gagavuz türklerı - Ayrıntı Dergisi

KARADENIZ’IN ÖTEKI YAKASINDAKI TÜRKLER
“GAGAVUZ TÜRKLERI”
THE TURKS ON THE OTHER SIDE OF BLACK SEA “GAGAVUZ TURKS”
Bu yazının bir kısmı başka kitap ve dergilerde yayınlanmış olup buraya değiştirilmeden alınmıştır.
ÖZET: Gagavuz Yeri, 23 Aralık 1994 yılında Moldova parlamentosunda kabul edilen kanunlarla özerk bir statü kazanmıştır.
Parlamentosu, başkenti, bayrağı ve dili gibi devlet faktörleri bulunan Gagavuzlar eski bir tarihe ve kültüre sahiptir. Gagavuz Türkçesi, Türkmen, Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi gibi Güney-Batı
Türkçesi/Oğuz Grubu’nda yer alır ve Türkiye Türkçesine en yakın
olan Türk şivesidir.
Gagavuz Yeri’nin yüzölçümü her ne kadar küçük olsa da
tarım ve hayvancılığa dayalı ve kendine özgü iktisadî sistemi mevcuttur. Dış bağlantılarını ise Moldova Cumhuriyeti ile birlikte yürütmektedir.
Türkiye’de daha 1990’lı yıllara kadar yeterince tanınmayan
ve bilinmeyen bu soydaşlarımızın varlığı, küreselleşmenin de etkisiyle, iktisadî, siyasî ve kültürel olarak Türkiye’yle daha fazla yakınlaşma ve kaynaşma imkânı sağlanmıştır.
Bu çalışmada, küçük bir Türk topluluğu olan Gagavuzların
etnik kimliği, ekonomisi, siyasî statüsü ve bölgede yatırım imkânları araştırılmıştır. Çalışmanın neticesinde Gagavuz Yeri’nin Balkan ve Doğu Avrupa ülkelerine giriş yönünden önemli bir köprü
vazifesi gördüğü ve Moldova Cumhuriyeti ile Türkiye arasındaki
tarihten gelen dostluğun pekişmesi adına Gagavuzların önemi ve
statüsü büyük rol oynadığı saptanmıştır.
ANAHTAR KELIMELER: Türkiye-Gagavuz Yeri ilişkileri,
İktisadî durumu, Sovyet Sonrası kurulan Özerk Cumhuriyet.
ABSTRACT: The area of Gagauzia got an autonomous status with the laws accepted in Moldova Parliament on 23 December,
1994. The Gagauz owning factors of a state such as a parliament, a
capital city, a flag and a language have an old history and culture.
The Gagauz Turkish is in the South-Western Turkish/Oguz Group
that also has Turkmen, Azerbaijani and the Turkish in Turkey and
it is a Turkish accent closest to the Turkish in Turkey.
Though the area of Gagauzia is small, it has its own economic system based on agriculture and stockbreeding. It carries out
its external links in cooperation with the Republic of Moldova.
The presence of our compatriots who were not sufficiently
recognized and known up until 1990s has provided more opportunities of economical, political and cultural intimacy and amalgamation with Turkey with the effect of globalization.
In this study, the investment opportunities on that region and the ethnicity, economy, political status of Gagauz who is
a small Turkish community have been researched. As a result of
the study, it was verified that the area of Gagauzia functions as an
important bridge in terms of entering Balkan and Eastern European countries and the significance and status of Gagauz play an
important role in the name of strengthening the historic friendship
between the Republic of Moldova and Turkey.
KEYWORDS: Turkey-the Area of Gagauz relations, economic situation, the Autonomous Republic founded after the Soviet.
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59
can’da Dağlık Karabağ Bölgeleri bu
sorunlardan birkaç tanesidir.
1990’lı yıllarda Moldova Cumhuriyeti bu bölgelerin özerklik sorunlarıyla karşılaşmıştır. İlk önce Gagavuz1
Bölgesi sonra da Prednistrovya2 sorunları ortaya çıkmıştır. Prednistrovya bölgesinin sorunu çözüme kavuşamamıştır. Gagavuz Bölgesi sorunu
ise radikal yöntemlere başvurmadan,
mümkün olduğunca diplomatik, parlamenter yolla çözülmüştür.
3. Genel Bilgiler
1. Gagavuz Özerk Bölgesi Kimliği
Resmi Adı: Gagavuz Özerk Bölgesi
Özerklik Tarihi: 23 Aralık 1994 (Moldova Cumhuriyeti İçinde)
Başkent: Komrat
Başlıca Şehirleri: Komrat, Çadır Lunga
ve Vulkaneş
İdari Yapı: 3 Vilayet ve 29 Köy (Köyler
Nüfus olarak oldukça büyüktür) oluşmaktadır
Nüfusu: 153 Bin
Yüzölçümü: 1831 Km2
Resmi Dili: Gagavuzca, Rusça ve Romence
Etnik Yapı: Gagavuz % 83 Diğer % 17
Din: Hristiyan Ortodoks, az miktarda
Protestan ve Katolik
Komşuları: Ukrayna ve Moldova
Para Birimi: Ley (Moldova Ley’i)
2. Giriş
20. yüzyılın son çeyreğinde
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 15 yeni Cumhuriyet, dünya haritasında yerlerini almıştır. Bu cumhuriyetlere bağlı bir o kadar da özerk bölge
ve cumhuriyet oluşmuştur. Dolayısıyla
birçok sorun ortaya çıkmıştır. Moldova
Cumhuriyetinde Gagavuz Türkleri ve
Prednistrovya Bölgeleri, Ukrayna’da
Kırım Tatarları, Gürcistan’da Acaristan,
Abhazya ve Güney Osetya, AzerbayGöller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60
Günümüzde yaklaşık 250 bin
Gagavuz Türkü eski SSCB topraklarında yerleşik olarak yaşamaktadır. Büyük bir kısmı Moldova Cumhuriyetinin
güneyindeki Bucak3 bölgesinde varlığını sürdürmektedir. Gagavuz Türkleri
Moldova’nın haricinde Ukrayna’nın
Odessa, Zaporojye ve İsmail illerinde, Romanya, Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan ve Kabartay’da da bulunmaktadır. Moldova’da ‘Gagavuz Yeri’
Özerk Bilgesi haricinde yaklaşık olarak, Moldova’nın başkenti Kişinev’de
8000, Bender4 ilinde 1600 ve Dinyester
nehrinin kuzey yakasında 3300 Gagavuz’un yaşadığı bilinmektedir. Ayrıca Bulgaristan’ın Varna ili ve Varna’ya
bağlı Kavarna, Duran kulak ve Balçık
gibi yerleşim yerlerinde, dağınık olarak Yunanistan’da yaklaşık 20 bin Gagavuz Türkü yaşamaktadır.
Gagavuz, Gagavuz ve Gökoğuz aynı anlamlara gelen Gagavuz
milletine mensup adlardır. Gagavuzlar
Ortodoks Hıristiyan kökenli etnik Türklerdir. İsimleri Slavca, soy isimleri ise
Türkçedir.
Tarihte Gagavuzlar 1906 yılında sadece 15 gün bağımsız bir devlet olarak
“Komrat Cumhuriyeti” adında bir dev1 Gagavuz Türklerinin yaşadığı bölgeye; Gavuzya, Gagauz Yeri, Gagavuz Özerk Bölgesi
veya Gagavuz Özerk Cumhuriyeti adı verilmektedir.
2 Çoğunlukla Rusların yaşadığı bölgedir;
Moldova Cumhuriyeti’nin doğusunda Dinyestr
nehri kenarında yer almaktadır.
3 Moldova’da Gagavuzların yaşadığı bölgenin
genel adı.
4 Osmanlıdan kalma Berder kalesi bulunmaktadır.
let olarak yaşamışlardır. Bunun dışında
Osmanlı İmparatorluğu, Rus Çarlığı,
Romanya, Almanya5 ve Sovyetler Birliği’nin egemenliği altında kalmıştır.
3.1 Tarihi
Sovyetler Birliği’nde 1985 yılında Komünist Parti Genel sekreterliğine
getirilen Mihail Gorbaçov, ülkede siyasal, kültürel ve sosyal alanlarda köklü
değişimlere başlamıştır. Bu değişiklikleri uygulamaya koyduğu perestroyka
ve glasnost politikalarıyla gerçekleştirmeye başlamıştır. Birlik arasındaki
ayrılmalar ve kopmalar özgürlük ve
bağımsızlık mücadelesine dönüşmüştür. Kısa bir süre sonra Sovyetler Birliğini oluşturan Cumhuriyetler birer
birer bağımsızlıklarına kavuşmuştur.
Bağımsızlıklarına kavuşan ülkelerin
içinde bulunan küçük topluluklarda
ise özgürlük mücadelesi başlamıştır.
Moldova Cumhuriyeti sınırları içinde
bulunan Gagavuzlar da bunlardan birisidir.
Gagavuzların tarihini ele aldığımızda birçok görüş ortaya çıkmaktadır. Net olarak tarihi yazılamadığından
farklı ülkelerin tarihçileri ve araştırmacıları farklı incelediğinden farklı görüşler ortaya çıkmaktadır. Netice olarak da
Gagavuzların kimliğini farklı kılmaktadır. Bu görüşlerin en tutarlısı Gagavuz
bilim adamı Dionis Tanasoğlu’nun
görüşü sağlamlık kazanmaktadır. Tanasoğlu “ Uzun Kervan” adlı Gagavuz
tarihi eserinde; Oğuzlar, X. Yüzyılda üç
gruba bölündüğünü (Yengi Kent, Selçuklu ve Hak Oğuz) bunlardan Yengi
Kent ve Selçukların Müslümanlığı kabul ettiğini diğer grubun ise çok tanrılı
dine inanmaya devam ettiğini belirtmiştir. Bu yüzden de çok tanrılı dine
inanan grubun Hak Oğuz ismini aldığını söylemektedir. Tanasoğlu, Gagavuzların köklerinin Hak Oğuzlar olduğunu
ve bu topluluğun X. Yüzyıldan geldiğini savunmaktadır. Tanasoğlu’nun bu
görüşü 1990’lı yıllarda Gagavuz bölgesinde çok yayılmıştır (Mutaf 2010: 6)
Romen tarihçi N. İorga ve Yunan tarihçi B. Lessof’a göre, Gagavuzların Rumlardan geldiğini kabul
5 2. Dünya savaşı döneminde
edilmektedir. Osmanlı döneminde
Anadolu’da yaşayan Hristiyanlığa inanan karaman Rumlarına ‘Eleni Türkofoni’6 denilmektedir. Fakat bu görüşler
de Gagavuz aydınları tarafından kabul
edilmemektedir. Çünkü bu görüşler
dini inanca dayanmaktadır. Gagavuzlar balkan halkları gibi Ortodoks Hristiyanlardır, ama aynı dine mensup olmakla aynı etnik kökene sahip olmak
anlamını taşımamaktadır.
Gagavuzlar;1589 yılında Bessarabya bölgesinde Çadır ve Tomay
adında iki köy kurmuşlardır. 1804 yılına kadar da Dobruca ve Bessarabya
bölgelerinde dağınık olarak yaşadıkları bilinmektedir. 1807 yılında Tatarların
Bucak bölgesinden ayrılmaları üzerine
Rusların da teşvikiyle Bucak ve civarına
yerleşmişlerdir. 1818 yılında ( Ruslarla
Osmanlılar arasında) yapılan Bükreş
anlaşmasıyla Rusların Gagavuzlar üzerindeki etkisi artmıştır. Neticesinde
19 Aralık 1919 yılında Rusların aldığı
özel bir karar ile Gagavuzların yaşadığı köyleri dört bölgeye ayırmıştır. Bu
bölgeleri; Prut, Kagul, İzmail ve Bucak
oluşturmaktadır. Yaklaşık olarak 85 yıl
Rus İmparatorluğu hakimiyeti altında
yaşayan Gagavuzlar, 6 Ocak 1906 yılında Atmaca Pavlioğlu ve Andrey Galatsan önderliğinde Komrat’ta Gagavuz
Devlet’ini kurduklarını ilan etmişlerdir.
Gagavuzlar sadece 10 gün bağımsız
devlet olarak varlığını sürdürmüştür.
Bu arada Japonya yenilgisiyle zor günler yaşayan Rus ordusu Komrat şehrine
girerek bu devleti ne yazık ki ortadan
kaldırmıştır. 1909 ve 1910 yıllarında
Gagavuzların bir kısmı Orta Asya’da
Turgay bölgesine, 1925 yılında da Taşkent civarlarına göç etmişlerdir. Yine
bu yıllarda bir kısım Gagavuzlar Brezilya’ya işçi olarak gidip oralara yerleşmişlerdir7. 1922 ile 1940 yılları arasında
Romen yönetiminde kalan Gagavuzlar, 1940 yılında bir yıl gibi bir süre Rus
idaresinde kalmıştır. Romenler, Besarabya bölgesini Ruslardan geri alınca,
6 “Türkçe bilen Rumlar” anlamına gelmektedir.
7 Gagavuzların Brezilya’ya göçünü Gagavuz
yazar Stefan Bulgar Sabaa Yıldızı dergisinde
uzunca bahsetmiştir.
1941 ile 1944 yıllarında tekrar Romen
idaresinde kalmıştır. 1944 yılında bölge tekrar Rusların eline geçince Gagavuzlar Sovyetler Birliği dağılıncaya
kadar Sovyet hakimiyetinde varlıklarını devam ettirmiştir. (Iusumbeli, 2008:
10,11)
1989 yılında, Sovyet Sosyalist
Moldova cumhuriyeti Meclisinin hazırladığı rapora göre, Gagavuz halkının yerli nüfus olmayıp sonradan bu
topraklara göç eden topluluk olduğu
belirtilmiştir. Bu iddia İ. A., Ojog ve İ.
M. Şarov’un İstoriya Rumın8[Romen
Tarihi] adlı esrinde de bahsedilmektedir. Bu görüşe cevap olarak Gagavuz
tarihçileri; Moldavan ve Romen milletleri oluşmadan evvel bu bölgelerde
Gagavuz halkının yaşadıklarını savunmaktadırlar. (Mutaf, 2010: 7). Bu görüşe en büyük delil ise Gagavuz özerk
Bölgesi’nin Çadır – Lunga şehrine
8 İ. A., Ojog, İ. M. Şarov, İstoriya Rumın, s.
197.
bağlı Joltay (Caltay) köyündeki mezar
taşları ispat etmektedir. Bu günkü Gagavuzların yaşadığı güney Moldova’da
yer alan Bessarabya bölgesi ve Bucak
stepleri ilk kurulan ‘Dobruca Devleti’
sınırları içinde yer almaktadır. Bu da
Bessarabya’nın yerli nüfusunu Gagavuzların oluşturduklarını ve bölgenin
uzun yıllardan beri Gagavuzların atalarına ait olduğunu ispat etmektedir.
1985 yılında iktidara gelen SSCB
devlet başkanı Mihail Sergeyeviç
Gorbaçov’un uygulamaya koyduğu
‘Perestroyka’ [yeniden yapılanma]
ve ‘Glasnost’ [ açıklık, şeffaflık ] gibi
reformları ile Gagavuz halkı 1989 yılında Moldova’nın güneyinde Bucak
bölgesinde hareketlenmeye başlayarak kendi geleceklerini ve kaderini düşünmeye başlamışlardır. Daha önceleri
bağımsızlık için mücadele verseler de
başarılı olamamışlardır. Gerek Ruslar
gerekse Romenler tarafından bastırılmıştır.
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 61
Mihail Gorbaçov’un uygulamaya koyduğu politikalardan da SSCB’nin zayıfladığını anlayarak daha 1989 yılı
Ağustos ayında bir daha bağımsızlık
mücadelesi vermeye başlamışlardır.
1990 yılında halk ayaklanarak özellikle
Komrat meydanlarında çeşitli mitingler tertip etmişlerdir.
1987 yılında Komrat’ta “Gagavuz Halkı” adında bir oluşum kurulmuştur. Bu oluşum 12 Kasım 1989
yılında Gagavuz Bölgesini özerk ilan
etmiş, Ağustos 1990 yılında da Gagavuz parlamentosu “Bağımsız Gagavuz
Cumhuriyeti”’ni ilan etmiştir. Fakat Bağımsız Gagavuz cumhuriyeti, Moldova
Cumhuriyeti tarafından tanınmamıştır.
Yaşanan küçük büyük birçok sorunların neticesinde 1994 yılının ortalarında Moldova Cumhuriyeti “Gagauz Yeri”
olarak adlandırılan bölgenin bütün
idari yetkisini Gagavuz halkına devretme kararı almıştır. Moldova ile Gagavuz yetkilileri arasında devam eden
görüşmeler sonucunda, 17 Aralık 1994
yılında Gagavuz bölgesi hakkında özel
bir kanun görüşülmeye başlanmıştır.
Moldova Cumhuriyeti anayasasına
eklenen bir madde ile (madde 113),
Gagavuz yeri özerkliği tanınarak, hazırlanan “Gagauz Yeri’nin Özel Statüsü
Hakkındaki Kanun Tasarısı” (N0: 334
– XII) 23 Aralık 1994 yılında Moldova
Cumhuriyeti parlamentosunda kabul
edilmiştir. Kanun tasarısının kabulünden sonra yapılan halk oylamasında,
bu günkü Gagavuz yerleşim yerleri
ve sınırları belirlenmiştir (Iusumbeli,
2008: 12). Böylece Gagavuz sorunu
tam olmasa da barışçıl yolla çözüme
kavuşmuştur.
nehri oluşturur.. ( Iusumbelım, 2008:1)
Gagavuzya’nın sınırlarını belirleyen tüzük 5 Mart
1995’te yılında hazırlanmıştır. Toplam 1831 km2 olan
Gagavuz topraklarının üzerinde 29 köy ve 3 il9 olmak
üzere toplam 32 yerleşim
yeri bulunmaktadır. Moldova topraklarının toplam
yüzölçümünün % 5.3’ünü
teşkil etmektedir. ( Iusumbelım, 2008: 1,2; Velev,
2007: 138),
Ancak toprak bütünlüğüne sahip olamayan
Gagavuz Özerk Bölgesi birbirinden kopuk 4 ayrı coğrafik bölgeden ve genel
olarak beş bölgeden oluşmaktadır. Bu bölgeler ve
büyüklük oranları şöyledir:
Komrat % 37,2, Çadır-Lunga % 26,6, Vulkaneş % 16,5,
Besarabka % 11, Taraklı10
%8,7.( Velev, 2007: 138)
Gagavuz
köyleri
Ukrayna’daki Odesa, Zaporojye ve İzmail illeri’nde, Romanya’nın dobruca
bölgesinde,
Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan ve
Kabardey’de de yer almaktadır. Aralık
1994’ten itibaren özerk olan Gagavuz
Yeri’nde ve onun sınırına yakın olup
ancak referandumda özerk bölgeye
katılmayı reddeden köylerde bulunmaktadır. Bu köylerde Gagavuz oranı
yüzde 50’den azdır. (Stamova, 2002:
181)
Gagauzya’nın iklimi sıcaktır. Ortalama yağış oranı çok düşüktür ve bu
nedenle bölge kuraklıktan olumsuz
bir şekilde etkilenmektedir. Bölgenin
su stokları genelde yeraltı sularından
oluşmaktadır. Yeryüzü suları (küçük
dere ve göller) kısıtlıdır ve mineralleşme oranı yüksek olduğu için sulamada
kullanılamaz. (Velev, 2007: 139)
3.2 Coğrafi ve Demografi Yapı
Günümüzde Gagavuzların en
yoğun olarak yaşadığı ülke Moldova
Cumhuriyetidir. Moldova sınırları içerisindeki “Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi” olarak adlandırılan Gagavuz yeri (
Gagauzya ), Moldova’nın Güneyinde
bulunmaktadır. Moldova; güneyinde,
kuzeyinde ve doğusunda Ukrayna,
9 İl olarak kabul edilir, Türkiye’de ilçe
batısında Romanya’nın bulunduğu büyüklükte şehirlerdir.
bir konumdadır. Romanya sınırını prut 10 Bessarabka ve Taraklı illerinin yerleşim yeri
Moldova sınırları içinde yer almaktadır.
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 62
Gagauz Yerin’de 2004 yılında
yapılan son nüfus sayımına göre nüfus
155.646’dır. Gagauz nüfusu; 3.383.332
olan Moldova toplam nüfusunun yaklaşık % 5’ini içermektedir.
3.3 Siyasi ve İdari Yapı
Moldova Parlamentosu, 23 Aralık 1994 tarihinde Gagavuz Yeri Özerk
Bölgesi hakkında kanunu kabul ederek Gagavuz Yeri adı altında ülkenin
güneyinde özerk bir bölge kurmuştur.
Gagavuzlar 1990-1994 yılları arasında
özerk bir cumhuriyet iken bağımsızlıklarını koruyamamış, sonrasında Moldova toprakları içinde “Gagavuz Yeri
Özerk Bölgesi” olarak adlandırılmıştır.
İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Moldova hükümetine bağlıdırlar. (Gagavuzya Genel Bilgiler) Moldova Cumhuriyeti’nin 1994’te kabul ettiği
“Gagavuz Yeri” kanununa göre “Gagavuzlar, Moldova Cumhuriyeti’nin topraklarında yoğun olarak yaşayan ulustur” ve “Gagavuzya’nın statüsünün ana
tanıyıcısıdır”. Yani buradan Gagavuzların Bucak bölgesinin yerli halkı olduğu
yazılmamış, sadece Moldova topraklarındaki yaşayanlar olarak kaydedilmiştir. Yine de bununla birlikte, Gagavuzlar resmi olarak bir ‘etnik grup’ değil,
bir ‘ulus’ ve ‘halk’ olarak tanınmıştır.
(Velev, 2007: 136) Moldova üniter devlet olduğu için Moldova’da sadece bir
anayasa olabileceğinden dolayı Gagavuzya’nın anayasasını “Anayasa” ismiyle değil “Ulujenie”11 ismiyle geçmektedir. (Mutaf, 2010: 34)
1994 yılı ortalarında, Moldova
Cumhuriyeti, Gagauzya’nın idari yetkisini Gagavuz halkına devretme kararı
almış, bu çerçevede hazırlanan Gagauz Yeri’nin özel statüsü üzerine kanun
tasarısı (No: 344-XIII) 23 Aralık 1994
tarihinde kabul edilmiştir. Söz konusu yasaya göre Gagauzlara Moldova
Anayasası’na ters düşmemek kaydıyla çeşitli alanlarda yasa çıkarma hakkı
verilmiştir. Yasaya göre Gagavuz Yeri’nin yüksek mercii başkandır. Gagavuz Yeri’nin bütün makamları Başkan’a
bağlıdır. Gagavuz Yeri’nin resmi dili
11 Gagauzya anayasası
Gagavuzca, Moldovanca ve Rusça’dır.
Gagauz Yeri’nin başkenti ise Komrat’tır. Gagavuzlara bu kanunla self
determinasyon hakkı tanınmıştır. Gagavuzlara özel statü tanıyan bu yasaya
göre Millet Kongresi kültür, bilim, eğitim, iskan, belediye, hizmetleri, sağlık,
spor, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi
alanlarında Moldova Anayasası’nı ters
düşmemek şartıyla kanun yapmaya
yetkili kılınmıştır. 5 Mart 1995 tarihinde Özerk ‘Gagavuz Yeri’ Cumhuriyeti’nin sınırlarını belirlemek üzere yapılan referandum sonucunda 3’ü şehir
29 köy olmak üzere toplam 32 yerleşim biriminde Gagavuz Yeri’ne bağlanma sonucu çıkmıştır. (Velev, 2007: 138)
Bir “halk ayaklanması” biçiminde özerlik hakkını elde eden Gagavuzlar‘ın
kendi bayrakları, ulusal marşları, sınırlı
yetkiler çerçevesinde yasama – yürütme – yargı erklerinin toplandığı bir
meclisleri ve milletvekilleri bulunuyor.
Her ne kadar Moldova Anayasası’nda
belirlenen sınırlılıkları aşamasa da bu
özerk devlet, kendi içinde düzeni sağlayabilecek güce sahiptir.
Gagavuz Özerk Bölgesinde bugün, çok partili, demokratik bir sistem
giderek gelişmektedir. Gagauzya’nın
Daire Müdürleri (Bakanlar), 35 kişilik
Halk Topluşu (Parlamentosu), halk oy-
laması ile doğrudan seçilen bir Başkanı bulunmaktadır.
Gagavuzya’da Yönetim, Moldova Cumhuriyeti Anayasası, “Gagavuz Yeri Özel Hukuki Statüsü” Kanunu,
Gagavuz Ana Kanunu ve Gagauz Halk
Topluluğunun olmak üzere 4 erkin çıkardığı yerel kanunlara göre yürütülmektedir.(Çebotar, 2011: ) Moldova
anayasası dahilinde Gagauzya’nın özel
statüsü üzerine hazırlanan kanunun 6.
Maddesine göre bütün yeraltı ve yerüstü zenginlik ve kaynaklarının mülkiyeti Gagavuzya idaresine aittir.
Gagavuzya’da icraat makamının başında olan en üst yetkili başkandır. Bütün kamu organları başkana
bağlıdır. Gagavuz Yeri Başkanı dört
yılda bir yapılan halk oylamasıyla seçilir. Gagavuzya Başkanı aynı zamanda
Moldova Cumhurbaşkanı’nın kararı ile
Moldova Cumhuriyeti’nin hükümet
üyesidir. Başkan kanun tasarısını imzalama ve geri gönderme yetkisine
sahiptir ancak meclis 2/3’si olan çoğunluk ile başkan’ın kararını geçersiz
kılma hakkına sahiptir. Yine 2/3’lik bir
çoğunluk ile meclis, Moldova Cumhuriyeti anayasası, Gagavuzya’nın özerk
statüsü “Gagavuz Yeri” kanunu ve Gagavuzya’nın kendi kanunlarını çiğnediği, ya da meclisin çıkardığı kararları
uygulamada başarısız olarak nitelendirildiği takdirde başkan’ı görevden
alma yetkisine sahiptir. (Velev, 2007:
140)
Gagavuzya meclisinin ismi
“Halk Topluşu”dur. Halk Topluşu’ndaki
milletvekili sayısı 35’tir. Genel seçimlerde beş yıl süre için halk tarafından
seçilirler. Her bir yerleşim yerinden
en az bir milletvekili seçilmektedir ve
bir milletvekili en fazla 5 bin seçmeni
temsil edecek şekilde yerleşim yerlerindeki milletvekili sayısı belirlenmektedir. Yasama organı olan Halk Topluşu, ‘bölge anayasası’ özelliğini taşıyan,
Moldova “Gagavuz Yeri” kanunu üzerinde kabul edilmiş olan Gagavuzya
Temel Kanunu’na tam üye sayısının
2/3’si ile değişlikler yapabilir. Aynı zamanda Gagavuzya’nın bakanları ve çeşitli daire başkanları,
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 63
Moldova Cumhuriyeti’nin ilgili bakanlıklarının üyeleridir. Gagavuz Halk Topluşu milletvekilleri
Gagavuz Yeri sınırları içinde dokunulmazlık hakkına sahiplerdir.( Velev,
2007: 140)
3.4 Ekonomik Yapı
Gagavuzya ekonomisinin büyük bir oranda tarım mallarının üretimine dayalı olduğu söylenebilir. Sanayi ve Turizm yok denilecek kadar
az ve gelişmemiştir. (Velev, 2007: 139)
Gagavuzya’da tarım ürünlerinde bağcılığın ön plânda olması şarapçılığın
gelişmesine yol açmıştır. Yılda 400 bin
ton üzüm işleyen şarap fabrikaları bulunmaktadır.
Gagavuzlar, şaraba çok önem
verirler. Çünkü gelirlerinin yarısından
fazlasını şaraptan elde ederler. Ülke
topraklarının pek verimli olmaması ve
yağış miktarlarının azlığı nedeniyle kurak iklimin görülmesi dolayısıyla, tarım
bu bölgede pek gelişememiştir. Toprağı el emeği, göz nuru olarak işlemek
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 64
isteyen Gagavuzlar, belli bölgelerde
toprağı canlandırmış ve sulama sorunlarına rağmen özellikle “bağcılığı” geliştirmişlerdir. Ceviz de çok büyük geçim kaynağıdır. Çok kaliteli ve lezzetli
cevizler yetiştirilmektedir. (Avar, 2004)
Bu iki büyük üretimin dışında, ayçiçeği, tütün, soya ve diğer meyve sebze
tarımı yapılmaktadır. Sanayi pek gelişmemiş; fakat yine de irili ufaklı 50’ye
yakın farklı dallarda fabrikalar bulunmaktadır.
Başlıca Sanayi Tesisleri: Sekiz
büyük şarap fabrikası, Basarabia - Agro
export. Konsorsiyumu (meyve-sebze konserveleri, meyve suları), Üç un
fabrikası, Tütün mayalanma fabrikası,
Et Kombinası, Üç süt fabrikası, Üç yem
fabrikası, Bir kilim fabrikası, Yedi hazır
giyim fabrikası, Elektrotermik makineleri fabrikası, Betonarme mamulleri
fabrikasıdır (Güneykaya, 2012: 39 – 41)
Moldova Ley’i (ML) kullanan Gagauzlar‘da ekonomik durum orta düzeydedir. En önemli sorunları işsizlik ve sürüp giden ekonomik darboğazdır.
Gagauz yerinde
pazar ekonomisine geçiş çabaları devam etmektedir. Özelleştirme
yapılmakta, sanayi yeniden yapılandırılmaya
çalışılmaktadır.
Son zamanlarda
alt yapıya yapılan yatırımların devlete ait
kısımda azalma, özel
sektöre ait kısımda ise
artış kaydedilmektedir.
Kullanılmakta bulunan
kara yollarının uzunluğu 451,5 km. Bunlardan 219,8 km ulusal
karayolları, 192 km ise
- mahalli karayollarıdır. Karayollarının %
86’sı asfalttır. Ulaşım
kara ve demiryoluyla
yapılmaktadır. Gagauzya’da ulaştırma ve
sulama sorunlarının
mevcut olduğu bir gerçektir ve bu sorunları
halletmekte Moldova’ya bağlı olması,
Gagauzya ekonomisinde frenleyici rol
oynamaktadır. (Velev, 2007: 139)
Resmi kayıtlar dışında Gagavuzya ve Türkiye arasında bavul ticareti de mevcuttur. Beraberlerinde azami
2.000 dolar değerindeki eşyayı gümrüksüz götürme hakkına sahip, Moldovalılar Türkiye’den aldıkları malları açık
pazarlarında satmaktadırlar. (Serghei,
2010: 33)
Gagavuz Bölgesi’nin ilk serbest
girişimcilik bölgesi olan Vulkaneş Sanayi Serbest Bölgesi 143,7 Hektarlık
arsaya sahip olarak Moldova Cumhuriyeti’nin güneyinde üç ülkenin (Moldova, Romanya, Ukrayna) kavuştuğu
yerde bulunmaktadır. Vulkaneş Sanayi
Parkı Serbest Girişimcilik Bölgesi ile
ilgili Kanun Moldova Cumhuriyeti Parlamentosu tarafından 19 Şubat 1998
tarihinde kabul edilmiştir. Serbest Bölgenin kuruluş amacı yabancı yatırımı
ve teknolojiyi çekmektir. Bölgenin faaliyet süresi 25 yıl olarak belirlenmiştir. Moldova Cumhuriyeti Kanununda,
bölgede faaliyet gösteren firmalar için
elverişli iş şartları sağlayan garantiler
ve muafiyetler öngörülmüştür. Bölgenin yönetim organı Moldova Cumhuriyeti Hükümeti tarafından atanan
Genel Müdürünün başında olduğu
idaredir. Serbest Bölgenin İdaresi,
bölgenin ekonomi hayatının geliştirilmesi ile ilgili konularda geniş yetkilere sahiptir. Serbest Bölgede, yabancı
sermayenin de payı olan Moldova’daki gerçek ve tüzel kişiler ve tamamen
yabancı şirketler faaliyette bulunabilir.
Serbest Bölgede faaliyet gösterecek
firmaların tescili bölgenin idaresi tarafından yapılmaktadır.(Gagauzlar- Gagauzların Etnik Kökeni, 2008)
4. ATATÜRK ve Gagavuz Türkleri
Kemal’in Öğretmenleri Ukrayna’nın Moldova sınırındaki Bolgrad
kasabasının Ortodoks mezarlığında
bir Türk’ün yattığını hiç biliyor muydunuz?!. Bu bakımsız, unutulmuş, üzerini
otlar bürümüş kabirde, bir dönemin
bilinmeyen tarihinin, koşulsuz vatanseverliğin gömülü olduğunu yaşlı bir
Gagauz’un şu ifadesinden çıkarırsınız:
“Burada Kemal’in üüredicisi (öğretmeni) yatıyor!..” “Kemal’in Askerleri”nin
(Kuvayı Milliyeciler) bu ülkeyi kurtardığını bilirsiniz. Bilirsiniz de, “Kemal’in
Öğretmenleri”nin, Türkiye’den bin küsur kilometre ötede ne aradığını bilemezsiniz. Oysa, başınızı biraz çevirip,
bugün Gagavuz Bölgesinde K.G.B.,
C.I.A görevlilerinin, Rusya, A.B.D., Alman, Bulgar, Yunan ve hatta Norveç
uyruklu Türkolog, gazeteci, serbest
araştırmacı ve papazların, Bahai ve
Protestan misyonerlerinin ne aradığını araştırırsanız, Atatürk’ün de Türk ve
akraba topluluklara sahip çıkma adına
büyük bir misyon karşınıza çıkmaktadır.
Zamanın T.C. Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver ( Romanya’daki Müslüman Türk azınlığın,
Gagavuzlara her yönden destek vermesini de sağlamıştır ). İşte bütün bu
faaliyet programı çerçevesinde, Romanya vatandaşı gönüllü Türk öğretmenlerinin yanı sıra, Türkiye’den de 80
ilkokul öğretmeni getirtilmiştir. Bu öğretmenlerin öğrencilerinden olup da
hayatta olan yaşlı Gagavuzların ifadelerine göre, Romence ve Rusça bilen
bu öğretmenler, II. Dünya Savaşı’nın
başına kadar bölgede görev yapmışlar. Bunların çoğunluğu savaşla birlikte
Türkiye’ye dönerken, bazıları “görevleri henüz bitmediği” gerekçesiyle eğitim hizmetine devam etmişler. Ancak,
Sovyet işgali ile bu öğretmenlerin tamamı “Türk Casusu” isnadı ile hep aynı
cezaya, 25 yıl ağır hapis cezasına çarptırılarak Sibirya’daki toplama kamplarına gönderilmişler. Sonra, Stalin’in
ölümünden sonra Kruşçev tarafından
çıkarılan afla Gagavuz Yeri’ne sadece
biri dönebilmiş: Adı, Ali KANTARELLİ!
Ölünceye kadar “Kemal”in yani Mustafa Kemal ATATÜRK’ün öğretmeni
olmayı sürdürmüş; çevresindekilere
Türkçe öğretmiş; Türklük bilinci aşılamış... Üç çocuğuyla dul kalan bir Gagavuz kadınıyla evlenmiş; onları her
Pazar Kiliseye götürdükten sonra evine dönüp Müslümanlığın gereklerini yerine getirmiş. Bir başka ifadeyle,
laikliğin ne olduğunu sevgi, saygı ve
hoşgörü ile en kökten - dinci Ortodoks Gagavuzlara da göstermiş, tek
kelime ile örnek oluşturarak hayranlık
uyandırmış... İşte, O’nu sevgi, saygı ve
minnetle anan bir öğrencisi, Moldova
Yazarlar Birliği Başkanı, Moldova eski
Eğitim Bakan Yardımcısı, hayattaki en
büyük ve önemli Gagavuz eğitimcisi,
yazarı ve halk kültürü uzmanı Nikolay
BABAOĞLU’nun, ilkokul öğretmeni Ali
KANTARELLİ hakkında hatırladıkları!12…
5. Sonuç
Gagavuzlar Bizans, Selçuklu,
Osmanlı, Bulgar, Romen ve Rus egemenliklerine rağmen din, dil ve kültürlerini korumuşlardır. Günümüzde
büyük çoğunluğu Moldova Cumhuriyeti’nin güney bölgesinde yaşayan
Gagavuzlara Moldova anayasasına
eklenen bir madde ile ve yapılan halk
oylaması sonucu sınırları belirlenerek,
Moldova sınırları içerisinde ‘Gagavuz
Yeri Özerk Cumhuriyeti’ adıyla varlıklarını sürdürmektedir. Gelenek ve
göreneklerinde farklılıklar bulunsa da
Anadolu Türk kültürü ve geleneklerine
çok benzemektedir. Dil olarak Türkiye
Türkçesine çok yakındır.
Ekonomileri tarıma dayalı bir
ekonomiye sahiptir. Moldova hükümeti gelişmesi için hiçbir çaba göstermemektedir. Ekonomik yüzünden
genç ve dinamik nüfusun çoğu yurt
dışında çalışmaktadır. (özellikle Türkiye )
Moldova’da faaliyet gösteren
Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA)
ile ortaklaşa eğitim, ticaret, sosyal ve
kültürel alanlarda projelerin geliştirilmesine hem iki halkı birleştirici hem
de Gagavuzya’nın gelişmesine katkı
sağlayacaktır.
Gagavuz Özerk Bölgesi ekonomi bakımından; Türkiye ile eski SSCB
ülkeleri arasında kçprü vazifesi üstlenebilir. Moldova ürünlerinin BDT ül12 Nikolay Babaoğlu’nun elyazısı notlarının
tıpkıbasımı için bkz. Dr. Necip Hablemitoğlu, “Atatürk ve Dış Türkler (1)”, Kırım, 6, 21:
Ekim-Aralık 1997, s. 3-13. Yazının devamı
Eylül 2016 yılında yayınlanacak olan “GAGAVUZ TÜRKLERİ (Gagavuz Türklerinin Tarihi,
Kültürü ve Ekonomik Yapısı)” yer almaktadır
kelerine ihracı diğer ülkelere göre çok
kolaydır. Gümrük tarifeleri ve vergiler
çok esnek ve problemsizdir.
Kaynakça
1. Ana Sözü Gazetesi, “Energiya İçin Grant
– Pri”, № 12 (499), 22 Aralık 2006, s. 3.
2. Avar, B. 2004). Gagavuzya-Sınırlar Arasında Belgeseli. Ankara: TRT
3. Babaoğlu, N. ‘anılarım’ s. 3-13.
4. Cebeci, A. H. (2008). XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagavuzlar.
Yayınlanmamış Doktora Tezi, T.C. Gazi
Üniversitesi.
5. Çebotar, L. (2011). Gök Oğuzlar (Gagavuzlar) (Gök Oğuz), http://turkbilimi.
com/?p=4227
6. Gagavuz Halkı Gazetesi, “Deklaratsiya
O Svobode i Nezavisimosti Gagauzskogo Naroda Ot Respubliki Moldova”
[Gagauzya Cumhuriyeti’nin Moldova
devletinden Özgürlük ve Bağımsızlık
Bildirgesi], № 10 (73), Ağustos 2006, s.
1-4.
7. Gagauzların Etnik Kökeni, Gagauzlar,
http://www.gagavuzlar.tr.gg
8. Gagauzya Genel Bilgiler. http://gagauzya.com/sayfa.asp?id=46
9. Gagavuz (Gökoğuz), http://www.turkmayasi.tr.gg/Gagavuz_Gokoguz.htm
10. Gagavuz Cumhuriyeti, http://www.asilkan.org/sabit/gagavuz.htm
11. Gagavuz-Gökoğuz, http://turkbirdevbursa.tr.gg/Gagavuz--k1-Gokoguz-k2-.
htm
12. Gagavuzlar, http://www.nedirne.com/
gagavuzlar-nedir-etnik-kokenleri-tanimi-hakkinda-bilgi-7949.html
13. http://anasozu.com
14. Iusıumbelım, İ. (2008). Gagauz Yeri’nde
Kadın. Yayınlanmamış Doktora Tezi,
Hacettepe Üniversitesi.
15. Konstitutsiya Respubliki Moldavı [Moldova’nın Anayasası], Kişinev, 1994,
1996, 2000, 2001, 2003, 2006, Kostitutsii i Zakonı Stran Mira, http://constitutions.ru/archives/216, [29 Aralık 2009].
16. Lazarev, V. D., “Gagauzkaya Avtonomiya”, Komrat Devlet Üniversitesi Tarih Bölümü Bitirme Ödevi, 2008.
17. Mutaf, S. (2010). 1989 Yılından Günümüze Kadar Gagavuz Yeri, Lisans Bitirme Projesi. Yıldız Teknik Üniversitesi
18. Stamova, M. (8-10 Mayıs 2002). Karamanlılar, Urumlar ve Gagauzlar arasında tarihsel ve sosyo-kültürel bağlar var
mıdır? Çağdaş Türklük Araştırmaları
Sempozyumu 2002 (s. 182-192). Ankara Üniversitesi, Ankara Üniversitesi Dil
Tarihi ve Coğrafya Fakültesi Yayınları
No:395, Ankara, Türkiye
19. Velev, R. (2007). Moldova’da Ulusal
Azınlıklar Ve Agit’n Rolü: Gagauz Örnegi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
T.C. İstanbul Üniversitesi.
20. “Zakon Ob Osobom Pravovom Statuse
Gagauzii [Gagauzya’nın Özel Hukuki
Statüsü Kanunu]”, Monitorul Oficial
al Republicii Moldova, № 3 - 4 / 14. 01.
1995
21. Zyromski, M. ve J.Hatlas.(27.12.2011).
Bucak’taki Gagavuzların Hayatında
Din. (04.04.2012),
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 65