2. duyu organları

Transkript

2. duyu organları

DENETLEME ve DÜZENLEME
2. DUYU ORGANLARI
A. GÖZ: Işığı algılayan hücreler ya da protein yapılı reseptörler değişik görme basamaklarının ortaya çıkmasına neden olur.
Görme
Baz› bir hücrelilerde ve
baz› omurgas›zlarda görülür.
Örnek : Öglena, Toprak solucan›
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
ekil görme
Yön görme
I›k görme
Baz› omurgas›zlarda görülür.
Örnek :Planarya
Baz› omurgas›zlar ve
omurgal›lar›n tamam›nda
görülür.
Eklembacaklılarda nokta ve bileşik olmak üzere iki çeşit göz bulunur.
Nokta göz genellikle böceklerde görülür. Kornea – mercek ve duyu hücrelerinden oluşur.
Petek gözler birçok birimden oluşur. Her bir birim ayrı bir görüntü algılar, merkezi sinir sisteminde görüntü
birleştirilir.
Petek gözlerde odak nokta sabittir.
Balıklarda saydam tabaka düz, mercek yuvarlak ve göz yakını görmeye ayarlıdır. Görme uyumu merceğin
ileri – geri çekilmesi ile sağlanır.
Kurbağalarda kornea ve göz merceği yuvarlaktır. Göz daima uzağa ayarlıdır. Görme uyumu merceğin
ileri – geri çekilmesiyle sağlanır.
Sürüngenlerde de kurbağalara benzer göz yapısı vardır.
Kuşlarda saydam tabaka ve göz merceği yuvarlaktır. Üst göz kapağı hareketsiz, alt göz kapağı hareketlidir. Görme uyumu merceğin incelip – kalınlaşması ile sağlanır.
Memelilerde göz yapısı genel olarak en kompleks yapıya sahiptir.
İNSANDA GÖZÜN YAPISI :
Göz; göz küresi ve yardımıcı kısımlardan oluşur.
Göz
bebe¤i
‹ris
Göz
kapa¤› Sert
tabaka Kas
Kas
tendonu
Retina
Mercek
‹ris
Kornea
Konjunktiva: Gözü nemli tutar.
Sert
tabaka
Sert tabaka : Gözü korur.
Saydam tabaka (Kornea): Gelen ışığı toplar ve kırar. Kornea gece hayvanlarında büyüktür.
438
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
Damar tabaka: Gözü besleyen kan damarları bulunur.
¾¾ Damar tabakada siyah melanin pigmentleri bulunur. Bu pigmentler göze gelen ışığın fazlasını soğururlar.
¾¾ Damar tabakanın ucunda şişkinleşmiş kısım göze renk veren ‘iris’i meydana getirir.
Göz bebeği: İki iris arasında kalan boşluğa denir. İrise ait kasların kasılıp gevşemesi göz bebeğinin büyüyüp
– küçülmesine neden olur.
¾¾
¾¾
Karanlıkta göz bebeği büyür, ışıkta küçülür.
Heyecan anında göz bebeği büyür.
Kirpiksi cisim: Damar tabakanın önünde bulunur. Göz merceği asıcı bağlarla kirpiksi cisme tutunur.
Göz merceği: Görme uyumunu sağlar. Görme uyumu merceğin incelip – kalınlaşması ile sağlanır. Göz merceği protein yapılıd›r.
Kornea ile iris aras›nda kalan bölüme ön oda, göz merceği ile iris arasında kalan bölüme de arka oda
denir.
¾¾ Ön ve arka odadaki sıvının tahliye edilememesi göz içi tansiyona (glokom) neden olur.
¾¾
Camsı cisim: Işığın retina üzerine odaklanmasında sıvı mercekler olarak görev yaparlar.
Retina (ağ tabaka): Görüntüyü algılayan reseptörlerin bulunduğu bölgedir.
Görüntü retinaya ters düşer.
Görüntü retinaya geldiğinde gördüğümüzü bilemeyiz, görüntünün değerlendirildiği yer beyin kabuğudur.
Retinada bulunan sarı benekte çomak ve koni reseptörler bulunur.
Fotoresöptörlerdir.
Çomak resptörler ışık algılar ve sarı beneğin genellikle dışına doğru yoğunlaşmıştır.
Koni reseptörler renk algılar ve sarı beneğin genellikle merkezinde yoğunlaşmıştır.
Koni reseptörlerin çalıştığı her mesafe ve ışıkta çomak reseptöler çalışır. Çomak reseptörlerin çalıştığı
mesafe ve ışıkta koni reseptörler çalışmaz.
¾¾ Gözümüzün önünden geçen hareketli bir cismin önce şekli sonra rengi retinaya düşer. Nedeni çomak
reseptörlerin sarı bebeğin dışına, koni reseptörlerin sarı bebeğin içine yakın olmasıdır.
¾¾ Retinada üç tane ana renk hücresi vardır. Kırmızı, mavi ve yeşil.
¾¾ Farklı renklerde görüntü algılamamızın nedeni farklı dalga boylarının kesişiminden kaynaklanır.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Kör nokta: Görme reseptörlerinin olmadığı bölgedir.
Kör
nokta
439
¾¾
Gözde görme pigmenti olan rodopsin üretilir. Rodopsin üretimi karanlıkta artar. A vitamini eksikliğinde
rodopsin üretimi azalır. Bu nedenle zayıf ışıkta görme zorlaşır. (Gece körlüğü)
Görüntü retinada
ters oluur
Talamus
Orta beyin
Beyin kabu¤u
¾¾
Gözün yardımcı kısımları kafllar, göz kapakları, kirpikler, göz yaşı bezleri ve göz kaslarından oluşur.
Göz Kusurları :
1) Miyop: Uzağı net göremezler.
Görüntü retinanın önünde oluşur.
Göz yuvarı optik eksen boyunca uzamıştır.
Tedavisinde kalın kenarlı mercek kullanılır. Kalın kenarlı mercek ışık ışınlarını ayırarak retinada birleşmesini sağlar.
Normal göz
A
A
A
A
2) Hipermetrop: Yakını net göremezler.
Görüntü retinanın arkasında oluşur.
Göz yuvarı optik eksene dikey uzamıştır.
Tedavisinde ince kenarlı mercek kullanılır.
İnce kenarlı mercek ışık ışınlarını yakınlaştırarak retinaya düşürür.
Normal göz
A
A
Hipermetroplu göz
A
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
A
440
A
A
Miyoplu göz
A
A
¾¾
¾¾
¾¾
3) Astigmatlık: Göz merceği ya da korneada meydana gelen dalgalanmalar sonucu ortaya çıkar.
Işık ışınlarının bir kısmı retinada, bir kısmı retina arkasında kesişir.
Görüntü bulanık, bazen çift algılanabilir.
Tedavisinde silindirik mercek kullanılır.
Normal göz
A
Astigmatl› göz
A
A
¾¾
¾¾
¾¾
A
A
4) Presbitlik: Genellikle 40 yaş üzerinde ortaya çıkar.
¾¾
¾¾
¾¾
40 cm’den yakındaki ufak yazıları net göremezler.
Göz merceği esnekliği artar.
Tedavisinde ince kenarlı mercek kullanılır.
5) Şaşılık: Göz yuvarını dengede tutan kaslardan birinin uzun, diğerinin kısa olması sonucu ortaya çıkar.
6) Glokom (göz tansiyonu): Göz içi sıvısının yeterli oranda tahliye edilememesi sonucu ortaya çıkar.
7) Gece körlüğü (tavuk karası): A vitamini yetersizliğinde görme pigmenti olan rodopsin üretimi azalır. Işık
zayıfladıkça görme zorlaşır.
8) Renk körlüğü (kırmızı – yeşil): Kırmızı ve yeşil renkleri ayırmayı sağlayan genlerin olmaması sonucunda
ortaya çıkar.
B. KULAK:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Balıklarda dış ve orta kulak yoktur.
Kurbağalarda ve sürüngenlerde dış kulak yoktur.
Kuşlarda kulak kepçesi yoktur. (baykuş hariç)
Bütün omurgalılarda iç kulak ortak özelliktir.
İNSANDA KULAĞIN YAPISI :
Yar› çembersel
kanatlar
Çekiç, örs ve
üzengi
kemikleri
Kohlear
kanal
Vestibular
kanal
‹itme sinirleri
Salyangoz
Östaki borusu
Kulak D› kulak
kanal›
zar›
441
Timpanik
kanal
Korti
reseptörü
Dış Kulak :
a) Kulak kepçesi
b) Kulak yolu
c) Kulak zarı
eder.
Ses dalgalarını toplar.
Kulak kiri ve kıllar bulunur. Kulağa giren toz parçalarını tutar.
Dış kulak ile orta kulak arasında bulunur. Ses dalgalarının orta kulağa geçmesine yardım
Orta Kulak :
a) Orta kulak kemikleri: Çekiç – örs ve üzengi olmak üzere üç çeşittir. Orta kulak kemiklerinin temel görevi
ses dalgalarını kuvvetli bir şekilde iç kulağa iletmektir.
b) Östaki borusu: Yutakla bağlantılıdır. İç ve dış ortam arasındaki hava basıncını dengelemede görev alır.
İç Kulak : İç kulakta sesin ilk geldiği yere dalız adı verilir. Dalız kesecik ve tulumcukların bulunduğu bölgedir.
Yarım daire kanalları: Beyincikle birlikte dengeyi sağlar. Yarım daire kanalları üç tanedir.
Açıklama : Yarım daire kanallarının tabanında ampula adı verilen şişkin bir bölüm bulunur. Burada bulunan
tüylü duyu hücreleri endolenften daha yoğun olan jelatinimsi bir madde içine doğru uzantılar yapmıştır. Ani
denge hareketlerinde yarım daire kanalları vücutla birlikte hareket eder. Ancak kanallar içindeki endolenf sıvısı
yarım daire kanalları ile birlikte hareket etmez, daha yavaş hareket eder. Bu durum ampula içinde bulunan
jelatinimsi maddenin hareketine neden olur. Bu maddenin hareketi duyu hücrelerinde basınç değişimine neden
olur. Bu durum denge sinirlerinde impuls oluşturur. Oluşan impulslar beyinciğe taşınır. Bilinçli denge kayıplarında impuls beyincikten beyin kabuğuna iletilir. Böylece vücuttaki denge değişiklikleri algılanır.
Açıklama : Kendi eksenimiz üzerinde 360° 'lik açılarla dönüş yaparsak hareketi tamamladığımızda bile hala
kendimizi dönüyormuş gibi hissederiz. Bunun nedeni kanallar içindeki sıvının hala hareket halinde olması ve
denge sinirlerinde impuls oluşturmasıdır.
Otollit tafllar: Kesecik ve tulumcuklarda bulunur. Ani denge kayıplarında kesecik ve tulumcuklarda bulunan
duyu kıllarına temas ederek duyu kıllarını aşağıya doğru çeker. Duyu kıllarındaki bu değişme uyartının sinir
hücrelerine geçmesine neden olur.
Salyangoz (Kohlea): Kendi üzerinde kıvrılmış bir yapıdır. Salyangoz üç kanaldan oluşur.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Üste vestibular kanal
perilenf sıvı ile dolu
Ortada kohlear kanal
endolenf sıvı ile dolu
En altta timpanik kanal
perilenf sıvı ile dolu
Kohlear kanalda korti reseptörü bulunur.
Mekanoreseptörlerdir.
Korti reseptörü sesi algılayarak, işitme sinirlerine aktarır.
‹ç kulak
D› kulak
Östaki
borusu
Orta kulak
442
Ses iletim hızı;
Orta kulak
‹ç kulak
Kat› ortamda iletilir
Sesin iletim şekli: D› kulak
D› kulak
S›v› ortamda iletilir
Orta kulak
Hava ortam›nda iletilir
Oval pencere
Kohlear kanaldaki
korti reseptörleri
Çat› zar
‹itme sinirleri
Talamus
Vestibular kanal
Temel zar
Timpanik kanal
Orta beyin
Beyin kabu¤u
Sesin geldiği yön tayininde sesin kaynağına yakın olan kulak, sesi daha şiddetli iletir. Beyin kabuğu da buna
göre sesin yönü hakkında karar verir.
C. DERİ :
Çok katlı epitel hücreden oluşmuştur. (yassı – kübik – silindirik)
1. EPİTEL DOKU :
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Vücudun dış ve iç yüzeyini örten hücrelerden ve salgı yapabilen bezlerden oluşur.
Hücreler çok sık aralıklarla dizilmiştir.
Hücreler arası ara madde yoktur.
Kılcal damar bulunmaz
Gerekli besin ve oksijen bağ dokudan difüzyonla gelir.
Görevleri;
yy
yy
yy
yy
yy
Koruma
Emilim
Salgı
Duyu alma
Boşaltım yapma şeklinde görevleri
vardır.
Epitel doku
Örtü epiteli
Salg› epiteli
Duyu epiteli
A) ÖRTÜ EPİTELİ:
1. Tek katlı epitel :
a) Yassı epitel – alveollerde
ve kan damarlarının iç yüzünde bulunur.
b) Kübik epitel – troid bezi –
böbrek gibi yerlerde bulunur.
443
c) Silindirik epitel – mide –
ince bağırsak gibi yerlerde
bulunur.
2. Çok katlı epitel doku :
a) Yassı epitel – deri – ağız
gibi yerlerde bulunur.
b) Çok katlı kübik epitel - deride ovaryum ve testisin iç yüzünde bulunur.
c) Değişken sıralı epitel (Yalanc› çok katl› epitel) – idrar
kesesi ve üreme kanallarında
bulunur.
Çok katlı silindirik epitel
B) SALGI EP‹TEL‹:
Salg› epiteli
Hücre say›lar›na
göre
Salg›s›n› döktü¤ü
yere göre
1) Salgısını döktüğü yere göre :
a) Ekzokrin Bezler: Salgısını bir kanalla dışarıya veren bezlere denir.
Örnek: Tükürük bezleri – ter bezleri – yağ bezleri – süt bezleri
b) Endokrin Bezler: Kanalsız yapıya sahiptirler. Salgılarını doğrudan kana verirler.
Örnek: Hipofiz bezi – troid bezi – paratroid bezi- böbrek üstü bezi
c) Karma Bezler: Salgılarının bir kısmını kanallı yapılarla dışarıya, bir kısmını da doğrudan kana verirler.
Örnek: Mide – pankreas – ovaryum – testis
444
2. Hücre sayılarına göre;
a) Bir hücreli bezler:
Örnek: Goblet hücreleri – mukus salgılar.
b) Çok hücreli bezler: Salgı yapan hücrelerin gruplar halinde toplanması ile oluşur.
Basit tübüler bez
Bileik tübüler bez
Basit alveoler bez
Bileik alveoler bez
Bileik tübülo alveoler bez
c) Duyu epiteli: Dış ortamdan gelen fiziksel ya da kimyasal uyarıları alan hücre gruplarıdır.
1.
Primer duyu reseptörleri
2.
Sekonder duyu reseptörleri
3.
Serbest sinir hücreleri
Koku reseptörleri
Tat alma reseptörleri
Ağrı algılayan
Epitel
Reseptör
Duyu
hücresi
Epitel
Reseptör
Epitel
Duyu
hücresi
Duyu
hücresi
Sinaps
Sinir
hücresi
Sinir
hücresi
Birincil duyu hücresi
Sinir
hücresi
‹kincil duyu hücresi
445
Serbest duyu hücresi
2. BAĞ DOKU :
Embriyonun mezenflim hücrelerinden meydana gelmiştir.
Hücreler arası boşluk fazladır.
¾¾ Hücreler arası ara madde vardır.
¾¾
¾¾
Kan pulcuklar›
Retikülo
endotelyum
Fibrosit
Kollajen lifler
y
Akyuvar
Makrofaj
Alyuvar
Elastik lifler
Retiküler lifler
Retiküler
hücre
Kondrositler
Kondrin
Lakün
Genç ya¤ hücresi
K›k›rdak
Ya¤ hücresi
Mezenim
hücresi
Baz› mezenim hücreleri
dönüüme u¤ramaz.
Osteoblast
Osteosit
Lakün
Stoplazmik
osteosit
uzant›lar›
Genç mast
hücresi
Osteoklast
Kemik
446
Mast hücresi
Bağ dokunun görevleri;
1. Bazı dokulara besin ve oksijen sağlar.
2. Mekanik desteklik sağlar.
3. Savunmada görev alır.
4. Doku kaybını önler
5. Güneş ışınlarına karşı korur.
6. Damar içindeki kanın pıhtılaşmasını önler.
7. İçerdiği liflerle bağlantı ve esneklik sağlar.
Bağ doku hücreleri:
¾¾
¾¾
Fibroblastlar
Mast hücreleri
Bağ doku liflerini ve ara maddeyi sentezler.
Heparin ve Histamin üretir.
Heparin: Damar içindeki kanın pıhtılaşmasını önler.
Histamin: Alerjik durumlarda kılcal damarlarda geçirgenliği artırır.
Makrofajlar: Mikroorganizmaları ve yabancı proteinleri fagosite ederler.
Plazma hücreleri: T ve B lenfositlerden oluşur. Bağışıklıkta görev alır.
Pigment hücreleri: Melanin üretiminde görev alırlar.
Bağ doku lifleri :
¾¾
¾¾
¾¾
Kollegen lifler
Elastik lifler
Retiküler lifler
Kasları kemiklere bağlayan tendonlarda, bağırsakta bulunur.
Alveollerde, atar damarlarda bulunur.
Kan yapım yerlerinde bulunur.
Bağ Doku Çeşitleri :
a) Mükoz bağ dokusu: Ara maddesi jelimsi özellikte olup, yapısında fibriller bulunur.
b) Gevşek bağ dokusu: Bağ doku lifleri ve kılcal damar bakımından zengindir.
c) Sıkı bağ dokusu:Lifler sık aralıklarla bulunur. Bu nedenle ara madde azdır.
d) Elastik bağ doku: Elastik liflerin yoğun olarak bulunduğu bağ doku şeklidir.
e) Retiküler bağ doku: Kan yapım yerlerinde ve savunmayı oluşturan lenfoid organlarda bulunur. Retiküler
hücrelerin fagositoz özelliği vardır.
3. YAĞ DOKU :
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Hücrelerine lipoplast denir.
Kılcal damar azdır.
Mitokondri azdır.
Metabolizması yavaştır.
Görevleri;
447
Depolama.
Organların ve vücudun belirli parçalarına kayganlık sağlar.
Darbeleri karşı korur.
Esneklik sağlar.
İzolasyon (yalıtım) sağlar.
Su kaybını azaltır.
Zararlı yağları kandan alarak, zararsız hale getirir ve depolar.
Kış uykusuna yatanlarda, göçmen kuşlarında, çöl hayvanlarında yağlar oksijenli solunumda kullanılarak
metabolik su üretilir.
¾¾ Enerji vericidirler
¾¾ Yapılıcıkta kullanılır.
¾¾ Bazıları düzenleyicidir.
Örnek:Hormonal özellikte olanlar.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Yoğunlukları düşüktür. Bu nedenle depo edilmesi kolaydır.
Deri
Epidermis
(Üst deri)
Dermis
(Alt deri)
Tanecikli
tabaka
Bazal Dikensi
tabaka tabaka
K›l
gövdesi
Ter deli¤i
Ter kanal›
Boynuzsu
tabaka
Epidermis
Dermis
papillas›
Damar a¤›
Dermis
Sinir lifi
K›l› dikletiren
kas kökü
Deri Alt›
K›l kökü
Papilla
Ya¤ doku
Ter bezi
K›l kesece¤i
Epidermis tabakası;
¾¾ Korun ve malpighi tabakası olmak üzere iki kısımdan oluşur.
¾¾ Korun tabaka ölü hücrelerden oluşur.
¾¾ Malpighi tabaka canlı hücrelerden oluşur, melanin pigmenti içerir.
–
–
–
–
–
–
–
Kan damarlar›
Sinirler
Ter bezleri
Ya€ bezleri
Reseptör hücre
K›l kökü
K›l kökü kaslar›
fleklinde yap›lar› içerir.
448
Derinin Görevleri:
1) Koruma:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Bakterilere karşı
Su kaybına karşı
Güneş ışınlarına karşı
Fiziksel ve kimyasal etkilere karşı
2) Boşaltım : Terleme gerçekleştirilir. Bu sayede su, tuz ve bir miktar azotlu artık atılır.
3) Solunuma yardımcıdır. Belirli oranda gaz alışverişi deri yoluyla yapılır.
4) Isı düzenleme:
¾¾
¾¾
¾¾
Soğukta derideki kılcal damarlar daralır. (ısı kaybını azaltma adaptasyonu)
Sıcak havalarda deri kılcalları genişler. (ısı kaybını artırma adaptasyonu)
Terleme ile su buharlaştıkça ısı kaybı gerçekleşir.
Soğukta vücut yüzeyinde ısı azalınca kaybolan ısının yerine yenisini koymak için kıl kökü kasları kasılır.
))
(Tüylerin diken diken olması)
5) Bazı duyuların alınmasını sağlar.
¾¾
Mekano ve termoreseptörler bulunur.
yy
Serbest sinir uçlar›
yy
Meisner ve merkel cisimci€i
yy
Paccini cisimci€i
yy
Ruffini cisimci€i
yy
Krause cisimci€i
A€r› alg›s›
Dokunma alg›s›
Bas›nç alg›s›
S›cak alg›s›
So€uk alg›s›
Reseptörlerin uyar›lmas›
So¤uk
a¤r›s›
So¤uk
alg›s›
S›cak
alg›s›
5
15
30
449
S›cak
a¤r›s›
55
S›cakl›k
D. TAT ALMA ORGANLARI:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Böceklerin tat alma organları ayaklarında ve ağız parçaları üzerinde bulunan sensilla adı verilen duyu kılları içerisinde bulunur.
Hayvanlar, tad duyularını, besini seçmek için kullanırlar.
İnsanda tat alma işlevi dildeki reseptörler tarafından gerçekleştirilir.
Tat alg›layan rösöptörler kemoreseptörlerdir.
Tadın algılanması için tadı veren maddelerin tükürük sıvısında çözünmesi şarttır.
Tadın algılanma önceliği tadı veren maddelerin çözünme hızına
bağlıdır.
Bölünme özelliği vardır.
Yaş ilerledikçe tat alma reseptörlerinin bölünme özelliği yavaşlar.
Tad duyusunun reseptör hücreleri, ağız ve dilin değişik bölgelerine dağılmış tat tomurcukları olarak ifllev yapan değişime uğramış
epitel hücrelerdir.
E. KOKU ALMA ORGANLARI :
Koku duyusu; Besin bulmada, haberleflmede ve korumada görev al›r.
Ac›
Eki
Eki
Tuzlu
Tuzlu
Tatl›
Böceklerde koku olma duyusu gelişmiştir. Böceklerde koku alma işlevi en çok antenleri ile yapılır. Bu nedenle böceklerin antenleri kesilirse, beslenme, üreme ve savunma gibi faaliyetleri yerine getiremezler.
¾¾ Koku alma duyusu daha çok karasal hayvanlarda gelişmiştir.
¾¾ Memeliler içinde de koku alma farklılıkları vardır. Örneğin köpekler insanlara göre daha güçlü koku alma
yeteneğine sahiptir.
¾¾ İnsanda koku alma organı burundur.
¾¾
Al›n sinüsü
Üst boluk
Orta boluk
Burun bolu¤u
Burun aç›kl›¤›
Alt boluk
Hava ak›m› Mukus
Siller
Koku duyusu
Duyu hücresi
sitoplazmas›
Duyu hücresi
çekirde¤i
Duyu nöronu
¾¾
Burun iç yüzeyi girintili ve çıkıntılıdır.
¾¾
Burundaki kılcallar, burun iç yüzeyine yakındır. Nedeni havanın vücut ısısına uygun hale gelmesini sağlamaktır.
¾¾
Burun iç yüzeyinde kıllar ve mukus salgısı vardır. Hava ile alınan yabancı maddeler burada filtre edilir.
¾¾
Burnun üst kısmında sarı bölge adı verilen yerde koku alma reseptörleri bulunur.
¾¾
Kemoseptörlerdir.
¾¾
Kokunun alınabilmesi için kokuyu veren maddelerin burundaki mukus sıvısında çözünmesi şarttır.
¾¾
Kokuyu veren maddelerin gaz halinde yayılma özelliği vardır.
¾¾
Koku alma reseptörlerinin bölünme özelliği yoktur.
¾¾
Koku alma reseptörleri belirli bir kokuyu sürekli algılayamazlar. Bunun nedeni; farklı kokuları algılama uyumudur.
450
3. ENDOKRİN SİSTEM
A) Hayvansal Hormonlar:
¾¾
¾¾
¾¾
Ürettiği salgıyı doğrudan kana veren bezlere endokrin bezi denir.
Endokrin bezlerin yaptığı salgılara da hormon adı verilir.
Hormonlar tarafından uyarılan yapılara da hedef organ adı verilir.
Epifiz
Hipofiz
Tiroit
Paratiroit
Böbrek üstü
bezi
Pankreas
Ovaryum
Testis
Organik yapılıdır. (Protein – yağ – organik baz yapılı olabilir)
Kanla taşınırlar.
Eksikliğinde ya da fazlalığında hastalıklar ortaya çıkar.
Monomer yapılı hormonlar sindirim kanalı yoluyla alınabilir. Polimer yapılı hormonlar sindirim kanalı yoluya
alınamaz.
¾¾ Etkisi yavaş ve uzun sürelidir. Uzun süreli etkili olmasının nedeni kandan uzaklaştırılmasının belirli zaman
almasıdır.
¾¾ Hormonlar kandan üç flekilde uzaklaflt›r›l›r.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Dokularda
parçalanarak
Karaci€erde
parçalanarak
Böbreklerle
at›larak
¾¾
Protein yapılı hormonlar zar yüzeyindeki reseptörlere bağlanırlar, yağ yapılı hormonlar hücre içerisindeki
reseptörlere bağlanırlar.
Hormon salgısının düzenlenmesinde:
yy
yy
yy
yy
Kanda bulunan çeşitli madde miktarlarının artması ya da azalması
Kandaki hormon miktarına göre endokrin bezler arasındaki etkileşim
Canlının dış çevresindeki bazı değişmeler
Sinir sisteminin endokrin sistemi etkilemesi
¾¾
Hormonlar kandan doku sıvısına geçerek ilgili hücrelere etki yaparlar.
451
Hormonlar;
– Büyüme
– Su dengesi
– fieker dengesi
– Mineral dengesi
– Efleysellik
– Metabolizma
– Sindirim enzimlerinin
salg›lanmas›
¾¾
fleklindeki faaliyetler etkilidir.
Böceklerde gençlik hormonu jüvenil, başkalaşım sırasında deri değiştirmeye yardımcı hormon ekdizondur.
İNSANDA ENDOKRİN SİSTEM :
Hipotalamus
RF
(Serbest b›rakt›r›c›)
ADH
(Vazopressin)
Kan
TSH
(TUH)
ACTH
ADH
Hipofiz
Arka lob
FSH
(FUH)
Oksitosin
Oksitosin
Arka lob
LH
LTH
(Prolaktin)
Kan
STH
MSH
1) ADH (Antidiüritik Hormon) (Vazopressin):
¾¾
¾¾
Hipotalamus tarafından üretilir. Hipofizin arka lobundan salgılanır.
Hedef bölgesi nefronun henle kulpunu saran kılcallard›r.
Görevi: Henle kulpunu saran k›lcallarda osmotik bas›nc› art›rarak böbreklerde suyun geri emilimini art›r›r.
yy
yy
yy
yy
yy
Fazla miktarda tuzlu besinlerle beslenen bir insanda su içme isteği artar, ADH salgısı artar.
Koşmakta olan bir insanda ADH salgısı artar.
Bol miktarda normal su içen bir insanda ADH salgısı azalır.
Alkol alan bir insanda ADH salgısı azalır. Amaç alkolü seyrelterek atılmasını kolaylaştırmaktır.
ADH salgılanması gereken oranın altında salgılanırsa su kaybı artar, su içme isteği artar. Şekersiz diyabet adı verilen hastalık ortaya çıkar.
452
2) Oksitosin:
Hipotalamus tarafından üretilerek, hipofizin arka lobu üzerinden salgılanır.
Hamileliğin sonlarına doğru salgısı artar. Bu dönemde uterustaki kasılmaları artırarak anneyi doğuma
hazırlar.
¾¾ Doğumdan sonra da anne memesindeki basıncı artırarak bebeğin anne memesindeki sütü emmesini kolaylaştırır.
¾¾
¾¾
3) TSH (TUH):
¾¾
Tiroid bezinin çalışmasını düzenler.
Hipofiz
¾¾
TSH
Tiroid bezi
Tiroksin hormonu
Tiroksin hormonunun artması için TSH hormonunun artması gerekir, tiroksin hormonunun azalması için
TSH hormonunun azalması gerekir. TSH hormonunun azalması için tiroksin hormonunun kanda belirli bir
seviyeyi geçmesi gerekir.
4) ACTH:
¾¾
Böbrek üstü bezinin çalışmasını düzenler.
Hipofiz
ACTH
Böbrek üstü
bezi
Kortizol
5) FSH (FUH) (Folikül Uyarıcı Hormon):
FSH
Erkeklerde
Kad›nlarda
FSH
FSH
Folikül hücreleri olgunla›r.
Ovaryum
Mayoz bölünme balar.
Testisler
Yumurta hücresi yap›l›r.
Östrojen
Seminifer tüpçüklerinde
olgunlama ve
sperm yap›m›
Mitoz bölünme artar.
Uterus
Kan damarlar› artar.
Mukus salg›s› artar.
Süngerimsi kal›nlamas› balar.
453
6) LH (Lüteinleştirici Hormon) :
LH
Erkeklerde
Kad›nlarda
LH
LH
Yumurtan›n fallopi tüpüne
at›lmas› (Ovulasyon)
Ovaryum
Testisler
Korpus luteum evresine
geçi haz›rl›¤› balar.
Progesteron
Testosteron
Uterusta kal›nlama
devam eder.
7) LTH (Prolaktin) :
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Süt yapımını ve süt kanallarının gelişmesini sağlar.
Hamilelikte korpus luteum evresinin devamlılığında görev alır.
Hamilelikten sonra süt üretilmesinin devamlılığında görev alır.
Annelik iç güdüsü oluşturulur.
8) STH (Soma Tropik Hormon) :
¾¾ Büyüme hormonudur.
¾¾ Mitoz bölünmeyi hızlandırır.
¾¾ Birçok dokuda etkilidir.
¾¾ Protein sentezini hızlandırır.
¾¾ Fazla salgılanması yağ kullanımını artırdığı için kanda şeker oranı artar. (Hiperglisemi)
¾¾ Çocuklarda az salgılanması cüceliğe neden olur (Nanizm)
¾¾ Çocuklarda fazla salgılanması devliğe neden olur. (Jigantizm)
¾¾ Yetişkinlerde fazla salgılanması orantısız büyümeye neden olur. (Akromegali)
9) MSH (Melonosit Uyarıcı Hormon) :
¾¾
¾¾
İnsanlarda embriyonik dönemde hipofizin orta lobu görev alır. Sonra kaybolur.
Deride melanin üretiminde etkili olan melanositleri uyarır.
454
Spermlerin hareket
ve olgunluk
kazanmas›n› sa¤lar.
TİROİD BEZİ :
¾¾ Bütün omurgalılarda bulunan bir bezdir.
¾¾ Tiroid bezinin aşırı çalışması sonucunda eksoftalmik quatr ortaya çıkar. Bunun sonucunda tiroid bezi afl›r› büyür. Bu hastalarda
tiroksin hormonu fazla salgılandığı için metabolizma hızlıdır, kilo
kaybı ve terleme görülür.
¾¾
İyot yetersizliğinde tiroksin üretimi azalır. TSH üretimi artar. Bunun sonucunda tiroid bezi büyür. Bu tür vakalara
quatr hastalığı denir.
Tiroid bezi hormonları;
a) Tiroksin : Tüm metabolizmanın çalışmasını düzenler. Birçok dokuda etkildir.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Tiroksin hormonunun fazla salgılanması;
Metabolizmayı hızlandırır.
Kilo kaybına neden olur.
Oksijen kullanımı artar.
Hipofizin TSH salgısı azalır ya da durur.
Çocuklarda az salgılanması cücelik ve zeka geriliğine neden olur. (Kretenizm)
Yetişkinlerde az salgılanması vücut ısısının düşmesine metabolizmanın yavaşlamasına, kıllarda dökülmeye neden olur. (Miksodema)
b) Kalsitonin :
¾¾
¾¾
Kandaki fazla kalsiyumun (Ca+2) kemiğe geçmesini sağlar. Kalsitonin salgısı artan bir insanda;
yy Kemik sertliği artar. yy Kanın osmotik basıncı azalır. yy Bağırsak ve böbrekten kana emilen kalsiyum azalır.
(Kretenizm)
PARATİROİD BEZİ : Hormon salgısı parathormondur.
Parathormonun görevi: Kandaki kalsiyum seviyesi düşünce, kemikten kana kalsiyum geçirerek, kandaki Ca+2
seviyesinin normale çıkmasına neden olur.
¾¾
Parathormon salgısı artan bir insanda;
yy Kemikler yumuşar.
yy Kanın osmotik basıncı artar.
yy Bağırsak ve böbreklerden kana Ca+2 emilimi artar.
yy Parathormon salgısı normalin altına düşerse kandaki kalsiyum seviyesi azalır, bu durumda kaslara yeterli kalsiyum gitmez, kalsiyum
yetersiz olunca ağrılı kasılmalar başlar. (Tetani)
455
PARAT‹RO‹D
BEZ‹
Kalsitonin
salg›s› artar.
Tiroid
bezi
Kandan kemi¤e
geçen Ca+2 artar.
Kemikten kana
Ca+2 geçii artar.
Böbreklerden
kana geri emilen
Ca+2 azal›r.
Böbreklerden
kana geri emilen
Ca+2 artar.
Ba¤›rsaklardan
kana emilen
Ca+2 azal›r.
Ba¤›rsaklardan
kana emilen
Ca+2 artar.
Kanda kalsiyum miktar›
normalin üzerine ç›karsa
tiroid bezi uyar›l›r.
Parathormon
salg›s› artar.
Paratiroid
bezi
Kanda kalsiyum miktar›
normalin alt›na düerse
BÖBREK ÜSTÜ BEZİ : Hipofiz bezi ve sinir sisteminin kontrolünde çalışır.
Örnek :
Örnek : Sempatik
sinirler
Hipofiz
Medulla (Öz)
Korteks
(Kabuk)
ACTH
Böbrek
üstü bezi
Böbrek
üstü bezi
Adrenalin
Kortizol
Böbrek üstü bezi
Korteks (Kabuk)
Kortizol
Medulla (Öz)
Aldosteron
Adrenalin
(Epinefrin)
456
Noradrenalin
(Norepinefrin)
a) Kortizol :
¾¾
Hedef bölgesi karaciğerdir.
¾¾
Protein ve yağları yıkım yönünde, karbonhidratları yapım yönünde etkiler.
¾¾
Glikoz yıkımını azaltır.
¾¾
Depo glikojeni artırır.
¾¾
Kan şekerini artırır.
¾¾
Kortizol salgısı artan bir insanda;
yy
Kan şekeri artar.
yy
Karaciğerde üre sentezi artar.
yy
Böbreklerde süzülme artar.
yy
İdrardaki üre artar.
b) Aldosteron :
¾¾
Böbreklerde sodyumun (Na+) kana emilmesini, potasyumun (K+) idrara verilmesini artırır.
¾¾
Na+: hücreler arası sıvıda osmotik dengeyi sağlar, K+ hücre içinde osmotik dengeyi sağlar.
Yorum: Aldosteron salgısı normalin altına düşerse;
Yorum: Aldosteron salgısı normalin üzerinde olursa;
yy
Kanın osmotik basıncı düşer.
yy
Kan basıncı artar.
yy
Kan basıncı düşer.
yy
Doku hücreleri plazmoliz olur.
yy
Hücrelere besin geçişi azalır.
yy
Ödem artar.
yy
Tunç (Adisson) hastalığı ortaya çıkar.
yy
Su içme isteği artar.
yy
Sinir ve kas sisteminin çalışmasında düzen-
yy
ADH salgısı artar
sizlikler başlar.
yy
Böbreklerde süzülme artar.
yy
Kolaylaştırılmış difüzyonda azalma görülebilir.
Açıklama : Böbrek üstü bezlerinin kabuk bölgesinden az miktarda eşey hormonları salgılanır. Bunlar testosteron, östrojen ve progesterondur.
c) Adrenalin (Epinefrin) :
¾¾
Korku – heyecan gibi durumlarda salgısı artar.
¾¾
Karaciğerdeki depo glikojeni azaltır.
¾¾
Kan şekerini artırır.
¾¾
Adrenalin kan şekerini düşük olması durumunda da, yüksek olması durumunda da artırır.
¾¾
Küçük damarları daraltır, büyük damarları genişletir.
¾¾
Dolaşım sistemini hızlandırır.
¾¾
Sindirim sistemini yavaşlatır.
457
d) Noradrenalin :
¾¾
Sinir sisteminde nörotransmitler madde olarak görev alır.
¾¾
Kan basıncının dengelenmesinde rol alır.
¾¾
Büyük damarları daraltır, küçük damarları genişletir.
OVARYUM : Hormonları steroid yapıdadır.
a) Östrojen :
¾¾
Uterusta kalınlaşma sağlar.
¾¾
Diflilerde ‹kincil eşey karakterlerin ortaya çıkmasına neden olur.
¾¾
Süt kanallarının gelişmesinde etkilidir.
FSH
Östrojen
Negatif geri bildirim
b) Progesteron :
¾¾
Ovaryumdaki folikül hücreleri tarafından salgılanır.
¾¾
Uterusun kalınlaşmasında etkilidir.
¾¾
Embriyonun uterusa tutunmasını sağlar.
¾¾
Süt bezlerinin gelişmesinde görev alır.
LH
Progesteron
TESTİS :
¾¾
¾¾
Testosteron adlı hormonun salgılanmasını sağlar.
Testosteron erkeklerde ‹kincil eşey karakterlerinin ortaya çıkmasına neden olur.
LH
Testosteron
458
TİMÜS BEZİ : Tiroid bezinin altında, nefes borusunun üzerinde bulunur. 25 yaşından itibaren yağ dokuya dönüşerek işlevini kaybeder. Timus bezi vücut savunmasında görev alır. Timus bezinde bulunan hormon, timus
bezine giren lenfositlere antikor yapma işlevi kazandırır.
EPİFİZ BEZİ : Melatonin adlı hormon salgılanır. Melatonin hormonu ergenlik dönemine kadar hipofizden FSH
ve LH salgılanmasını durdurur.
MİDE :
¾¾
Hormon salgısı Gastrin’dir.
¾¾
Mide
¾¾
Gastrin hormonunun görevi; mideyi uyararak midenin HCI ve pepsinojen salgılamasını sağlamaktır.
Gastrin
Kan
Mide
İNCE BAĞIRSAK:
‹nce ba¤›rsa¤›n hormon salg›s›
Sekretin
Kolesistokinon
Enterogastron
¾¾
Sekretin; Hedef bölgesi olan pankreası, pankreas öz suyu aNaHCO –3k salgılaması için uyararak ince bağırsal pH'ının düzenlenmesinde yardım eder.
¾¾
Sekretin; Hedef bölgesi olan karaciğeri uyararak karacigerde safra üretimini ve salgılanmasını sağlar.
¾¾
Kolesistokinon; Hedef bölgesi olan pankreası sindrim enzimleri salgılaması için uyarır.
¾¾
Kolesistokinon; Hedef bölgesi olan safra kesesini uyararak safra, kesesinin kasılmasını ve burada depolanan safranın onikiparmak bağırsağına dökülmesini sağlar.
¾¾
Enterogastron; Hedef bölgesi olan mideyi uyararak salgısını ve hareketlerini azaltır.
459
PANKREAS: Langerhans adacıklarındaki a hücrelerinden glukagon, b hücrelerinden insülin hormonu
salg›lan›r.
Kas demeti
Kas dokuya geçen
glikoz artar.
Karaci¤er
Langerhans adac›klar›ndaki
beta hücrelerinde insülin
salg›s› artar.
Karaci¤ere geçen
glikoz artar.
Kan ekeri normal
de¤erinin
alt›na düerse
Pankreas
Pankreas
Di¤er dokulara da glikoz geçii artar.
Kan ekeri normal
de¤erinin üzerine
ç›karsa
Karaci¤erdeki depo
glikojen glikoza
dönüerek h›zla
kana verilir.
Karaci¤er
Langerhans adac›klar›ndaki
alfa hücrelerinde
glukagon salg›s› artar.
a) İnsülin: Kandaki fazla şekerin normale düşürülmesini sağlar.
¾¾
İnsülin salgısı artan bir insanda;
yy
Kan şekeri azalır.
yy
Kanın osmotik bas›nc› azal›r.
yy
Dokulara glikoz geçişi artar.
yy
Kas ve karaciğerdeki depo glikojen artar.
b) Glukagon: Kandaki şeker oranı normalin altına düştüğünde, salgısı artarak kan şekerini normale yükseltmeye çalışır.
¾¾
Glukagon salgısı artan bir insanda;
yy
Karaciğerdeki depo glikojen azalır.
yy
Kan şekeri artar.
yy
Kanın osmotik bas›nc› artar.
Not: Kalın bağırsağın hormon salgısı yoktur.
Not: Böbreklerde eritropoietin adlı hormon üretilir. Bu hormon az bir miktarda da karaciğer tarafından üretilir.
Eritropoietin hormonunun hedef bölgesi kırmızı kemik iliğidir, alyuvar yapımını sağlar.
460

2. duyu organları

Transkript

Benzer belgeler

TIMPANOPLASTI- MASTOIDEKTOMI A MELIYATI ONAM F ORMU

DKY ATREZISI-AT REZI ACILMASI A MELIYATI ONAM F ORMU

Ünite Özeti Öğretim Programı Tasarım Soruları

5 eksiği 13 olan sayının yarısı kaçtır