05 - HINDIBA BITKISI-6

H‹ND‹BA B‹TK‹S‹N‹N TAR‹H BOYUNCA ve
GÜNÜMÜZDE KULANIMINA ÖRNEKLER
Prof.Dr. Gülbin ÖZÇEL‹KAY*
SUMMARY
Examples on the use of Dent de lion (Arslandifli Hindiba) for Medical use
Today in the History.
G‹R‹fi ve AMAÇ
indiba eski M›s›r ve eski Yunan’da sindirimi kolaylaflt›r›c› ve ifltah art›r›c› olarak
bilinirdi. Eski Roma’da Celsus (M.S.1.yüzy›l) ve Galenus (M.S. 130-20) karaci¤ere iyi geldi¤ini kaydettiler. IX. ve X. yüzy›ldan sonra ‹slam dünyas›nda, XIII.
yüzy›ldan sonra Avrupa’da çok kullan›l›rd›. O donemde Matthiole’de (1501-1577) drogun karaci¤er ve barsak hastal›klar›nda iyi bir ilaç oldu¤unu bildirmekteydi.
Drog, yüzy›llardan beri Türkiye de de çok kullan›lm›flt›r. 1690-1691 tarihli bir aktariye
defterinde Hindiba kökü ad›yla kay›tl›d›r(1).
H
MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çal›flman›n materyalini, halk aras›nda ayr›ca, Güne¤ik, Ac›kulak, Hindibahar,
Könik, Bostan Hindibafl›, Hindibai berri olarak bilinen Hindiba (Cichorium intybus) bitkisi ile ilgili literatürlerdir.
Literatürler incelenerek, bitkinin tarih boyunca ve günümüzde kullan›fl› karfl›laflt›r›lm›flt›r.
BULGULAR
Hindiba Kökü (Radix Cichorium intybi) Cichorium intybus L. türünün kurutulmufl kökleridir. Ac› tad› ile karekteristiktir. Bu tür 100 cm. ye kadar yükselebilen
çok y›ll›k otsu bir bitkidir. Yapraklar parçal› ve tüylüdür. Çiçekler aç›k mavi, nadiren
bayaz renklidir. Bitki Avrupa da bulunmufl fakat ‹ran, kuzey ve güney Afrika, bütün
Amerika, Avustralya ve Yeni Zelanda da vard›r. Anadolu da da yayg›n bir bitkidir.
Özellikle Denizli’nin Çivril ilçesinde yetiflen, çok y›ll›k, mavi kapitulumlu, otsu bir
bitkidir. Bofl tarlalar ve yol kenarlar›nda yetiflir (3).
Çok eski y›llardan beri kökleri y›kan›p temizlendikten sonra kavrularak ticarette
önemli bir yeri olan chichorin kahvesi elde edilmektedir.
Fazla miktarda inulin içerdi¤inden özellikle fleker hastalar›na faydal›d›r. Kavrulmada ac› maddeler parçalan›r. Inulin di¤er flekerlerle karamel oluflturur. Oxymethyfurfurol maddesi kahveye özel koku vermektedir.
* Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi Eczac›l›k ‹flletmecili¤i Anabilim Dal›
48
fiekil 1. Hindiba, Compositae familyas›ndan
Cichorium intybus bitkisinin halk aras›nda bilinen ad›d›r. Bitkinin kök (Radix Cichorii intybi) ve
yapraklar› (Folium Cihorii intybi) drog olarak kullan›l›r.
Halk aras›nda ayr›ca, Güne¤ik, Ac›kulak, Hindibahar, Könik, Bostan Hindibafl›, Hindibai berri
olarak bilinir.
fiekil 4.
fiekil 2.
Yurdumuzda ‹lkbaharda rozet dizilifli yaprak ve kökleri suda hafllanarak salatas› yap›lmaktad›r. Küçük miktarda kök parças› çay
demli¤ine konursa, çay k›rm›z› renk ve hafif
ac› tat kazan›r (4).
‹BN-‹ S‹NA’NIN H‹ND‹BA ‹LE
‹LG‹L‹ B‹LG‹LER‹
fiekil 3.
49
Deniz marulu; mide ve karaci¤ere zararl›
olmamas› için, hindiba, razyonek, it üzümü
usarelerinin içinde 3 gün bekletilir.
Mercimek; hindiba, büyük sinir otu,
kumka ve paz› ile kaynat›l›rsa kab›z etkisi
vard›r.
Hindiba, Tarhaflkuk da denir.
Yap›s›; onun so¤uklu¤u rutubetinden
fazlad›r. Ancak ona rutubet vard›r. Onun
so¤uklu¤u aç›c›d›r.
Göz organlar›: Sütü gözün beyaz›n›
parlat›r.
Beslenme organlar›:Onun öz suyu,
ödeme karfl› faydal›d›r. Karaci¤er kanallar›n›
açar.
Zehirlenme: Zehire karfl› etkili oldu¤u söylenir.
Kara Yonca; solunum ve gö¤üs organlar›na verdi¤i zarar marul, kiflnifl ve hindiba ile
birlikte verilerek giderilir.
Genellikle Cichrium intybus’ un yabani ve bostani olmak üzere iki cinsi vard›r.
Yabani olan›n yapraklar› genifl ve parçal›d›r. Di¤er hindiba¤›n yapraklar› ince ve dard›r.
Etkileri:
1. Karaci¤er t›kanmas›na karfl› aç›c›
2. Kar›n bofllu¤undaki organlar›n t›kan›kl›¤›n› açar
3. Kab›z etkisi
4. Gut hastal›¤›na karfl› kullan›l›r
5. Göz ak›n› parlat›r
6. Göz a¤r›lar›na iyi gelir
7. Gö¤üs çarp›nt›s›na iyi gelir,
8. Kalbi güçlendirir
9. Bo¤azdaki sert nodülleri yumuflat›r
10. Kusma ve bulant›ya karfl› kullan›l›r
11. Mideyi kuvvetlendirir
12. Humma nöbetlerini giderir
13. Akrep, böcek, ar› ve zehirli kertenkele ›s›r›klar›na karfl› kullan›l›r
14. Terenin neden oldu¤u bafl a¤r›lar›na iyi gelir
Formülasyonlar:
1. Hindiba suyu, üstübec ve sirke ile birlikte a¤r› kesici olarak kullan›l›r
2. Arpa suyu ile birlikte oluflturulan merhem çarp›nt›lara iyi gelir.
3. Sirke ile birlikte kullan›m›n›n kab›z etkisi vard›r.
SAL‹H B‹N NASRULLAH’IN H‹ND‹BA ‹LE ‹LG‹L‹ B‹LG‹LER‹
Formülasyonun Ad›: fierabülusul
Kereviz
Raziyane
Hindiba
Herdembahar
Kuskonmaz
40 dirhem
Yap›l›fl›: Bol su ile kaynat›l›p sonra süzülür. ‹çine dört r›tl (büyük kadeh) fleker kat›p,
tekrar k›vama gelinceye kadar kaynat›l›r. Bundan sonra bir çini kavanozda saklan›r.
Etkisi: Balgamdan ve safradan olan s›tmalar›n bafllang›c›nda yararl›d›r, seddeleri
açar. ‹bn-i Maseveyh’in yapt›¤› ilaçt›r.
Formülasyon: ELGAFES fiERBET‹
Raziyane kökü
Kereviz kökü
Hindiba kökü
Meyan kökü
Mekke ayr›¤›
6 dirhem
Ravend
3 dirhem
Mastaki
Sünbülü Hindi
2 dirhem
Asarun
Hindiba suyu
2 r›tl
50
Kesus
Pelin
Gül kurusu
Bald›r›kara
Badaver
S›¤›r dili çiçe¤i
Anason
5 dirhem
Raziyane tohumu
Gafes
Kereviz suyu
Yap›l›fl›: Bütün kar›fl›m yeteri kadar flekerle kar›flt›r›l›r.
Etkisi: Ci¤erin seddelerini açar, idrar söktürür, böbrek tafllar›n› da¤›t›r, ba¤›rsaklar›
yumuflat›r.
‹bn-i Maseveyh’in yapt›¤› ilaçt›r.
Formülasyon: LAC‹VERT HAPI
Laciverd
Eftimun
Besfaveç
Garikon
Mahmude
Harbak› esved
Hind tuzu
Karanfil
Anason
Ayariç
6 dirhem
8 dirhem
8 dirhem
2.5 dirhem
2.5 dirhem
2.5 dirhem
1 dirhem
1 dirhem
1 dirhem
5 dirhem
Yap›l›fl›: Bütün kar›fl›m hindiba suyu ile kar›flt›r›l›r ve hap haline getirilir. Peynir
suyu ile birlikte kullan›l›r.
Etkisi: Psikolojik s›k›nt›lara iyi gelir.
‹bn-i Maseveyh’in yapt›¤› ilaçt›r.
Günümüzde Kullan›m›:
Komisyon E ye göre, ifltah aç›c› ve sindirim düzenleyici olarak kullan›lmaktad›r.
Bileflim:
Yapraklar›: (kuru a¤›rl›k,100g)
• Protein: 24.6g,
• Ya¤: 2.9g,
• Karbonhidrat: 59.4g,
• Lif: 13g;
• Kül: 13g,
• Mineraller: - Kalsiyum: 1145mg; Demir: 24.6mg;
• Vitaminler - A: 23mg; B1: 1.01mg; B2: 1.74mg; Niacin:
5.8mg; C: 159mg;
51
Kök (Taze )
•
•
•
•
•
Almanyada 11
adet cichorium
müstahzar›
piyasada
sat›lmaktad›r.
T›bbi Kullan›m›:
‹fltah aç›c›
Safra söktürücü
fieker hastal›¤›na karfl›
Sindirim kolaylaflt›r›c›
Si¤ile karfl›
Afrodizyak
Su: %77
Ya¤: 0.6g;
Kül: 0.8g;
Mineraller Vitamins -
Kalp yetmezli¤i
‹drar söktürücü
Kan temzileyici
Müsil
Kuvvet verici
Hindiban›n karaci¤er ve sindirim sistemine kuvvet verici etkisi uzun
y›llardan beri bilinmektedir. Günümüzde kullan›m› azd›r. T›bbi amaçla
daha çok kökleri kullan›lmaktad›r. Kökleri ile yap›lan dekoksiyon
sar›l›k, karaci¤er büyümesi, gut ve romatizma hastal›klar›nda yaral› oldu¤u kan›tlanm›flt›r.
Taze toplanan bitkinin dekoksiyonu, idrar yollar›ndaki tafllar›n at›lmas›nda
kullan›lmaktad›r. Kökleri kurutularak ve taze olark kullan›l›r. En iyi toplama dönemi
sonbahar mevsimidir.
Bitkinin, kalp ritm düzensizliklerinde kullan›m› araflt›r›l›yor.
Kan›tlanmam›fl Kullan›m›:
Bitkinin kökleri haricen, karaci¤er düzenleyici ve gargara olarak kulln›lmaktad›r.
Dahilen bo¤az iltahaplanmas›nda, hemoroid, tüberkulos, kar›n a¤r›lar›nda, melancoli, sa¤›rl›k, kudeflen rahts›zl›klar›nda ve suyu çoçuklarda müsil etkili kullan›lmaktad›r.
Hind t›bb›nda; bafla¤r›s›na, sindirim bozukluklar›nda, deri alerjilerinde, kusma ve ishalde kullan›ld›¤› kay›tl›d›r(7).
Güvenlik önlemleri ve beklenmeyen etkiler: Bilinen tehlikeli bir etkisi kay›tl› de¤ildir. Zay›fta olsa deriden geçifl yolunda bir hassasiyet bulunmaktad›r.
Dozu:
2-4 g. drog suda kaynat›larak hafllan›r. 10 dakika bekletilir, süzülür. Çay olarak içilir. Piyasada damla halinde ve di¤er ilaçlar›n bileflimde yer alarak sat›lmaktad›r.
Günlük Doz: Günde 3-5 g. toz edilmifl drog, bir kerede 2-4 g. infüsyonu kullan›labilir.
Halk Aras›nda Kullan›m›na Örnekler (1,2,6)
1. Karaci¤er hastal›klar›na karfl›, idrar söktürücü ve tonik olarak 2 kg. hindiba, 2
kg. su ile 1.5 kg. kalana kadar kaynat›l›r. Kaynam›fl s›v›, bir sürahiye doldurulur ve
aras›ra içilir.
2. Tonik olarak ve karaci¤er hastal›klar›na karfl›, taze hindiba yapraklar› salata olarak
yenir.
3. 2 bardak kaynar suya iyice k›y›lm›fl kökten 2 çay kafl›¤› konur. Günde 1 bardak içilir.
4. Kaynat›lan yapraklar›n›n suyunun balla kar›flt›r›larak gargara yap›lmas› a¤›z
kanserine karfl› kullan›l›r.
5. Toz edilen tohumlar› dalak büyümesine iyi gelir.
52
Sonuç olarak Hindiba (Cichorium intybus) bitkisinin oldukça fazla t›bbi kullan›m›
bulunmaktad›r. Tarih boyuncada benzer etkileri nedeniyle kullan›lan hindiba n›n
özellikle kalp ritmi, dalak ve karaci¤er üzerindeki etkileri araflt›r›p bugünkü t›bbi
kullan›ma sunulmas› halk sa¤l›¤› için son derece önemli bir katk› olacakt›r.
ÖZET
Bu çal›flmada Hindiban›n tarih boyunca ve günümüzde t›bbi kullan›mlar›ndan örnekler
verilerek modern ilaç sanayindeki yeri tart›fl›lacakt›r.
Halk aras›nda Güne¤ik, Ac›kulak, Hindibahar, Könik, Bostan Hindibafl›, Hindibai berri
olarak bilinen Hindiba Latince Cichorium intybus bitkisidir.
Cichorium intybus, yurdumuzun hemen her yerinde özellikle Denizli’nin Çivril ilçesinde
yetiflen, çok y›ll›k, mavi kapitulumlu, otsu bir bitkidir.
Bitkinin ilkbaharda toplanan kök ve yapraklar› kurutularak t›bbi amaçla yüzy›llardan beri
halk aras›nda kullan›lmaktad›r. fieker hastal›¤›na ve böbrek tafllar›na karfl› kullan›ld›¤› gibi,
idrar söktürücü ve tonik olarak da bilinir.
‹bni Sina, El- Kanun Fi’t-T›bb eserinde hindiban›n sirke ile kullan›m› sonucu kar›n organlar›nda s›k›flt›r›c› özelli¤inden bahsetmifltir.
Cichorium intybus (Hindiba), halk aras›nda besin olarak da kullan›lmaktad›r. Yapraklar›n›
hafllay›p ekflili salata yap›m›nda, kavurma veya börek yap›m›nda ya da kavrulmufl köklerinin toz edilmesi ile elde edilen ürün kahve olarak da kullan›lmaktad›r.
KAYNAKLAR
1. Demirhan, E.A., fiifal› Bitkiler, Do¤al ‹laçlarla Geleneksel Tedaviler, Alfa Yay›nlar›,
‹stanbul, 2001.
2. Baytop, T., Türkiye’ de Bitkiler ile Tedavi, Sanal Matbaac›l›k, ‹stanbul, 1984.
3. Baytop,T., Farmakognozi, Cilt II, Dilek Matbaas›, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No:
2003, Eczac›l›k Fakültesi No: 19, ‹stanbul, 1983.
4. Zeybek,N., Zeybek, U., Farmasötik Botanik, Ege Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi
Yay›nlar› No:2, ‹zmir, 1994.
5. http://www.motherherbs.com/cichorium-intybus.html
6. http://www.hort.purdue.edu/newcrop/duke_energy/Cichorium_intybus.html#
Folk%20Medicine
7. PDR For Herbal Medicines, Montwale-New Jersey: Medical Economics
Company,2000.
53