarını korumak uğruna
sırasıyla Bin Ali ve Mübarek’i feda etmiştir.
Libya ve Yemen’de, ordular muhalefet ve rejim güçleri arasında
bölündüğü için durum biraz daha karmaşıktır. Bu durumun aksi olarak
Suriye’deki güvenlik aygıtı, silahlı kuvvetlerin çekirdeği de dâhil, Başkan
Beşar Esed’e sadık kalarak muhalifler ve rejim arasındaki acımasız
savaşın uzamasına sebep olmuştur. Suudi Arabistan ve Birleşik Arap
Emirlikleri, ayaklanmanın bastırılması ve emirlik ailesinin kurtarılması
için komşuları olan Bahreyn’e askeri müdahalede bulunmuşlardır.3
Çeşitli ayaklanmalar arasındaki önemli farklılıklar ve özgünlüklere
rağmen, bunların tümünün ortak bir yönü bulunmaktadır: insanlık
onuru, katılım, siyasi vatandaşlık, sosyal adalet çağrısı ve devleti
ömür boyu yönetimde kalan başkanlar ve aileleri ile bunlara yakın
kapitalistlerden geri almak. Bu, parlamenter rejim ile sosyal eşitlik ve
adalet çağrısıdır. Tunus’tan Mısır’a, Libya’dan Yemen’e, Bahreyn’den
Suriye’ye sloganlar, şarkılar ve sokak protestoları sanatı, yoksulluk ve
zulümden kurtuluşa ve eşitlik arzusuna dayanan ortak bir psikoloji ve
dünya görüşünü yansıtıyordu. Rejimler, protestocuları yıldırmak için
katilleri sokaklara salarken bile ayaklanmaların temel teması İslami olan
değil barışçıl olandı (silmiya). Sırasıyla Libya ve Suriye’de Kaddafi ve
Esed tarafından kullanılan güç, barışçıl gösterilerin büyük oranda silahlı
mücadeleye dönüşmesine yol açtı.4
3
4
22
Siyaset bilimcileri, kimin ne zaman saf değiştirdiği konusunda şaşırtıcı biçimde yeterli bilgi
sunamamaktadırlar: Djazairess, ‘The Egyptian Army Abandons Mubarak and Declares Legitimacy
of People’s Demands’ [in Arabic], Djazairess.com, 1 February 2011, http:// www.djazairess.com/
ouarsenis/1697; Dunia Al-Watan, ‘The Hidden Military Coup: The Tunisian Army Chose between
Ben Ali Leaving or to Overthrow and Kill’ [in Arabic], Al-Watan Voice, 19 January 2011, http://
www.alwatanvoice.com/arabic/news/2011/01/ 19/166463.html.
Adil Latifeh, ‘The Arabic Spring between Peaceful Transition and Decisive Bloody Destruction’, AlJazeera, 4 September 2012, http://www.aljazeera.net/analysis /pages/da49d1da-84cb-47f9-a7e5–
9ac2f9ffc024; Dia’ Al-Issa, ‘The Peacefulness of the Arab Spring Revolutions’ [in Arabic], Akhbar
al-Yom, 12 September 2012, http://www.akhbaralyom.net/articles.php?lng=arabic&id=69298;
Jadaliyya, ‘Syria Is Witnessing a Peaceful Popular Revolt for Freedom and Dignity’ [in Arabic],
Jadaliyya Reports, 8 July 2011, http://www.jadaliyya.com/pages/index/2090/; Al-Jazeera,
‘Continuing of Peaceful Demonstrations in Syria’ [in Arabic], Al-Jazeera, 14 September 2012,
http://www.aljazeera.net/programs/pages/5cb4881c-7b5b-48d2–9953-a23e8405d8e3.