Bir Bilim Toplulu¤u Kurun!

Yaflam›n›za Yeni Bir Yön Verin!
Bir Bilim Toplulu¤u Kurun!
Kimileri bilimle u¤raflt›¤›n›n fark›nda de¤il.
Ya¤murdan sonra ortaya ç›kan solucanlar›
inceleyenler; evet, onlar yaflam bilimleriyle
u¤rafl›yor. Tafl toplay›p, bunlar› inceleyip
koleksiyonunu yapanlar; tamam, onlar
yerbilimleriyle ilgileniyor. Topaç çevirenlere,
bisiklet sürenlere fizik efllik ediyor. Peki, gazoz dolu
bir barda¤›n içindeki pipete üfleyip hava
kabarc›klar› ç›karmak, biraz yaramazl›k biraz
e¤lence de olsa, bilimle u¤raflmak de¤il de ne?
Anlamad›k; "Bilim bunun neresinde?" diyorsan›z,
pipete üflerken gerçekte hava bas›nc›ndan
yararlan›yorsunuz. Tüm bu yaramazl›k ya da
e¤lencenin alt›nda, merak duygusu ya da bir
sorunun yan›t›n› bulma iste¤i yok mu? ‹flte, bilim
bu merak duygusu ve sorulara yan›t bulma
iste¤iyle bafllam›fl ve geliflmifl. Keflif ve bulufllar
yaflam›m›za yön vermifl. Tamam tamam! Siz Bilim
Çocuk okurusunuz. Yaz›lar›m›z› izliyor, deneyler
yap›yor, Bilim Çocuk Kartlar›’n› biriktiriyor; bize
öyküler, fliirler, resimler, gözlemler
gönderiyorsunuz. Evet, siz kesinlikle bilimle
u¤rafl›yorsunuz. O zaman bu kadar söze gerek
yok. Ç›karal›m a¤z›m›zdan baklay›... Bir bilim
toplulu¤u kurman›z› öneriyoruz. Neden mi?
30 Bilim Çocuk
Böylece bilime olan ilginize yön vereceksiniz. Kimi
zaman tek bafl›na bir fleyler yapmak s›k›c› ve zor
olur. Beraber çal›flmak, düflünceleri paylaflmak,
çeflitli etkinlikler yapmak bilimle daha bilinçli ve
planl› olarak u¤raflman›z› sa¤layacak. Newton,
Edison, Feza Gürsey ve di¤er bilimadamlar› gibi
araflt›racak, keflfedecek ve bulufllar yapacaks›n›z.
Üstelik bir toplulukta çal›flt›¤›n›zda, toplumsal
yönünüz de geliflecek.
Nereden Bafllayacaks›n›z?
Bir topluluk kurman›n en zor yan› bafllamakt›r.
Düzen içinde iflleyen bir sistem kuruncaya kadar
biraz zorlanacaks›n›z; ama bu gözünüzü
korkutmas›n. ‹lk ifl olarak bilim toplulu¤u kurma
düflüncenizi arkadafllar›n›zla paylafl›n. Bafllang›çta 510 arkadafl yeterli. Bu iflin gönüllü¤e dayand›¤›n›
unutmay›n ve kimseyi zorlamay›n. Bir yetiflkinin
size rehberlik etmesi gerekli. Okulunuzdaki bir
ö¤retmen ya da birinizin velisi size rehber olabilir.
Önemli olan bu kiflinin, bu ifle zaman ay›rmay›
isteyen, bilimi seven ve sizi çal›flmalar›n›zda
yönlendirebilecek biri olmas›. Sonra bir toplant›
yeri ve tarih belirleyin.
‹lk Toplant›
Çok heyecanl›... Bilim toplulu¤u, çal›flmalar›na
bafll›yor. Çal›flmaya bafllaman›n ilk ad›m›, bir araya
gelebilmek. Toplant› yapmak bunu sa¤lar. Ancak,
ilk kez bir araya gelen kifliler olarak öncelikle
birbirinizi tan›mal›s›n›z. Bunu bir oyunla yapabilirsiniz.
Herkes s›rayla ad›n› ve ilgilendi¤i bilimsel konular›
söylesin. Benim ad›m Bahar Genç; uzay,
karadelikler, y›ld›zlar, Mars, gökadalar ilgimi çekiyor,
gibi... Buraya kadar basit. Daha sonra rehber
ö¤retmeniniz ya da veliniz belirli bir süre tutsun.
Örne¤in, iki dakika... Sonra s›rayla herkes bu süre
içinde, daha önceden söylenmifl olan konular›n
hepsini saymaya çal›fls›n. ‹flin bu k›sm› e¤lenceli.
E¤lenirken belle¤inizi s›nayacak, bu arada da
birbirinize ›s›nacaks›n›z. Ancak, hepsinden önemlisi
birbirinizin ilgilendi¤i konular› ö¤eneceksiniz. Bu da
hangi konularda çal›flma yapaca¤›n›z konusunda
size ipucu olacak. ‹lk toplant›da beraber çal›flman›n
kurallar›n› da belirlemelisiniz. Kurallar›n›z› kendiniz
koyun. Herkes s›rayla bir bilim toplulu¤unun
amaçlar›n›n neler olmas› ya da olmamas›
gerekti¤ini söylesin. Bunlar üzerinde tart›fl›p, ortak
kararlar›n›z› bir k⤛da yaz›n ve buna uyaca¤›n›za
söz verip, imzan›z› at›n. Toplant› saatlerine
zaman›nda gelirim, sorumluluklar›m› yerine
getiririm, izin almadan topluluk odas›ndaki eflyalar›
kullanmam, canl›lara asla zarar vermem gibi... Son
olarak toplulu¤unuzun amac›n› ifade eden bir
slogan bulun. Bu slogan› topluluk odas›nda
görünen bir yere as›n. Bu slogan her zaman size
ne yapt›¤›n›z› hat›rlats›n ve size destek olsun. Bu
Bilim Çocuk Dergisi’nde Ç›kan Baz› Yaz›lar ‹flinize Yarayabilir!
Yarat›c›l›¤›n Anahtar›: Beyin F›rt›nas›, Kas›m 2000 n Siz de Bir Bulufl
Yapabilirsiniz, fiubat 2001 n Bulufla Do¤ru, Mart 2001 n Siz de Mikroskop
Yapabilirsiniz, May›s 2001 n Yaz Tatilinde E¤lenelim, Haziran 2001 n Böcek
Gözlemcisi Olabilirsiniz, Temmuz 2001 n Do¤a Foto¤raf› Çekerken, Temmuz
2001 n Kesirlerle Bir E¤lence Günü, Eylül 2001 n Asit Ya¤murlar› ve Dünyam›z,
Ocak 2002 n Do¤ada Yön Bulma, fiubat 2002 n Bilimsel Proje Haz›rlarken,
fiubat 2002 n Bir Bulufl, Yeni Bir Dünya, Nisan 2002 n Matematik Sihirbaz›
Olabilmek, Nisan 2002 n Fen Bilgisi Bize Ne Ö¤retiyor, May›s 2002 n Her
Yerde Müzik Var, Haziran 2002 n Yaban Hayvanlar›n› ‹ncelerken, Temmuz
2002 n fiampiyon A¤ac› Kim Bulacak?, Temmuz 2002 n Bilim Dedektifleri
‹flbafl›na, A¤ustos 2002 n Mineralleri Nas›l Tan›mlar›z?, A¤ustos, 2002 n Ifl›¤›
Bükelim, Eylül 2002 n Bilim Çocuk Kartlar›-Biliminsanlar›, Eylül 2002 n F›r›n
Yapmak ‹ster misiniz?, Eylül 2002 n Kar›ncaaslan› Av›na Ç›kmaya Haz›r m›s›n›z?,
Eylül 2002 n Bir Çevre E¤itimi Projesi: Globe, Ekim 2002 n Sizin de Bir Web
Siteniz Olabilir, Ekim 2002
arada çal›flmalar›n›z› yapacak bir oda gerekir size.
Okulunuzda ya da mahallenizde bofl bir oda
bulursan›z flansl›s›n›z. Yoksa toplant› ve çal›flma
amac›yla kullanaca¤›n›z bir oda sa¤lamaya çal›fl›n.
Ne Yapacaks›n›z?
‹kinci toplant›da bilim toplulu¤u olarak ne tip
çal›flmalar yapaca¤›n›z› tart›fl›n. Beyin f›rt›nas›
burada ifle yarar. Gerçekte birçok etkinli¤i bir
arada yapabilirsiniz. Bafllang›ç olarak bilimsel yaz›lar›
izleyip, bunlar› paylafl›n. Her toplant›da 10 dakikan›z›
bilimsel yaz›lar› okumak için ay›rabilirsiniz. Bir de
duyuru tahtas› haz›rlay›n. Bunu, hem birbirinizle
haberleflmek hem de bulduklar›n›z›, çal›flmalar›n›z›
duyurmak için kullanabilirsiniz. Basit malzemelerle
deneyler yapabilir, ›fl›¤›, elektri¤i, havay›, topra¤›,
kar›fl›mlar›, suyu keflfedebilirsiniz. Koleksiyon
yapabilirsiniz. Tafllar, yapraklar, tohumlar, deniz
kabuklar› toplayabilirsiniz. Bir proje de
yürütebilirsiniz. Bu proje çevrenizle ilgili olabilir.
Okulunuzun çevresindeki kufllar›, mahallenizdeki
elektrik tüketimini, ay›n evrelerini araflt›rabilirsiniz.
E¤lenceli de¤il mi? Daha da e¤lenceli olabilir.
Düflünmenizi ve yarat›c›l›¤›n›z› gelifltirecek oyunlar
oynay›n. Satranç, go gibi. ‹lk baflta duyular›n›z›
kullanmay› ö¤retecek oyunlar yararl› olur. Çünkü
bir bilimadam›n›n befl duyusunu da etkin bir
biçimde kullanabilmeyi ö¤renmesi gerekir.
Örne¤in, bir kifli çevredeki çeflitli sesleri bir teybe
kaydetsin. Sonra di¤erleri bunlar›n ne sesi
olabilece¤ini tahmin etsin. Ya da bir kiflinin gözünü
ba¤lay›p, eline bir nesne verin. Elindeki nesne ne
olabilir, dokunma duyusuyla tahmin etmeye
çal›fls›n; bu arada neler hisseti¤ini de söylesin. Sert
mi, yumuflak m›, so¤uk mu, pürüzlü mü gibi... Bir
baflka fikir de, befl duyuyu kullanabilecek bir robot
tasarlamak. Bu robotta befl duyuyla ilgili
mekanizmalar gelifltirin. Oyunlar›n›zda,
araflt›rmalar›n›zda, deneylerinizde, yani tüm
etkinliklerinizde uzmanlardan yard›m alabilirsiniz.
Örne¤in, robot tasarlarken robot topluluklar›
(örne¤in, ODTÜ Robot Toplulu¤u), kufl gözlerken
kufl topluluklar› ya da dernekleriyle beraber
Bilim Çocuk 31
Yararl› ‹nternet Adresleri
Bu adreslere gözat›p çal›flmalar›n›za yön
verebilirsiniz.
n
n
n
n
n
n
n
n
www.bilimmerkezi.org.tr
‹stanbul Deneme Bilim Merkezi
www.fezagurseybilimmerkezi.com
Ankara Feza Gürsey Deneme Bilim Merkezi
www.dhkd.org
Do¤al Hayat› Koruma Derne¤i
www.tema.org.tr
Türkiye Erozyonla Mücadele, A¤açland›rma ve Do¤al Varl›klar› Koruma Vakf›
www.kimyaokulu.com
Kimyayla ilgili birçok konu ve deneyin oldu¤u bir sayfa
www.fenokulu.com
Projelerinize fikir verecek bir sayfa daha
http://proje.bitek-o.org/BLS8GUCYAI/
Bu sayfada bilim tarihiyle ilgili bilgiler bulabilirsiniz.
http://www.yalcineli.com/gencbuluscular.htm
Buluflçular için bir sayfa
çal›flabilir, söylefliler düzenleyebilirsiniz. Uzmanlar›
toplant›lar›n›za davet edebilir ya da siz onlar›
ziyarete gidebilirsiniz. ‹lk gidilecek yerlerden biri de
bilim merkezleri. Do¤ayla ve bilimle ilgili belgesel
filmleri de kaç›rmay›n. Görüyor musunuz, ne çok
etkinlik var. Hâlâ akl›n›za ne yapaca¤›n›z tak›l›yorsa,
›fl›k, ses, elektrik, y›ld›zlar, atom, elementler,
kar›fl›mlar, hücre, bitkiler, hayvanlar, gerikazan›m,
temiz enerji kaynaklar›, neler neler... Siz yaln›zca
birlikte neler yapaca¤›n›za karar vereceksiniz. Tüm
yapacaklar›n›z› planlay›n ve bir zaman çizelgesi
haz›rlay›n. Planl› çal›flabilmek için bu bir zorunluluk.
32 Bilim Çocuk
Etkin Çal›fl›rsan›z Sizi Neler Bekliyor?
Size ait bir oda. Duvarlar›nda posterler olan s›cak bir
ortam. Baflka neler olabilir bu topluluk odas›nda? Bir
duyuru tahtan›z›n olmas› gerekti¤ini söylemifltik.
Ayr›ca mikroskop, büyüteç, yerküre, deney tüpleri,
foto¤raf makinesi, dürbün gibi aletleri de yavafl yavafl
odan›zda toplamaya bafllay›n. Yani bir laboratuvar
köfleniz olsun. Bir de bilimsel kitaplar›n oldu¤u bir
kütüphane kurmak hofl olur. Araflt›rmalar›n›zda bu
kütüphane iflinize yarayacak. Toplulu¤unuz için bir de
günlük tutun. Bu günlü¤ü zaman zaman okuyarak,
nereden nereye yol alm›fl oldu¤unuzu izleyebilirsiniz.
‹flleri biraz daha ilerletince bir dergi ya da gazete de
ç›karabilirsiniz. "Bilim Gazetesi", "Afacanlar Bilim
Dergisi"… Yapt›¤›n›z her çal›flman›n kayd›n›, raporunu
tutun. Tüm bunlar› bir dosyada saklay›n. Üstelik, bu
çal›flmalar ileride birilerine kaynak olabilir, fikir verebilir.
Yapt›¤›n›z tüm çal›flmalar› okulunuzda ya da
mahallenizde sergilemelisiniz. Topluluk olman›n bir
özelli¤i de budur. Ö¤rendiklerinizi, yapt›klar›n›z› di¤er
insanlarla paylaflmak. E¤er etkin çal›fl›rsan›z, belki bir
gün baz›lar›n›z keflifleriniz ve bulufllar›n›zla yaflant›m›za
yön vereceksiniz. ‹flte, o zaman biz de sizlerle gurur
duyaca¤›z.
n
n
n
n
n
n
n
n
n
Tu¤ba Can
Resimleyen Yi¤it Özgür
Fen Laboratuvar›
Nas›l Bir Yer?
Bilimle u¤raflmay› ne çok sevdi¤inizi biliyoruz. Aran›zda bir
laboratuvar kurmay› düflleyenler oldu¤unun da fark›nday›z. Evinizde
ya da okulunuzda fen laboratuvar› kurman›n çok zor olmad›¤›n›,
üstelik e¤lenceli oldu¤unu Ozan ve arkadafllar›n›n dilinden sizlerle
paylaflmak istedik.
Yi¤it Özgür
Laboratuvar›n "merak, keflif, deney ve buluflun
yarat›c›l›kla bulufltu¤u bir dünya" oldu¤unu
biliyorum. Kardefl okulumuzun fen
laboratuvar›ndan içeri girdi¤imizde iflte bu
dünyayla karfl›laflt›k. Masalar, dolaplar, dolaplarda
44 Bilim Çocuk
yüz bir çeflit malzeme: dünya modelleri, fenerler,
mikroskoplar, büyüteçler, mercekler, göz modeli,
kulak modeli, kablolar, ampermetreler,
voltmetreler, elektrik motorlar›, ziller, duylar,
ampuller, m›knat›slar, mumlar, farkl› metaller, gaz
ocaklar›, beherler, dereceli silindirler, balon flifleler,
termometreler, alkol, naftalin ve di¤er kimyasal
maddeler, tafllar, duvarlarda mineral, fosil, böcek,
kabuk koleksiyonlar›, bitki, hayvan resimleri, de¤iflik
konularda posterler, kitaplar ve odan›n bir
köflesinde iskelet, insan vücudu modeli...
Laboratuvar ö¤retmeni, fen bilgisi ö¤retiminin ne
yaz›k ki pek çok ülkede, pek çok okulda ezbere
dayal› olarak gerçeklefltirildi¤ini anlatt›. Ben de
"Maddenin Do¤as›" ünitesinde atomlar,
elementler, moleküller, bileflikler aras›nda nas›l
zorland›¤›m› an›msayarak ona hak verdim.
Ezberlemek de¤il, ö¤renmek istiyordum.
Laboratuvar›n bilimsel bilgilerin araflt›r›ld›¤›,
incelendi¤i, gözlendi¤i bir yer oldu¤unu bilmek,
ö¤renme iste¤imi art›r›yordu. Ö¤retmen,
laboratuvar› problemlerin araflt›r›ld›¤›, bunlar›
çözmek için bilimsel yöntemlerin gelifltirildi¤i,
deneylerin yürütüldü¤ü, deney sonuçlar›n›n
paylafl›ld›¤›, teknolojinin kullan›ld›¤›, grup
çal›flmalar›n›n yap›ld›¤› bir yer olarak tan›mlay›nca
arkadafllar›m bana bakt›. Benim s›n›ftaki ad›m
"Bilgin". Buraya gelmeden arkadafllar›ma
laboratuvar›n nas›l bir yer oldu¤unu anlatm›flt›m.
Biraz gururland›m. Ama bundan sonrakileri ben de
bilmiyordum. Fen bilgisi dersinin tarih dersinden
fark›n› sordu ö¤retmen, söyledik. O da "Evet, tarih
dersinde olaylar› zihninizde canland›rman›z gerekir.
Oysa fen bilgisi dersini laboratuvarda ö¤renirken,
zihninizde canland›rmakla yetinmeyip deney de
yapars›n›z. Yaflayarak, yaparak ö¤rendi¤iniz için
bilgileriniz kal›c› hale geçer. Laboratuvardaki
etkinlikleri yaparken el becerileriniz, problem
çözme ve mant›k yürütme becerileriniz,
yarat›c›l›¤›n›z geliflir" dedi. Edison, ilk laboratuvar›n›
10 yafl›nda ailesinin bodrum kat›nda kurmufl.
Annesinin ald›¤› bir fen kitab›ndaki kimya deneyleri
ilgisini çekmifl. Harçl›¤›n›, yak›ndaki ezcaneden bir
sürü kimyasal madde almak için harcam›fl. Ald›¤›
maddelerle türlü deneyler yapm›fl. Ben de halamla
odamda, mutfakta, salonda, banyoda, onun
laboratuvar›nda yapt›¤›m›z deneyleri düflündüm.
Halam, daha önce varl›¤›ndan haberdar
olmad›¤›m›z bakterilere mikroskopla ilk kez bir
laboratuvarda bak›ld›¤›n›, rastlant› sonucu yine
laboratuvarda bir antibiyotik olan penisilinin
keflfedildi¤ini, yaflam›n s›rr› DNA’n›n yap›s›n›n, yine
laboratuvarlarda ortaya ç›kar›ld›¤›n› anlatm›flt›.
Laboratuvarda belirli bölümler vard›. Yaflam
bilimleri köflesinde çeflitli canl›lar›n, insan
vücudunun ve organlar›n modelleri, resimler,
posterler, en sevdi¤im alet mikroskop, lam,
lameller, diseksiyon küveti ve aletleri vard›.
Ö¤retmen, laboratuvarlarda bitkilerin, hayvanlar›n
ve organlar›n yap›lar›n› incelemek için diseksiyon
küvetinin kullan›ld›¤›n› söyledi. Ö¤retmen de, biz
de hayvanlar›n kesilmemesi konusunda ayn›
düflüncedeydik. Bilgisayar teknolojisi sayesinde
örne¤in gözün, beynin yap›s›n› etkileflimli olarak
gösteren ‹nternet sayfalar› varm›fl. Ayr›ca
laboratuvarda yap›lmas› tehlikeli ya da k›s›tl›
deneyleri, bilgisayarda sanal ortamlarda
yapabilirmifliz. Bu bize e¤lenceli geldi.
Fizik bilimleri köflesinde en ilgimizi çeken,
teleskoptu. Masan›n üzerinde duran Günefl
Sistemi modeline bay›ld›k. Ayr›ca elektrik, ›fl›k, ›s›,
sesle ilgili deneyler yapmak için birçok malzeme
vard› dolaplarda. Basit, elektrik kablolar›, ampuller,
mumlar gibi kolayca edinilecek malzemeler
yan›nda bir cismin elektrik yüklü olup olmad›¤›n›
anlamaya yarayan elektroskop, bir cismin a¤›rl›¤›n›
ölçmeye yarayan dinamometre gibi aletler vard›.
Ö¤retmen, tüm bunlar› kendimizin de
yapabilece¤ini söyleyince çok sevindik. Büyüteç,
mikroskop bile yapabilirmifliz. Yaflas›n! Çünkü kendi
okulumuzda da bir laboratuvar kurmak istiyorduk!
Kimyasal maddelerin bulundu¤u dolaba yaklafl›rken
laboratuvarlar›n o kendine özgü kokusunu ald›k. Bu
dolapta elementleri, bileflikleri anlamaya yarayan
modeller vard›. Daha do¤rusu, toplar ve çubuklar.
Ö¤retmen, hemen bunlardan bir su molekülü
yap›p gösterdi. Bu kez gerçekten bir molekülün
ne oldu¤unu anlad›m. Bir laboratuvar kuraca¤›m›z
için, burada gördü¤ümüz aletleri kendimiz nas›l
yapar›z diye düflünmeye de bafllam›flt›k. Atom
modelleri için oyun hamuru ve kürdanlar ifl
görürdü. Bir de cam eflyalar vard›. Deney yaparken
kullan›lan tüpler, genifl a¤›zl› beherler, alt› balon
üstü dar a¤›zl› balon flifleler, bu fliflelerin t›palar›,
delikli t›palar ve iki flifleyi ba¤lamada kullan›lan
borular ilginçti. Bunlar› incelerken ö¤retmen
laboratuvarda birçok ölçüm yap›labilece¤ini
söyleyip ölçüm aletlerini bize tan›tt›. S›cakl›¤›
ölçmek için termometreler, kütleyi ölçmek için
eflit kollu ve duyarl› teraziler, s›v›lar›n hacimlerini
ölçmek için dereceli silindirler, a¤›rl›¤› ölçmek için
dinamometreler, asitli¤i ölçmek için pH k⤛tlar›,
metallerin öz ›s›lar›n› ölçmek için kalorimetreler
vard›. Keflke tüm bunlar› kullanabilecek kadar çok
deney yapabilseydik!
Elimde kalorimetre bunlar› düflünürken bir fl›ng›rt›
duyduk. Ebru, deney tüpünü düflürmüfl, utanm›fl,
k›pk›rm›z› olmufltu. Hemen özür diledi. Tekrar
taburelere oturduk. Ö¤retmen, bunun bir kaza
oldu¤unu, laboratuvar gibi bir yerde bu tür
Bilim Çocuk 45
Fen Laboratuvar› ‹çin Nas›l Malzeme Üretebilirsiniz?
Laboratuar›n›zda kullanaca¤›n›z birçok aleti kendiniz haz›rlayabilirsiniz. Biz size yaln›zca birkaç
örnek gösteriyoruz. Baflka hangi aletleri yapabilirsiniz, farkl› kaynaklardan araflt›r›n. TÜB‹TAK
Yay›nlar›’n›n Bilimsel Deneyler, Nar Yay›nlar›’n›n Optik, Fizik, Ses, Kimya Deneyleri kitaplar›
iflinize yarar. Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n
http://egitek.meb.gov.tr/dersdesmer/son_deney/ana_sayfa.htm sayfas›nda da iflledi¤iniz
konularla ilgili deneyler bulabilirsiniz.
n
Bir kavanozun içine su doldurup büyüteç yapabilir, mercekleri kullanarak dürbün, teleskop,
mikroskop haz›rlayabilirsiniz. M›knat›s, dikifl i¤nesi, bardak ve mantar t›pa kullanarak pusula
yapabilirsiniz. Barda¤a su doldurun. Mantar t›pay› içine b›rak›n. M›knat›sa sürterek i¤neye
geçici m›knat›sl›k özelli¤i kazand›r›n. Suda yüzen t›pan›n üzerine i¤neyi koyun. Kuzey yönünü,
m›knat›s›n güney kutbunu çeken uçtan anlayabilirsiniz.
n
S›cakl›¤› ölçmek için termometre yapmak da çok kolay. Bir
sürahi içinde 1 lt’den biraz fazla suya birkaç damla mürekkep
kar›flt›r›n. Bundan baflka 1 lt’lik pet flifle ve pipet gerekiyor. fiiflenin
kapa¤›na pipeti geçirin. Pet flifleye daha önce haz›rlad›¤›n›z
mürekkepli suyu koyduktan sonra kapa¤› a¤z›na tak›n. Yaln›z
fliflede hiç hava kalmas›n. Kapaktaki delikle içindeki pipet
aras›ndaki bofllu¤u biraz mum damlatarak kapatabilirsiniz. Bir
damlal›¤›n yard›m›yla mürekkepli sudan biraz al›p pipette belirli bir
su seviyesi elde edin. Suyun buharlaflmas›n› engellemek için 1
damla ya¤ da ekleyebilirsiniz. Pipetin üzerine 7 x 13 cm boyutunda
beyaz kartonu bantla yap›flt›r›nca termometreniz haz›r. S›v›lar
›s›n›nca genleflir, so¤uyunca büzülür. Termometre de ayn› ilkeyle
çal›fl›r. Normal bir termometreden hava s›cakl›¤›na bak›n ve bu
de¤eri pipetin içindeki su seviyesinin karfl›s›na yaz›n. Haz›rlad›¤›n›z
düzene¤i buzdolab›nda 2 saat kadar termometreyle bekletin.
Sonra termometrede okudu¤unuz s›cakl›¤› kendi yapt›¤›n›z
termometrede iflaretleyin. ‹ki de¤er aras›ndaki ortalama s›cakl›klar›
belirleyin.
n
A¤›rl›k ölçmek üzere sarmal yay, 1 kilograml›k a¤›rl›k,
döküm ayak, ba¤lant› parças›, karton flerit ve biraz
iple bir dinamometre yapmak gerçekten e¤lenceli.
Döküm aya¤›n tepesine ba¤lant› parças›n› tak›n.
Sarmal yay› bu parçaya geçirin. Yay›n alt ucuna bir
kefe haz›rlay›n. Haz›rlad›¤›n›z basit kefeyi yaya tak›n.
Yay›n kefeye tutturdu¤unuz ucunu yere paralel
konuma getirin. Bu uç, gösterge olacak. Karton fleridi,
yaya paralel olacak flekilde yerlefltirin. Kefe boflken
göstergenin hizas›n› karton flerit üzerinde iflaretleyip
buraya “0” yaz›n. Kefeye 1 kg'l›k kütleyi koyun. Sarmal
yay dengeye geldi¤inde göstergenin karton flerit
üzerinde iflaret etti¤i yere “10” yaz›n. Cetvel yard›m›yla
0 ile 10 aras›n› 10 eflit parçaya bölün. Yapt›¤›n›z bu basit
dinamometreyle cisimlerin a¤›rl›klar›n› ölçebilirsiniz.
Unutmay›n, dinamometreniz en fazla 10 Newton
a¤›rl›¤› ölçebilir.
n
Elektroskop, cisimlerin elektriklenmelerini ve bunu
derecesini gösteren bir ayg›tt›r. Kavanoz, alüminyum
folyo, karton, ataç ve yap›flt›r›c› bantla kendi
elektroskopunuzu üretmek hem kolay, hem e¤lenceli.
Alüminyum folyodan 1 x 4 cm boyutunda iki flerit
haz›rlay›n. Atac› flekildeki gibi aç›n. Üstteki ucunu
kavanozun a¤z›ndan büyük kartona saplay›n. Gerekirse
düflmesin diye yap›flt›r›c› bant ya da oyun hamuru
kullan›n. ‹ki alüminyum fleridi atac›n alt k›sm›ndaki
çengelden geçirin. Düzene¤i bu flekilde kavanoza
yerlefltirin. Elektroskopunuz haz›r. Çeflitli cisimleri statik
elektrikle yükleyip elektroskopunuzun çal›fl›p
çal›flmad›¤›n› kontrol edin. Statik elektrik yükledi¤iniz
cisimleri atac›n tepesine dokundurdu¤unuzda ayn›
yükle yüklenecek alüminyum fleritler birbirinden
uzaklaflacak, de¤il mi?
n
Birçok malzemeyi evden bulabilece¤iniz gibi, ilgili mesleklerde çal›flan anne, baba ve akrabalardan
isteyebilirsiniz. Bulamad›¤›n›z malzemeler için afla¤›daki adrese baflvurabilirsiniz. Bu adres, MEB’in
laboratuvar aletleri sat›n al›nabilecek birimine ait:
Ders Aletleri Yap›m Merkezi
Silahtar Cad. No: 21 06560 Gazi mah/Ankara
Tel: 0 312 212 60 50 / 5 hat - 0 312 212 60 75 / 4 hat
46 Bilim Çocuk
kazalar olabilece¤ini, ama
kazalar› engellemek için
uyulmas› gereken güvenlik
kurallar›ndan söz etti. Özellikle
kimyasallar ve gaz ocaklar›n
kullan›ld›¤› deneylerde
gözlerimizi korumak için güvenlik
gözlüklerini takmak gerekti¤ini,
yine bu deneyler nedeniyle
laboratuvarda mutlaka yang›n
söndürme aletinin bulunmas›,
cam eflyalar›, keskin aletleri çok
dikkatli kullanmam›z, ellerimizi
deney yapt›ktan sonra
y›kamam›z, laboratuvarda her
zaman ö¤retmenin
yönergelerine uymam›z
gerekti¤ini ö¤renmek, ikinci
turumuzda bize uyar›c› oldu.
Arkadafl›m Emir’se
laboratuvar›m›z için küçük bir
yang›n söndürücü
getirece¤ini söyleyerek bizi
sevindirdi.
Yerbilimleri köflesi son
dura¤›m›zd›. Burada fosiller,
tafllar, mineraller, Dünya’n›n
katmanlar›n› gösteren modeller,
volkan, deprem modelleri vard›.
Can, babas› jeolog oldu¤u için
tafllara merakl›yd›. Mineral kitab›n›
ve koleksiyonunu
laboratuvar›m›za getirmeye söz
verdi. Laboratuvar kurma
plan›m›z› ö¤retmene anlatt›k. O,
tüm Dünya’n›n bir tür laboratuvar
oldu¤unu söyleyerek bizi flafl›rtt›.
Kardefl okul gezisinden dönerken
bunu düflündüm. Dünya,
kocaman bir laboratuvard› ve
yapacak ne çok deney vard›.
Araflt›r›lacak, keflfedilecek,
incelenecek ne çok fley.
Örne¤in, suyun kaynama
s›cakl›¤›n›n yaln›zca deniz
seviyesinde 100 derece
oldu¤unu, yukar›lara ç›kt›kça
bas›nç nedeniyle kaynama
s›cakl›¤›n›n düflece¤ini söylemiflti.
Okulumuzda laboratuvar›m›z›
kurup ilk bu deneyi yapt›k. Su, 97
derecede kaynad›.
n
n
n
n
n
Tu¤ba Can
bilimbununnerisinde
1/12/08
8:13 PM
Page 12
Bilim Bunun
Neresinde?
Bilimle her an iç içeyiz. Uyurken, uyan›kken, kahvalt› yaparken, okula
giderken, okulda, hatta oynarken bile... Ancak, gündelik yaflam›m›zda
karfl›laflt›¤›m›z fleylere “Bilim bunun neresinde?” düflüncesiyle
bakmazsak bunun fark›na varamay›z. O zaman bir de¤ifliklik yapal›m ve
“bilim gözlü¤ümüzü” takal›m. Sözün gelifli can›m! Elbette öyle bir
gözlük yok! Haydi gelin, oynarken bilimle nas›l iç
içeyiz inceleyelim!
Can balonla ne yap›yor?
12
Bilim Çocuk
bilimbununnerisinde
1/12/08
8:13 PM
Page 13
fiu k›za bak›n! E¤lenceli bir oyun oynuyor. Su dolu
fiu
bir kovan›n sap›na ip ba¤lam›fl
fl.. Bunu baflfl››n›n
üzerinde daireler çizerek döndürüyor. Bu gerçekten
zevkli bir oyun. ‹nsan kova döndükçe suyun
dökülece¤ini san›yor. Ancak o da ne? Su
dökülmüyor? Çünkü, suyu kovan›n dibine çeken
merkezkaç etkisi var. Bu etki, ipi çekti¤iniz yönün
tersine ve yaln›zca dönme süresince varol uyor.
Peki kovay› döndürmeyi aniden b›raksak ne olir?
Su yere dökülür! Bunun nedeni ne? Ayr›ca kova
dönerken ona bir kuvvet daha etki eder? Bu
kuvvetin ad› ne? Bunlar› da siz bulun.
Aflflaa¤›da oyun oynayan baflflkka çocuklar da
var. Bu çocuklar›n oyunlar›n› inceleyin ve
söyleyin bakal›m bilim bu oyunlar›n
neresinde? Yan›tlar›n›z› adresimize
bekliyoruz.
Bar›fl, Zeynep ve Hakan’›n amaçlar› ne olabilir?
Adres: TÜB‹TAK Bilim Çocuk Dergisi
“Bilim Bunun Neresinde?” Etkinli¤i
Atatürk Bulvar› No: 221 Kavakl›dere 06100 Ankara
Ali bu flapkay› neden
takm›fl?
Tu¤ba Can
Çizimler: Yi¤it Özgür
Bilim Çocuk
13
Kaplumbaann Peinden
Küçük kz
z, çimenlerin arasnda b
bir
ir
kaplumbaa gördü ve donakald. Aslna
bakarsanz kaplumbaa da! Kaplumbaa,
ban kabuunun içine çekip hareketsiz
durdu. Bunun üzerine küçük kz bir
köeye çekilip onu izlemeye karar verdi.
Kaplumbaann ne yapacan çok merak
ediyordu. Böylece küçük kzn gözlem
serüveni balad.
10
Bilim Çocuk
Bir süre sonra kaplumbaa ban
çkard ve ar ar yoluna devam etti.
Küçük kz da peinden! “Merak etme
kaplumbaack, sana zarar vermeyeceim”
dedi. Büyüteciyle kaplumbaay inceledi.
Kaplumbaann ba vücuduna göre
ne kadar küçüktü. Bir kabuu vard.
Kabuu sert mi, yumuak m merak etti.
Dokunmak istedi ama çekindi.
Gözlem Yapmak Ne Demek?
Küçük kz kaplumbaay görünce çok
ard. Belki de ilk kez bir kaplumbaa
gördü ve bu onu heyecanlandrd.
Kaplumbaann nasl bir ey olduunu
merak etti. Onu inceledi. Yani gözlem
yapt. Merak ettiimiz bir eyi
incelediimizde,onunla ilgili sorular
sorduumuzda gözlem yapmaya da balam
oluruz. Kaplumbaa ne renk, kaç baca
var? Boyu ne kadar? Uzunluu ne kadar?
Kuyruu var m? Ba neden küçük? Ona
dokunduumuzda neler hissederiz? Ses
çkaryor mu? Ne yemek yiyor? O da bizim
gibi hçkryor mu? Tuvalete gidiyor mu?
Peki, kaplumbaann bir kokusu var m?..
Dikkat ettiniz mi? Gözlem yaparken duyu
organlarmz harekete geçiyor. Harekete
geçirmeliyiz de! Yalnzca görmek yeterli
deil. itmek, koklamak, dokunmak da
gerekiyor.
Nasl Gözlem Yaplr?
Belki küçük kzn merak size de bulat.
Siz de gözlem yapmak istiyorsunuz. Ama
bu ii nasl yapacanz bilmiyorsunuz. Çok
kolay! Gözlem yapacanz bir yer seçip
ie balayabilirsiniz. Bir srt çantasna
kalem, kât, büyüteç, fotoraf makinesi,
ses ve video kayt cihaz, örnek toplama
kab, cmbz, güne kremi ve apka gibi
malzemeleri yerletirip gözlem yerine
gidebilirsiniz. Parklar ve bahçeler gözlem
yapmaya balamak için uygun yerler.
Ancak bazen yetikinlerden yardm almak
gerekebilir. Çünkü doa kimi zaman
tehlikelerle doludur. En azndan güneli bir
günde darda dolarken banza güne
geçebilir! Gözleme gitmeden önce bir plan
yapmak da iyi olur. Amacnz ne? Nereye
gideceksiniz? Yannza hangi malzemeleri
alacaksnz. Bu plan iinizi kolaylatrr.
Gözlemlerinizi gözlem defterinize yazmay
unutmayn.
Gözlemlenecek Ne Çok ey Var!
Ormanlar, denizler, göller, bataklklar,
bozkrlar... Doada birçok yaam alan var.
Kular, aaçlar, çiçekler, böcekler,
solucanlar, kaplumbaalar... Doada birçok
canl yaar.
Yapraklar, dallar, çiçektozlar, ayak
izleri, tüyler, gözler, kanatlar, tohumlar...
Canllarn kefedilecek birçok
özellii var.
Tozlama, yaprak dökme, göç, k
uykusu... Canllarla ilgili olaylar,
büyümeleri, gelimeleriyle ilgili süreçler
gözlemlenebilir.
Peki ya hava, su, toprak? Yamur, kar,
bulutlar, rüzgârlar, iklim, havaya, suya
topraa braklan atklar, kirlilik... Cansz
varlklarla ilgili olaylar, süreçler, bunlarn
canllar nasl etkiledii incelemeye demez
mi? Haydi, doa sizi bekliyor.
Bilim Çocuk
11
Küçük kz en sonunda cesaretini
toplayp kaplumbaaya dokundu. Bu,
biraz tuhaf ama bir o kadar da güzel
bir histi. Kabuu ne kadar sertti. Bu
arada kaplumbaa da ona almt.
Belki de küçük kzn ona bir zarar
vermeyeceini anlamt. Küçük kz
kaplumbaay sevdi. Ellerinin arasnda
tutarak yüzünü inceledi. Tam bu
srada kaplumbaa komik bir hareket
yapt. Sanki küçük kza “merhaba”
dedi. “Seninle arkada olurum.”
Bu, küçük kz güldürdü. “Onunla
arkada olmak istediimi anlad”
diye düündü. Hayvanlarla arkada
olmak ne güzeldi! Kaplumbaay
arkadana da gösterdi. O da
kaplumbaay sevmek istedi. Küçük
kz arkadana kaplumbaaya nasl
davranmas gerektiini anlatt.
“Bak, onu dikkatlice tutacaksn.
Sakn onu skma, korkutma, yava
hareket et!” ki arkada bir süre
daha kaplumbaay incelediler.
Sonra da küçük kz onu yavaça
bulduu yere brakt.
Küçük kz eve gidince hemen
bilgisayar açp aratrma
yapt. Kaplumbaalarla ilgili
pek çok bilgi edindi. Örnein,
kaplumbaann bir sürüngen
olduunu örendi. Ne ilginç bir
canlyd kaplumbaa! Kular gibi
yumurtluyordu. Kaplumbaa
yumurtas görmek ne güzel
olurdu! Sonraki hafta sonunu
iple çekmeye balad. Gözlem
yapmaya devam edecekti.
Acaba kaplumbaay bir daha
görecek miydi? Peki, onu
görünce ayn kaplumbaa
olduunu nereden
anlayacakt?
12
Bilim Çocuk
Gözlem yapmakla ilgili daha çok bilgi web sayfamzda!
www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk/pdf/gozlem.pdf
Tarih: 10 Nisan 2009
Yer: Yalncak
Saat: 10:00
Hava Durumu: Güneli, güzel bir gün
Kaplumbaa
Boyu: 10 cm Batan kuyrua uzunluu: 20 cm
Ba vücuduna göre küçük! Kabuu sert. Kabuunun üzerinde dörtgen
gibi ekiller var. Karn yumuak. Ayaklarnda be parmak var.
Kaplumbaann rengi: Açk yeil, koyu yeil. Ayn zamanda toprak
rengi. Bu renkler sayesinde çimenler arasnda kolayca kayboluyor.
Aratrma sonuçlarm: Kaplumbaa bir sürüngen. Yumurtlayarak
çoalyor. Benim gördüüm kara kaplumbaas. Suda yaayan
kaplumbaalar da var. Frat kaplumbaas gibi. Tehlike altndaym
Nedenini aratr. Dier aratrma konum: Bir kaplumbaa dierinden
nasl ayrt edilir?
Bilim Çocuk
13