İndir - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü

T.C.
TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI
Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü
MERSİN BALIKLARI POPULASYONLARININ
MEVCUT DURUMLARININ BELİRLENMESİ VE
YETİŞTİRİCİLİK İMKANLARININ ARAŞTIRILMASI
PROJE NO: TAGEM/HAYSÜD/2006/09/02/01
PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ
Dr. Bilal AKBULUT
İŞ PAKETİ SORUMLULARI
Dr. Mustafa ZENGİN
Yrd.Doç.Dr. Yılmaz ÇİFTÇİ
Yrd.Doç.Dr. Serap USTAOĞLU TIRIL
Doç.Dr.Devrim MEMİŞ
Dr.Ali ALKAN
Eyüp ÇAKMAK
Erdal ÜSTÜNDAĞ
2006-2010
TRABZON
ÖNSÖZ
Bu proje mersin balıklarının doğal sularımızdaki tür çeşitliliğinin korunması ve kültüre
alınmaları açısından stok ve habitatların mevcut durumlarını belirlemek, elde edilebilen bireylerle
genetik değerlendirmeler yapmak ve türün sürdürülebilir doğal stok oluşturması için koruma ve
yönetim stratejileri geliştirmek amacıyla yapılmıştır.
Projenin bütçesi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ve
Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsünce karşılanmıştır.
Proje Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü liderliğinde Sinop, İstanbul ve Rize
Üniversitelerinin Su Ürünleri Fakülteleri ile Karadeniz Bölgesindeki Samsun, Ordu, Giresun ve
Rize Tarım İl Müdürlükleri, Bafra, Çarşamba ve Karasu İlçe Tarım Müdürlüklerinde çalışanların
işbirliği ile yürütülmüştür.
Projenin yürütülmesinde desteklerini esirgemeyen ve her türlü imkanı sağlayan enstitü
yöneticilerine ve çalışmalarımıza katılan enstitünün diğer personeline teşekkürü bir borç bilirim.
Ayrıca, arazi çalışmalarında bizlere yardımcı olan bölgedeki balıkçılara teşekkür ederim.
Dört yıllık bir çalışmanın sonunda hazırlanan bu rapor dünya çapında meşhur siyah
havyarı ile yüksek katma değere ve stratejik öneme sahip mersin balıklarının nesillerinin
devamının sağlanmasına yönelik yapılacak çalışmalara temel bir kaynak olacaktır. Projede elde
edilen sonuçlar ülkemiz sularındaki biyolojik çeşitliliğin korunmasına ve sosyo-ekonomik açıdan
bölge ve ülkemizin kalkınmasına katkılar sağlayacaktır.
Dr. Bilal AKBULUT
Proje Lideri
ÖZET
Geçmişte Türkiye sularındaki mersin balıklarının durumu bazı yazarlar tarafından
incelenmiş ve Türkiye sahil suları ve Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya ve Çoruh nehirlerinde yedi
mersin balığı türünün bulunduğu bildirilmiştir.
Üreme göçü esnasında avcılığı önlemek, aşırı avcılığı durdurmak ve küçük balıkların
avcılığını azaltmak için Türkiye’de mersin balığı avcılığını düzenleyen yasal düzenlemeler 1970’li
yıllarda yapılmıştır. Mersin morinası avcılığı ile ilgili bazı düzenlemeler hariç, mersin balıklarının
avcılığı 1979 yılında yasaklanmıştır.
Türkiye 1997 yılında CITES üyesi olduktan sonra mersin balığı avcılığı tamamen
yasaklanmıştır. Bu yasal düzenlemelerin yanında, mersin balıklarının Türk sahil sularında yok
olması üzerine mersin balığı stokların değerlendirilmesi ve zenginleştirilmesi araştırma ve
geliştirme çalışmaları başlamıştır. Projenin temel amacı mersin balıklarının doğal sularımızdaki tür
çeşitliliğinin korunması ve ıslahı açısından stok ve habitatların mevcut durumlarını ortaya koymak,
elde edilebilen bireylerle genetik değerlendirmeler yapmak ve türün sürdürülebilir doğal stok
oluşturması için koruma ve yönetim stratejileri geliştirmektir
Yedi iş paketinden oluşan bu proje 30 Ocak 2006-30 Ocak 2010 tarihleri arasında
yürütülmüştür. Proje tanıtım dökümanlarının hazırlanması, toplantıların düzenlenmesi ve iletişimin
sağlanması proje tanıtım iş paketi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Proje için bir web sayfası
hazırlanmış ve proje ile ilgili haberler ve gelişmeler bu sayfadan duyurulmuştur. Proje personeli
arasında iletişimi sağlamak için bir e-mail grubu oluşturulmuştur. Proje tanıtımı için bröşür, afiş,
plaket ve posterler hazırlanmıştır. Proje personeli ile proje değerlendirme toplantıları ve bölgedeki
balıkçılar ve ilgili kişilerin katıldığı workshop düzenlenmiştir.
Proje kapsamında bölgedeki balıkçı limanları ve balık satış yerleri ziyaret edilerek
balıkçılar ile toplantılar yapılmıştır. Bu toplantılar esnasında proje hakkında bilgi veren broşür ve
mersin balıklarını tanımaya yönelik dökümanlar verilmiştir. Tarım il ve ilçe müdürlüklerinde
görevli personelden markalama yapacak yerel irtibat kişilerine markalama ekipmanı ve eğitimi
verilmiştir.
Kazara yakalanan canlı balıkların markalanması ve doku örneklerin toplanması için
balıkçılara plastik tanklar dağıtılmış,. Kızılırmak ve Yeşilırmak nehir ağızlarına kafesler ve
Sakarya nehrinin ağzına tank yerleştirilmiştir. Balıklardan doku örneği ve biyometrik ölçüleri
alındıktan sonra üzerinde 4 haneli numara, telefon ve web adresi bulunan T-bar markalar ile
markalanarak salındı.
Proje kapsamında farklı yollardan sağlanan toplam 463 adet balık örneği temin edilmiştir.
Markalanarak denize bırakılan mersin türlerini yoğunluk sırasına göre A. gueldenstaedtii (60 adet,
%50.4), A. stellatus (36 adet, %30.3) ve H. huso (23 adet, %19.3) takip etmektedir. Örneklerin
mevsimsel dağılımı incelendiğinde genel olarak türlerin ilkbahar, sonbahar ve kış dönemlerindeki
görünme sıklığı yaz dönemine göre daha fazladır. Karadeniz kıyısı boyunca ticari faaliyette
bulunan mesleki balıkçıların kullandığı ve farklı tasarım özelliklerine sahip ağlar ile kazara
(bycatch) avlanan mersin türlerinin büyük oranda dip trol ağları ve farklı özelliklere sahip kıyı
uzatma ağları ile yakalandığı tespit edilmiştir. Bu araştırmada mersin populasyonlarının tarihsel
olarak üreme göçü yaptığı üç büyük akarsu üzerinde yapılan çalışmalarda; Kızılırmak üzerinde
herhangi bir örneğe rastlanmazken, Yeşilırmak’ta toplam 10, Sakarya nehrine ise toplam 7 birey
rapor edilmiştir. Üç farklı türe ait mersin balığı örneklerinde, yaş değerlendirmesi aşamasında;
kemiksi yapıların annulus
formasyonu özellikleri incelenmiş ve annulus sayımı çalışmaları yapılmıştır. Morina örneklerinde
en yüksek tahmini 359 cm boy ve 353 kg ağırlıktaki dişi bireyde 37 yıl olarak elde edilmiştir.
Çalışmada toplam 46 adet balığın cinsiyet tayini yapılabilmiş ve üreme özelliklerine ilişkin bazı
parametreleri (görüldüğü habitat, gonad gelişim safhaları, gonad ağırlığı, yumurta çapı ve yumurta
dokusu gibi) tespit edilebilmiştir. Ergin bireylerin her ikisi de Mayıs döneminde; örneklerden biri
Yeşilırmak, diğeri ise Sakarya nehri üzerinde görülmüştür. Diğer örnekler Mayıs ayında, kıyı
sularında ve nehir ağzında yakalanmıştır.
Kazara yakalanan balıklardan bazıları canlı muhafaza edilmek üzere enstitünün tatlısu
tankları ve deniz kafes ünitelerine taşınmıştır. Bu balıkların çiftlik şartlarına adaptasyonu için
çeşitli besleme denemeleri yapılmıştır.
Mersin balıklarında ultrason metoduyla cinsiyetin ve olgunluk aşamalarının belirlenmesine
yönelik çalışmalar yapılmıştır. Enstitüde 22 Rus mersini, 14 mersin morinası ve 5 sivri burun
türünden oluşan bir damızlık stoğu oluşturulmuştur. Anaç stoğundaki bütün balıklar doku altı
markaları ile markalanmıştır
Su kalitesini belirlemek için Kızılırmak üzerinde 2 ve Yeşilırmak nehirinde 3 istasyonda
iki ayda bir 20 parametreden oluşan su kalitesi ölçümleri yapılmıştır. Su sıcaklığı Kızılırmak’ta 5.6
ile 24.5°C ve Yeşilırmak’ta 3.6 ile 27.6°C arasında değişmiştir. Proje süresince her iki nehirde
ölçülen parametrelerin Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliğinde belirtilen değerleri geçmediği
görülmüştür. Her iki nehir suyunun da mersin balıklarının yaşamı için olduğu görülmüştür.
Toplanan dokuların DNA eldesi yapılmıştır. Elde edilen DNA’lardan mtDNA cyt-b
geninin tamamı tRNApro -Dloop geninin bir kısmı PZR ile enstitü laboratuarında çoğaltılmıştır.
Sekans analizleri ise özel bir firmada yaptırılmıştır. Genetik veri için mtDNA Cyt-b (1114 bp) ve
tRNApro D-loop (250-600 bp) gen bölgesi PCR yardımı ile çoğaltılarak sekans analizi yapılmıştır.
tRNApro D-loop geni kullanılarak 82 bireyde boy varyasyonu ve heteroplazmi oranlarının
belirlenmiştir. Ayrıca 28 örnekte Cyt-b geni sekans verilerinden genetik mesafeler ve filogenetik
dendogramlar oluşturulmuş ve kladistik analizler yapılmıştır. Cyt-b geninde 19 haplotip ve %81,8%96,4 arasında değişen haplotip çeşitliliği belirlenmiştir. Türler arasında 7 yerde aminoasit
kodlamasında değişim meydana geldiği belirlenmiştir. A+T oranı tüm türler için %52,6 ila 53,8
arasında bulunmuştur. Ti/Tv oranı A. gueldenstaedtii’de (9:1), A. stellatus’ta (7:2) ve Huso huso
için (6:0) olarak bulunmuştur. Nükleotid çeşitliliği ve nükleotid farklılığının sırasıyla %0,167%0,378 ve 1,89–4,2 arasında değiştiği belirlenmiştir. Türler arası mesafe Kimura-2 parametresine
göre %1,258–5,288 arasında hesaplanmıştır.
Bu proje ile ülkemiz sularında bulunan mersin balıklarının populasyon yapısı, habitatları,
genetik yapıları, adaptasyonları, korunmaları ve üremeleri konusunda önemli deneyimler
kazanılmıştır.
Sonuç olarak ülkemiz sularındaki biyolojik çeşitliliğin korunması ve sosyo-ekonomik
açıdan bölge ve ülkemiz için önemli katkılar sağlayacak ülkemizin doğal zenginliği olan mersin
balıklarının doğal stok ve habitatların mevcut durumlarının geliştirilmesi için ülkesel mersin
balıkları yönetim planı geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.
SUMMARY
Historical status of sturgeon species in Turkish waters has been reviewed by some authors
and reported that six species of Acipenseriformes exist within the Turkish Black Sea coast water
and rivers; Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Çoruh and their estuaries.
The first measurements regulating sturgeon fishing in Turkey were taken in 1970s and the
fishery for sturgeon species has been banned since 1979 with some exception and modifications.
The main aims of these measurments were to prevent fishing during the spawning migration, to
stop overfishing and to reduce the catch of undersized fish.
Turkey has become a party to CITES since 1997. Beluga has also been included in the
sturgeon fishing ban in 1997 and legally fishery was completely closed.
Besides these legal regulations, Turkish authorities avoided the disappearance of sturgeon
occurring in the Turkish Coastal water and then research and development activities have been
initiated. The aims of the said project are to determine the population structure, reproduction,
habitat assessment, genetic variation, in vivo conservation of specimens caught bycatch or
illegally, development of management strategies and plans.
The research, which was carried out between 30 January 2006 and 2010, consists of 7work packages. Preparation of all the project documents, communication and arrangement of the
meeting were regulated by the descriptions within the dissemination work package. A web page
was prepared for the project. News and developments related to the project can be accessed on this
web page. An e-mail group was created for communication between the project staff. Promotional
brochures, plaque and posters were prepared, and meetings and workshops were held with officials
and fishermen in the region.
During the meeting with Provincial and District Directorates, cooperative fishings,
officials at ports, fishing harbors and fish markets of the coastal line were informed about the goal
of the study and provided with identification keys to use in the species identification of
Acipenseridae such as Information Registration Forms, posters, brochures, etc. which gave
information about the study. The people, who were going to apply the tagging procedure except
from the staff of the project, were chosen among the authorized staff of the Directorate and District
Directorate of the Ministry of Agriculture and they were determined as contact people. The names
and telephone numbers of the people who would be contacted when they captured Acipenseridae
were provided to the fishers. The studies were mainly focused on the Turkish Black Sea coastline
and Yeşilırmak, Kızılırmak and Sakarya Rivers.
Numerous interviews with fishermen and fish brokers and owner of fish restaurants to
collect information were performed at the fish harbors, seaports and fish markets. Plastic tanks
were given in order to maintain alive fish in boats if the fishers captured them accidentally. Cages
made from net were set up to the places where Kızılırmak and Yesilırmak Rivers flow into the sea
in an effort to ensure the maintenance of alive fish in cases when it was not possible to tag them
immediately. Also, the tanks were placed close to the Sakarya River side due to alive sturgeon
species untill the same were released.
The T-bar tag with 4-digit tag numbers, contact phone and the web address of the project
used in this aplication. The individual lengths and weights of each species were measured before
tagging and releasing.
In different ways within the scope of the project provided 463 individuals of three species
samples were obtained. Marks left by the sea sturgeon species in order of intensity A.
gueldenstaedtii (60 number, 50.4%), A. stellatus (36 number, 30.3%) and H. huso (23
number, 19.3%) followed it. The seasonal distribution of samples is checked, the spring of the
species in general, appear in autumn and winter than in summer period is the frequency of. Along
the Black Sea coast during the commercial activities in the professional fishermen are used by
different design features a network with the accident (bycatch) caught sturgeon species largely
trawl nets, and with different features coastal extension networks and catches were. As sturgeon
populations in this study produced historical spawning rivers on its three major studies, on the
Kızılırmak River was not observed in any case, in the Yeşilırmak total of 10, a total of seven
individuals have been reported to the Sakarya River.
Examples of three different species of sturgeon, the age at assessment stage, bony structure
formation properties of the annulus annulus counts were conducted and analyzed. The estimated
maximum age of 359 cm in length and weighing 353 kg were obtained from female subjects at 37
years in the Beluga samples. In the study, a total of 46 fish, sex determination could be made and
some parameters related to the reproductive features (shown in habitat, gonad development stages,
gonad weight, egg size and egg tissue, etc.) could be detected.
During both of mature individuals in May, one of the Yeşilırmak example, while the other
was on the Sakarya River. Other examples in May, was caught in coastal waters and estuaries.
Accidentally caught some live specimens were transferred to fresh water ponds and sea cages at
the fish rearing stations of the Institute. Adaptation to farm conditions and feed trails was carried
out at different tanks and cages, and with different feed. Determination of the sex and egg
development and the stages of maturation studies were carried out on these fish by
ultrasonography method. A broodstock of sturgeon has been reared at the Institute. The broodstock
consists of 22 Russian sturgeon, 14 Beluga and 5 stellate. All the fish in vivo have been tagged
with PIT-tags.
Two working stations on the Kızılırmak river and two stations on the Yeşilırmak were
determined to follow the water. 20 parameters in totall were measured in the each station
bemonthly for habitat assesment. Water temperature ranged form 5.6 to 24.5°C in the Kızılırmak
river and from 3.6 to 27.6°C in the Yeşılırmak river. During the project, measured values is
deemed to be in the range specified in the critical value of Aquaculture Regulation in Turkey. Both
of the river water quality in sturgeon farming is seen as convenient
Tissue samples for genetic analyses were taken during the tagging applications and
analysis were carried at the Institute’s laboratory except for the sequences analysis. DNA
extractions from these tissues were taken and the entire of mtDNA cyt-b and partial of tRNApro Dloop genes obtained from DNA were duplicated with PZR. The sequences analyses were made at
a private laboratory.
In this study, after DNA extractions of these tissues were sampled from fish that were
released or kept alive in the tanks and cages to maintain broodstock, mtDNA Cyt-b (1114 bp) and
tRNApro D-loop (250-600 bp) gene region analysis of sequences were replicated with the help of
PCR. Using tRNApro D-loop gene, heteroplazmy and length variation were determined in 82
individuals. In addition, genetic distances, phylogenetic dendogram built, and cladistic analysis
were made from Cyt-b gene sequence data of 28 samples.
Haplotypes of 19 ranging between 81.8%and 96.4%haplotype diversity was identified in
Cyt-b gene. Changes between species were determined in seven places by the amino acid coding.
Ratio of A + T was found from 53.8 to 52.6%for all species and ratio of Ti/Tv was found as 9:1,
7:2, 6:0 for A. gueldenstaedtii, A. stellatus and Huso huso respectively.
Nucleotide diversity and nucleotide differences were determined to vary between 0.167%0.378%and 1.89 to 4.2 respectively. Distance between species based on Kimura-2 parameter was
calculated between 1.258%and 5.288%.
With this project our country in the waters of the sturgeon population structure, habitat,
genetic structures, adaptations, protection and reproduction issues are important in gaining
experience. As a result, our country's waters biological diversity conservation and socio-economic
region and for our country to make significant contributions to our country's natural wealth, the
sturgeon of the natural stocks and habitats of the current situation for the development of territorial
sturgeon management plan should be developed and implemented.