Et - İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi

=
SLAM HUKUKÇUSU
HUKUKÇUSU ve HUKUK TAR HÇ S NOEL
COULSON: HAYATI, ESERLER ve GÖRÜ LER
Prof. Dr. Ferhat Koca1
4
3
6 5 ' 26
6
8
5*85
56 26
( 0
4 7
' ' '9 '9$
( 0
Noel James Coulson 18 AUustos 1928 tarihinde Mngiltere’nin Lancashire
bölgesindeki Blackrod’da doUdu. Wigan Grammar School’daki eUitiminden
sonra Oxford’daki Keble College’e girdi. K br s ve SüveyR bölgesinde istihbarat
subay olarak askerlik yapt . AskerliUi müteakip, 1952 y l nda Oxford Üniversitesi’ne girdi. Burada meRhur müsteRriklerden Joseph Schacht’ n tavsiyesi üzerine, Fas kütüphanelerinde bulunan f k hla ilgili el yazmalar üzerine yüksek lisans ve doktora yapt . 1954 y l nda Sir Norman Anderson taraf ndan Londra
Üniversitesi’ndeki School of Oriental and African Studies’e (SOAS) davet edildi ve burada Mslâm hukuku dersleri okutman olarak göreve baRlad .
1965–1966 y llar aras nda, Nijerya’daki Ahmedü Bello Üniversitesi hukuk fakültesinde dekanl k yapt .
Noel J. Coulson 1967 y l nda Londra Üniversitesi DoUu ülkeleri hukuku
bölümü (Department of Oriental Laws) baRkanl U na getirildi ve bu görevi ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Bu arada Chicago, Harvard, Pennsylvania,
UCLA, Utah ve mezun olduUu Keble College gibi çeRitli üniversitelerde misafir
profesör olarak dersler verdi. Ayr ca, Mslâm hukukunun, özellikle ticaret ve mirasla ilgili hükümlerinin uygulamas konusunda araRt rma ve gözlemlerde bulunmak amac yla çeRitli defalar OrtadoUu ülkelerini ziyaret etti.
Arab Law Quarterly dergisinin yay n kurulu ve Gray’s Inn Barosu üyesi
olan Coulson, The Times (3 Eylül 1986) gazetesi taraf ndan “kendi neslinin
önde gelen Mngiliz Mslâm hukukçusu” olarak nitelendirilmiRtir.
1
Gazi Üniversitesi Çorum Mlahiyat Fakültesi. E-mail: [email protected]
=
H $%
A "
B*/
Mki k z çocuUu babas olan Noel J. Coulson, 30 AUustos 1986 tarihinde, 58
yaR nda Haslemere’de (Surrey) öldü2.
%6 ' '9 '9$
#6
/
#
1. A History of Islamic Law (Edinburgh University Press, Edinburgh 1964,
1971, 1978, 1990). Mslâm hukuk tarihine dair klasik ve modern pek çok kaynaktan faydalan larak yaz lm R muhtasar bir kitapt r. Bu eser Fî Târîhi’t-te+rî’il-slâmî (trc. Muhammed Ahmed Sirâc, Kuveyt 1402/1982) ad yla Arapça’ya tercüme edilmiRtir.
2. Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle
Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969). Coulson’un
Chicago Üniversitesi hukuk fakültesi OrtadoUu araRt rmalar merkezinde misafir hoca olarak verdiUi derslerin notlar ndan oluRan bu eser, Mslâm hukuk sistemindeki ak l-vahiy3, birlik-çeRitlilik, otoriteryanizm-liberalizm, idealizm-realizm,
hukuk-ahlâk, duraUanl k-deUiRkenlik kavramlar n ve bu kavramlar n birbiriyle
iliRkilerini incelemektedir.
3. Succession in the Muslim Family (Cambridge 1971). Mslâm miras hukukuyla ilgili bir eserdir.
4. Commercial Law in the Gulf States - The Islamic Legal Tradition,
(London 1984, Graham-Trotman). Coulson’un School of Oriental and African
Studies’in hukuk fakültesinde verdiUi, OrtadoUu ülkelerinin karR laRt rmal ticaret hukuku adl dersin notlar ndan oluRan bir kitapt r.
2
Noel James Coulson’un hayat , eserleri ve görüRleri hk.bk. Joseph Scahct, “Modernism and
Traditionalism in a History of Islamic Law”, Middle Eastern Studies, I (1964), s. 388-400; Noel
James Coulson, “Correspondence”, Middle Eastern Studies, III (1966), s. 195-203; “Obituary:
Professor Noel J. Coulson”, Arab Law Quarterly, I/5 (November 1986), s. 473-474; I. Edge,
“Obituary: Noel Coulson”, Bulletin of School of Oriental and African Studies, L/3 (1987), s.
532-535; Muhammed Selim El-Awa, “Approaches to Shari’a: A Response to N. J. Coulson’s
A History of Islamic Law”, Journal of Islamic Studies, II/2 (1991), s. 143-179; Kamil Uslu,
Noel J. Coulson’un -slâm Hukuku Hakk ndaki -ddialar , Konya 1997 (Selçuk Ünv., Sosyal
Bilimler Enst., Yay mlanmam R Yüksek Lisans Tezi); M. Kâmil YaRaroUlu, “Coulson’un
Mslam Hukukuna Bak R ”, Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003,
RaUbet Yay nlar , s. 187-201; Muharrem K l ç, “Mslam Hukukunun DoUas na Klasik Oryantalist Bir Bak R: N. J. Coulson ÖrneUi”, Marife, y l. 2, sy. 3 (Konya 2002), s. 123-134; Cengiz
Kallek, “Coulson, Noel James”, D-A, VIII, 71-72.
3
Bu eserin ak l-vahiyle ilgili bölümünün Türkçe tercümesi için bk. Noel J. Coulson, “Mslam
Hukukunun Çat Rma ve Gerilim Alanlar ndan Biri Olarak Vahiy ve Ak l” (trc. Ferhat Koca),
Marife, III/3 (Konya 2003), s. 343-351.
7
.
!
"7
?$
/$
$& ==
##6 )
1. “Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem”,
Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 211-226.
2. “The State and the Individual in Islamic Law”, International and
Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 49-60. (The Traditional Near East J.
Stewart - Robinson (ed. Englewood Cliffs, N. J. Prentice Hall), 1966, s. 122-135.
3. “Reform of Family Law in Pakistan”, Studia Islamica, VII (1957), s.
133-155.
4. “The Moslem Ruler and Contractual Obligations” (J.N.D. Anderson
ile birlikte), New York University Law Review, XXXIII (1958), s. 917-33.
24.
5. “Muslim Custom and Case Law”, Die Welt des Islams, VI (1959), s. 13-
6. “The Significance of Islamic Law in the World Community”, Los
Angeles Bar Bulletin, XXXVII (1961), s. 43-46.
7. “Islamic Family Law: Progress in Pakistan”, Changing Law in
Developing Countries (ed. Norman Anderson), Allen and Unwin, London 1963,
s. 240-257.
8. “The Concept of Progress and Islamic Law”, Quest (Calcuta), 40
(1964), s. 16-25.
9. “Legal Education and Islamic Law”, Journal of the Centre of Islamic Legal Studies (Zaria), I (1966), s. 3-11.
10. “Islamic Law in Contemporary Cultural Change” (J. N. D. Anderson
ile birlikte), Saeculum, XVIII (1967), s. 13-92; ayr ca bk. Lahore ts., Lahors Law
Times Publications (ed. M. Farani), ayr bas m.
11. “Islamic Law”, An Introduction to Legal Systems (ed. J. Duncan M.
Derret), Sweet and Maxwell, London 1968, s. 54 -79.
12. “Representational Succession in Contemporary Islamic Law”, Studia
Islamica (Voluminis Memoriae J. Schacht Dedicata, pars altera), XXXII
(1970), s. 101-108.
13. “Modernization: Islamic Law” (J. N. D. Anderson ile birlikte), (ed.
Michael Brett), Northern Africa: Islam and Modernization, Frank Cass, London
1973, s. 73-85.
14. “A Comparison of the Law of Succession in the Islamic and British
Legal Systems”, American Journal of Comparative Law, XXVI (1978), s. 227232.
=
H $%
A "
B*/
15. “Law and Religon in Contemporary Islam”, Hastings Law Journal
(UCLA), XXIX (1978), s. 1447-57. Bu makalenin Türkçe tercümesi için bk.
“ÇaUdaR Mslâm Dünyas nda Hukuk ve Din” (trc. M. Kamil YaRaroUlu), Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003, RaUbet Yay nlar , s.
202-214.
16. “Women and Law Reform in Contemporary Islam” (Doreen
Hinchcliffe ile birlikte), Women in the Muslim World (ed. Lois Beck - Nikki R.
Keddie), Cambridge Mass., Harvard University Press 1978, s. 35-51.
17. “Regulation of Sexual Behaviour Under Traditional Islamic Law”,
Society and the Sexes in Medieval Islam (ed. A.L. al-Sayyid Marsot), Undena
Publications, Malibu 1979, s. 63-68.
18. “The Islamic Legal System: Its Role in Contemporary Muslim
Society”, Studien zum Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J.
Coulson -Abdelwadoud Yehia), Verlag der Österreichisschen Akademie der
Wissenschaften, Wien 1983, s. 7-19.
19. “The Family in Islamic Law: Yesterday and Today”, Studien zum
Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J. Coulson - Abdelwadoud
Yehia), Verlag der Österreichisschen Akademie der Wissenschaften, Wien
1983, s. 20-30.
20. “European Criticism of Hadith Literature”, The Cambridge History of
Arabic Literature: Arabic Literature to the End of Umayyad Period, Cambridge
University Press, Cambridge 1983, s. 317-321.
Ayr ca Coulson, The New Encyclopaedia Britannica’n n “Islamic Law”
(Macropaedia, Chicago 1974, s. 938-943), Encyclopaedia of Islam’ n (second
edition, I, E.J. Brill Leiden 1960) ise “Bayt al-mal” maddesini yazm Rt r.4
6$
)
8 8 8 '
8 8 0 9$ $ :;'9$5' !<9:= '9$
Bat dünyas nda Mslamî ilimler sahas nda yetiRen en meRhur araRt rmac lardan biri olan Mngiliz Rarkiyatç Noel James Coulson, geleneksel oryantalizmin
öncüleri konumundaki I. Goldziher ve J. Schacht gibi bilginlerden zaman zaman farkl bir çizgi takip etmiR5 ve deUerlendirmelerinde onlardan daha yumu4
Ayr ca bu eserlerin bir listesi için bk. M. Kâmil YaRaroUlu, “Coulson’un Mslam Hukukuna
Bak R ”, Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), s. 191-194.
5
Bizzat J. Schacht, Noel J. Coulson’un kendisinden farkl baz yaklaR mlar bulunduUunu
belirterek, onun A History of Islamic Law adl kitab n çeRitli aç lardan tenkit etmiR ve bu
konu hakk nda iki oryantalist aras nda çeRitli tart Rmalar yap lm Rt r. Bk. Joseph Scahct,
“Modernism and Traditionalism in a History of Islamic Law”, Middle Eastern Studies, I
(1964), s. 388-400; Noel James Coulson, “Correspondence”, Middle Eastern Studies, III
(1966), s. 195-203.
7
.
!
"7
?$
/$
$& =
Rak ve l ml bir üslup kullanm Rt r.6 Coulson’un Mslam hukukunun kaynaklar ,
doktrini ve tarihsel süreci hakk ndaki görüRleri k saca Ru Rekilde özetlenebilir:
6$
#
Noel J. Coulson Mslam hukukunun kaynaklar n deUerlendirirken, kaynaklar hiyerarRisinde, Allah’ n yegane kanun koyucu olduUu ve onun emirlerinin
hayat n bütün yönleri üzerinde en üst derecede kontrole sahip olduUu ilkesine
vurgu yapar. Bununla birlikte o, Mslâm hukukunun ana kaynaU olan KuranKerim’de yer alan hukukî içeriUe sahip ayetlerin esas itibariyle Mslâm ahlak n n
yal n bir ifadesi olduUu kanaatindedir. Ona göre, Kuran- Kerim basit ve sade
bir kanun metni vermemiRtir. Dolay s yla, Kur’an’da yer alan hukukî hükümler
“hukukî” olmaktan ziyade “ahlakî” bir nitelik arz ederler. Nitekim Kuran’ n
öncelikli amac da insanlar aras ndaki iliRkileri deUil, insanla yarat c aras ndaki
iliRkileri düzenlemektir.7
Coulson Mslâm hukukunun ikinci kaynaU olan “Sünnet”in kavram olarak
ilk defa hicrî II. yüzy lda “belirli bir hukuk ekolünün kendi içinde kurulan ve
daha sonra bu ekolün temsilcileri taraf ndan geliRtirilmiR olan görüRü” ifade
ettiUini, ancak ekol içindeki bu düRüncenin güçlendirilmesi için geçmiR nesillerle
aras nda baUlant kurulduUunu ve son olarak da bu sürecin Hz. Peygamber’de
son bulduUunu ileri sürer8. Coulson, Sünnet’in bir hukuk kaynaU olarak Mslâm
hukuk düRüncesine dahil edilmesinde Mmam Oafii’nin rolüne dikkat çekerek,
6
Coulson’un dan Rmanl U nda doktora tezi haz rlayan Muhammed Selim el-Avvâ, onun
dürüst kiRiliUine iRaret ederek, Coulson’un kendi görüRlerine ayk r olsa bile baRka fikirlere
karR düRmanca tav r tak nmad U n , onun DoUu ülkelerinin tarihi, kültürü ve gelenekleri
üzerine çal Rmalar yapan klasik bir oryantalist olmaktan ziyade, farkl hukuk sistemleri arasnda karR laRt rma yapmay amaçlayan bir medeni hukuk uzman olduUunu ve onun karR laRt rmal hukuk çal Rmalar n n bir çok oryantalistin çal Rmalar na hakim olan manipülatif
içeriUe sahip bulunmad U n söylemiRtir. Bk. M. Selim el-Avvâ, “Approaches to Shari’a: A
Response to N. J. Coulson’s A History of Islamic Law”, Journal of Islamic Studies, II/2
(1991), s. 143, 167, dipnot 60. Muharrem K l ç ise, M. Selim el-Avvâ’n n bu deUerlendirmelerinin “bir yan lg dan ibaret olduUunu” belirterek, klasik oryantalist söylemin, Mslam
hukukunun temel karakteristiUi olarak belirlediUi idealist ve deUiRmeyen hukuk
nitelendirmesinin Coulson’un çal Rmalar nda da görüldüUünü ileri sürmüR ve Coulson’u da
klasik oryantalist geleneUe baUl kiRilerden biri olarak saym Rt r. Bk. Muharrem K l ç, “Mslam
Hukukunun DoUas na Klasik Oryantalist Bir Bak R: N. J. Coulson ÖrneUi”, Marife, y l. 2, sy. 3
(Konya 2002), s. 124, 127-134. Noel J. Coulson’un Mslam hukukuna dair görüRleri hakk nda
yüksek lisans tezi haz rlayan Kamil Uslu ise, Coulson’un baz görüR ve yaklaR mlar n , Coulson’un kulland U üslubun tam tersine, bilimsel disiplin, tutarl l k ve nezaketten uzak, savunmac ve kaba bir üslupla eleRtirmiRtir. Örnek olarak bk. Kamil Uslu, Noel J. Coulson’un -slâm
Hukuku Hakk ndaki -ddialar , Konya 1997 (Selçuk Ünv., Sosyal Bilimler Enst., Yay mlanmam R Yüksek Lisans Tezi), s. 8-17, 149-152.
7
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, Edinburgh University Press, Edinburgh 1978, s.
11-13; Noel J. Coulson- J. N. D. Anderson, “Islamic Law in Contemporary Cultural Change”,
Saeculum, XVIII (1967), s. 14-15.
8
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 39-41.
H $%
A "
B*/
onu “Mslâm hukuk biliminin babas ”9 Reklinde nitelendirmiRtir. Ona göre, Mmam
Oâfiî farkl baRlang ç noktalar na sahip olan bu “Sünnet” kavram yerine, tek bir
kaynaktan yani Hz. Peygamber’in fiillerinden ç kan bir “Sünnet” kavram n
koyarak, farkl merkezler aras ndaki çeRitliliUin ana sebeplerini ortadan kald rmay ve öUreti içerisine yavaR yavaR birliUi yerleRtirmeyi amaçlam Rt r10.
Coulson, Mslam hukukunun üçüncü kaynaU olan icmadan bahsederken,
icma doktrininin Mslam ad na “meRru otorite”nin en önemli kriterini temsil ettiUini ve hukukî teorinin tüm yap s n desteklediUini söylemektedir. Bu durumda,
genel prensip, ehliyetli hukukçular n belirli bir mana üzerinde ittifak ettikleri
görüRün, baUlay c ve mutlak bir otoriteye sahip olduUudur. Hukukun kaynaklar n tan mlamaktan doUruluUu kan tlanabilir (substantive) kurallar n menReine
kadar, Mslam hukukunun bütün sürecinin insan akl n n spekülatif bir çabas sonucunda olduUunu belirten Coulson, bu sürece baUlay c otorite niteliUini kazand ran etkenin ise icma olduUunu söylemektedir.11
Coulson, Mmam Oâfiî’nin bir taraftan hadis ad yla kaydedilmiR olan, ilahi
vahiyle ilham edilmiR Peygamber’in sünneti prensibinin ard nda samimimi olarak dururken, diUer taraftan da ilahî vahiy ile aç kça veya hususî olarak düzenlenmemiR durumlar hakk nda hukuk kurallar koymak için beRer akl n n gerekliliUini kabul ettiUini, ancak bu akl n re’y formunda olmamas gerektiUini ileri
sürdüUünü anlatmaktad r. Coulson bu konuda Röyle der: “Ak l, amaçlad U veya
hedeflediUi Reyde baRar ya ulaRmak için, ferdî bir hukukçunun hoRa giden düRüncesini, ilahî iradeden baU ms z bir hukuk kaynaU olarak çal Rt rmamal d r.
BeRer davran R n n nihâî amaçlar ve gayeleri, Allah taraf ndan ortaya konulmuRtur ve onlar, beRer akl böyle olmalar gerektiUini tespit ettiUi için deUil,
fakat sadece Allah böyle emrettiUi için istenilir ve hakt rlar. Bu nedenle, ilahî
vahiyle kurulmuR prensipler karR s nda, beRer akl n n rolü bütünüyle ikinci derecede olmal d r. Onun fonksiyonu sadece ilahî vahyin düzenlemiR olduUu benzer veya paralel durumlardan ç kar lan prensiplere müracaat ederek yeni durumlar düzenlemektir. Bu süreç, analojiyle ak l yürütme veya k yas olarak bilinmektedir. Sürecin hareket noktas n , ilahî iradenin kabul edilmiR bir bildirisinin (vahiy) oluRturmas gerektiUinden beri, beRer akl ilahî hukukun gerçekleRtirilmesi ve geliRtirilmesinde koRum tak m olmuR ve ilahî vahiyden baU ms z olarak iRletilmemiRtir.”12
Oâfiî’nin bu tezinin Mslâm hukuk teorisinin klasik aç klamas n n temeli haline geldiUine iRaret eden Coulson, onuncu yüzy ldan itibaren ise, bir hukuk
kural n n Kur’ân veya sünnetten veya onlardan k yasî tümdengelim (dedüksi9
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle
Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969, s. 6.
10
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, 56.
11
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence, s. 23.
12
Noel J. Coulson, a.g.e. s. 6.
7
.
!
"7
?$
/$
$&
yon) metoduyla ç kar lmas gerektiUine dair hukukî konsensüs (icma) meydana
geldiUini, ayr ca baz durumlarda kat k yasî ak l yürütmenin adaletsizliUe yol
açabileceUini ve bu sebeple de ak l yürütmenin daha serbest bir formunu kullanmaya izin verilmesi gerektiUini, bu durumun ise klasik hukuk teorisinde
istihsan (“en âdil çözümü aramak”) veya istislâh (“kamu yarar için en iyi çözümü aramak”) metotlar yla çözümlendiUini belirtmektedir.13
%6 $
+
. 0
- >
Noel J. Coulson, Mslam hukukunu, hem bir hukuk doktrini hem de furû-i
f k h kurallar olarak idealist bilginlerin eseri olarak kabul etmiRtir. Ona göre,
Rer’î hukuk doktrini, Mslâm’ n dinî etiUinin aktüel davran R kurallar na doUru
tercüme edilmesini sunmak üzere düzenlenmiR alternatif bir plan niteliUindedir.
Bu sebeple de Rer’î hukuk doktrininin temel ilkeleri, esasen ilahi vahyin en az
k sm üzerine yap lan içtihat sonucu ve icma ile ulaR lan sonuçlar n kabul edilmesi olarak ortaya ç km Rlard r. Dolay s yla, Coulson’a göre, Mslam hukuk doktrini, ortaya ç kt U dönemde, hukukun sadece bir parças n oluRturmaktayd ve
diUer parçay ise güncel uygulamada mahkemeler taraf ndan tatbik edilen hukuk meydana getirmekteydi. Bu ikili ayr m n Mslâm hukuk sistemlerinin merkezî
özelliUi olarak yüzy llar boyu devam ettiUini ileri süren Coulson, Reriat n, hukuk
bilginleri taraf ndan iddia edildiUi gibi, hiçbir zaman tek bir Mslâm hukuk sistemi
niteliUinde olmad U n ileri sürmüRtür.14 Mslam hukuk doktrininin doUas yla ilgili
orta yol denebilecek bu yaklaR m na raUmen Coulson, bazen Mslam hukukunu
tamam yla idealist normlar içeren ve sadece dinî düRüncenin spekülatif bir sistemi olma özelliUi taR yan bir hukuk olarak da niteler. Bu çerçevede o, Mslam
hukukunu, Mslam’ n ilk üç yüzy l nda Tanr ’n n iradesini belirlemeye çal Ran
hukuk bilginlerinin spekülatif çabalar n n bir neticesi ve ürünü olarak görür ve
hukuk bilginlerinin birtak m pratik sosyal ihtiyaç ve Rartlardan âzâde ve hukukî
uygulamaya ters düRen, dinî ideali yans tan bir normlar sistemi ürettiklerini ileri
sürer.15 Hatta Coulson, söz konusu hukuk bilginlerinin, Reriat , uygulanan bir
hukuk sistemi olmaktan ziyade, kendisi uUruna çal R lan dinsel bir ideal olarak
alg lad klar n iddia eder.16
Geleneksel Mslam hukuku teorisine göre, hukukun her bir ayr nt s n n ilahi iradeyi aç klad U n ve bu teorinin, yaln zca hukukun doUrudan ilahî vahyin
metnine dayal olmas ya da bu tür bir metne k yas edilerek ç kar lmas durumunda geçerli olabileceUini belirten Coulson, muhtemelen bu geleneksel ideo13
Noel J. Coulson, a.g.e., s. 7.
Noel J. Coulson, “ÇaUdaR Mslâm Dünyas nda Hukuk ve Din” (trc. M. Kamil YaRaroUlu),
Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003, RaUbet Yay nlar , s. 204205.
15
Noel J. Coulson, “The State and the Individual in Islamic Law”, International and Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 57.
16
Noel J. Coulson, “Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem”,
Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 220.
14
H $%
A "
B*/
loji sebebiyle, çeRitli Mslam ülkelerinde XIX ve XX. yüzy llarda aile hukuku alan nda giriRilen reformlar n ilk aRamalar nda, yap lan deUiRiklikleri ilahi vahyin
deUiRik yorumlar olarak meRrulaRt ran baz giriRimlerin varl U na iRaret etmiRtir.
Ona göre, bu süreçte tedrici olarak reformlar n geleneksel saf Reriat hukuku
teorisiyle uzlaRt r lmas endiResi daha az önem arz etmeye baRlam R ve bizzat
sosyal talepler, yap lan reformlar için gerçek ve yeterli sebep olarak kabul görmüRtür. Coulson, her halükarda çaUdaR ve geleneksel hukuk teorileri aras nda
büyük farkl l klar bulunduUunu; geçmiRte dinî hukuk, ilahî vahyin aç k ifadeleriyle tan mlanm Rken, günümüzde Allah’ n iradesini neyin meydana getireceUi
düRüncesinin çok daha esnek hale geldiUini ifade etmektedir. Bugün Mslâm hukukunun art k ebediyen geçerli ve bu nedenle de deUiRmez davran R kurallar
olarak görülmediUine iRaret eden Coulson, günümüz Mslâm hukuk ilminin “Mslâm toplumu iRlerini yönetim vas tas yla eninde sonunda ilahî iradeye uygun
olarak düzenleyecektir” Reklindeki nosyona dayal olmak zorunda olduUunu,
dolay s yla “ilahî olarak düzenlenmiR hukuk” nosyonu yerini art k “ilahî olarak
yönlendirilmiR toplum” nosyonuna b rakt U n ve bu durumun Bat l hukuk teorisi araRt rmac lar taraf ndan büyük bir çeliRki olarak görülmesine raUmen,
çaUdaR Mslam hukuk ilminin doUal dinî hukuk teorisine doUru ilerlediUini söylemektedir.17 Bu durumda, Coulson’a göre, art k Mslâm hukuku, her davran R detay n n ilahî irade taraf ndan aç kça düzenlendiUi Reklindeki geleneksel “Reriat”
anlam nda dinî deUildir; ancak Mslamî yönetim ve toplum, Kuran’ n “Allah’a,
peygambere ve ulü’l-emre itaat edin” emrine dayal olmaya devam edecektir.
Böylece de mevcut her Mslamî hukuk sistemi tan m bak m ndan “dine dayal ” bir
hukuk sistemi niteliUinde olacakt r.18
Mslam hukukunu vahiy-ak l, birlik-çokluk, otoriteyanizm-liberalizm, idealizm-realizm, hukuk-ahlâk ve duraUanl k-deUiRkenlik dikotomileriyle karakterize eden Coulson, bugün ise Mslam hukukunda as l gerilim alan n duraUanl kdeUiRkenlik ikileminin oluRturduUunu ifade etmektedir. Hukuk-ahlâk alan d R ndaki diUer gerilim alanlar n n tamamlay c s ve hatta sonucu niteliUindeki bu
gerilim alan n n, çaUdaR Müslüman hukukçular n karR laRt klar en önemli sorunlardan biri olduUunu belirten Coulson, ilahî vahiy düRüncesi, evrensel icma
anlay R ndan kaynaklanan birlik doktrini, taklit doktrini formunda ortaya ç kan
otoriteryanizm ile Mslam hukukunu ebedî olarak geçerli bir yaRam tarz biçiminde alg layan idealizm anlay Rlar n n tümünün kat /duraUan bir hukuka yol açt U n ileri sürer.19
Bununla birlikte Coulson, Mslam hukukunu kaU t üzerinde kalan bir hukuk Reklinde deUerlendirmeyip, sürekli bir biçimde onun çeRitli Mslam ülkelerindeki uygulama süreçlerini takip etmiRtir. Mslam hukukunun geleneksel olarak
yaln zca f k h kitaplar n n doktrinini uygulamakla yükümlü bulunan kad mah17
Noel J. Coulson, “ÇaUdaR Mslâm Dünyas nda Hukuk ve Din”, s. 210-211.
Noel J. Coulson, a.g.m., s. 214.
19
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 96.
18
7
.
!
"7
?$
/$
$&
<
kemelerinde uyguland U n ileri süren Coulson, bununla birlikte kad mahkemelerinin Mslâm toplumlar n n yegane hukuk mahkemeleri olmad U na, ancak “Reriat d R ” mahkemelerin yarg lama faaliyetlerinin de hangi ölçüde olduUu konusunda deUerlendirmelerde bulunabilmek için tarafs z çaUdaR belgelerin henüz
eksik olduUuna iRaret etmiRtir. Oeriat d R bu mahkemelerin belirli baz zaman ve
mekanlardaki uygulamalar istisna edilirse, zorunlu olarak tamamen Reriat
doktrinine yabanc bir furû-i f k h uygulamad klar n belirten Coulson, baz
Mslamî mahkemelerin, bulunduklar bölgelerin geleneksel hukuklar na dayal
olan davalarda radikal bir Rekilde Reriat doktrininden sapm R olsalar bile, aile
hukuku alan nda âdet hukukunu uygulad klar n , ayr ca ticarî mahkemelerin de
OrtaçaUdan itibaren sermaye borçlar üzerindeki her türlü faiz Rekilleri ve spekülatif iRlemler (riba) karR s ndaki Reriat yasaklar n n etkisinden ticarî faaliyetleri korumak amac yla bir hukukî hile sistemi geliRtirip uygulad klar n ileri sürer. Kald ki, “f k h bilginleri, halk n yarar na (maslahat) olan durumlarda gerektiUinde Reriat mahkemelerine alternatif yarg lama sistemi düzenlemek suretiyle devlet baRkan na etkili hukuk uygulamas n saUlama hak ve görevini veren
geniR çerçeveli siyaset doktrini sayesinde Reriat d R mahkemelerin meRruiyetini
de tan m Rlard r.”20
Mslam hukuk doktrininin modern zamanlardaki uygulanma örneklerinin
çeRitliliUine ve bu konudaki karmaRaya iRaret eden Coulson, çaUdaR Mslâm toplumunu düzenleyen kanunlar n son derece karmaR k oluRlar n n sebebinin sadece coUrafyan n geniRliUi ve Mslâm ülkeleri ile toplumlar n n çok say da olmas ndan deUil, ayn zamanda özellikle Mslâm hukuk sistemlerinin Rekillendirici unsurlar olan farkl ölçü ve ideolojiler aras ndaki radikal çat Rmalar ve gerilimlerden kaynakland U n belirtmektedir. Ayr ca, Mslâm hukukuyla ilgili deUerlendirmelerde bulunanlar iki temel tehlikeye karR uyaran Coulson’a göre, bu tehlikelerden birincisi, Mslâm hukukunun farkl parçalar n n heterojen yap s üzerine
yap lan aR r vurgunun sistemin temel birliUini örtebileceUi hususudur. Zira,
çat Ran iki unsur aras ndaki ay r m siyah ve beyaz renklerden ibaret olmay p, bu
iki z t uç aras nda kalan orta alanda grinin farkl tonlar da bulunmaktad r. Mkinci tehlike ise, kutuplaRmalar n her birinin, dinî ve laik hukuk yaklaR mlar aras ndaki çat Rman n bir yönünün ifadesi olarak kabul edilmesidir. Halbuki, geleneksel ya da Sünnî doktrin tamamen dinî olmad U gibi, modern ya da Bat l
hukuk pratiUi de mutlaka seküler deUildir.21 Bununla birlikte Coulson, saf Reriat
doktrininin günümüzde Mslam hukuk sistemi içinde önceki dönemlere göre daha
az rol oynad U n ve art k Reriat n, ortaçaU dönemi alimleri taraf ndan tan mlanm R kapsaml , özel ve yan lmaz bir sistem sunduUu Reklinde gerçekçi bir iddiada bulunamayacaU n ifade etmektedir.22
20
Noel J. Coulson, “ÇaUdaR Mslâm Dünyas nda Hukuk ve Din”, s. 205-206.
Noel J. Coulson, a.g.m., s. 202-203.
22
Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207.
21
H $%
A "
B*/
Günümüzde, ortaçaU dönemindeki hukuk kitaplar n n içeriklerinin tamamen d R nda ortaya ç kan Rartlar n varl U na dikkat çeken Coulson, ayr ca
modern Bat medeniyeti ile meRgul olman n tek pratik yolunun Bat l modellere
dayal kural ve düzenlemeleri uyarlamaktan geçtiUi anlay R n n ortaya ç kt U n ,
bu nedenle de son y llarda pek çok Mslâm ülkesinde iRçi düzenlemeleri ve trafik
kanunlar dahil olmak üzere, Bat l modellere dayal yasama faaliyetlerinin artt U n , bu tür geliRmelerin ise, Mslâm toplumlar nda kat ks z Reriat doktrininin tek
baR na uyguland U Reklindeki iddialar y kt U n söylemiRtir.23 Coulson, Mslam
ülkelerinde görülen yasama alan ndaki bu Bat l laRma faaliyetlerinden hareketle, modern dönem Mslâm hukuk düRüncesini, geleneksel hukuku toplumun Rartlar na uyarlayacak bir sistem geliRtirme konusunda baRar s z bulur.24. Ona göre,
Mslâm hukuk düRüncesinin karR karR ya kald U , bizzat kendi yap s ndan kaynaklanan bir problemle yani dini inanç taraf ndan ortaya konan ölçüler ile topluma
canl l k kazand ran güçler aras ndaki iliRkiyi belirleme problemini çözmenin
yolu, klasik hukuk düRüncesi ile sekülarizm aras ndan geçmektedir. Coulson’a
göre, canl bir güç olarak hukuk, toplumun ruhunu yans tmak zorundad r ve
günümüz Mslâm toplumunun ruhu tek baR na ne sekülarizm ne de klasik dönem
hukuk metinlerinde yer alan doktrinde yans t labilmektedir.25
Mslam hukukunun ilahî ve insanî yönlerine ve bu iki yön aras ndaki iliRki
ve gerginliklere iRaret eden Coulson, Mslam hukukundaki hukukî ak l yürütmeyi,
hukukun tamamen el yap m kumaR içerisinde, ilahî vahiy ve beRer akl n n ipliklerinin, hemen hemen birbirinden ayr lmayacak derecede, birbiriyle çok s k bir
Rekilde dokunduUunu gösteren bir delil olarak niteler. Buna raUmen, ona göre,
“ne tür form oluRturursa oluRtursun, klasik dönemlerde hukuksal spekülasyon,
ilahî buyruklar n yan baR nda, beRer yap m bir hukuk alan yaratan baU ms z bir
süreç olarak deUerlendirilmemiRtir. O, ilahî irade karR s nda tamam yla ikinci
derecede idi. Bunun anlam ise, onun iRlevinin, Allah’ n Mslam toplumu hakk ndaki amaçlar n anlamaya ve onlar gerçekleRtirmeye çal Rmak olduUudur. Geleneksel hukuk ilminde yer ald U gibi, belirli bir bilgi alan ve akl n rolü hakk ndaki bu tür çat Rmalar, sadece bu sonucun ulaRabileceUi bir tak m manalarla
ilgilidir. Bu doUru yorumda, Mslam hukuku hem bir ilahî hukuk ve hem de bir
hukukçular n hukukudur. Mslam hukukunun bu iki tan mla mütalâa edilmesi,
birbirini tamamlay c d r ve birbirinin z dd deUildir.”26
23
Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207-208.
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 221.
25
Noel J. Coulson, a.g.e., s. 223-225.
2626
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 19.
24