Türkiye Elektrik Piyasası ve DUY

Türkiye Elektrik
Piyasası ve DUY
İbrahim Etem ERTEN
Grup Başkanı - Enerji Uzmanı
OSB Eğitimi
26 Mart 2012
Afyon
Türkiye Enerji Sektörü
“Temel Niteliği”
ğ
‰Hızlı talep artışı:
‰Yatırım ihtiyacı ve fırsatlar
‰Rekabetçi piyasaların rolü
‰Yüksek ithalat bağımlılığı:
‰Yerli ve yenilenebilir kaynakların geliştirilmesi
fırsatı
‰Kaynak çeşitliliği
‰Enerji verimliliğini artırma potansiyeli:
‰Yapısal dönüşüm ihtiyacı
2
www.epdk.gov.tr
Elektrik ve Doğal Gaz Sektörleri
2000 - 2007
“Dünyada
y
en hızlı talep
p artışı
ş yaşanan
y ş
ikinci ülke”
200
Kümülatif Talep Artışı
175
180
160
141
140
140
%
120
100
Elektrik
D. Gaz
80
49
60
53
40
29
40
20
20
12
9
12
8
0
Çin OECD Statistics
Türkiye
Hindistan
Dünya
3
AB
OECD
www.epdk.gov.tr
Ekonomik Büyüme - Elektrik Talebi
Büyüme‐Elektrik Talebi İlişkisi
20,0%
,
15,0%
5,0%
20
09
20
07
20
05
20
03
20
01
19
99
19
97
19
95
19
93
19
91
19
89
19
87
19
85
19
83
19
81
19
79
19
77
19
75
19
73
0,0%
19
71
%
10,0%
‐5,0%
5 0%
Büyüme Hızı
Talep Artış Hızı
Polinom (Büyüme Hızı)
Polinom (Talep Artış Hızı)
‐10,0%
4
www.epdk.gov.tr
Elektrik Tüketimi
Kişi Başı Brüt Elektrik Tüketimi
12000
„ Avustralya
„ İsviçre
10000
Yüksek
Düşük
7.281
Jenerik
2.345
2000
1.432
554
723
244
393
1970
1975
1980
1985
2.827
2.820
7
82
2.
1.996
3.701
7
59
3.
„ Çin
4.706
7
71
4.
4000
3.7
719
„ Yunanistan
6.367
2
20
6.
Fiili
5.191
„ İngiltere
6000
8.250
3
21
8.
„ Fransa
„ Rusya
„ Almanya
8000
kWh
10.29
91
„ ABD
1.031
0
1990
1995
2000
5
2005
2010
2015
2020
2025
2030
www.epdk.gov.tr
Elektrik
El
kt ik Piyasası:
Pi
Yapısı ve İşleyişi
6
www.epdk.gov.tr
Elektrik Kanununda Amaç
Elektrik Piyasası Kanunun Amaç Maddesine göre;
Madde 1.- Bu Kanunun amacı; elektriğin yeterli, kaliteli,
sürekli düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde
sürekli,
tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet
ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet
gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir
elektrik enerjisi pi
piyasasının
asas n n oluşturulması
ol şt r lmas ve
eb
bu
piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin
sağlanmasıdır.
ğl
d
7
Elektrik Sektörünün Şematik İşleyişi
ÜRETİM
Santralı
TRAFO
TRAFO
(TM)
TRAFO
(DM)
İLETİM
PERAKENDE
8
DAĞITIM
Elektrik Piyasa Yapısı
Düzenlenen Faaliyetler
y
İletim
Dağıtım
Rekabetçi Faaliyetler
Perakende
Satış
Üretim
Toptan
Satış
Piyasası
Perakende
Satış
Serbest
Tüketiciler
9
Piyasası
Serbest
Olmayan
Tüketiciler
Serbest Tüketici Limiti Sıfırlandığında
www.epdk.gov.tr
Öngörülen Piyasa Yapısı
§ Kanunun amaç maddesinde;
“rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine
göre faaliyet gösterebilecek
gösterebilecek, mali açıdan güçlü
güçlü,
istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının
oluşturulması” ibaresi yer almıştır
oluşturulması
almıştır.
§ Niçin tam rekabetçi piyasa yapısı?
10
Tekel ve Tam Rekabetçi Yapı
Karşılaştırma
ş ş
- Tekel Kaybı
y
Tam
Rekabet
Tekel
Tekel
Etkisi
Tüketici
Faydası
A+B+F
A
-B-F
BF
Üretici
Faydası
aydas
E+G+H
B+E+H
B-G
Net
Ekonomik
Fayda
y
A+B+E+
F+G+H
A+B+E+
H
-F-G
Fiyat
A
Tekel Fiyatı
9
B
F
Tam Rekabet Fiyatı
5
E
H
G
Tekelci firma Marjinal
Gelir
600
1000
Tekel üretim
miktarı
11
Tam Rekabet
üretim
miktarı
Toplam Arz
= Marjinal
maliyet
Tam rekabet firma talep eğ
Marjinal Gelir= Piyasa Fiy
T l
Toplam
Talep=
T l
Tekelci firma talep eğris
Miktar
Elektrik Piyasası Geçiş Süreçleri
TEDAŞ
TEDAŞ
Dağıtım
Dağıtım
TEK
TEİAŞ
Dikey
Entegrasyon
İletim
TETAŞ
TEAŞ
Üretim,
İletim, Ticaret
1970
Toptan SatışTicaret
EÜAŞ
1994
99
2001
00
Üretim
12
Reformun Kilometretaşları
Mali Uzlaştırma
Başlangıç Günü
1 Aralık 2003
Dengeleme ve
Uzlaştırma
1 Ağustos 2006
Nihai DUY
(Aşama 1)
1 Aralık 2009
Nihaii DUY
Nih
(Aşama 2)
1 Aralık 2011
13
Mevcut Piyasa Yapısı
EÜAŞ
TETAŞ
Yİ‐YİD‐İHD
Yİ
YİD İHD
ÖZEL
ÜRETİCİ
OTOPRODÜKTÖR
TEİAŞ
(İletim‐
Piyasa ve
Piyasa ve Sistem
işletmecisi)
TOPTAN SATIŞ
(ÖZEL)
Dağıtım ve
Perakende
Satış
Satış Şirketleri
Serbest
Tüketici
(Özel ve
Kamu)
İthalat
İhracat
İthalat
14
Serbest Olmayan Tüketici
ENTSO-E bağlantısı
‰18 Eylül 2010 tarihi itibari ile Türkiye elektrik sistemi
ENTSO-E
ENTSO
E bölgesi ile senkron paralel bağlantıya
geçmiştir.
‰Bir yıllık deneme paralel işletme döneminin başarıyla
tamamlanmasını takiben,
takiben TEİAŞ ENTSO-E
ENTSO E Avrupa Kıtası
Senkron Bölgesi için tam üyelik statüsü elde edecektir.
15
ENTSO-E bağlantısı
‰18 Eylül 2010 tarihinden sonraki uygulamaların
ENTSO-E
sistemine
uyumlu
olacak
şekilde
düzenlenmesine yönelik olarak Elektrik Piyasası İthalat
ve İhracat Yönetmeliği revize edilmiştir.
‰ENTSO-E üyesi komşularımızla elektrik ithalatı ve
ihracatı bu mekanizma çerçevesinde Haziran 2011 itibari
ile başlamıştır.
‰ENTSO-E üyeliğimiz ile ülkemizin elektrik ticareti
olanaklarının büyük ölçüde artması beklenmektedir.
beklenmektedir
16
Dengeleme Piyasası
ve
Uzlaştırma
ş
17
www.epdk.gov.tr
Nihai DUY ile Düzenlenen Yapı (1/2)
ƒNihai DUY iki aşamalı bir yapı öngörmektedir.
Nihai Dönem
Mevcut Durum
Geçiş Dönemi
ƒ Dengeleme
Mekanizması
y 3 Zamanlı
ƒ Aylık
Uzlaştırma
ƒ Gün
Planlama
Öncesi
ƒ Dengeleme
Piyasası
Güç
ƒ Dengeleme
Piyasası
Güç
ƒ Saatlik Uzlaştırma
ƒ Saatlik Uzlaştırma
1 Temmuz 2006
ƒ Gün Öncesi Piyasası
AŞAMA 1
AŞAMA 2
1 Aralık 2009
1 Aralık 2011
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
18
Nihai DUY ile Düzenlenen Yapı (2/2)
Nih i DUY ile:
Nihai
il
ƒ Gün Öncesi ve Gün İçi piyasası ayrıştırılmaktadır. Buna göre,
Gün öncesi teklifleri (ilk aşamadan Gün Öncesi Planlama,
Planlama ikinci
aşamada Gün Öncesi Piyasası) ve gün içi teklifleri
(Dengeleme Güç Piyasası) ayrı ayrı verilmektedir.
ƒ Uzlaştırma saatlik bazda yapılmaktadır.
ƒ Ticari faaliyetin çok büyük bir kısmı Gün Öncesinde
gerçekleşmekte,
kl
k Gün
Gü iiçerisinde
i i d iise sistem
i
emniyeti
i iö
ön plana
l
çıkmaktadır .
ƒ Denge sorumluluğu kavramı getirilmiştir.
getirilmiştir Denge sorumluluğu
içinde, katılımcılara “dengeden sorumlu grup” oluşturma imkanı
sunulmuştur.
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
19
Gün Öncesi Planlama
Gün Öncesi Piyasası
Dengeleme Güç Piyasası
Saatlik Uzlaştırma
Mekanizma
• Katılımcılar tarafından tekliflerin sunulması ((11:30))
• Sistem İşletmecisi tarafından yük tahmini yapılması (11:30)
• Sistem İşletmecisi tarafından kısıtların sisteme girilmesi (11:30)
• Piyasa İşletmecisi tarafından sistemin çalıştırılarak marjinal fiyatların ve alış / satış
miktarlarının belirlenmesi (13:00)
• İtiraz süreci (13:30)
• Gün öncesi programının sonuçlandırılması (14:00)
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
20
Dengeleme Güç Piyasası
Gün Öncesi Piyasası
Dengeleme Güç Piyasası
Saatlik Uzlaştırma
Mekanizma
• Sistem İşletmecisine kesinleşmiş gün öncesi üretim / tüketim programlarının
sunulması (16:00)
• Sistem İşletmecisine yük alma, yük atma tekliflerinin sunulması (16:00)
• Sistem
Si t
İİşletmecisi
l t
i i tarafından
t
f d hatalı
h t l bildi
bildirimlerin
i l i kontrol
k t l edilmesi
dil
i ve düzeltilmesinin
dü ltil
i i
sağlanması (17:00)
y ç
doğrultusunda
ğ
Sistem İşletmecisi
ş
tarafından
• Tekliflerin sistem ihtiyaçları
değerlendirilerek kullanılması (17:00......)
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
21
Gün Öncesi Fiyatı ve Sistem Marjinal Fiyatı
Arasındaki İlişki
İ
Dengeleme Güç Piyasası
Fiyat Belirleme
Gün Öncesi Dengelemede
Fiyat Belirleme
TL/MWh
TL/MWh
SMF
SGÖF
Miktar
MW
MW
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
22
Saatlik Uzlaştırma
Gün Öncesi Piyasası
Dengeleme Güç Piyasası
Saatlik Uzlaştırma
Amaç
• Piyasa faaliyetleri sonucunda oluşan alacak / borç hesaplamalarını yapmak ve
faturalama için gerekli bilgileri sağlamak,
• Dengeleme maliyetlerini,
maliyetlerini maliyetlere neden olan piyasa katılımcılarına yansıtmak
suretiyle sıfır bakiye düzeltme kaleminin miktarını azaltmak,
• Günlük avans ödemeleri ile beraber tahsilat süresini azaltarak piyasa katılımcılarından
alınması gereken teminat tutarını azaltmak.
Mekanizma
•
•
•
•
Sayaç
y ç değerlerinin
ğ
PMUM’a ulaştırılması
ş
((ayın
y ilk 4 g
günü))
Ön uzlaştırma bildirimlerinin hazırlanması (ayın 6 ncı günü)
Nihai uzlaştırma bildirimlerinin hazırlanması (ayın 11 inci günü)
Faturalama süreci (ayın 15 inci günü ....)
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
23
Piyasa Yapısı
Bir gün öncesi
Bir gün öncesine kadar
İkili Anlaşmalar Piyasası
Gerçek zaman
Gün Öncesi Planlama / Gün
Öncesi Piyasası
Dengeleme Piyasası
TL/MWh
Talep
SMF
A
Arz
Spot Fiyat
Spot
Fiyat
MW
MW
Vadeli İşlemler (Türev) Piyasası
Elektrik Enerjisi Ticareti
Sistem İşletimi
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
24
Gün Öncesi Piyasası Teklifleri
Fiyat (TL/MWh)
Saatler
0
55
60
60,01
80
90
105
120
150
2000
00 00 – 01.00
00.00
01 00
150
150
100
50
0
0
-40
40
-250
250
-350
350
-350
350
07.00 – 08.00
300
300
225
150
0
0
-100
-100
-200
-200
Gün Öncesi Piyasası Teklifleri
ƒ Gün öncesi piyasasına saatlik alış, satış teklifi sunmak üzere kullanılacak olan asgari ve azami
fiyat limitleri Piyasa İşletmecisi tarafından belirlenen teknik limitlerdir.
ƒ Fiyatların yükselen sıra ile dizilmesi gerekir.
ƒ Pozitif miktarlar alışı, negatif miktarlar ise satışı ifade etmektedir.
ƒ İki fiyat/miktar arasındaki boş alanlar doğrusal enterpolasyon ile Piyasa İşletmecisi tarafından
doldurulur.
doldurulur
ƒ Gün öncesi piyasasında katılımcılar, gün öncesi planlamada olduğu gibi blok alış/satış ve
esnek satış teklifi verebilirler.
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
25
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (1/4)
Fi t TL/MWh
Fiyat,
0
20
30
35
40
45
50
55
60
65
200
2000
Katılımcı A, MW
60
60
60
60
40
40
40
40
20
20
20
20
Katılımcı A (Toptan Satış Şirketi)
Yük (MW)
Ekonomik
Elektrik Fiyatı
(TL/MWh)
Açıklama
Baz Yük
40
Fiyattan bağımsız
Ayarlanabilir Yük
20
36 TL/MWh
Fiyat 36 TL/MWh’yi geçerse fabrikanın bir
bölümünde üretim yapılması ekonomik değildir
değildir.
Ayarlanabilir Yük
20
56 TL/MWh
Isıtma: Fiyat 56 TL/MWh olduğunda alternatif
yakıtla ısınabilir.
TOPLAM
80
İkili Anlaşmalar
-20
1 yıllık alış anlaşması mevcuttur.
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
26
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (2/4)
Fiyat, TL/MWh
0
20
30
35
40
45
50
55
60
65
200
2000
Katılımcı B, MW
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
Katılımcı B (Toptan Satış Şirketi)
Yük (MW)
Baz Yük
80
Ayarlanabilir Yük
0
TOPLAM
80
İkili Anlaşmalar
-60
Ekonomik
Elektrik Fiyatı
((TL/MWh))
Açıklama
Fiyattan bağımsız
---
1 yıllık alış anlaşması mevcuttur.
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
27
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (3/4)
Fiyat, TL/MWh
0
20
30
35
40
45
50
55
60
65
200
2000
K tl
Katılımcı
C
C, MW
40
20
0
0
-40
40
-60
60
-60
60
-120
120
-120
120
-120
120
-120
120
-120
120
Katılımcı C (Otoprodüktör Grubu) – Bara Müşterisi
Yük (MW)
Toplam Üretim
Kapasitesi
Marjinal Maliyet
(TL/MWh)
Açıklama
Baz Yük
40
Fiyattan bağımsız
Santral 1
-20
20 TL/MWh
Fiyat 20 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 2
-20
30 TL/MWh
Fiyat 30 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 3
-40
40 TL/MWh
Fiyat 40 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 4
-20
20
45 TL/MWh
Fiyat 45 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
k
ik i
Santral 5
-60
55 TL/MWh
Fiyat 55 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
TOPLAM
-120
120
160 MW
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
28
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (4/4)
Fiyat, TL/MWh
0
20
30
35
40
45
50
55
60
65
200
2000
Katılımcı D, MW
100
100
50
50
20
0
-100
-100
-100
-100
-100
-100
Katılımcı D (Üretim Şirketi)
Kapasite
(MW)
Marjinal Maliyet
(TL/MWh)
Açıklama
Santral 1
-50
30 TL/MWh
Fiyat 30 TL/MWh
TL/MWh’den
den yüksek olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 2
-30
40 TL/MWh
Fiyat 40 TL/MWh’den yüksek olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 3
-20
45 TL/MWh
Fiyat 45 TL/MWh’den yüksek olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
Santral 4
-100
50 TL/MWh
Fiyat 50 TL/MWh’den yüksek olduğunda üretim
yapması ekonomiktir.
TOPLAM
-200
İkili Anlaşma Miktarı
100
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
Müşterisi ile 6 aylık satış anlaşması imzalamıştır.
imzalamıştır
29
Gün Öncesi Piyasasında Fiyat Oluşumu
Fiyat, TL/MWh
0
20
30
35
40
45
50
55
60
65
200
2000
Katılımcı A, MW
60
60
60
60
40
40
40
40
20
20
20
20
Katılımcı B, MW
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
Katılımcı C,
C MW
40
20
0
0
-40
-60
-60
-120
-120
-120
-120
-120
Katılımcı D, MW
100
100
50
50
20
0
-100
-100
-100
-100
-100
-100
Toplam, Alış (MW)
220
200
130
130
80
60
60
60
40
40
40
40
Toplam, Satış
S
((MW))
0
0
0
0
-40
-60
-160
-220
-220
-220
-220
-220
TL/MWh
10
0
80
Talep
p
Arz
60
45
TL/MWh 40
20
PMUM- Deloitte
Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi
40
80
60 MW
120
30
160
200
240
MW
GÖP Fiyatları
2500
En Yüksek
En Düşük
2000
1500
978
1000
645
686
500
500
350
275 250 300
275 270
31
300
26.02.2
2012
25.02.2
2012
24.02.2
2012
23.02.2
2012
22.02.2
2012
21.02.2
2012
20.02.2
2012
19.02.2
2012
18.02.2
2012
17.02.2
2012
16.02.2
2012
15.02.2
2012
Tarih (Son 30 gün)
14.02.2
2012
13.02.2
2012
12.02.2
2012
11.02.2
2012
10.02.2
2012
09.02.2
2012
08.02.2
2012
07.02.2
2012
06.02.2
2012
05.02.2
2012
04.02.2
2012
03.02.2
2012
02.02.2
2012
01.02.2
2012
31.01.2
2012
30.01.2
2012
29.01.2
2012
0
250
328
260 290 165
190
180
180 200
165 150 170 165 180 170 200 180 180
150 150 156 175
221
192
190
162 177 170 188
159 166 178 182 148 129 141 146 157 152 168 158 158
155
129 117 123 145 156
136 125 155 149 135 130 130 150 125 150 141 125 135 140 140 125 124
99 100
97 81 110 122 124 125 125 125
54 54 50
28.01.2
2012
Fiyat (TL/MWh)
2000
DGP Fiyatları
2500
En Yüksek
En Düşük
2000
1500
978
1000
645
688
500 500 500
500
500
350 350 350
324 341
200
32
355
300
26.02..2012
25.02..2012
24.02..2012
23.02..2012
22.02..2012
21.02..2012
20.02..2012
19.02..2012
18.02..2012
17.02..2012
16.02..2012
15.02..2012
Tarih (Son 30 gün)
14.02..2012
300
13.02..2012
12.02..2012
11.02..2012
10.02..2012
09.02..2012
08.02..2012
05.02..2012
246
07.02..2012
180
193
06.02..2012
233
04.02..2012
03.02..2012
02.02..2012
01.02..2012
31.01..2012
199 191 199
30.01..2012
29.01..2012
0
275 250 300
199 200
253 136 170 180 178 180
130 130
182
169 169 188
153 144 118 118
146 158 176
143
143
135
132
126
123
92 106
89 106
169
150 170 150 118 140 117
130
110
106 106 106 106 95 95
100
80 100
80 100 90
60
40
36 30 35 36
20 25 14
135 150
28.01..2012
Fiyat (TL//MWh)
2000
Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ)
§ Halihazırdaki TEİAŞ, 3 fonksiyonu beraber
yyerine getirmektedir:
g
§ İletim Sisteminin İşletimi: iletim hatlarının yapımı,
bakımı ve işletimi
§ Elektrik Sisteminin İşletimi: Yan Hizmetlerin tedarik
edilmesi
§ Piyasa İşletimi: Gün Öncesi Piyasası, Dengeleme
Güç Piyasası
33
Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ)
§ Şu anki sistemdeki kısıtlar:
§
§
§
§
Personel istihdamı
Şeffaflık
Güvenirlik
Esneklik
§ EPİAŞ
§
§
§
§
Özerk, şeffaf ve esnek
Özerk
Elektrik, doğalgaz ve petrol ürünleri
Referans fiyat
Geniş katılım
34
Bugün Durumumuz
Elektrik
Piyasaları
Elektrik Borsası
PMUM
Dengeleme
Piyasası
VOB
Futures
Piyasası
Spot Piyasa
Ref: Challenges in Pricing of Electricity Risk, Juri Hinz
35
Tezgah Üstü
Piyasaları
Toptan Satış Piyasalarına Yaklaşım
Elektrik
Piyasaları
Elektrik Borsası
Dengeleme
Piyasası
Türev
Piyasası
Spot Piyasa
Ref: Challenges in Pricing of Electricity Risk, Juri Hinz
36
Tezgah Üstü
Piyasaları
OPCOM Dokümanı
Kaynak: OPCOM, Romanya
www.epdk.org..tr
Hacme Dayalı Piyasa Eşleştirmesi
Senaryosu
www.epdk.org..tr
SORULARINIZ
Teşekkürler
39