PDF ( 6 )

ÇJo.(;ATAY ULUÇAY
142
Yavuz, Ah med'i n hud ud d ışın a çı km asından ve k ı şın gelme_'
sinda n fay dalanarak Anka ra'dan 23 Kas ım 1512 (14 Ramazan '
918) de Bursa'y a gel di. Ya vuz ihtiya t! elden bırakm ad ı, İ st anbul'a .
g itmiyerek Bursa 'da kışlama ğa karar verd i. S ultan A hmed, Dul.
kad i r-o ğ luna iltica et mek le beraber, Anadolu ile muh abered en
vazgeçmedi. De vlet adam la rında n ba'zı lan, Yavuz'un şi dde tir.den
korktukları ndan, Sult an Ah med'e gelmes i iç in hab er ve mektub lar gön derdil er. Bunla ra g üven en Su lt an A hmed Nik sar yo luyl e
s ür 'atle A masya üzerine yü rüd ü ve şe hri bastı, Hiç kimse kaça-:
madı. Yavuz'u n sancak-beyi, Daaud Paş a o~lu Mus/afa Poşa da
tes lim oldu ( K ası m 15(2). Ya vuz, ötedenberi Ahmed taraftarhkiyle meşhur o lan veziriazam Mustafa Paşa'dan şüb hele niy ord u,
bu va k'a üzerine Sultan Ahmed'i ta hr ik edenin o old ukuna ka.
na at g etirdi ve i'dam ettirdi: Aynı zamand a, Bursa'da bul una n
ş eh z ad el er in ö ldü rü lmesini fer man elli. Bunlar yaşadıkça, memle· ·
ket te filne ve fesa dın, saltanat m ücadeles'nin eksik ol m ıy a c a ğtm ­
ya kın tecr übelerle an lamış tı . Bunun için Bursa 'da bul unan Sultan
Mahmud o ğ u llarr Ka s/amani sancak .b ey i Musa, Orhan, Emir,"
Alemiah 'ın o ğ lu Çankırı sarıcak-beyi Osma n " ; Şehinşah'ın o jl"lu.
Ko nya valisi Mehmed Bey'i bo ğdurdu, Bursa'lıların kederin i sı ­
derrnek iç in ha lka para da ğıt tı, ·kur banla r kestird i" .
-
Bıı .. ...ı.;
DORZl TARİH INE DAIR NOTLAR
,
i'
-'f. C.
Şe hnb eddi n
Tekin dağ
Dörziler in m e nşe i me s'eles i he nüz halledi lm iş d e ğ i ld ir, D ürzt .
mezhebinin zuburu ile yayılışı hakkı n d a or ijinal ma'l ümat veren
ilk m üver rih Yabya b. Sa id el-Antakt, bu mezhebin müess isi Muhammed b. ısma il cd-D ürai'ye rn uası r ol masına ra ğm e n, bu nların
me nşel hak k ında biç bir bilgi ver mez '. Bu müelli! g ibi, İ bn elAmld (J urjus el Mek ln, ö1. 1237) de, Dünilerin mezhe blerl h a kk ın­
da mufassa ! ma'lOmat verdilti halde, menş elerl n d e rı ba hsetrnly or L
Islam müellifleri tara fı n d a n yazılan ana kaynakların biç birinde de bu mes 'eleye dai r bir kay ıd yo ktur, Nieb ubr s gi bi seyyahlar ile von Oppenheim ' gibi müd akkikler, muasır Dürzileri n
kend i merış elerine dair verdikler i ma'I ürnata istinad ed erek, on ları Arab olarak kabOI etm işlerdir.
"
Dürzlleri n arasında bug ün kend ileri nin Arab menşeli oldukları kanaat! haklmdl r. Anc ak, son dcf'a yapı lan bir led kik bu
kan4~lın yanl ış oldu ğunu gö ' termişdir. Berliiı üniversitesinin
meşh ur an lbro polog-js l'i profes ör Felix von Luscha n «Gcrbi A s'
ya'm n esk i sak inler i » a dlı makalesinde elli dokuz Dün I er ke ~jnin
k af at aslar ı nı ô l ç rn üş ve b unlard an biç birisinin kafa tasım n şekli
-
"
ı
Ble: . Ta r ih,
D ı r.
C belkbe, (Co 7prn S Cl't p I""am Chrld. O, l. "t . Scripto, • •
A,J2bic:i r d trtl , VH), Bıri ru t 1909. ı sı - 23 f. . Ge De M ı,ı.:l. a m m e d b. I nı . i l el· Dart Vvc .mu.. ı l' olate k: 408 h. (10 17-1 0 18) de Diirzt dial b afı:.1cl1l.d .. )'uıl ıu bit ese rde meDl e reee'e leele e t UDU etmez (bk. BibI. N. L A u bca ınm. lu dairesi. DO.
l HO). Bu mulc!.e y u ı l n bir kib b. Mah trwuQ 'sl.hcg dlı ii mccra 't'!' ;u fl't6n i.mini
t aı: r (Sle. 8 j ~[ . :\'at. DO . IU l ). Bu ı:ı::ı ü bi m ne rim bat.... ı el. Ku HaD::' (~ ..,.-n!)
( Bibl. ~ Lt D O , 143) ı ..p r l m ı , t : l"
Bk. Tar ih, S ii t ~ l D'l l r::: iJ e U, I,,1i Kt b . ce .
ta rafı a da rı.
5i cM~r iuı tt1 ve ::natrurua {e b Saltan O' n:ı~ n ofn SuIttın Alem Şı:ıh tı azrd! .c­
ri K . cı nı &a c c:&~ be r İ c ld e kd .. g Sadetiten b uel a rdı r . Ei v ilı: ı ' fi .i.a İ i Zilira 'de
eeae 912. ( 16 M aı- t ISO; ). To p 'ıı: a p ı_ & r.y ı M ii ı. e t i A rş t v i E. No. 6510.
53 Ki mil K e p c c :o ~ hJ . TariM
kara 1942, U, 410.
bJ !Rl/~'
v, v uika !ol" : Vakl/lar D U l id , Ac
p
..
:ı
~OO2 • • f . 154 lo,
nao/i A, abi«n und a" J~'n runlitR_aden Ldnd t , lt, Ke-:
peD~' ırcn 1714 und}, ii, <149 vd . Fr a ı::ı sı ı.e l. tto ,; Vogaz .. ~1t A TQ b i~, A m lte rd ı ra
ve Utrei:bt 1';80.
.. Vom Mmtımt t' ::Um Pt!rti$eJı~fI Gol!, Be elle { Şf 9 , I , ı LL.
-;
ı R~ü ~b~.clt.nibnz
a
i
:1
!
,.i
r
:1
i
i
'ri
,.,
j
ıL C. SEHAB EDDi N TEKbIDAÖ
144
DÜRZ! TARiHt"E DAIR KOTLAR
itibar ile haki ki Arab o l m ad ığı n ı m ü ş ahede etmiş dir ' . Biz, eyni
zama nd a, Dürzilerin Vadiy ü't- Te ym ("'; 1 ","ı,) e ne zaman geldikle'
ri ni de ka t' i olara k bilmiyo ruz. Vadiy ü'l-T eym den ilen bu rn ı rı­
tı k a tarihd e Dürztlerin ilk vata nı olara k gör ülüyor. Taberi, Vadiy ü't-Tey m' e ilk def'a bir Arab kabilesi ola n Tey m'in geldiği n i
bildiri.... Ya'kubl, Muaviye b. ebi S üfyan'ın, Vadly ü't-Teym'in ci·
van ola n Baalbek, Trablus, Cübey l, Sayda ve Beyru t t a rafları na
bir kısı m Ira n lı l a rı yerleşt irdi ğini bildiriyo r ki ' bu mıntıka se rıra­
ları İsma l lly y e, Nusey riyye, D ürıiyye ve muhte lif rAhzi mezheblerinin neşet ett ikleri b ir yor olarak ta 'rif olun acaktır ' . Nitekim
438h.[104i m. de , FAl,mi halifes ine merbu t olan Trab lus, Su r gi bi
ş ehirleri ziyaret eden se yy ah Nhır· ı Husrev, bu m ıntı ka ahalisinin müfrit ş i t ol du kları nı bildirerek, burayı ziya ret edenlerin ug-·
radıkları m ü şkülllt , an la t ır ' . Bir kısı m rnüellifler, ihti mal Ya' kubl' nin yu karıdaki ifadesine dayana rak, D ürzt'Ierin " 2 n rnen şeli
old uğu n u ka ba! etm iş ve mezheb Ierinin de Mazdeis me ile rnukaye sesini yapm ışl ard ır. Dürzt lehçes inde kullamlan ba'z: ke limeleri Far sca ya benzeterek ay nı neticeye va rmak isteyen müellifle·
re de tes ad üf ediyoruz I• • Bir kısım ethnologue'lara göre de Dür .
ztler rn enş e iti barile eski Etilerdendir. Fa kat bu naza riyenin mü daıa a sı mümkün değildir u. Bu nazariye'ye muvaz! olar ak Ca plı a in Henry Ught'i n Dürzlle ri me n şe itibar iyle eski ısrail o ğulla­
rı n a bağ lamak i ddiası n ş ayan - kabül o lmad ığ ı gibi, Dürz iler in
LI Bk. } OIUTlal
ci
th.
RO!iıı 1
aic.
AntkrllpOlozical
/ıı.ıtftu te,
Le ede a 1911 ,
.0232-
Tdrlh:ı.rr -nl6u. 1 ve't .maiük , nır . de GOl'jel Lefd ea 1889, I, 2(89- 2490.
7 .......A 1 ~ ri Irlal J ..._ .~ l";'
~ r ~; ı.,.ıı"l ;'" J, J IJ".,.i!;.:ra r,l ~ l J ,j,'~, .
f -
' .:.-#'
",t.. ~."t"~ i-=:-- ~ J y ı ~. ,=1:L- .ı..' ~. ~ .:ı '!'J
;",Jl.' ......)11 ~ r ,ı L.,X' ; .:f' i . ;.a blc:. Ki tdh :J. r~I·BuUJn, Bibliot-
....t.. (J .:.: ~-:. J 1..:.:-- J ..~ : ~ı/ ...;.l l
, ~1:l- " ' :'-0 ::1 j ..... t..:!i
!lee. G eo:ı up b or u aı Ar a o ic.:ı r u m , 0 i 1" . M. J. de Goefet Lefden 1S92, So 327.
'S B:C. aZ-Kdmil, n,l" . C. J. To rn be ra' ı Leyd. a 1863, x, 46 1, 462.
il .:ı 1')~ ' ! ,) ,:,,;v . ı.( i ...f ,)~J ~ :;.~ ~~ ~' ı ,:ıı......... ........:ı::;.J ~' IJ:: ':..: !.r. ~' ı ... (':'1
. ;;.../ ' ~ t ';' .ı ~
iJ .=.' ;,.... ":"~ ..:.-..;ıı ...·j . • :i .a::-, .h#) ,: ""j J .ı.:J. .... r" ~iJ'A:! ~ J 'e}bk. Set~,,, ~1M1 BeT l i ıı 1341, s. ı 8 ,.d. 20, 21, 23.
13 Bu bIJsuta blc. E. ma ~he l, L~ Me..-itın ı.m l' dtlll.l"lıitl,odoX il' mtı .u lmı:ı ­
ne) Pari, 1003, '0 94, r.ct 1 ; S. de S a eyı CJı Te (J to m at hi~ A ,a lı ", P aris 18:re, LI.
2tô ı aat 72.
11 Bk. J. T. Partit, A mollz the D,az u cf LebııırıM all(i Barh ~n , L o ı:ı d o:ı.
rj
1917, s. 33 ; re iiJ: Y02 Lu ı dı aı:ı , dgm U~I' . S . 241.
11 Bi.:. Tra f1~u { rı EZ!lp t o, Nub!4., Ho[y L alt i , A{o':J'lfi L i!ıO fl.cıı ard C gPl'lU
in t1ı ~ Y"a' ıBN, Lo ::ı d on UHS, s. 225.
145
A nadol u G ala tlarınd an n eş'e t e t miş olduklan nı da k abül etmek
de hat alıdır n. Bu arada bir kı sı m Alimler in Dürzi {Druzes] ismini
Herod otos 'd akl .:.i. ·ı:.'·n~ :ıı: ~ ~~ (Der usialoi] u ismine benze terek bir
netice çıkarmak gayretleri de o der ece ya nlış dı r.
x vıı. asırda D üra lierin P apalı k ve b a' zı ftalyan devletler ile
vu ku' bulan münasebetleri, onların rn e n ş ei h akkı n da husu s! bir
menk ıbe yazılm a sın a .
~
"
daha
do ğrus u uyd ur uIm a sı na
sebeb
o lmuş­
d ur. Bu men kı be, Dünilerin, büyük emirleri Il. Maan oğl u Fehreddin'nin nam ın a kaleme al d ık la rı bütü n ta rihlerde kay ıd lr d ı r,
Avrup a'da D üretler hakkın d a ilk dc f a kaleme a lına n kita bın müe llili P uget de Saint-Pierrc, l i 63 d e bulm u ş ol duğu bu menkı­
beyi k i t abın a nak letm i ş tir. Bu m enkıb eye göre Dru zes ismi Co mlc de Dre ux isminden muh a rrefdir. Bura da me veu ubahs olan
Comte de Dreux XII. ...'sı -cak'
lar. devrinde
vasa
• o", ''" s·
• • Ha
.. çl. .ı ....
.. h .
....)
Y ... .mı
...y
l ümanla rla yaptığı bir muhare bede bozularak bir dağ'a iltica et·
mişdi, Burada ıahass un eden Co mte de Dreux, civa rd an kız alara k ma iye tlni çoğaI tm ışd ır ki bil" hir" bu ç o ğaları halk, Dr eux
kelimesi nden muharret o larak Dürzt: is mini a l m ış lardır uComte de Dreux hakkınd aki bu rivayetl bira z izah e tmek .
la zı mdır. Jl 90'da Kudüs (Jer usalem) Sa lahaddln Ey y üb t tarafın­
dan alın dığı vak it Haçlılar şi melde Müslümanlar ta ralı ndan eoir
ed i lmiş lerdi, Bir Fra nk alayının k umandanı o la rak Ha çlıların düm dar ko lunu muhalazaya me' mur Comte de Dreu x de yo lu kes ilerek Engaddi yakınınd a bulunan bir kal'aya iltica etmekzorunda
kalmı ş dı . .40 sene içerisinde bu h aç lı lar. araların d a pek çok TempIier tarikatına mens ub kimseler de bulun du ğ u halde, Müslüman'
~
larm müteaddid h ü cuml a rı n a mukavemet ederek k o mşular ı olan
Ismaili ve civa r kasaba ların halkı arasın a kanşdrlar. Müsl üman·
[ ar a ka rşı mü şterek bir kinlc lıağ'lı bulunan Hıristiy an larla İ s mail l ­
ier birleşer e k, bu s uret le ye ni bir cemiı'et teşkil e tıd ilerdir, Es·
kid en beri tc k prense itaa te alışı k olan ihtiyar Ha çlı !ar, Düıı:lle·
r i de bir tek pre ns e alıştırdı kl a rı gi bi, onları ır. o na r,ik bir reji.
me tab i . l utı ular. M ü şter e k bir a n laşmadan san ra d a bak imiyet
. Gode fro y de BouiJIon a ilesinden ola n bir Fra nk sen yö rünün eline
13 Be. t\ ; B o u ro~ ı Ltr D ,.uzt s, Paris 1 9~O. s . Sl .
l(
'.
15
Eie.
Hi.~oriC:t.
L!b. I.' C.P . CXXV.
Bic: . fli _tci,t CL~. DnJ. =~ s, pe :ı plt da. L tba.rı, Pari. l i63 .
Tarih Der.i.i -
LA
145
xr. C.
ŞEKABEDDI:; TEKlı\"D.\G
verildi . K rallık tacı nı n irse n int ikali kab ül edil d iği n de n bilihire
Dilrd h ükümdan ola n IL Fa hr eddin irs! olarak elde et tilti krallık tacı do layısı iIe Lorr ai ne h an edanın dan "e birinci Kud üs kr alı
soyunda n gelm iş oluyordu. Ba'zı Ing iliz s eyyahla n , bllha ssa H.
Maundrell" iIe Richard Pococke'! bu na zariyeye mey letmi şlerdir",
Bu menkı benin XVLL. asırda bütün Avrupa'da yayıldı ltı ma' lümdur. Ancak, bunun sırf ll, Fahreddin' i tahiye et mek mak sadı ile ileri s ürüld ültü, bug ün kat'iyetle iddia olunabilir. Bunu nla
beraber bu ınenkıbe , 'Fahreddin' d en çok daha ev vel de, Pa palık meh ati linde bilin iyordu. Nitekim Düra tler, Roma'da pa pa ta rafından Fahreddin'den iki asır evve l (1441), bir Hıristiyan ko lo' nisi nd e rı ge len elçiler gibi kab ul edilmişlerdir '>. Ihtimil, Dürzt ler,
bu ta rihde, Avr upa' da Haçlıları n ah/a dı olarak teli kki olunuyo rdu.
Elimizcle bu menkıbenin do ğru olmadığın ı göste ren deliller
vardır. Meşhur seyyah .Rabbi Beni ami n (öL. 1173), l i55'de Suriye 'de sey ahat ederke n Lübnan'ı »D üreilerin oturdu ğu ger > olarak
ta' rif ecler "'. Arab müverrihleri ise 407/ 1016' den beri D üratlerln
ismini kaydeder!e r. Esasen, Dürrtlerin ism i 419 11028 senesin den be ri Istanbul s ar ayı nd a da biliniyordu. y nı. Kons tantin (1025
- 1028) ile iV. Michae l Pa phlag onian (1034- 1041), Dürzllerin blri 22 Safer 419 (1028) ve dilteri tarihsiz o la rak gönderdikleri iki
risaley i alarak, onları tanı mış bu lu nuyorlardı l!. Bu naz ar iyeyi
ası l cerh eden, g ene Avru palı b ir seyyah oran Volney olmuşdu r.
< , LG A j ourm:g IrGm A l.PFO to
jeru$Q.lcm on Ead t,. A. P. 1697, Le edee
l BIO, •. 51- 52.
17 A Deserip tltın of th. Ead a"d Some atile/' Ctuı 1t t"'", LOQdoJl, 11' .3, 1ı . 9 t .
15 Elf.fll ma'la mat i.;i:ı:ı. b~ . To t a b c rı , Z. D. M. G., V, 183 1, •. 4S6; i. B..•
rOD Hee rl A ıı u pit a i ec , Etaf!. ' ur lt , Drau.ı Pari. 1862, • . 8.
19 Sic. P. Lanım_eı. La Sgrle ı Beyroutlı 19'21 1 II, 39 ; Ayılı mael.lo }..,U~
1. Llbalt aa 15· .!ecl.ı Reeu e de l'Ori eDt chretieu., 1899, ı. lA-l t.
Lo Bıı u,..ha t h.lrIcıod. bk. Tlı~ [flM' a' , of Rabbı B'h/ambı of raieltı,
aı r. A. A. ber, Leedea 1840, lı 29: Th e ltinf!rtu g of B,njtlrrıin of Tatl~la, luri·
tik edee, M. N. Adler, Leedce ı S O?, pararraf, 29.
tl (1.2Safu 011 9) ",:"IJ... :: ı ~ :,...:.. l.'" , \.;\,j. \ ı:t~::.....ı J r•.li::'1 ~~~ r ~ VoJ'""'::" Zl..)1.1
(tarih.iz) ...ı lJ, ...'Y1 U-t:t ıS.ı\..r:: 1 t..;..r~" r,u .j- ~ J:t. .Iı " ı'.l:i1 ·.J 1 ~."!1 ~ '-.J .2
81.1 mektaht u h.k, bk. S ibl. N.t , DO. 142"-1432. MektG bluulı ı:ıe,ri içiı:ı bir. S. de
Sacyı Expo'l J. la R. lJliolt Jf!' Drolite•• Pari. 18a8, L. Not icc, 12, Ln, CCCC·
LXXXVilt. AJnca bk. • L'Epitrf! ci Con.t071ffn l tra ftl r.llzi.ııx D,u.u - publ:'; e t
n aote par Le. pp. J. Kb. til et L. ROQu valle, Melure. de La r.culte Or ic=, ta l ı
Beirut 1009, ilin, O.
"
arg p}101l et
. DÜR Z! TARIHtNE DAİR NOTLAR
147 ·
Seyyah 1784· 1785 seneler i ara sında S uriye'de dolaş ırk en Dürz iler
ha kk ın da edi ndl ğ] ka na a t! şu şek ild e bildirir : , Eğer Dürzi/eri"
arasında Frank/ar' b-.ı/u nsagcfe ı D ürrtlerin hiç olm azs a lisanı m ııın
h :ı'zı izlerini muhaf aza etmeleri iccb ede rdi, Zir a her şeylen leerlt ed ilerek: agn bIr mınilkaya çekilen U, cemiyetin llsanından
gagb ettil i tahmin olunomaz, H al buki, Danilerin iisanı hali !
Arabdır ee A vrupa menş eii hiç bir kelim« yokdı.;r J ı~.
Bütün bu ta hminlerden son ra şu neticeye varabiliriz: Vadiyü 't -Teyrn, Ha vra n ve Ce bel Lüb nan'da muk lm olan bu halk, her
hangi bir muhaceretle bu mı n ıı k alara gelmişlerd ir, Kendilerinin
Arab ırkın d an n e ş 'e t ettiklerine dair iler i sü rd ükleri fikir de, hakiır.
b ir Arab topluluğu içinde ekalliyette kalma mak endişesinden ilçri
gelm işdir ". Şimdiye kadar s aydıltıır.ı z naza riye ler içinde en akla
ya kı n olanı , Dı:;:zrlerin ra en şe itibarile Iranh (A ryen ] oIır.asıd.ır.
Zira, bütün bu Irk dan gelen kavimler Suriye 'de 'çok münteş ir bu.
lunan Ismailiyy e mezhebi ne silik olmuşlardır ki bili hire bun ların
yerleşdiği bu mıntıka çok so nrala rı bile (MeselA: XVLLL. asır) sı­
lid-ı revirıza olarak ta nın m ı ştır " .
•••
Bir ço k ·müellifler D ürrt lerin tar ih sa hnesine çıkma sın ı V. hic rel asrında (XL. m.], fatımı halifesi HA kim ' bi- Em ri '. ıı ah (996.1021) In ulühiyyet iddia ettilri " ve veziri Hamza tara fından propaganda yapıl m a ğa başlandıltı 408 h. senesi olarak ka b ül ederler
ki bu sene D ürzrlerce takvim başla n gıcı (era ) add edil mi ş d ir, Dür~l!erin bilahi re ele geçen yazmalarında ıs, 408 h. tar ihinde baş lıya n
tt B Iı:. Vogagll" u Eggptll" et .n S!I,.ie ~ııfa.n t 'u cnhi .s, 1783, 178/ , et
l i 8.5. P.r i. 18:2"2, I, • . 147.
,
ıs 8k. Philip K. Hitti , Orixinı of tJı ~ D,.uz. pll"opI~ ctul rf:Uı/on , New' Yorlc'
1928, ". U .
"
U M.ı. bk. S.ard Efeı:ı.di, Va./·ı Cu zdr PtI,a, ODit'enit e Ktb. Tr. ıır. 620!
vr. S~iI, 4 1i1: 4ıS..
.
. ı
15 Hik im h . Hı ad a yazı ım ı, Dürd m abu r ua tı t6 m.lr.tıı: b hali. de ( BibL
Nat. DO. 14-08 ce) buluD ayor.
J
H na )u.:ııalarıa .lraeri.i Bibl. N.t. d. bulun f or (blc. DO. 2150 216, 14D.81·
1' 1$, 1410' U32; I'<O"IU2. 1.("'). D ~rd k itab lauaı tercüm. edealer hk. bk. S.
de S scy. Er pc.i, Notiı::e. 1; .,.11l1'moel. CJı,ıu to matlıı1, Ardb., IL; 8.aroa de Bodc-,
E~ .ai ~ ,. I'M. toir, Jrı S<26ii. mf! auqu~l cn a jdllt CiL , c/leM'fM, qai eonli~12 t
:.-r.
148
i
i
c . SEHABEDolx TEKİKOAC
bu seneyl Hamza senesi diye
:
,;
ad landırdıkları görmüyor.
1
H;1kim in
vez iri o lan Hamıa d ahi bu s eneyi res men kab ül ed erek, Y' p !ı ~ı
bir muahede- namenin altına bu tarihi k oymuşdcr ~:.
Bu s en ede, y an i 408 h. de, M ı sır'a [ran menşeli Muhammed
b . ısmail ed · Dürıl" ism inde bir daı (mis sionnaire) g elerek Hakim'e
in k ı yad el m iş di r. Ed-D ürat, Hakim'in ulühiyetini kab ül ed erek yen i
bi r d oklrin yayd ı , Bu doklr ine g öre ulühiye t ilk def' a Adem'de
başlıyor ve g iderek Pey g a mber'e ve buradan A li ve dolayı s ı ile
Hll m! sü lalesine geçiyor ve ni haye t HAk im'de tecelli ediyordu.
Ed-Dürzt'mn bu hususda y,"d:~ı k ita b, batın ili ~i n t at bika t ın dan
başk a bir şey d eltild i " . Ed-Dü rzt, Hak im n amın a le'lif etli~i b u
kitab ı
Kahtre camiinde okudu !Q. Ancak,
ki ta bın
mu hle v iyatına
ka rş ı galeyana g elen ha lk, ed -D ürzt'yc bücüm ed e rek on u öld ür '
mek istediler. Fa kat, ed-D ürzt saklanın ağa muvaffak ol d u;
Ed -Dürzt'y e m uasır Hıris t iyan müel iiflerind en Yahya b. Said
el-Antakl ile on u k o pya ede n ve gene b ir Hıris tiyan m üver rihi
olan İ bnu'l- A mld (e1·Mek!n)'e g öre, ed-Dürzt, d oktr ininin se beb
oldu ğu karışık lık esnasında T ür k Memlük ları tar a fından öldür ülm ü ş dü r, T ürkler, ed·Diirzi' nin evi ni de ya ğ ma ederek karışıklı k
çıkarmışlar ve bu yüzden üç giin Kahl re'nin kapı ları kapalı kalmışdır. Ge ne İb nu'l-Am td'e g ör e, bu a rada ed-Dür al ' nin tarafd arlarınd a n ekser isi ö ld iir ü lm üşdür " ,
.. lu prilldp c.:ı r tiozme$ J _ La Teligton au D,u r.eı, Mcb. 1768, H 3 ; Heari G ays ,..
L:a N atio n D,ar.c, Paris 1863, 159.
17 Bk, S. de S'cyı Er p".d, L 98. Ko:ı.tao li n'c gö c.de n lcn mektup 11. H a ıı:n
suesinde \' A :tllm 1 ı ti l' . Noti~, 12, LU, CCCCLXXXVIH.
ıs M~!ıammı.d b. ısmail ed-Oünt'niıı tran m en~ e !i old tattıau
def'a tb·
Du'[.Amtd bild iriyor (blı:. Tar Ih, .;~. 158". A)"r. ök:. D. ll. MIlC!d oaa[o, Uu.Ilm "
ıh~oloZg l j u,.i' p,.ait:nce a ni C0 1f.. titatio 1ta l ı h ~o1'g , :\ew·Ycrk H'i 03, ' Si E. G.
Brcwee, A Ia ~,.a1'!l Mn" !! of Pi&1'.fa from t h!! e(u·li•• ı time . cııti l Fi1'ia r;n i,
New-Yo rk 190 2. 4.03- .. t5). M. Stanialu Gı.:):a. rd , )' a ııh , olarak Hamza a.d-O'l1 rzt
fe ~Iil1d . J u :n ııd ı:, (b Ic . Un gt"an:l. maitre de . auO;uin, au ı. mp ~ de Salaiin,
J A, Paris 1877, t , iX, 1", . ~ r. A yri! -M ~ is - J a iıı . 5, 337, t1 ot. i. ; 889).
mc
ıi S ı b e b. el .Ce vı. i, b:ı d ir n ın B it uu)' ye. dc:ı f11du ~ u Qa. bildirerek, tennuh
hlUd: ıA'IIU h lrHı ediyo r (bit, Uir ·d t rz ·r-r a.m ~n, İ sl i. :ıı es erleri mü z ~. i , ao. 2 184. e üı
Xi, \ '1'. Si · t A y ı'. bk. M a k rid ı Jtti4 ~rı·l.lıan e/d. bi-aM &.rl 'l .ha lef6i'I·fdhmlg y !1'l1
T(l ph~ l S aray ı -
L
m.
AbUlct Ktb.
QO.
3013.
H .
C heilı:b.o ,
1906. Il, 223) .
3:) Bk, Sıbt b. e I·Cen i, ayn ı • • tr X~
3~ B... TarlJı, Y I'. 153 b.
Fe.
es h;
Ibi:u·I·B. trfk, Ttırtlt, Dır.
87' ; Hııı c'I · Batrf:C, 11,223.
i
i
i
OÜRzt TARIH1XE o A!R IW TLl..R
149
xrıı. ası r A rab müverri hle ri nin meşhurları n da n olan Sıb t b.
el-C evzt' nin bu hususda verd i ~i ma'Iümat evvelkiler den farklı o lmak la berab e r, h a k ikata d aha yakındı r, Müe llili n ifades i şöy ledir:
!
Burada n a nlad ı ğ ım Ila g öre HAkim ha lk ı n galeya nı n d a n ko r.
k ara k ed- Dürzt'yi inkar etm iş faka t gizlice . ona yardı m dan d a g eri d u rm a m ı şdır. Ay rı ca ed -Dü rzt 'ye ı Ş a m'a git, d a ğ larda davetini
y ap ı.. Zira, a ra halkı sana pek ça buk inkıya d edecekler dir, tavs iyesinde d e bu l u nmu ş dur. Ed- D ürzt, b u tavsiye 'y e uya rak Şa m' a
gitmiş ve Vadiyü't -T eym 'e inerek, bu radaki batm r halk arasın­
d a propa gan dalarına başlamışdı r. Ed. Dürz!, bu bö lgede sakin o lan
halkın e k seriy et ini Hakim'e inkıyad ett irmeğe muvaffak ol arak
o nla ra pek çok hediyeler da ğ ıtmiş ve b u s uretle o nl arı n g önüllerin i kazand ıkta n sonra, b üt ün bu havallde ot ura nla ra t enas ülı
fikrini a ş ı hy ara k, o nla ra şarap içrr. e~i hatta zi n ay ı mü~ah kılmıştır,
Dünl lehce sinde kaleme ah nmış b ir k ısım kilablarla ba'zı
Arab ka y nakla rmda Muhammed b. ıs ma il ed-Dü rz! yerine daima
..N u ştek i n ed -Dürzl (.;~) İsm i g eçmektedi r. Bunun da Tü rk menşeli ol a n Enuştek ln o ld u ğ u umümiyetle kabü l ulunuyo r. Nuşte­
kin'i n ed-D ürzt la kabı ise, g en e bir ço k kayn ak larda <>J..J..l! '"' şek.
lind edir ki b u da tür kce D iıbör ü la ka b ınd a n baş k a b ir ıey d eğ i ldir, Biz, b unu böylece tasrih e tti k leri sonra, ed-Dürzt IAka b••
nın Muhammed b .Is ma ll'e aiem o ld u ğun u c~r~ nmiş bu lunuyoruz".
n Bk. a g M Utfr , Xl, vr.57 bj A'1 r. bLc . A yc.i. Ikda'[.c:u.mt!ıtl . Ciralii b. Efca.
di Kt b., 110. 1:SS , UI , vr. 14.S·; S.ey, ayn ı en,., I, 99, tcö j Mür iat iıı e bili lcia
Hamla b. A hmed'in, h . lk ı bütün bu tek ilift ea ve aynca oa ıııu ve ern edea af \'
ettit i!l.l sö!!cr ( Dk. Jttidz u'I.h r.m_/ ôl vI'. eSb) .
33 Msı' bk. fbrıu'I-KalinLııi, Zcyla Tarihi Dımı,k, Bcyr tat ı ses, s. 8 3j Kal.
kaın d t, SubhuJI-a'fd, ~!.:$ ır 1914, LV, l G4.
3' Bu ilitllin milni h fuı h akkı ada bır;. F. Wü _teı ı:ıfelc ı auclı ic " t~ d u F"tJ..
'mIJen Cha lifen, GÖUitlgell 1SS1, I. 206 vd~
JSJ
M.
c. ŞEHABEDDİX
DUltz l TAlt1HI~ E DA!R .-WTLAIt
TEKI:>"D.\ Ö '
İ bnu'l - A m rd'ln b ildird i~ine göre, g ene Iran lı bir daı olan
Ha mza b, Ah med " . 408 h. senesinde ed -D ürzt'nin Vadlyü' t-Teym
' ~ara fı n d a ya,,!ı~ı p rop aga r::dala nnın , bu bAtıni diH'r e büyü k bi r
muvaffakiyet sa~layaca~ını he s a blıy a rak, onu :Vhsı r'a ça ğ ı r mı ş
ve 4 10 h. (veya 4 11 h.) sen es ind e bir ço k tara ftarları ile birlikte
öld ü r tm ü ş d ür IJ, lbn u'l·Amid'in bu ifadesi, Ibnu'l-Ceva t'yi tam am ı a r ve bu s ure tle İbnu'L- C evzj'e l n, ed -D ürz] h akkınd aki ifadesi
k uvve t ka zanmış olur d iye biliriz.
Ken di s ine el- Hadi (tS>i,J;) l a k abı verilen Ham za b. Ahmed.
Oürzl me zh ebi nin yayılmasınde " , bü yük bir rol oynamış ve ed Dü rzl 'nin p ro pagandala rı ile HAkim tara fına mey letrniş bu luna n
Vad iyü' t-Teym, Sayd a, Beyr ut ve civar d a ğ lan ile Şam el va rın­
da bulu nan ba tın i halkı " k eındi ne kazanm a ğa muvaf fak ol m uş.
d ur " , Riz, bundan sonra bu civar h alk ını Dürz! namı altı nda g ö'
recek ve Vad lyü' t-Teym" c;·..a:-:::dakt d~~a da Ceb el ü'd -D5r: :}'j!e
d en i ld i ğ i ni muasır kaynaklarda n ö~renece~iz " . Ancak, bu devir.
dek i Dürzllerle ıs m aillle r arasındaki yakın lık ve ayrı lık h ak kında
bir fikir ed inmem iz şimd ilik mümkün d e~i1 d ir. Bir ço k 'müellin erin
her iki zümreyi birbirine karışdırmakla b üyük bir hataya d üşdük'.
151
lerini görüyoruz. 8:zim biidi~i miz her iki zümrenin de müsl ümanl a rı n düşmanı o lara k. yüksek yerlerde, Haç lı harbleri nin SOnuna
kad ar, Hıristiyan lane r:: ütte!iki o lara k kaldıkla rı dır. ı bn Cübey r
(ö!. 614 h. 1217/8 m.) 578 h. senesinde b u raları ziyare t ede rek, ls mailf mezhebinde olan lana elind e bulunan Cebel Lübnan'ın bir
çok is tinad n o kta ları ihtiva e tti ğ in i " e b u suretle de Müs lüma nlarla
Frankla r arasrndaki hud udu teş kil e t ti~i ni bHdirir" . Ş ihAbuddinu'l ·
Ume ri ( öl, 749 h.), Dürz!;er ve Nus eyrtlerle " yapılaca k s ava ş ı n ,
Er menilere (ya ni, Kilik ya'da merkezleri Sis şeh ri olan Küçük Er..
m eniSıan k r ı,IlJ~n a) karşı a çı l acak bir selerde n daha m eşru oldu lrunu, zir a bucların Is!amiyeHn düşma n ı o l duklannı bild irir (b k .
et .Ta' ri/, Mısır U1 2, s. 161). Bunu nla beraber D ürz iierin Dı mışk
'nAibleri tarafından sahilleri göz etrnek üzere, ücret rnukabilinde,
tutu ldukiarı n ı " e ba 'zan d a Dün! gruplarının Ha vra n'dan Lübnan'a d o ğru ilediyerek meşhur H a çlı ka l'alarıcda n Şakif ernün
(~J'; I ,~) (Bead ort) " , H üntn (':':J. ) (Cha leau-neuf) " ve T ibn!n
( ':8)(Ca vea de Tyran ) " e karşı bir ço k teş eb b üslerde bu lund uklaRrlıle ı D ı r. W. Wrir bt. Lej deu t~ 52, i . 2:»7.
S use yr iler, t ~::. Ncseyr (cbu Ş u a, b Muhammed . r·A bdl, el'Be krl, ee -Xuu yrt) e b a t l n ı r( a r . Bu nt, II eei imam H.. u,g'i·A . kcrf 'llirı t arafd.rı idi. NiL·
&err iler Krup halinde, ıs:mierill.i h ıııa ll. d.'lda ya,ıyor(arclı. Be datı Cebelii',.·
S um ı::ı ik: (J'rJt J: ~ ) i s :::.İ 'o \· c ril ıniı t i r. Nite kim Vak atıı 'I .Ham a v[ C Mı: 'ce m r: 'I.bul­
idn, Mııı ı' 1906, ın, 49) uma:ı : ıı da bu i.mi tallforda (ayrı ea bk, Rt. a l~t Cah'
p,'· Summdk (J ~ ı ~ ~ ~ -.:) , Bibl. Nat. 110 . 1"82. N u .eyrtl ıp r içia blc. R. O ıunud,
Hfatoire fL r~ tt g lo ll d u No .airi. , Pa ri ı t 9~O; Ro t: ı. e ıuı , .\fim Oır~ sur l~ . tl'oi,
p/u, Id m ı IU ,. ..etf' (h. m :uu lr.ı arı f.,71. 1 lu !f"cl::abb , lu No. ai, t, ct lu 1.md·
li , M. neme tS1S; LammeD!, U. No ut,.ı. lkJu l . Lib aıı , Revt:e de l'O r i e ıı t
.H Bk.
U
15 . ~ ı ':" . •;.:- ~
aa S. de S. ey, ilk
A\;ıt
1).
~:
;. : .j lJ " b~. Tarih. vr, 15"-,
devam et tiriı' or (blc:. Expo, ;, I, eC CL XXXV,
Juhf lıtı
H.,·
ı ı Hor..u ·... kadar yay ı l m ııtır. blı: . u ·Zebebf, ed .Düvtlu'I.I,14mlg!lt,
ci r'abicl ı :r.n. [, 189 ; A vrıc a bk. Ma!ı::ri:ıi, Ittldzu 'I.Ia:ın./d , 'II r. 69 !:ı.
"~ 3! Bu ııl ua Xl. (V. "h.) 4sı rda n beri verilen umum1 bir i ıim dir: Zira, bee ıara Karamita, Sc b'iye, ı ı ına iliye, MiJ bare~i ye g ibi i. i m !eriı:ı de yerilmif oldut acu
görÜ y or uı. D uo ları:ı: hiksc:!. ve adetlui h ak ~l D.ıi a bk. MuhamOEled b. M. lik. b.
ebi'Heı.ii l o l·Ha m a d l'ı ·Yc m,eııi, Kfllu'la u r ~ 1" Bd t ı n iJi· ~ Ct ohMru'l · Kor4nıUa,
K dı il' e 1357; ~h: Q a..ın a:ıed b. el ·H'u3;o d·Oeylemr, B~gdnu mt 3Jıebu 'l. b4 tm lgyt ....,
Dt l". R. S trot !ım aıuı, 8ibL. I.s~im. : I brıu'I . Cc vzt, Ttıbt, Jb 1i~, K.h ire ·ı S~Oi Cb.
Senefer, C/ın damotlıl. P~rt a nt, Pa.ris 1853, I, 163, vd .; S . de S aey, a yıı ı tur, I,
iv: .ö :ı : j M. Ş.r.fe d di c, B~tftlWk tarlhl, hi hi),.t Fakü ltesi me!!., 1828, S af i 8,
i . I, vd.; C. Dcfremcry, E..ai '!;ll' N ,istoir s J., l'ma eli. ıu cu B a tirt i~ , tl. 14 peri !"i JA, ıSli5, t. vın, li' ı eric : A pı mEıet. Noa~lle' /"tcnfrclı., . a, 1•• l.maeli
t~ r oa Btı/Mıı lc.'U ac Sg ri e. JA. 1854, to IIl, ~ . ,eric.
ii S lı:. I b lUl'ı .A ıı:: td., agm tur, Y I'. 154 -.
lı Ebi'l. f idi , Cc bel ii'daOiJnt yc 'yi ka t "j olara:C :Caydceiyo r (b:C. Tako fmu'lbtild4n , Il tr. Cn. 5 C:!ıefer l Dresdn 18 46, s. 130; Ay rıe. bk. Ib:ıQ1ı'·Ba: rik l Tarıh,
III 223; Ma:ı:riı f. Ittidz, vr. 6s lı). Cot rd t aSl iç i o b:ı:. C.ır ı . Stravi ., Pale,tiııe,
~ ıı:f. ,. tA, J/o.!em., L. o :ıd o a t89a, i SO .
a
Chretin, 1902).
d Be h !'. ~l ıC . bo:':: . G. Rcy. Elua•• rır . le. monumant, de l'u, chit.,/a74
mtil/ilEre Ge. crold. t' 1I Syri. et aan. l'it. da CJ.gpre , Pari. IS'71 , • . 127.
U Bu k. Pıoı a e h c~ m i ye ti , mühim bir arıa yolu rı ü. tünde ba hı:ımuı :ı d aıı ileri
r eli)·ordu. Cea.a b4&:ı rele n fOlu: ı; z c l'ir:c e bahı:ıc:uı ç'e b u yoh:a da Mere ·Urda'.
litrnesi b.~ lm ıadaD. müb İm idi . A)'nea , S&oyıı 'a 8 fersae ıu sıiled e bu laı:c ..ı da
O Qa .y rı bir c!ıe m ın iy d ka:uc.dm yordıı. İbo Clibep. H aaia'i Tibı:ıic'e ba~-IIJaa .
yolaa f~ı:tiA'i vadi,i tanil etmit tir ( ble. Rı Me, s. ı o", : A)·n e. bk. G. Rcy, L~. eo14·
111,. 11"allqlZu .11 S!l'"i. e!l X!l e et X/LL· aiicle, Pari. 1883, • . • i S; G. te S u a ıı­
' ., o gnı e,er, i . .«)S j Yi ku:c'I.H . mn r, Mu', .,", lV, i . 996).
" A rab~a lcay:aklarda Ş . k U Yrtua <':= ı.r} -':C l . K. I'a h. k lı ı a da bk. Rey, egıı ı
e,e,., i. us i RöhrieM. ·S t ad ie."1 z ı:,. mftt .lt2ltfr lt: .~.!1 Gec "~ap lı.ie Sg,.t~ ,.., ZDPV.
X, 278, 1I0 t . ı~ .
",
M C. ŞEHABEDDIK TE K L'\DAG
152
rırn gördü~ürnüz
gibi, Sayda b aro nlu ğ u na tabi Hasbeya kal'asını
da zabtettiklerini biliyoruz LO. Dürzllerin bu çeşid hareke tler i istis na edilece k o lursa, o n ların hemen her fırsatta, Hıristiyanların '
ittifak ını, Müslümanlarınkine tercih ettikleri tarihI bir hakikattır " .
Iş te bu tercih sebebi ile, MüslümanlarJa Dürzller arasında hus urnet başlamış ve giderek daha da alevlerım iştir. Nitekim, 1129
(523 h.) da Banyas Dımışk askeri nin eline geçince, D ür ztler le
Haç lılar m üşte rekeri A nli-Lübnan da ğlarında tu tu nma ğa gayret
etmiş ler ve bilahire Dürziler Nusey rl da!!,larına (bk, C ebel ü's-Summ!k) Ilticaya mecb ur kalrmşla rl ard ı r. Bu mın tıka bir müddet
müs lüman ahalinin de iştiraki ile, as ke rler tarafından mu ha.ara
edilmiş ise de, Dürztlerl n muk aave rneti üze ri ne akaemete u ğramış­
tır. Bu mıntıka Dürz ilerlnin Müslüman aha li üzerinde hasıl ettilti
kork u çok sürek li olmuş ve o zamanlarda yazılıp zamanımıza
kadar 'intikal ed en menkıbelerde bu cihet açıkca gö rülm üştür " ,
XII. asırda He nri d e Champag ne " dan itibaren bir inci umumI
har bin s onu nda seyaha t ed en Maurice Bar res'e kadar , b urayı
gö ren bütü n seyyahların es erleri nd e bu kor k u gö rüıüyor.
Fa ka t, bir mü ddet s on ra , S uriy e'nin şi m a lini kazanan lsmailtler ile müş terek e ri ha reke t ed en Dürz ller, kendilerine ba şka bir
imam seçerek Ha ki m'in ulühlyetlni red eden Nuse yrtlerin propagandası ile hayli sarsı lmış lardır. Bundan sonra Dü rzller, Ha leb'in
cenub-ı garbisi r.den ileri geçem emi~ ve bu yüzden de kafi mikd ard a ço ğa la rnamışlardrr. Filvilki Dürztler zam anl a d aha kuvve tli
ve mü tteh ld olmu şlarsa d a, Lübnan ve Havra n dağlarına hicret
etmelej-l y üzünd en zayıf düşm üş le rd i r. 1811 de, büyük Dürzl emiri
ll. Be ş ir za manın da, M üslüm anl arı n ta zyiki ne karşı koyamıyan
son Ha leb D ürztler! de (400 ilile kadar ) L übna rı'a çekilmek zorunda kalm ı ş l ard ır. D ürzlleri n ekseriyet i Vadlyü't-Te ym, Garb ,
Metn, şa f ve Beyrut civarına kadar olan sahada muh telif kal a4'5
Bk. G. Rey,
agıu u el',
a. 98.
U Bo be. u.tll ki oriji :ı al maJı em a t i ~i a bk:. Deay Chaoach (A lcki M i:-ü :ıt
p apu ı } ı Ca ticM.ml! de. Dl'u ~,. , Bibl.. Xat. rı o . 1445.
U BIe. llın al· Atf:il", al-Kdmfl. aeş . C. J. Tot'n berg, Leyden 1883, X, 4$ 1, "62
Le Comte Henri de Cb am pa ıu e , 1194 de bu ", ı a tıka da teyabat e d e re lı:. çok
kıy:netli ma'larn ı t ver me~ tcd ir. Bu ntcreııaıı ıey.bat içiQ bk. G. Rey, ttııd~
au,. /e& mGPi um. nb de l'arc!ıit~ctrJrc mJ!ftaire du cl'or. la M S9 ' 1. ct en ehyp'. , Par is 1871, s. 82.
.(9
DÜRZI TARlı lİ.,,{E DAIR XOTLAR
.,
153
niler halind e yer leşmi ş bulunuyordu. Içlerinden bir çok meşhur
iiile!er, da ha ba şlangı çtan itibaren, dahile do ğru hicr etle Havran'ı
işgal et mişl erd i r. Bu Dürz! kolon iler i ce nubd a Beni Muteval '" ve
şi malde Nuse yrl/erle diiiml bir mücilde le halinde bulunmalarına
rağmen, gayretli Dürz! datler], gizlice, propagan dal arını şimale
doğru yayrtı a ğa muvafla k o lmuşl ardır. I şte bu yüzdend ir ki Kesrivan ve Curd ah alisi Dürztlere tarafda r olarak, ha reketlerine muh~lefe t ~den S ünn ileri öld~r müşı erdir (1287). Memlük s ultanlığr,
Lüb nan da pa tlak ve re n bu ı syan i bastır m a k teşe b büs ü n d e bulund u ise de , as ke rleri bu çetin bölgede mağlab o ldular (1293{001 h.)" _
A ncak , bu rnuvaffakiyeti müteakib etrafa yayı lmağa başlıyan
Dürziier le, Nus eyrllerin müfrit hare ketleri. Memlü k s u lta nlığını
ye nid en bir takım ted birler a l ın a ğa sevketti. Bu' suretle harek at
yen ide n ba ş la m ı ş oldu. Evvela, 1299 (699 h.) da, Memlük emirleri Cebel Kes rivan ve Ceb elü'd-Dürziyye' ye g-: re: ekı ::::uk",..
vemet ede n Dürzl/eri boz d u/a r " . . 1304 de, Tak iy üdd in b. Teymiy ye'n in D ürzller ve Nuseyriler üzerine sefer ed ilmes ini amir
verd i ğ i fe!va " . üzerine, M eeılükl ar 50,000 ki şilik hir kuvvetle
Kes rivan'ı sa ptedere k, Havran'a ka ç amı ya n Ksileri imha ettiler S'.
Memlüklar, bu SOn muvaffa kiy et üzerine, bu bö lgede ba'zı
ted birler almı ş la rd ır, Evve la, Lübnan hav alisin e bir kıs ım Türkmenleri ge tirterek, bunlara sahillerin müdalaas : va zifes ln! tevd i
et mekle, Dürzl!erin hariçle te masla ri nt ön led iler. Sa niyen, bu
!?
Beni Mutn..1 (~ i,,:.
.;J BilU'J Bi".a re n ya Cebel-i
AnıU ce de:ı: len
SU l'"
Ye S ayeta ı e httl e rI y.ıu lIırıda ki mı a iılcad. bl,lIt: Durb rdl. Bag [ar A H tuafdan müf-
•
rit Ş iil erdir. M ee şe hiba-riyloc İr _ c h olub ı Mai vi)'e b. Ebt Stifvan t ara h Dd _ rı be
bölgc)-e )·tT!eı~h·i1rni,!erc ir ( blc. Ya~u b rı Kit6.oa'l ·buld4n, ii . 3~7). S a iHe Tğ rk.
leele Hı ti' ..ti J& ı: ludaa aı'a l u~a aC. :ıe fret edi)-otd ... ta tildlHe riııi isyan rar!te.
elde ederlerdi. Ş . }· Eı d e n H e :ı emirleric. ia b. kl .rı tab'alan ile ı:ı:ıuuvi idi, BUDl."
b " lı:::C ı n d . yazdı~mız bir .. er Hk tır .. U... ,ı.:: isirr:ı. al h ııd a ç ık a c ak t ı r : CU Z~ A /ı: ­
med Pa ıa, (XV1lf. eaırde " Sariye Ve Cebel L Ü b D .l rı tarihiae aid bir tedld k).
51 Blc. aıy b ar. ct· M. an rf t s ı , 132ö), Zii b id u 'l · lilcr~1 Brit_ Mas, rx. 171.
BL:. ~,( :ı fa d d .a. 1 h. f ed H, Hill. ,f~. S ult an. Mam louka ı tu te a r.be ı pub.
e t t r.d. eD Cr. a ç ı iı · par E. Blochct , Pa":. 19'28, III,:CB ; Ma ler i dı u · Sı:.! rl k , Il Ş h
ır. !.1t1.B t.af. Ziyace, .~f ıııı r 1936, ı. le lfım. 8, • . 902·9003.
as Iblll1 't -Te y m iyyc ln l lı Oih dler ~ c: Nunyriler ba k ~I Qd. verdilli bu 'etvi ,.
c \'\"e " rı is bet eı:ı ka rı f ı ~ bir me t ın d n E. S.lisbIH)' t nafuıd a n (jounı ı l of the Aaıe ·
~ica a ,Orieatilt Sod ety, ! 851"de) te reüme o1 aom a şt a r. ~ il i !ı ire, mü lı: em:n el bir
ldlde S t a :ı i. l.. Gu)'a:-d ta raftadan ıı e ır o l DD muıda r . (Rk. JA, 6(' . 61'. t. XVII(• •.
lS8-ı98). fbn 't..Tey rniypl'aiıı fi~rdi oln ŞiEı.ibttddil1t1'l a Umeri : .:.-.1 ~ i:: ('.1"'"
'i
,c.
~.t
154
c. ŞEHABE DDl~
Dt'RZI TARtım."E D AİR XOTLAR
TEKL'\"DAl: '
mınlıkaya girecek olan seyya h Ve yo lçulara busus i müsaadeler
v errne ğe baş lad ılar. Bilahir e Kesrivan Tü rkmenleri isminl alan
b u m ın tı ka T ürkmenlerinin yanma, ba zı Kürd aşir etleri de terf ik
edildi ği ı;i bi, Beyr ut'dan Sayda'ya kadar uzanan sahil şe ridi de
Garb emirleri bulunan Bobtor (;:"'.1 lara tevdl ed iidi.
Mernlükla nn bu tazy ikleri tamamile MAriinilerin işi ne ya ramış t ır. Zira, Dürz ıı ede müşterek en hareket eden Nuseyrt ve Mctevalların bu maltlübiyetleri , kat l-I a m, nel y ve teb'id gibi Mernliiklan n tevess ül ettikleri har eketler Kesrivan' ı adet a. bcşeltmı ştır.
~ı a rCı n ııe r, bunl arın boşluklarını dold urrna ğa çalıştılar ve bu sur etle de XV. as ırdan itibaren Kesrt van'ı işgale muvaffak old ular.
Nus ey rileri Lübnan'dan tard ed erek Muteval llerle D ürzi!erin y ayılmas ını önleyen Memliik rejimi, hiç ileri sini düşünmemiş ve
Lübna n'd ak i Hıristiy an e nsurla rın çoğalmas ına ve bu suretle de
... .=.i ··ı .•••
- : ]· · · : .. ı..
ı
., 6er.. r- ....
~
· .... .... .. ...
..... .itıy f• ••
; .. Ü •
..
_
· · · e..:...
_ - '; d. " ~ v
_ .•.•
e
Haçlı seferlerinin denizden yapıldıltı devir olan XIV. asırd a
Suriye ve Filist in sabillerinin Fransız, Ve nedik ve Ce neviz d onanmatanmn taarruzlarına u ğra ması Dün ilere yeni bir htz vermiş ve be nla r IS05'den sonra etrala dağıları tarafdarlarını top'
layarak es ki iska n rm ntıkala n rn yeniden iş gal etmek fırsat ını
elde e t mi şlerdir. Bilbassa Garb ile Şüf, ye niden Dürzilerle iska n
ed ilm işti r.
.
Bir müdd et Memlüklarla iyi münasebetler te'sis . eden Dürzi
emirleri nin sahilleri gö zetlemek va zifesini ye nide n tekeffül etti kle<ini gör üyoru z. Bu gözeiiler sayesinde, Beyrut açık larınd a görü'
nen bir dü ş m a n gemisinin vürudu, gündüzün güvercin postal an.
geceleyin de, ateş kuleleri vası tasiyle D ı m ı şk' a bildiriliy ordu . '.
XV. asırdak i Dürzi taribi pek aydınlık de ğ ildi r. Bildiltimiz,
bu Dürzi emir lerini n, komşuları Marun! ve Beni Muteva l emirleri
ile b irlikte yaşadıkları ve bu a s rın o r t al a rın a dolt ru Marünilerle
bir likde h a'zı hareketlere glr işdik ieridir. Netekim. 1441 de , Haçlı~
~
.. r'i-1 1~ ~, j
J4
t>"''i
;;,, : )'1
..ı ~
;.:-
Jı l ;;'.ı:.~ l ":i:i J ~ ~ ':;1 oS.'. ~ i Uc e ı il e
lardan bed Garb ile olan m ünasebe tleri nl kesmemiş o la n M a-rııni­
lerı e birl ikde bir D ür Zı se ta re t hey 'eti Roma'ya gHmi şdir ".
XIV. ve XV. asırlar zarfın da Memlük lara ve XVI. asrın baş ı n­
da da Osmanlılara tabi olan Dilral e mirlerinin, bu son asırda birdenbire yeni bir [aaliyetle, XVI. asrın ikinei ya rısınd a L. Fah redd in, Korkmaz ·ve nibayet Büyük Fabredd in' in idaresinde b üyü k bir haml e yaptık larına şabid olaca ğtz,
XVI. as ı rda iki büyük aile Dürz ilere hak im olmuşdur : Ga rbde Bobto rlar, Şü l'd a Maan o ğ ul la n . Müteakib asırlarda Dürzileri
idareleri a ltına a lan nüfuz lu ailelerden Can bula t ';, Ars lan ve zarnarnmızda bile hen üz bepsi Dünllilte dönmemiş olan meş hur Şi.
ha b oğul larını gö receltimiz ı;ibi, AI· i Tenüh, A I·i Alemuddin gibi
a ile:erle M eşayibu't- Teluki yyin , Meşayihu'l·M elk i n gibi Dün! şeyh
(emir) lerin in de tari b sahnes ine çıkdıklarını göreceltiz.
Garb'daki Arab kabileleri arası nd ak i . Kaysi . ve eYement»
ayrılılt" Tenü htlere sir ay et e ltilti g ibi, onlarla birlikde ba reket
eden Dürztler e de geçerek, Ceb el Lübnan' da iki muhalif zümrenin t eşekkülü ne sebep olm u şd u r. Bu ayrılık, zamanla, Cebel Lübnan'nın en m ü nazaalı mes'ele leri nden biri hali ne gelmişdi r. Netekim Aı. i Ten üh'dan sonra Ce bel Lüb nan ' ın hak imiyetin i ellerine .
geçiren Maan - cğulların m - Yemenrs fırkas ı nı lutmalarına muk abil
Şihab·oltulIarının .Kays i' Iere ta ra fda r olm aları, bu ih til alın Dürzile r arasında d a t emeIl eş me s!n c s ebe b olm uş ve sonraki Cebel
isy a nların ı n da esasını te şk il et mi şd ir.
-.
XVI. asırda Memlü k l arı n s ukutu ile, Sur iye'de, I. Selim ile
ge len Osm an lı/arı g örüy oruz. Her iki ordu Me rc~ i Dabık'd a karşılaştıltı vak it (I51Ö), Ga rb 'de ki Bohtorlar MemlCık ve Ş Cı[ ' lu Maanoltulları d a, Dım ı şk naibi Gaza li ile birlikde, Osma n lıların tara fın ,
tu tmu ş lard ır. Bohto rla r, s avaş ı rnütea kib, Maa n -oğ ulla n n ın ş e faat ile
a i,' ed ildilers e d e, çok geçmeden, yeni id ereye isya n ede n Arab
b edevisi ıbn Ha n e ş C~ .:r.I) ile b irleşmekden çekinmediler . ıbn
Ha ne ş Os m anlılar taralınd an idam edili nce , Bohtorlarla bi rleş e n
G ar b Dünileri şidde tle ter.kil olundular.
bu f. t·
vi)·. i.ant ediyor Ibk, da r etri!, •. 161).
54
Bir. Salih b. Yıı b y~ Ta ~iJ: ıı B.gn:t n u m .,~i ·t · t .mi 1tiy,·in l c ır:Ch ci kho ,
B.yroutl: 1&02. '3 ·S ı. Mijellif (SL. Ul6 ), T.. :uıb ll e r i iluiucu elep, b: ıu t i ileni.
ln: . uı i n.ikal.rID. i.ıti ::ad ctmi, tir.
J~
ıc
155
hk. H. L.::~C Il' , La S y Fi• • 8e Jrocth 1911. n, 17.
Bu tertib:ıt h. tclcu:ı c!a blc . Sim~ !:l. - Y. !: , . ı ag nl U",
Lo
60 .
~.. Slı: .
.
A y ın
H. La mmell8, FTh~ Cr gp1acn d_ o Rev. de POr . c hr' . 18a9, •. 10.11;
nli::.I .t Lo. S!lrfe, Il, • . 39, Do t. S.
"
~ ıı b u ıi.t: i.iluİ ı:i ll. ce ı::ıı et ve c!ürd i eı m ele ri hakkı nd a bIt: . M. C. Şe h a_
'beddin T.kb.d.atı lA , Ca,;!ı:ı(at madc!esi.
156
M.
c.
SEHAllEDDiı> TEKI:\'lH.C
XVI. a srın son una ka dar Dürzlleri n, pek te 's lr altın d a kal; '
mamakla beraber, H ıristlyanlarl a dostluk ve ticar t münasebetlerd e '
bulunduk!arı gör ülüyor . Bunun!a berab er Maan- oğul lannı n büyük '
emiri n. Fahreddin'i n Os manlı hakimiyetinden kurtulmak mak- '
sadı ile her iki unsuru b irleştirme gayre ti de çok geçmeden akamete u ğra mışdır. Zira, iki zü mre ara sınd aki mezheb ihtilaflan , .
dini kin gitti kce genişleye rek, onların birl eşmelerini adeta imkAnsı z bir hale sc kdu ğu gibi, bilahire çok k anlı ça rpış m aiara da se- '
b eb olmuşdur. Maamafih, MArıinl " ve Dürzt emirlerinin idar esinde
yaşıyan Lübna n halkı, hür rly etlerin ; az-çok muhafazaya muvaffak .
o l m uş la r dır. Nitekim, .-1598 de Sayd a'yı ziya ret eden Belçi kalı .
scyy ah Cotovlcus, bu hususda bizi te'yid etmekdedir. Cotovi cus, ..
bu de vrin Dün Uerini ledkik ede cek fırsat bulmu ş du r. Onun ifAdesine gö re ı ef aal dağlılar olub, cenga'Ve r, cesare tlt '[}e ga!1'et keı ..
kin nisan cı olan Düraiier, paia, ok v e tıIfttik ile .7;.;1ct!li.~e ı!!r!e:'• .
Memleketle ri nde çok mik dard a d emir çıkdığından, silalı /arını Olzzat ke ndileri yap a.rlar . He men h epsi Cl"a6:::a kon uş urtar . Türk: e e :
};/üsl rImanfara karşı Hırisıiçordarı tercilı ede rler . Osmanlı impcraıcriuğunun ortasında bulunmalarm a rcgmen , k endi ierini Türklerltı idaresinden kurıorarak, istiklsillerini muhafa zaya mUrJaf fak olmuşlardır, Onlar bir ha kümdara v ega bir ycbc ncıya itaat dme.yerek, bir:zat 'seçip emir adım oerdikleri sef lu lr..e itaa ı
eder/en 1».
Dürztleri ida releri
altında to pla mış
olan belli
baş lı
aileler ara-
sınd a r-Te n ü h , Maan ve Şihiib o ğ ulla r ; olub, bu son ikisi Ce- o
bel hak imiyetind e esaslı bir rol oynannş lardır, Gelecek incelemeleriraizde bu iki ailenin tarihini gözden geç irmekle, son ası rdaki
Dürzt tarihini de ted kik etmi ş olacağr z .
Bu ..n il M il" ü"ftuı Iı. ak. be, R. S. P., Voyı2g t du .\font Lı b a n , trad. de cu. R. P. j er c see Da nıiiD i , Pari., MDCLXXXV (aeyahat 1~ g 1 de )".pı1. '
mt,~ı r). AyrLC. be. ı .maa ud.Owa)"hi'l lh d ııı i , Hia ı Oll' tI du Uı:. 1'onitu, JHıbliee e.t
an :ıotec, Rıi!ch l d .1.K houri .1 .Clıa r tCluıı i , Beiruth lS90.
dJ Sic. Itfn~rc;1'lllrrt hifr1'(JlClly mltan um et S!lf'i~a," . 1619 ve bu undeıı uak· .
lee H. L a~ı:r:eD. .t La SRl'i•• II, 69.iO. xvn. u ı r:!. (1671.1672) Ce bel-I Liibnu 'ı ·
z İ yare t eden Evliy. Ç ltlc bl'ııill t H.ır i ..t i J & 1ı1 ar d uı XI'l ehp verc il D ünller iıı , i c. bı D. *
C!a 100,000 tüf erık U u1ı: er ı;; l1carabHeC!ek tuiıı i blldi e eıe s l, herhall o, milb..ı.talu!ıl" ·
&.i
l'ltaile;>,
(bit. Sd!ıyıı!ta fıı dme , 1 ~, 4C~ ) .
O nse k izinci a sır son la rında bir Türk ,an'at ka rı
Hassa B a ş mi ma rı
MEH ME D TAHIR A ÖA
Hayatı ve mesl e ki f"a liyetl e r i
ill u z affer Erd0ltan
Baş ta Istanbul old ug-u ha lde yurd un muhtelif kö~eI erind e ve
"b a u a bug ünkü T ürkiye hududlan dı şa n sında kala n pek çok ye rle r.d e vüc uda getirdi kle ri ôlrnez rnlmarlık ese rleri He buralann b ay ın­
.dırlı k faa liyetlerine işti ra k e den ve bu ltibarla Tü rk Imar tari.
hind e mühim ve büyük hizmetleri sebkeyIeyen Osmanlı rntmarlan h ak kında bilgi ler imiz bugün için bizi hakkıy!e ta tmin edecek
.d erecede de ğild ir. Henü z on al tıncı asn n ünlü bir san'at şahikası
.olan Koca Sinan'ın, o müslesna d ehasiyle mütenasib ve objektivite esaslarına ta m manasiyle uyg un ilmi bir monografyasını bile
, or taya kcyamamı ş bulunuycruz. Böy le büyük bir Türk san'atkarı
- . için kar~ılaştığımıı eksikliği, kendisine tekadd üm eden ve yahud
kendisinde n sonra gelen d i ğer bir çok meslekdaşlan için de ayne n ve haua fazlasiyle görmemek im kan sı .d ır, Onsekizlncl asrın
ikinci yansınd a Os ma nlı mlrnarlsine Ay azrna, Laleli, fatih , Alemdar, Beylerbeyi ve Emirgan ca mi' leri gibi ba'zı mAb edlerle bir ta. kı m hanlar, ha mamlar , kütübhane ler, çeşmele r sebille r dar ü'ssi hyan lar kazandıran Hassa başmlman Mehmed Ta hir Ağa ha k.
. k ı n da aynı de vir Osma n lı tarih ve kro nikl erind e bir tek ala me t
ve işarete lesadüf etmek maal es ef k aa bll ola m a makta d ır. Bi. bu rada ı. Abdülha mid ve bilhassa b unda n evvel rıı. Musta fa dev ir lerind e fasıl a ile bir kaç defa Hassa baş mımarlığını uzun y ıllar
boyunca başa rı ile d e vam ettiren ve bu müddel zarfın da barok
-v e ro koko tarzlannda d eğerli bir takım m imarlık eserlerinin.mey•
•da na g elmes ine .sdik alen bu büyük şa hs iyetin s an'at ceb heslnln