PDF ( 18 )

Uluslararas› Hukukta ‹nsanî Müdahale
Humanitarian Intervention in International Law
Ar. Gör. Özhan Hanc›lar*
Pamukkale Üniversitesi
ÖZET ‹nsanî müdahale, uluslararas› hukukun en tart›flmal› konular›ndan birisidir. ‹nsanî müdahalenin hukukî bir tan›m› yoktur. Ancak genel olarak, bir devlet ya da devletler grubunun, bireylerin temel insan haklar›n›n bir baflka devlet taraf›ndan genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek amac›yla, kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas› ya da kuvvet kullanmas›n› ifade etmektedir. Konu ahlakî ve hukukî olmak üzere iki
yönlüdür. ‹nsanî müdahale ahlaka uygundur; çünkü müdahalede bulunan devletler masum insanlar›n hayatlar›n› kurtarmaktad›r. Etik meflruiyetine karfl›n, insanî müdahale hukuka ayk›r›d›r; çünkü kuvvet kullanma yasa¤›n› ve devletlerin içifllerine kar›flmama ilkesini ihlâl etmektedir. Konu üzerindeki tart›flma önümüzdeki y›llar boyunca sürece¤e benzemektedir.
ANAHTAR KEL‹MELER Uluslararas› hukuk, insanî müdahale, müdahale, kuvvet kullanma, Birleflmifl Milletler Antlaflmas›, insan haklar›
ABSTRACT Humanitarian intervention has been one of the most controversial issues in international law.
There is no legal definition of humanitarian intervention. But it generally refers to the threat or use of force
by a state or group of states aimed at preventing or ending widespread and grave violations of the fundamental human rights of individuals by another state. There are two aspects of the issue. One is moral and
the other is legal. Humanitarian intervention is ethical because intervening states save the lives of innocent
people. Despite of its ethical legitimacy, humanitarian intervention is illegal, because it violates the prohibition of the use of force and the principle of non-intervention in the internal affairs of states. Controversy
on the issue is likely to be continued in next decades.
KEY WORDS International law, humanitarian intervention, intervention, use of force, the Charter of the
United Nations, human rights
G‹R‹fi
‹nsanî müdahale, genel olarak, müdahale edilen devletin vatandafllar›n› genifl çapl› insan haklar› ihlâllerinden korumak için bir ya da birden fazla devletin silâhl› kuvvet
kullanmas›d›r.1 ‹nsanî müdahale, vatandafllar›n› ülke d›fl›nda korumak amac›yla müdahaleden farkl› olarak, müdahale eden devletin vatandafllar›n› de¤il; müdahale edilen devletin vatandafllar›n› kendi devletlerinin sorumlu oldu¤u insan hakk› ihlâllerinden korumak
amac›yla gerçeklefltirilen kuvvet kullanma fiilidir.
* Pamukkale Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü.
1. Anthony C. Arend & Robert J. Beck: International Law and Use of Force: Beyond the UN Charter
Paradigm, London & New York, Routledge, 1993, s. 113.
Çankaya University Journal of Law, 7/2 (fiubat 2011), ss.97–124
© Çankaya Üniversitesi ISSN 1309-677X Printed in Turkey
98
ÖZHAN HANCILAR
Eldeki çal›flmada, insanî müdahale devletlerin insanî gerekçelerle münferiden kuvvet kullanmalar›yla s›n›rland›r›lm›flt›r. Zira BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü çerçevesinde müflterek güvenlik önlemi olarak giriflilecek bir müdahaleyi, insanî gerekçelerle gerçeklefltirilse bile, bizzat sistemin öngördü¤ü bir eylem olarak, uluslararas› hukuk aç›s›ndan çok tart›flmal› bir kavram olan insanî müdahalenin kapsam› d›fl›nda de¤erlendirmek
gerekir.
‹NSANÎ MÜDAHALE KAVRAMI
I—MÜDAHALE KAVRAMI
Müdahale kavram›n›n tam ve aç›k karfl›l›¤›n›n ne oldu¤u konusunda uluslararas›
hukukta görüfl birli¤i mevcut de¤ildir. En genifl anlam›yla müdahale, bir devletin di¤erinin egemenlik hakk›n› ilgilendiren meselelerine az ya da çok kar›flmas› olarak tan›mlanabilir. Asl›nda uluslararas› hukukun ve uluslararas› iliflkilerin tamam› devletlerin de¤iflik seviyelerde birbirlerini etkilemesinden, dolay›s›yla birbirlerinin ifllerine kar›flmas›ndan ibarettir.2 Devletlerin kendi iradelerini de¤iflik araçlarla birbirlerine kabul ettirme çabas› üzerine kurulu olan uluslararas› sistemde uluslararas› hukukun ana ifllevi, kullan›lan
araçlar›n hukuka uygun olup olmad›klar›n› belirlemektir.
Bu anlamda, bir ya da birden fazla devletin veya uluslararas› bir örgütün aç›kça k›nama, diplomatik iliflkileri kesme, muhalif gruplara parasal destek sa¤lama, üyelikten ç›karma veya ekonomik yapt›r›m uygulama yoluyla baflka bir devlete yönelik olarak giriflti¤i eylemler askerî kuvvet kullanma yoluna gidilmemifl olsa dahi birer müdahale niteli¤indedir.3 Müdahalenin s›n›rlar›n› genifl tutunca diplomatik temsilciyi geri çekmek, diplomatik temsilciyi istenmeyen kifli ilân etmek, ikili bir antlaflmay› feshetmek, seçimlere
gözlemci göndermek, ekonomik yard›m› koflula ba¤lamak, di¤er devletin vatandafl›na s›¤›nma hakk› tan›mak da özünde birer müdahale niteli¤i tafl›maktad›r.
Müdahale olarak kabul edilebilecek fiillerin devletlerin uluslararas› iliflkilerinin hemen hemen tamam›n› kapsar flekilde geniflletilebilir olmas›, pek çok uluslararas› hukuk
yazar›n›n müdahale kavram›n› buyurgan ya da hukuken kabul edilemez müdahalelerle s›n›rlama yoluna gitmelerine neden olmufltur. Örne¤in Oppenheim, müdahaleyi, bir devletin di¤erinin ifllerine söz konusu ifllerin mevcut durumunu de¤ifltirmek veya devam ettir2. Sean D. Murphy: Humanitarian ‹ntervention: The United Nations in an Evolving World Order, Pennsylvania, University of Pennsylvania Press, 1996, s. 10.
3. Murphy, s. 9-10.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
mek amac›yla buyurgan biçimde kar›flmas› olarak tan›mlamaktad›r.4 Burada kastedilen,
ulusal yetkiye dâhil olan ifllerdir. Buyurgan biçimde kar›flma da zorlama unsurunu bar›nd›rmaktad›r. Vincent de müdahaleyi bir devlet, devletler grubu ya da uluslararas› örgütün bir devletin içifllerine zorlay›c› biçimde kar›flmas› eylemi olarak tan›mlamaktad›r.
Vincent’e göre, müdahale eylemi müdahale edilen devletin yönetimini hedef al›r ve hukuka uygun olsa da olmasa da uluslararas› iliflkilerin geleneksel kal›b›n› bozar.5
Müdahale edilen devlete yönelik zorlama, kuvvet kullanma yasa¤›n› ihlâl eden fiiller yoluyla gerçekleflebilece¤i gibi, an›lan yasa¤› ihlâl etmeyen siyasî ya da ekonomik
nitelikli fiiller yoluyla da gerçeklefltirilebilir. Siyasî nitelikli müdahale fiillerine örnek
olarak hedef devletin vatandafllar›na yönelik siyasî propaganda ve muhalif siyasî partilere parasal yard›m, ekonomik nitelikli müdahale fiillerine örnek olarak da ekonomik yard›m›n kesilmesi veya ekonomik ambargo uygulanmas› verilebilir.6
Kuvvet kullanma yasa¤›n› ihlâl eden müdahaleler, devletlerin birbirlerine karfl› girifltikleri askerî müdahalelerdir. Bu tür askerî faaliyetler do¤rudan müdahale fleklinde
gerçekleflebilece¤i gibi,7 bir devletin bir baflka devletteki iç çat›flmaya yönetimi veya isyanc›lar› destekleyerek kar›flmas›n› ifade eden dolayl› müdahale fleklinde de gerçekleflebilir. Kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilen dolayl› müdahale, kullan›lan kuvvetin yo¤unluk kazanmas›yla, dolayl› silâhl› sald›r›ya da dönüflebilir.8
UAD, Case Concerning Military and Paramilitary Activites in and against Nicaragua (Nikaragua’ya Karfl› Askerî ve Benzeri Faaliyetler Davas›)9 karar›nda, ister do¤4. L. Oppenheim: International Law, Vol. II - Disputes, War and Neutrality, H. Lauterpacht (ed.), 7. ed.,
London, Longmans, 1955, s. 305.
5. Nicholas J. Wheeler: “Humanitarian Intervention and World Politics”, The Globalization of World Politics: An Introduction to International Relations, John Baylis & Steve Smith (eds.), Oxford, Oxford
University Press, 1999, s. 393’den R. J. Vincent: Nonintervention and International Order, New Jersey, Princeton University Press, 1974, s. 3-19.
6. Sertaç Hami Bafleren: Uluslararas› Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalar›n›n S›n›rlar›, Ankara, Ankara Üniversitesi Bas›mevi, 2003, s. 98-99; Funda Keskin: Uluslararas› Hukukta Kuvvet Kullanma:
Savafl, Kar›flma ve Birleflmifl Milletler, Ankara, Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar› No 20, 1998, s. 106.
7. SSCB’nin 1979’da Afganistan’a, ABD’nin 1983’te Grenada’ya yönelik müdahaleleri, do¤rudan askerî müdahalelere örnek olarak gösterilebilir. Bafleren, hakl› olarak, bu tür askerî müdahalelerin ayn› zamanda silâhl› sald›r› oluflturduklar› gerçe¤inin de¤iflmeyece¤ine iflaret etmektedir. Konu hakk›nda bkz. Bafleren, s. 100.
8. Bafleren, s. 100.
9. Case Concerning Military and Paramilitary Activites in and against Nicaragua (Nicaragua v.United
States of America), Merits, Judgment of 27 June 1986, ICJ Reports, 1986, s. 14-546. Bundan sonra Nikaragua yarg›s› olarak an›lacakt›r.
UAD’nin Nikaragua karar›, dolayl› sald›r›n›n uluslararas› hukuk aç›s›ndan de¤erlendirildi¤i ilk yarg›
olmufltur. Muhakemenin sonucunda Divan, ABD’nin ortaklafla meflru müdafaa hakk›na dayanan iddialar›n› reddetmifl ve ço¤unlukla ald›¤› karar›nda, ABD’nin pek çok noktada uluslararas› hukuku ihlâl
etti¤i sonucuna varm›flt›r. Konu hakk›nda bkz. Sevin Toluner: Milletleraras› Hukuk Aç›s›ndan Türkiye’nin Baz› D›fl Politika Sorunlar›, 1. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›, 2000, s. 349, dn. 4; s. 388.
99
100
ÖZHAN HANCILAR
rudan askerî harekât isterse bir baflka devletteki y›k›c› veya terorist faaliyetleri desteklemek biçiminde olsun, kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilen müdahalelerin hem kuvvet
kullanma hem de müdahale yasaklar›n› ihlâl etti¤ini ifade etmifltir.10
II—‹NSANÎ MÜDAHALE KAVRAMI
Holzgrefe’ye göre insanî müdahale, bir devlet ya da devletler grubunun, vatandafllar› olmayan insanlar›n temel insan haklar›n›n genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek amac›yla, bu haklar› ihlâl eden devletin r›zas› hilâf›na kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas›
ya da kuvvet kullanmas›d›r.11 Murphy’ye göre, insanî müdahale, bir devlet, devletler grubu ya da uluslararas› örgütün, esasen, uluslararas› düzeyde tan›nm›fl insan haklar›n›n genifl
çapl› ihlâline karfl› müdahale edilen devletin vatandafllar›n› korumak amac›yla kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas› ya da bizzat kuvvet kullanmas›d›r.12 Wheeler ve Morris, söz
konusu kavram›, bir baflka devletin s›n›rlar› içerisindeki insanlar›n ac›s›n› hafifletmek veya
sona erdirmek öncelikli amac›yla o devletin içifllerine kar›fl›lmas› olarak tan›mlamaktad›r.13
‹nsanî müdahale kavram›na iliflkin doktrindeki tan›mlar›n pek ço¤u birbirine benzemektedir. Bu da, söz konusu kavram›n anlam› konusunda uluslararas› hukuk yazarlar›
aras›nda ciddî bir görüfl farkl›l›¤›n›n bulunmad›¤›n› göstermektedir. Bir devletin kendi
vatandafllar›n›n insan haklar›n› a¤›r biçimde ihlâl etmesi üzerine bir devletin, devletler
grubunun veya uluslararas› bir örgütün söz konusu devlete karfl› kuvvet kullanmas› veya
kuvvet kullanma tehdidinde bulunmas› insanî müdahale olarak kabul edilmektedir.
‹nsanî müdahale kavram› üzerine yazan yazarlar, bu kavram› genellikle, yaln›zca
kuvvet kullanma tehdidi ve kuvvet kullanma fiilleriyle s›n›rlamaktad›rlar.14 Söz konusu
durumun nedenini yaln›zca bu fiillerin BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesindeki kuvvet
kullanma yasa¤›n› ihlâl etmesinde aramak gerekir. Zira bu hâlde do¤acak sonuçlar çok
daha ciddî ve tart›flmal›d›r.
Vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas› insanî müdahalenin
kapsam› d›fl›ndad›r. Zira vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas›,
10. Nikaragua yarg›s›, parag. 205.
11. J. L. Holzgrefe: “The Humanitarian Intervention Debate,” Humanitarian Intervention: Ethical, Legal
and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 18.
12. Murphy, s. 11-12.
13. Nicholas J. Wheeler & Justin Morris: “Humanitarian Intervention and State Practice at the End of the
Cold War”, International Society after the Cold War, Rick Fawn & Jeremy Larkins (eds.), London,
Millennium Publishing, 1996, s. 135-136.
14. Murphy, s. 10.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
devletin bir baflka devletin ülkesinde ölüm tehlikesi alt›nda olan vatandafllar›n› kurtarmak
için kuvvet kullanmas›n› ifade eder. Müdahalede bulunan devlet di¤er devletlerin vatandafllar›n› da kurtar›r; ancak harekete geçmesindeki esas amaç, insanî müdahaledekinin
aksine kendi vatandafllar›n› kurtarmakt›r.15
‹nsanî müdahale, kuvvet kullanma yoluyla bir baflka devletin egemenli¤ine müdahale edilmesi oldu¤una göre uluslararas› hukukun kuvvet kullanmaya ve devletlerin egemenli¤ine iliflkin sisteminin eldeki çal›flman›n konusunu ilgilendirdi¤i oranda incelenmesi gerekmektedir.
ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANMA YASA⁄I VE ‹Ç‹fiLER‹NE
KARIfiMAMA ‹LKES‹
I—ULUSLARARASI HUKUKTA KUVVET KULLANMA YASA⁄I
Uluslararas› hukukta kuvvet kullanma, en yal›n biçimiyle, “silâh ya da fiziksel gücün uluslararas› iliflkilerde araç olarak kullan›lmas›” olarak tan›mlanabilir. Milletler Cemiyetinin (MC) kurulmas›ndan önceki dönemde devletlerin kuvvete baflvurmalar›, uluslararas› hukuk taraf›ndan meflru kabul edilmifltir.16 I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan
MC sisteminde, savafl yasaklanmamakla birlikte devletlerin savafla baflvurma yetkisini s›n›rland›r›lm›fl ve söz konusu s›n›rlamalar zorlama tedbirleri ile desteklenmifltir.17 II. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan BM sisteminde ise kuvvet kullanmak kesin olarak yasaklanm›flt›r. BM Antlaflmas›’n›n18 kuvvet kullan›m›na iliflkin temel hükmü 2(4). maddesidir. Maddeye göre, “Teflkilât›n üyeleri, uluslararas› iliflkilerinde gerek herhangi bir baflka devletin toprak bütünlü¤üne veya siyasî ba¤›ms›zl›¤›na gerekse Birleflmifl Milletlerin
amaçlar› ile ba¤daflmayacak herhangi bir flekilde tehdit veya kuvvet kullan›lmas›na baflvurmaktan kaç›n›rlar.”19
15. Bafleren, s. 160. Vatandafllar› ülke d›fl›nda korumak için kuvvet kullan›lmas› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi
için bkz. Natalino Ronzitti: Rescuing Nationals Abroad through Military Coercion and Intervention
on Grounds of Humanity, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1985.
16. Ana Britannica Ansiklopedisi, C. 20, 1994 Bask›s›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k, 1994, s. 66.
17. MC Misak›’n›n devletlerin kuvvet kullanmas›na iliflkin olarak getirdi¤i sistem hakk›nda bilgi için bkz.
Arend & Beck, s. 19-22.
18. Charter of the United Nations, 26 Haziran 1945.
19. Maddenin üye devletlere yasaklad›¤› fiiller, “kuvvet kullanma” ve “kuvvet kullanma tehdidinde bulunma”d›r. 2(4). maddede kullan›lan “kuvvet” kavram› ile hangi tür kuvvet kullanma fiillerinin kastedildi¤i, yani yasaklanan kuvvet kullanma fiilinin niteli¤i aç›klanmam›flt›r. Bu nedenle, silâh yoluyla
gerçeklefltirilen kuvvet kullanma fiillerinin yan›nda; ekonomik, siyasî ve ideolojik bask›lar›n da yasaklan›p yasaklanmad›¤› hususu tart›flmal›d›r. Konu hakk›nda bkz. Sevin Toluner: K›br›s Uyuflmazl›¤› ve
Milletleraras› Hukuk, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, 1977, s. 143.
101
102
ÖZHAN HANCILAR
BM Antlaflmas›’n›n 51.maddesi, meflru müdafaa hakk›n›n kullan›lmas›n› kuvvet
kullanma yasa¤›n›n istisnas› olarak düzenlemifltir.20 51. maddenin meflru müdafaa hakk›n›n kullan›labilmesi için öngördü¤ü en önemli flart silâhl› sald›r›ya u¤ram›fl olmakt›r.21
Maddenin devam› gere¤ince, meflru müdafaa hakk›n› kullanan devletler bu haklar›n› kullan›rken ald›klar› tedbirleri derhâl Güvenlik Konseyine bildirmekle yükümlüdürler. Ayr›ca, Konsey uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli tedbirleri al›r almaz,
meflru müdafaa hakk›na dayanarak kuvvet kullanan devlet kuvvet kullan›m›na son vermek zorundad›r. 51. maddenin metninde yer almasa da, örf ve adet hukuku kurallar›n›n
arad›¤› zorunluluk, orant›l›l›k ve aciliyet koflullar›n›n da meflru müdafaa hakk›n›n hukuka uygun olarak kullan›labilmesi için gerekli koflullar oldu¤u kabul edilmektedir.22
BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin yorumuyla ilgili en önemli tart›flma, hükmün,
“gerek herhangi bir baflka devletin toprak bütünlü¤üne veya siyasî ba¤›ms›zl›¤›na gerekse Birleflmifl Milletlerin amaçlar› ile ba¤daflmayacak herhangi bir flekilde” kuvvet kullanmay› veya kuvvet kullanma tehdidinde bulunmay› yasaklamas› üzerine yap›lmaktad›r.
Doktrindeki baz› yazarlar, kuvvet kullanma yasa¤›n›n sadece maddenin sözünü etti¤i
amaçlar dâhilinde geçerli oldu¤unu, dolay›s›yla bir devletin toprak bütünlü¤ünü ve ba¤›ms›zl›¤›n› zedelemeyen veya BM’nin amaçlar›yla çeliflmeyen kuvvet kullan›mlar›n›n
yasa¤› ihlâl etmeyece¤ini savunmaktad›rlar.23 Bu görüflün karfl›s›nda ise, 2(4). maddenin,
hangi amaç alt›nda gerçekleflirse gerçekleflsin, kuvvet kullan›m›n› bütünüyle hukuka ayk›r› hâle getiren genifl kapsaml› bir yasak getirdi¤i görüflü yer almaktad›r.24
Doktrinde, meflru müdafaa hakk›n›n niteli¤i ve içeri¤ine iliflkin olarak da görüfl
farkl›l›klar› bulunmaktad›r. Bir taraf›nda meflru müdafaa hakk›n› oldukça genifl yorumla20. BM Antlaflmas› m. 51: “Antlaflma’n›n meflru müdafaa hakk›n› düzenleyen 51. maddesinin içeri¤i flu
flekildedir: “Bu Antlaflma’n›n hiçbir hükmü, Birleflmifl Milletler üyelerinden birinin silâhl› bir sald›r›ya hedef olmas› hâlinde, Güvenlik Konseyi uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli tedbirleri al›ncaya kadar, üye devletin do¤al olan münferit veya ortaklafla meflru müdafaa hakk›na engel
olmaz. Bu meflru müdafaa haklar›n› kullan›rken üyelerin ald›¤› tedbirler derhâl Güvenlik Konseyine
bildirilir ve Konseyin Antlaflma’ya dayanarak uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› ya da yeniden tesisi için gerekli görece¤i flekilde her an hareket etme yetki ve görevini hiçbir biçimde etkilemez.”
21. Silâhl› sald›r›dan bahsedebilmek için, ciddî düzeyde kuvvet kullan›m›n›n ve bunun neden oldu¤u hasar›n mevcudiyeti gerekir. Konu hakk›nda bkz. Bruno Simma et. al.: The Charter of the United Nations, Oxford, Oxford University Press, 1994, s. 669.
22. Yoram Dinstein: War, Aggression and Self Defence, 2. ed., New York, Grotius Publications, 1994, s. 244.
23. Derek W. Bowett: Self-Defence in International Law, Manchester, 1958, s. 12; Ronzitti, s. 1-2.
Bu görüflün önde gelen temsilcisi Stone’dir. Yazar›n konu hakk›ndaki görüflü için bkz. Julius Stone:
Aggression and World Order: A Critique of United Nations Theories of Aggression, London, Stevens,
1958, s. 43, 94-95. 2(4). maddedeki yasa¤› s›n›rl› bir yasak olarak yorumlayan di¤er yazarlar için bkz.
Bowett, s. 12, dn. 2.
24. Bowett, Brownlie ve Kelsen bu görüflü paylaflmaktad›r. Konu hakk›nda bkz. Bowett, s. 151, Ian
Brownlie: International Law and Use of Force by States, Oxford, Clarendon Press, 1963, s. 266-268.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
yan Bowett, Feliciano, Higgins, McDougal ve Waldock gibi yazarlar; 51. maddenin meflru müdafaa hakk›n› devletlerin do¤al bir hakk› olarak gören ifadesini görüfllerine dayanak yapmaktad›rlar. Dolay›s›yla bu yazarlara göre, örf ve adet hukuku kurallar›n›n düzenledi¤i meflru müdafaa hakk›n 51. maddenin üstünde ve ondan ba¤›ms›z olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Bu görüfle göre, önleyici meflru müdafaa hakk› varl›¤›n› korumaktad›r; dolay›s›yla meflru müdafaa hakk›n›n kullan›labilmesi için silâhl› sald›r› flart› aranmaz.25 BM Antlaflmas›’n›n öngördü¤ü müflterek güvenlik sisteminin 1945 sonras› dönemdeki baflar›s›zl›¤› da bu görüflün önemli dayanaklar›ndan birisidir.26 Tart›flman›n di¤er taraf›nda ise Arechaga, Brownlie, Dinstein, Henkin, Jessup, Kelsen ve Kunz gibi yazarlar, 51. maddenin 2(4). madde ile birlikte meflru müdafaan›n kapsam ve s›n›rlar›n› kesin olarak belirledi¤ini savunmaktad›rlar.27 Meflru müdafaa hakk›n› dar yorumlayan bu
görüfl gere¤ince, bu hak sadece silâhl› bir sald›r›n›n gerçekleflmesi hâlinde kullan›labilir;
baflka hiçbir flart alt›nda kullan›lamaz.28
II—ULUSLARARASI HUKUKTA ‹Ç‹fiLER‹NE KARIfiMAMA ‹LKES‹
A—DEVLET EGEMENL‹⁄‹ VE DEVLETLER‹N EGEMEN Efi‹TL‹⁄‹ ‹LKES‹
Hukuk ve siyaset kuram›nda egemenlik, mutlak gücü elinde bulundurma durumudur. Mutlak güç uluslararas› sistemde devletin elindedir.29 Uluslararas› hukukta egemenli¤in klasik tan›m›n› 1928 tarihli Palmas Adas› Davas› karar›nda hakem Huber flu flekilde vermektedir: “Devletler aras›ndaki iliflkilerde egemenlik ba¤›ms›zl›¤› ifade etmektedir. Dünyan›n herhangi bir parças›ndaki ba¤›ms›zl›k ise, devletin, orada, bir baflka devleti d›fllayacak flekilde ifllevlerini yerine getirme hakk›d›r.”30
25. An›lan yazarlardan baz›lar›n›n bu yöndeki görüflleri için bkz. Bowett, s. 184-193; Rosalyn Higgins:
“The Legal Limits to the Use of Force by Sovereign States: United Nations Practice”, Brit. Y. B. Int’l
L., Vol. 37, (1961), s. 302; Myers S. McDougal & Florentino P. Feliciano: The International Law of
War: Transnational Coercion and World Public Order, New Haven, New Haven Press, 1994, s. 232241. Bu düflünceyi savunan yazarlara yap›lan at›flar için bkz. Arend & Beck, s. 73; Malcolm N. Shaw:
International Law, 4. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1997, s. 788; Toluner, 1977, s. 159.
26. Arend & Beck, s. 73.
27. An›lan yazarlardan baz›lar›n›n bu yöndeki görüflleri için bkz. Ian Brownlie: “The Use of Force in SelfDefence,” Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, (1961), s. 239-244, Dinstein, s. 180-181; Josef L. Kunz: “Individual and Collective Self-Defence in Article 51 of the Charter of the United Nations”, Am. J. Int’l L,
Vol. 41, (1947), s. 876. Bu düflünceyi savunan yazarlara yap›lan at›flar için bkz. Arend & Beck, s. 73;
Shaw, s. 788; Toluner, 1977, s. 157.
28. Arend & Beck, s. 73; Shaw, s. 788.
29. Francis Kofi Abiew: The Evolution Of The Doctrine And Practice Of Humanitarian Intervention, The
Hague, Kluwer Law International, 1999, s. 25.
30. Aslan Gündüz: Milletleraras› Hukuk, Temel Belgeler Örnek Kararlar, 4. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›,
2000, s. 255.
103
104
ÖZHAN HANCILAR
Egemenli¤in pratik anlam›, devletin gerek iç gerekse d›fl ifllerinde karar alma sürecinin tek otoritesi olmas›d›r. Uluslararas› sistemin yüzy›llard›r de¤iflmeyen özelli¤i egemen devletlere bölünmüfl bir yap› arz etmesidir.31 Söz konusu sistemin her bir parças›n›n
yani her bir devletin kendi bafl›na egemen olmas›, en az›ndan ilke olarak devletlerin eflitli¤ini gerektirmektedir. Devlet egemenli¤i ve devletlerin eflitli¤i uluslararas› hukukun temel yap›sal ilkeleridir.32
Devletlerin egemen eflitli¤i ilkesi, uluslararas› hukukun devletler aras›nda kimi hukukî eflitsizlikler yaratmas›na engel olamamaktad›r. Hukukî farkl›l›klar›n belki de en bilinen örne¤i, BM örgütünün üyelerin egemen eflitli¤i ilkesi üzerine kuruldu¤unu aç›kça
hükme ba¤layan BM Antlaflmas›’n›n, bu ilkeyle tamamen çeliflir biçimde befl devlete Güvenlik Konseyinde daimî üyelik vermesi; dahas› Konsey’in usule iliflkin kararlar› d›fl›nda bu devletlere veto yetkisi tan›mas›d›r.
B—‹Ç‹fiLER‹NE KARIfiMAMA ‹LKES‹
Devletlerin egemen ve eflit olmalar›n›n uluslararas› hukuk bak›m›ndan en önemli
sonuçlar›ndan biri de içifllerine kar›flmama ilkesidir. BM Antlaflmas›’n›n içifllerine müdahale etmemeyle ilgili temel hükmü olan 2(7). maddesine göre: “Bu antlaflman›n hiçbir
hükmü, BM’ye özü itibar›yla bir devletin ulusal yetkisine giren konulara kar›flma yetkisi
vermedi¤i gibi, üyelere bu gibi konular› bu Antlaflma uyar›nca çözmeleri zorunlulu¤unu
getirmez; ancak bu ilke, VII. Bölüm uyar›nca zorlama tedbirlerinin uygulanmas›n› etkilemez.”
Görüldü¤ü gibi 2(7). madde BM’nin devletlerin içifllerine müdahale edemeyece¤ini düzenlemektedir. Uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas›nda temel sorumlulu¤u
Güvenlik Konseyi eliyle BM’ye b›rakan BM Antlaflmas›’n›n bizzat BM’ye getirdi¤i bu
s›n›rlaman›n devletler için evleviyetle geçerli oldu¤u söylenebilir. Nitekim BM Genel
Kurulunun 1965 tarihli “Devletlerin ‹çifllerine Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i ve Ba¤›ms›zl›k ve Egemenliklerinin Korunmas› Hakk›nda Bildiri”si33 hiçbir devletin hangi nedenle olursa olsun bir baflka devletin iç ya da d›fl ifllerine do¤rudan ya da dolayl› olarak
müdahale etme hakk› olmad›¤›n› hükme ba¤lamaktad›r. Silâhl› müdahalenin yan›nda di¤er müdahale biçimlerini de k›nayan Bildiri’ye göre, hiçbir devlet baflka bir devletten
31. Abiew, s. 23.
32. Ian Brownlie: Principles of Public International Law, 4. ed., Oxford, Clarendon Press, 1995, s. 287.
33. G.A. Res. 2131, U.N. GAOR, 20th Sess., U.N. Doc. A/6014 (1966). (Declaration on the Inadmissibility of Intervention in the Domestic Affairs of States and the Protection of Their Independence and Sovereignty). Bundan sonra Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i Bildirisi olarak an›lacakt›r.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
herhangi bir avantaj sa¤lamak veya o devleti, egemen haklar›n›n kullan›m›n›n devrine
zorlamak amac›yla ekonomik, siyasî veya baflka bir tür önlem uygulayamaz.
BM Genel Kurulunun 1970 tarihli “Birleflmifl Milletler fiart› Uyar›nca Devletler
Aras›nda Dostane ‹liflkiler ve ‹flbirli¤iyle ‹lgili Uluslararas› Hukuk ‹lkelerine Dair Bildiri”si34 de içifllerine kar›flmama ilkesini güçlü biçimde teyit etmektedir.35 Her iki bildiri
de, insan haklar›n›n korunmas›n› içifllerine kar›flmama ilkesinin bir istisnas› olarak düzenlememifltir.
Müdahalenin Kabul Edilmezli¤i ve Dostane ‹liflkiler Bildirileri’nin Genel Kurul
Karar› olmalar› sebebiyle devletleri ba¤lay›c› etkisi yoktur. Ancak Müdahalenin Kabul
Edilmezli¤i Bildirisi’nin kabulünde hiçbir karfl› oyun kullan›lmayarak sadece Birleflik
Krall›k’›n çekimser kalmas›; Dostane ‹liflkiler Bildirisi’nin ise oylama yap›lmadan uzlaflma yoluyla kabul edilmesi dikkate de¤erdir. Her iki bildiride görülen genifl uzlaflma, devletlerin müdahalenin her türlüsünü hukuka ayk›r› kabul ettiklerini göstermektedir.
‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N TAR‹HÎ GEL‹fi‹M‹ VE DEVLETLER‹N UYGULAMALARI
I—1945 ÖNCES‹ DÖNEM
BM’nin kurulmas›ndan önceki dönemde, Avrupa Uyumu’nun36 giriflti¤i baz› müdahalelerin gerekçeleri aras›nda insanî saikler de yer alm›flt›r.37 Bu müdahaleler,
ABD’nin ‹spanya egemenli¤indeki Küba’ya 1898’de yapt›¤› müdahale bir kenara b›rak›l›rsa, Osmanl› Devleti’nde yaflayan H›ristiyan az›nl›klar lehine yap›lm›fllard›r. Söz konusu kuvvet kullanma eylemlerinin Avrupa’n›n insanî gerekçelerle giriflilecek müdahalelerin meflrulu¤u yönündeki görüflünü yans›tt›¤›n› söylemek zordur. Zira egemenli¤i alt›ndaki halklara Türklerden daha flefkatli davranmayan Rusya, insanî gerekçelerle hiçbir
34. G.A. Res. 2625, U.N. GAOR, 25th Sess., U.N. Doc. A/8028 (1970). (Declaration of Principles of International Law Concerning Friendly Relations and Co-operation Among States in Accordance with
the Charter of the United Nations). Bundan sonra Dostane ‹liflkiler Bildirisi olarak an›lacakt›r.
35. Bildiri’de içifllerine kar›fl›lmamas›ndan yükümlülük olarak söz edilmekte ve devletlerin bu yükümlülü¤e s›k› bir flekilde uymalar›n›n milletlerin bar›fl içinde bir arada yaflamalar›n› sa¤layan temel bir flart
oldu¤u belirtilmektedir. Bildiri’ye göre müdahale, BM Antlaflmas›’n›n lafz›n› ve ruhunu ihlâl etmenin
yan›nda uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i tehdit eden durumlar›n yarat›lmas›na yol açmaktad›r.
36. Avrupa Uyumu, Napoleon sonras› dönemde, var olan s›n›rlar› ve statükoyu korumak amac›yla Avrupa devletleri taraf›ndan benimsenen üstü kapal› uzlaflmaya verilen add›r. Belirli bir örgütsel yap›s› olmayan sisteme göre büyük devletlerin iç ayaklanma tehdidi alt›ndaki devletlerin içifllerine kar›flma ve
ortak iradelerini onlara dayatma hakk› vard›. Konu hakk›nda bkz. Ana Britannica Ansiklopedisi, C. 3,
1994 Bask›s›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k, 1994, s. 415; Ahmet Emin Da¤: Uluslararas› ‹liflkiler & Diplomasi Sözlü¤ü, ‹stanbul, Anka Yay›nlar›, 2004, s. 100.
37. Murphy, s. 51.
105
106
ÖZHAN HANCILAR
müdahaleye muhatap olmazken; Rusya’dan daha güçsüz, bu nedenle de bu tür müdahalelere daha aç›k olan Osmanl› Devleti’ne karfl› 19. yüzy›lda insanî gerekçelerle üç büyük
kuvvet kullanma eylemi gerçeklefltirilmifltir.
MC döneminde ise Japonya 1931’de Mançurya’y›, ‹talya 1935’de Etiyopya’y›, Almanya 1939’da Çekoslovakya’y› iflgal ederken insanî nedenleri de ileri sürmüfllerdir.38
Ancak an›lan devletlerin bu sald›r›lar› tümüyle fetih amaçl›d›r ve uluslararas› toplum bu
devletlerin iddialar›na itibar etmemifltir.
Afla¤›da, çal›flman›n kapsam› gözetilerek, Türkiye tarihini ilgilendiren iki müdahale, Büyük Britanya, Fransa, Rusya’n›n Yunanistan ve Fransa’n›n Suriye müdahaleleri incelenecektir.
A—BÜYÜK BR‹TANYA, FRANSA VE RUSYA’NIN YUNAN‹STAN MÜDAHALES‹
Büyük Britanya, Fransa ve Rusya, Osmanl› Devleti’ne karfl› 1821’den itibaren isyan hâlinde bulunan Yunanl›lara genifl özerklik tan›nmas›n› isteyen “Yunanistan’›n Asayiflinin Sa¤lanmas› Antlaflmas›”n›39 6 Temmuz 1827’de imzalam›fllard›r. Bab-› Ali’nin
Antlaflma hükümlerini reddetmesi üzerine, bu üç devletin donanmalar›, Navarin’de bulunan Osmanl› donanmas›n› imha etmifl; 1828’de de Frans›z kuvvetleri Mora Yar›madas›’n› iflgal etmifltir. Ayn› y›l içinde bafllayan Osmanl›-Rus Savafl› sonucunda 14 Eylül
1829’da Edirne Antlaflmas› imzalanm›fl; bu antlaflmayla Osmanl› Devleti, Büyük Britanya, Fransa ve Rusya aras›ndan imzalanan ve Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yan protokolü kabul etmifltir.40
Müdahalenin görünürdeki amac›, Osmanl› yönetiminin Yunan isyan›n› bast›rmak
için kulland›¤› fliddete son vermek ve Yunanistan’a genifl bir otonomi tan›nmas›n› sa¤lamakt›r. Ancak müdahalenin yaln›zca bu amaçla gerçeklefltirildi¤ini savunmak çok
zordur. Brownlie’nin iflaret etti¤i gibi, Büyük Britanya ve Fransa’n›n müdahaleye Rusya’n›n tek tarafl› müdahalesinin önüne geçmek için kat›ld›klar›n› söylemek daha gerçekçidir.41
Rusya’n›n yaln›z bafl›na müdahale etmesini engelleme amac›n›n yan›nda Avrupa’da Türklere duyulan geleneksel düflmanl›¤›n, ticarî hedeflerin ve zaman›n güç denge38. Murphy, s. 60-62.
39. Treaty for the Pacification of Greece, 6 Temmuz 1827. Antlaflma’n›n ‹ngilizce metni için bkz. Malcolm J. Wagstaff: Greece, Ethnicity and Sovereignty, 1820-1994: Atlas and Documents, London, Archive Editions, 2002, s. 129-134.
40. Fahir H. Armao¤lu: Siyasî Tarih 1789-1960, 3. B., Ankara, AÜSBF Yay›nlar› No: 362, 1975, s. 99107; Coflkun Üçok: Siyasal Tarih 1789-1950, 5. B., Ankara, Ajans-Türk Matbaas›, 1961, s. 117-121.
41. Brownlie, 1963, s. 339.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
sinin de 1827-1830 müdahalesine zemin oluflturdu¤unu belirtmek gerekir.42 Ancak üç
büyük Avrupa devletini Osmanl› Devleti’ne karfl› harekete geçiren insanî gerekçe de göz
ard› edilemez. Zira Avrupa kamuoyu Türklerin Yunanl›lar› katletti¤ine inan›yor; bu ülkelerde Yunan isyan›na gösterilen sempati, Frans›z ve ‹ngiliz gönüllülerin Yunan asilerin yan›nda savaflmalar›na kadar var›yordu.43
B—FRANSA’NIN SUR‹YE MÜDAHALES‹
Osmanl› Devleti’nin egemenli¤i alt›ndaki Suriye ve Lübnan’da 1858’de bafllayan
mezhep çat›flmalar› 1860’da Müslüman Dürzîlerle H›ristiyan Marunîler aras›ndaki bir
iç savafla dönüflmüfltür. Dürzîlerin Marunîleri katletmeleri boyutuna varan olaylarda
sadece fiam’da bir gün içinde 5000’i aflk›n H›ristiyan öldürülmüfltür.44 Olaylar üzerine, Avusturya, Büyük Britanya, Prusya, Rusya ve Osmanl› Devleti’nin kat›l›m›yla Paris’te toplanan bir konferansta Avrupa devletlerince oluflturulacak bir gücün düzeni
sa¤lamak üzere Suriye’ye gönderilmesi karara ba¤lanm›flt›r. Bu karara dayanarak
6.000 kiflilik bir Frans›z gücü Lübnan’a ç›km›flt›r. Frans›z birlikleri bölgede asayifl sa¤land›ktan ve Lübnan’da özerk bir yönetim kurulduktan sonra 1861’de geri çekilmifllerdir.45
Brownlie, Fransa’n›n Suriye müdahalesini tek gerçek insanî müdahale örne¤i olarak görmektedir. Yazara göre olaydaki kuvvet kullanma insanî nedenlidir.46 Ancak doktrinde müdahaleye flüpheyle yaklaflan yazarlar da vard›r. Franck ve Rodley dönemin Suriye’deki Büyük Britanya hükûmet temsilcisinin ifadelerine dayanarak bölgedeki katliamlarda H›ristiyan Marunîlerin de masum olmad›klar›n› ileri sürmektedirler.47 Ayr›ca
Osmanl› Devleti’nin bölgeye asker gönderilmesine gönülsüz de olsa r›za göstermesi insanî müdahalenin belirleyici özelliklerinden olan müdahale edilen devletin r›zas› hilâf›na gerçeklefltirilmesiyle ba¤daflmamaktad›r.48
42. Thomas M. Franck & Nigel S. Rodley: “After Bangladesh: The Law of Humanitarian Intervention by
Military Force”, Am. J. Int’l L., Vol. 67, (1973), s. 280.
43. Alan Palmer: Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz Y›l: Bir Çöküflün Yeni Tarihi, çev. Belk›s Çorakç›
Diflbudak, 5. B., ‹stanbul, Gençlik Yay›nlar›, 1995, s. 98, 106.
44. Palmer, s. 149.
45. Franck & Rodley, s. 281-282; Palmer, s. 149-151.
46. Brownlie, 1963, s. 340.
47. Franck & Rodley, s. 282-283.
48. Murphy, s. 54. Suriye müdahalesi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Stephen Kloepfer: “The Syrian Crisis, 1860-61: A Case Study in Classic Humanitarian Intervention,” Can. Y. B. Int’l L., Vol. 23, (1985),
s. 246-259; Istvan Pogany: “Humanitarian Intervention in International Law: The French Intervention
in Syria Re-examined,” Int’l & Comp. L. Q., Vol. 35, (1986), s.182-190.
107
108
ÖZHAN HANCILAR
II—SO⁄UK SAVAfi DÖNEM‹
So¤uk Savafl döneminin klasik insanî müdahale örnekleri Hindistan’›n Do¤u Pakistan’a, Vietnam’›n Kamboçya’ya ve Tanzanya’n›n Uganda’ya49 olan müdahaleleridir.
Afla¤›da an›lan müdahalelerden ilk ikisine de¤inilecektir.
A—H‹ND‹STAN’IN DO⁄U PAK‹STAN’A MÜDAHALES‹
Birleflik Krall›k’tan ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Pakistan co¤rafî olarak birbirinden ayr›lm›fl; ‹slâm inanc›n› paylaflan ama etnik olarak birbirlerinden tamam›yla farkl› iki parçadan olufluyordu. Askerî ve ekonomik olarak üstün durumda olan Bat› Pakistan’›n Do¤u Pakistan’›n siyasî haklar›n› tan›maya yanaflmamas› Mart 1971’de Do¤u Pakistan’da
ayaklanmaya yol açm›flt›r.50 Pakistan ordusu, 25 Mart 1971’de Do¤u Pakistan’›n baflkenti Dakka’ya yönelik bir sald›r› bafllatm›fl ve katliama varan insan hakk› ihlâllerinin ard›ndan milyonlarca mülteci komflu Hindistan’a s›¤›nm›flt›r. Hindistan’›n Do¤u Pakistan’a
müdahalesiyle 3 Aral›k 1971’de bafllayan savafl on iki gün sürmüfl ve Pakistan’›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›r.51
Hindistan, Güvenlik Konseyindeki oturumlarda bafllang›çta insanî gereklilikleri
eylemine gerekçe olarak göstermifltir. Ancak daha sonra bu ifadeler Hindistan’›n talebiyle resmî kay›tlardan ç›kart›lm›fl ve Hindistan, Pakistan’›n s›n›r ihlâlleri ve Hint köylerini
bombalamas›na karfl›l›k olarak meflru müdafaa hakk›n› kulland›¤›n› ileri sürmüfltür.52 Teson’un da ifade etti¤i gibi Hindistan’›n eylemi insanî müdahalenin mükemmele yak›n bir
örne¤i53 olmas›na ra¤men, bu devletin, bafllang›çta ileri sürdü¤ü insanî müdahale argüman›n› daha sonra terk etmesinin nedenini insanî müdahalenin hukuka ayk›r› kabul edil49. Uganda, üzerinde hak iddia etti¤i Tanzanya topraklar›n› 1978 Ekiminde iflgal etmifltir. Tanzanya ordusu, önce Uganda kuvvetlerini ülkeden ç›karm›fl; sonra da askerî harekât›n› sürdürerek Nisan
1979’da Uganda’n›n baflkenti Kampala’ya girmifltir. Ülkesindeki a¤›r insan haklar› ihlâllerinden sorumlu olan Devlet Baflkan› ‹di Amin ülkesinden kaçm›fl ve Uganda’da yeni bir hükûmet kurulmufltur.
Tanzanya, müdahalesine gerekçe olarak Uganda’n›n sald›r›s›na karfl› meflru müdafaa hakk›n› kulland›¤›n› iddia etmifltir. ‹di Amin rejiminin düflmesini memnuniyetle karfl›layan uluslararas› toplum Tanzanya’n›n Uganda’y› iflgalini k›namam›fl; sorun BM’nin gündemine de gelmemifltir. Konu hakk›nda
bkz. Stanimir A. Alexandrov: Self-Defence Against the Use of Force in International Law, The Hague,
Kluwer, 1996, s. 210-211; D. J. Harris: Cases and Materials on International Law, 4. ed., London,
Sweet & Maxwell, 1991, s. 873.
50. Murphy, s. 97-98.
51. Abiew, s. 113-114.
52. Alexandrov, s. 208.
53. Michael Byers: War Law: International Law and Armed Conflict, London, Atlantic Books, 2005, s.
94’ten Fernando Teson: Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, New York,
Transnational Publishers, 1988, s. 185.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
mesinde aramak gerekir. Hindistan, bunun yerine uluslararas› hukukça hukukî kabul edilen meflru müdafaa hakk›n› ileri sürmeyi ye¤lemifltir.54
Güvenlik Konseyi, kal›c› bir ateflkes sa¤lanmas›n› ve tüm çat›flmalar›n sona erdirilmesini talep eden; ayr›ca tüm silâhl› güçlerin kendi s›n›rlar›na dönmesini isteyen bir karar› kabul etmifltir.55 Bu karara ve Genel Kurulun ald›¤› karara56 bak›ld›¤›nda, BM’nin
Hindistan’› BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin ihlâlinden dolay› k›namad›¤›; ancak bu
ülkenin meflru müdafaa iddias›n› da kabul etmedi¤i görülecektir. Çat›flma self-determinasyon hakk› çerçevesinde de¤erlendirilmifl ve Hindistan’›n kuvvet kullanmas› sonucu
Do¤u Pakistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› BM taraf›ndan kabul görmüfltür.57
Uluslararas› toplum SSCB ve di¤er baz› Do¤u Bloku devletleri d›fl›nda Hindistan’›n müdahalesini onaylamam›flt›r. BM’nin konuyla ilgili tüm kararlar›ndan ç›kan anlam da Do¤u Pakistan’daki insan haklar› sorununun Hindistan’›n müdahalesini meflru
k›lmad›¤› yönündedir.58
B—V‹ETNAM’IN KAMBOÇYA’YA MÜDAHALES‹
Pol Pot liderli¤indeki K›z›l Khmer rejimi 1975’te yönetimi ele geçirdikten sonra
Kamboçya’y› idarî ve ekonomik olarak tümüyle yeniden örgütlemeye yönelik bir program bafllatm›flt›r. Bu program uygulan›rken, üç y›ldan k›sa bir süre içerisinde iki milyon
civar›nda insan ölmüfltür. Yo¤un insan hakk› ihlâlleri aras›nda öldürmenin yan›nda iflkence ve toplu sürgün de yer alm›flt›r. K›z›l Khmer rejiminin kendi insanlar›na yönelik
katliam, iflkence, açl›¤a sevk etme, zorla yer de¤ifltirme eylemleri tüm dünya taraf›ndan
soyk›r›m olarak kabul edilmifltir. Uluslararas› toplumun Kamboçya’daki aç›k insan hakk› ihlâllerine karfl› ald›¤› tavra ra¤men bu ihlâlleri durduracak hiçbir etkili tedbir al›namam›flt›r. 1978 Aral›¤›nda Vietnam ordusu, s›n›rda süregelen karfl›l›kl› çat›flmalar›n ard›ndan, ülkesindeki Kamboçyal› mültecilerden oluflturdu¤u birliklerle birlikte Kamboçya’ya girmifl ve K›z›l Khmer rejimini devirerek kendi destekledi¤i bir hükûmeti iflbafl›na
getirmifltir.59
54. Barry M. Benjamin: “Unilateral Humanitarian Intervention: Legalizing the Use of Force to Prevent
Human Rights Atrocities”, Fordham Int’l L. J., Vol. 16, (1992), s. 131.
55. S.C. Res. 307, U.N. SCOR, 26th Sess., U.N. Doc. S/RES/307 (1971).
56. G.A. Res. 2793, U.N. GAOR, 26th Sess., U.N. Doc. A/L.647/Rev. 1 (1971).
57. Alexandrov, s. 209. Konunun self-determinasyon hakk› bak›m›ndan de¤erlendirilmesi için bkz. Ved
Nanda: “Self-determination in International Law - The Tragic Tale of Two Cities: Islamabad (West
Pakistan) and Dacca (East Pakistan)”, Am. J. Int’l L., Vol. 66, (1972), s. 321-336.
58. Murphy, s. 100.
59. Abiew, s. 128; Michael J. Bazyler: “Reexamining the Doctrine of Humanitarian Intervention in Light of
the Atrocities in Kampuchea and Ethiopia”, Stan. J. Int’l L., Vol. 23, (1987), s. 550; Ronzitti, s. 98-99.
109
110
ÖZHAN HANCILAR
Vietnam, Kamboçya’ya yapt›¤› müdahalede insanî gerekçeyi hiçbir zaman ileri
sürmemifltir. Bu ülkedeki insan haklar› ihlâlleri sadece Güvenlik Konseyindeki tart›flmalar s›ras›nda Bolivya, Nijerya ve Singapur taraf›ndan dile getirilmifl; ancak an›lan devletler dahi bu durumun üçüncü bir devletin müdahalesini hakl› k›lmayaca¤›n› ifade etmifllerdir.60 Konsey sorunla ilgili bir karar alamazken; Genel Kurul tüm yabanc› kuvvetlerin
derhâl Kamboçya’dan çekilmesini ve bütün devletlerin Kamboçya’n›n egemenli¤ine,
toprak bütünlü¤üne ve ba¤›ms›zl›¤›na sayg› göstermelerini talep eden bir karar› 14 Kas›m 1979’da kabul etmifltir.61
III—SO⁄UK SAVAfi SONRASI DÖNEM
So¤uk savafl sonras› dönemde insan haklar› sorununun tüm dünyan›n gündemine
oturmas›na paralel olarak, insanî gerekçelerin kullan›ld›¤› pek çok müdahale gerçeklefltirilmifltir. NATO’nun 1999’da Kosova nedeniyle Yugoslavya’ya müdahalesi ve Rusya’n›n 2008’de Osetya nedeniyle Gürcistan’a müdahalesi, BM’nin do¤rudan ya da dolayl› hiçbir yetkilendirmesine dayanmayan kuvvet kullanma fiilleri oldu¤u için, hem
doktrinde hem de uluslararas› toplumda tart›flmalara konu olmufltur. Afla¤›da bu iki müdahale incelenmektedir.
A—NATO’NUN KOSOVA’YA MÜDAHALES‹
Yugoslavya, Kosova’n›n özerkli¤ini 1989’da kald›rm›fl; ertesi y›l da Arnavutçan›n
bölgedeki resmî dil statüsünü geri alm›flt›r. 1997 y›l›na kadar haklar›n› bar›flç›l bir flekilde ve pasif direnifl yoluyla arayan Kosoval› Arnavutlar bu tarihten sonra Kosova Kurtulufl Ordusu (UÇK) eliyle silâhl› mücadeleye bafllam›fllard›r. UÇK’ya karfl› harekete geçen Yugoslav ordusunun müdahalesi yo¤un insan hakk› ihlâllerine yol açm›fl; 1999’a gelindi¤inde yüz binlerce sivil yerinden edilmifltir.62 Yugoslavya, Rambouillet’de, ABD,
Almanya, Birleflik Krall›k, Fransa ve ‹talya’n›n oluflturdu¤u Temas Grubu’nun haz›rlad›¤› ve Kosova’ya genifl özerklik tan›nmas›n›, Yugoslav birliklerinin bölgeden çekilmesini ve bir uluslararas› bar›fl gücünün Kosova’ya yerlefltirilmesini öngören bar›fl plan›n›
reddetmifltir.63 24 Mart 1999’da bafllayan NATO hava operasyonu yaklafl›k 2.5 ay sürmüfl; kara unsurlar›n›n kat›lmad›¤› askerî operasyon, 9 Haziranda Yugoslavya ile imza60. Ronzitti, s. 99.
61. G.A. Res. 34/22, U.N. GAOR, 34th Sess., U.N. Doc. A/34/46 (1979).
62. Thomas M. Franck: Recourse to Force: State Action Against Threats and Armed Attacks, Cambridge,
Cambridge University Press, 2003, s. 163-165.
63. Franck, s. 165-166.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
lanan ve Yugoslav ordusunun Kosova’dan çekilerek bir uluslararas› bar›fl gücünün ve
uluslararas› sivil yönetiminin Kosova’ya yerlefltirilmesini öngören ateflkes anlaflmas› ile
durdurulmufltur.64
10 Haziran 1999’da kabul edilen 1244 Say›l› Güvenlik Konseyi Karar›’nda,65 Yugoslavya’n›n fliddete derhâl son vermesiyle, polis ve paramiliter kuvvetlerini geri çekmesi dâhil
olmak üzere siyasî bir çözüme yönelik ilkeleri kabul etmesinden memnuniyet duyuldu¤u belirtilmifltir. Karar, Kosova’da, BM’nin himayesinde uluslararas› sivil ve askerî birimlerin kurulmas›n› öngörmekte; bunun dayana¤› olarak da BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü’nü göstermektedir. 14 kabul oyuyla kabul edilen kararda sadece Çin çekimser oy kullanm›flt›r.
Devletlerin çok büyük ço¤unlu¤u NATO’nun müdahalesini k›namam›flt›r. NATO’nun eylemini BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin ihlâli olarak görüp karfl› ç›kan
devletler sadece Yugoslavya, Rusya, Çin, Beyaz Rusya, Hindistan, Küba, Namibya ve
Ukrayna’d›r. NATO’nun eyleminin k›nanmas›n› öngören Güvenlik Konseyi tasar›s› da
3’e karfl› 12 oyla reddedilmifltir.66 Taraflar aras›ndaki ateflkesten sonra kabul edilen 1244
Say›l› Karar, NATO’nun eyleminin hukuka uygun oldu¤unun z›mnî bir onay› olarak de¤erlendirilmese bile;67 en az›ndan müdahalenin do¤urdu¤u fiilî ve hukukî sonuçlar›n Güvenlik Konseyi taraf›ndan tan›nd›¤›n› göstermektedir. Nitekim Karar, 9 Haziranda Yugoslavya ile imzalanan Askerî Teknik Anlaflma’n›n Yugoslavya aleyhine olan hükümlerini bu sefer BM Antlaflmas›’n› VII. Bölümü çerçevesinde, yani bir müflterek güvenlik
eylemi olarak tan›maktad›r.
Cassese’ye göre, NATO’nun Kosova müdahalesi BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanma tekelini Güvenlik Konseyine veren ve bu durumun tek istisnas›n› da meflru müdafaa olarak öngören müflterek güvenlik sisteminden esasl› biçimde ayr›lmaktad›r.68 BM
Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesini ihlâl eden devletler her zaman meflru müdafaa hakk›n›
düzenleyen 51. maddeye dayanarak eylemlerini meflru göstermeye çal›flm›fllard›r. Kosova müdahalesinde ise hiçbir NATO üyesi devlet BM Antlaflmas›’n› temel alan bir gerekçeye dayanmam›flt›r.69
64. Franck, s. 166-168.
65. S.C. Res. 1244, U.N. SCOR, 54th Sess., U.N. Doc. S/RES/1244 (1999).
66. Antonio Cassese: “A Follow-Up: Forcible Humanitarian Countermeasures and Opinio Necessitatis”,
Eur. J. Int’l L., Vol. 10, (1999), (a), s. 792.
67. Thomas M. Franck: “Interpretation And Change In The Law Of Humanitarian Intervention”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane
(eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 225.
68. Antonio Cassese: “Ex iniuria ius oritur: Are We Moving towards International Legitimation of Forcible
Humanitarian Countermeasures in the World Community?”, Eur. J. Int’l L., Vol. 10, (1999), (b), s. 24.
69. Cassese, (b), s. 24.
111
112
ÖZHAN HANCILAR
Cassese, “Yugoslavya’da insan eliyle yarat›lan trajedide Rusya ve Çin nedeniyle
Güvenlik Konseyinin hareketsiz kalmas› karfl›s›nda katliam ve sürgünler eli kolu ba¤l›
biçimde izlenmeli midir?” sorusunu sormaktad›r. Yazar, NATO müdahalesine ahlakî bir
bak›fl aç›s›ndan bak›ld›¤›nda müdahalenin meflru oldu¤unu; ancak bir uluslararas› hukukçu olarak konuya yaklaflt›¤›nda müdahalenin mevcut uluslararas› hukuka ayk›r› oldu¤unu söylemektedir.70
Henkin de, bir devlet ya da devletler grubunun askerî güç kullanarak gerçeklefltirdi¤i müdahalelerin Güvenlik Konseyi’nin yetkilendirmesi olmad›kça hukuka ayk›r› olaca¤›n› söylemektedir.71 Ancak yazar, genelde insanî müdahalenin, özelde de Kosova müdahalesinin tafl›d›¤› özelliklere dikkat çekmektedir. Buna göre, bir devletin egemenli¤i,
günümüzün uluslararas› toplumunun de¤erler skalas›nda o devlette yaflayan insanlar›n
insan haklar›ndan daha yukar›da de¤ildir. Kosova müdahalesinde müdahalenin kolektif
bir yap› olan NATO taraf›ndan gerçeklefltirilmesi de tek bir devletin müdahaleyi kendi
ç›karlar› için kullanmas›na karfl› bir güvence sa¤lamaktad›r. Ayr›ca Henkin’e göre 1244
Say›l› Karar, NATO’nun eylemini Konsey ad›na onaylamaktad›r.72
Buchanan’a göre müdahale hukuka ayk›r›d›r. Yazar, NATO’nun Güvenlik Konseyinin yetkilendirmesi olmaks›z›n böyle bir eyleme giriflemeyece¤ini ifade etmektedir.73
BM Antlaflmas›’n›n 53. maddesinin ilk f›kras› Güvenlik Konseyinin izni olmaks›z›n bölgesel anlaflmalar uyar›nca ya da bölgesel kurulufllar taraf›ndan hiçbir zorlama eylemine
giriflilemeyece¤ini aç›kça hükme ba¤lamaktad›r. Buchanan’a göre, olayda meflru müdafaadan da söz edilemez. Zira Kosova müdahalesi öncesinde, NATO’nun kuvvet kullanmas›n› meflru k›lacak bir Yugoslav silâhl› sald›r›s› herhangi bir NATO üyesine yöneltilmifl de¤ildir.74
NATO üyesi devletlerin Kosova müdahalesini ne flekilde de¤erlendirdikleri de eylemin uluslararas› hukuka uygun olup olmad›¤› ve özellikle yeni bir örf ve adet hukuku
kural›n›n oluflmas› yönünde basamak teflkil edip etmeyece¤i konusunda önem tafl›maktad›r. Bu ba¤lamda NATO üyeleri, müdahalenin aç›k meflru ilkelere dayand›¤›n› savunmakta kendilerini destekleyen doktrindeki yazarlara oranla çok daha çekingen davranm›fllard›r. Söz konusu devletlerin yetkililerinin aç›klamalar›, ABD D›fliflleri Bakan› Ma70.
71.
72.
73.
Cassese, (b), s. 25.
Louis Henkin: “Kosovo and the Law of ‘Humanitarian Intervention’”, Am. J. Int’l L., Vol. 93, (1999), s. 826.
Henkin, s. 824-826.
Allen Buchanan: “Reforming The International Law Of Humanitarian Intervention”, Humanitarian
Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),
Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 166.
74. Buchanan, s. 168.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
deleine Albright dâhil, genellikle müdahalenin istisnaî nitelikte oldu¤u ve emsal oluflturmayaca¤› yönünde olmufltur.75 Bu tavr›n nedenini, Kosova müdahalesinin, gelecekte di¤er devlet ya da örgütlerin NATO’nun siyasî amaçlar›yla çeliflebilecek insanî müdahale
uygulamalar›na emsal oluflturabilece¤i kayg›s›na ba¤lamak mümkündür.76 Nitekim NATO’nun siyasî ve askerî rakibi Rusya, 2008 A¤ustosunda Gürcistan’a karfl› giriflti¤i askerî müdahalede insanî müdahale gerekçesini kullanm›flt›r.
B—RUSYA’NIN GÜRC‹STAN’A MÜDAHALES‹
‹nsanî müdahalenin uluslararas› toplumun gündemine geldi¤i en yak›n örnek, Rusya’n›n 2008 A¤ustosunda Gürcistan’a düzenledi¤i müdahaledir. SSCB döneminde Gürcistan SSC’ye ba¤l› otonom bir bölge olan Güney Osetya, 1990’a gelindi¤inde Tiflis yönetimiyle ba¤lar›n› gevfletme talebinde bulunmufltur. SSCB’nin ertesi y›l parçalanmas›
ayr›l›kç›l›¤› kuvvetlendirmifl; Gürcüler ve ayr›l›kç› Osetler aras›ndaki çat›flmalar Rusya’n›n arabuluculu¤unda 1992 Haziran›nda imzalanan ateflkes anlaflmas›na kadar sürmüfltür. Ancak Güney Osetya, Gürcistan’dan ayr›lma talebinden vazgeçmemifltir. Gürcü
yönetiminin bölgeyi yeniden kontrol alt›na almak için 7-8 A¤ustos 2008’de baflkent
Tskhinvali’ye girerek bafllatt›¤› sald›r› üzerine Rus birlikleri Güney Osetya’ya girmifltir.
Bir di¤er ayr›l›kç› bölge olan Abhazya da Gürcistan’a karfl› cepheye kat›lm›flt›r. Rus birlikleri Gürcü askerlerini Güney Osetya’dan püskürtmekle yetinmeyerek Gürcistan’›n
hakk›nda egemenlik tart›flmas› bulunmayan bölgelerine de girmifltir. Taraflar 12 A¤utosta ateflkes anlaflmas› imzalam›fllard›r. Rusya 26 A¤ustos 2008’de Güney Osetya’n›n ve
Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›m›flt›r.77
Rus yetkililer, müdahalenin temel gerekçelerinden biri olarak insanî nedenleri ileri sürmüfltür. Rusya D›fliflleri Bakan› Sergei Lavrov, Rusya’n›n müdahalesinin bafllad›¤›
gün yapt›¤› aç›klamada, Güney Osetya’daki köylerin etnik temizli¤e u¤rad›¤›na iliflkin
bilgiler ald›klar›n›, mülteci say›s›n›n artt›¤›n› ve insanî bir krizin çok yak›nda oldu¤unu
ifade etmifltir.78 Rusya’n›n BM temsilcisi Churkin, 8 A¤ustos tarihli Güvenlik Konseyi
75. Michael Byers & Simon Chesterman: “Changing The Rules About Rules? Unilateral Humanitarian Intervention And The Future Of International Law”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University
Press, 2003, s. 198-199.
76. Gregory Hafkin: “The Russo-Georgian War of 2008: Developing the Law of Unauthorized Humanitarian Intervention After Kosovo”, B.U. Int’l L.J., Vol. 28, (2010), s. 234.
77. Güney Osetya sorununun tarihsel geçmifli ve A¤ustos 2008 krizi s›ras›ndaki olaylar›n geliflimi için
bkz. Hafkin, s. 221-226; Gerard Toal: “Russia’s Kosovo: A Critical Geopolitics of the August 2008
War over South Ossetia”, Euras. Geog. & Econ., Vol 49, (2008), s. 684-690.
78. http://news.bbc.co.uk/2/hi/7548715.stm, (7 Mart 2011).
113
114
ÖZHAN HANCILAR
oturumunda yine Oset köylerindeki etnik temizlikten söz etmifltir. Temsilciye göre bölgede insanî bir felaket yaflanmaktad›r ve sadece Tskhinvali’deki çat›flmalarda 1400’den
fazla insan ölmüfltür. Churkin, Gürcistan’›n sadece uluslararas› insanc›l hukuku de¤il, en
temel insan haklar›n› da ihlâl etti¤ini belirtmifltir.79 Rusya Baflkan› Medvedev de, 11
A¤ustosta yapt›¤› aç›klamada Gürcü eylemlerinin soyk›r›m olarak adland›r›labilece¤ini
söylemifltir.80
An›lan aç›klamalara ra¤men, Rusya’n›n eylemini dayand›rd›¤› temel hukukî gerekçe meflru müdafaa hakk›d›r. Rusya, Güvenlik Konseyine gönderdi¤i 11 A¤ustos 2008 tarihli mektupta, Gürcistan’›n baflkent Tskhinvali’de ço¤u Rus vatandafl› olan 1.500 civar›nda sivili öldürmesi ve Rus bar›fl gücü askerlerine sald›rarak kay›plar verdirmesini,
Rusya’ya karfl› hukuka ayk›r› askerî güç kullan›lmas› olarak nitelendirilmifltir. Mektuba
göre, bu flartlar alt›nda Rusya’n›n, BM Antlaflmas›’n›n 51. maddesinde düzenlenen meflru müdafaa hakk›n› kullanmaktan baflka çaresi kalmam›flt›r.81
Rusya’n›n müdahalesine yönelik en ciddî tepki, ABD ve Birleflik Krall›k’tan gelmifltir. Birleflik Krall›k D›fliflleri Bakan› Miliband, Kosova ve Gürcistan müdahalelerinin
birbirinden farkl› oldu¤unu söylemifltir. Bakana göre, Kosova’da insan haklar›n›n etnik
temizli¤e varacak ölçüde sistematik ihlâli söz konusuydu ve NATO, sorunu bar›flç›l yollarla çözmek için hem Konsey hem de Yugoslavya nezdinde giriflimlerde bulunmufltu.
Rusya’n›n Gürcistan’a karfl› kuvvet kullanmas›nda ise bu unsurlar mevcut de¤ildi.82
ABD Baflkan› Bush, Rusya’n›n ba¤›ms›z bir devleti iflgal etti¤ini; 21. yüzy›lda bunun kabul edilemez oldu¤unu ifade etmifltir. ABD D›fliflleri Bakan› Rice de Rusya’n›n eylemini “sald›r›” olarak nitelendirmifltir.83
8 A¤ustostaki Güvenlik Konseyi oturumunda Birleflik Krall›k temsilcisi insanî yard›m›n Gürcistan d›fl›ndaki bir ülke taraf›ndan gerekçe olarak ileri sürülemeyece¤ini belirtmifl; ancak Konseyde temsil edilen di¤er devletler bu konu hakk›nda müspet ya da
menfi bir beyanda bulunmam›fllard›r. Oturumda Rusya’ya a¤›r bir elefltiri yöneltilmemifl;
ancak eylemi destekleyen bir beyanda da bulunulmam›flt›r.84 19 A¤ustos tarihli oturumda ise Rusya’ya yönelik tepkilerin dozu, bu devletin askerî operasyonunu Güney Osetya
ile s›n›rl› tutmay›p Gürcistan’›n di¤er bölgelerine yaymas› nedeniyle artm›flt›r.85
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
U.N. Doc. S/PV. 5952 (2008).
http://news.bbc.co.uk/2/hi/7556857.stm, (7 Mart 2011).
U.N. Doc. S/2008/545.
Hafkin, s. 227.
http://news.bbc.co.uk/2/hi/7556857.stm, (7 Mart 2011).
U.N. Doc. S/PV. 5952 (2008).
U.N. Doc. S/PV. 5961 (2008).
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
Doktrinde pek çok yazar Rusya’n›n müdahalesini elefltirmifl ve uluslararas› hukuka ayk›r› bulmufltur. Bunlardan Evans’a göre, müdahalenin Güney Osetyal› sivilleri korumak amaçl› olup olmad›¤› çok flüpheli oldu¤u gibi; Gürcistan’›n soyk›r›m, savafl suçu,
etnik temizlik ve insanl›¤a karfl› suç oluflturacak ciddiyette fiiller iflledi¤i de aç›k de¤ildir. Ayr›ca Rusya sorunu bar›flç›l biçimde çözmek için gerekli çabay› sarf etmemifltir;
Güney Osetya ile s›n›rl› kalmad›¤› için kullan›lan kuvvet orant›s›zd›r ve olayda Güvenlik Konseyinin yetkilendirmesi mevcut de¤ildir.86
‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N MEfiRULU⁄U SORUNU
I—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N AHLAKÎ BOYUTU
Çok say›da bireyin temel insan haklar›n›n genifl çapl› ve a¤›r ihlâlini sona erdirmek
amac›yla yap›lan bir eylem oldu¤u için, insanî müdahalenin ahlakî oldu¤una flüphe yoktur. Bunun da ötesinde, insanî müdahaleyi savunanlara göre, insanlar›n temel insan haklar› reddediliyorsa di¤erlerinin onlara yard›m etme yükümlülü¤ü vard›r. Bu yükümlülük,
devletin ihlâlleri sona erdirip insan haklar›na sayg› göstermesinin sa¤lanmas›n› da kapsar. Zor durumda olan insanlar kurtar›lmay› hak etmektedir ve bazen bu kurtarma ancak
kuvvet kullan›larak gerçeklefltirilebilir.87
‹nsanî müdahaleyi savunan görüflün temel gerekçesi, hukuka ayk›r› olsa bile, eylemin ahlakî meflrulu¤udur.88 ‹nsanî müdahaleyi liberal bir bak›fl aç›s›yla savunan Teson’a
göre, müdahale etmeme ilkesi geçmifle aittir. Uluslararas› hukuk ve kurumlar› insanî de¤erlerle birlikte düflünülmelidir. Bu ahlakî görev ve hakk›n reddi, ortak insanî de¤erlerin
hepsinin reddi sonucunu do¤uracakt›r.89
Ancak BM Antlaflmas›’n›n devletlerin münferiden kuvvet kullanmas›n› meflru müdafaa istisnas› d›fl›nda kesin olarak yasaklamas› ve birbirlerinin içifllerine kar›flmama ilkesini benimsemesi, ahlakî aç›dan ne denli kuvvetli bir temele dayan›rsa dayans›n, insanî müdahalenin meflru olmad›¤›n› savunanlara çok güçlü bir hukukî zemin sa¤lamakta86. Gareth Evans: “Putin Twists UN Policy”, http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,25197,
24278542-17062,00.html, (7 Mart 2011). Rus müdahalesini uluslararas› hukuka ayk›r› bulan benzer
bir görüfl için bkz. Antonio Cassese: “The Wolf that Ate Georgia”, http://www.project-syndicate.org/print_commentary/cassese5/English, (7 Mart 2011).
87. Fernando R. Teson: “The Liberal Case for Humanitarian Intervention”, Humanitarian Intervention:
Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 97.
88. Buchanan, s. 133.
89. Teson, s. 129.
115
116
ÖZHAN HANCILAR
d›r. Afla¤›da uluslararas› hukukun normlar› temelinde insanî müdahalenin hukuka uygun
olup olmad›¤› incelenecektir.
II—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N ULUSLARARASI HUKUKA UYGUN OLDU⁄UNU SAVUNAN
GÖRÜfi
A—BM ANTLAfiMASI’NIN ‹NSANÎ MÜDAHALEY‹ YASAKLAMADI⁄I ARGÜMANI
BM Antlaflmas›’n›n insanî müdahaleyi yasaklamad›¤› görüflü bafll›ca iki argümana
dayanmaktad›r. Bunlardan ilki insan haklar›n›n korunmas›n›n BM’nin temel amaçlar›ndan birisi oldu¤udur. Doktrindeki pek çok yazar›n BM sisteminin tek temel amac›n›n
uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› oldu¤unu savunmalar›na karfl›n; McDougal,
Reisman ve Teson gibi yazarlar bu s›n›rlay›c› görüflü reddetmektedirler. An›lan isimlerin
iddias›, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas›n›n yan›nda insan haklar›n›n korunmas›n›n da ilkiyle eflit öneme sahip BM’nin bir baflka temel amac› oldu¤udur.90
McDougal ve Reisman’a göre, BM Antlaflmas› geleneksel insanî müdahale hakk›n› zay›flatmam›fl; aksine güçlendirmifltir.91 Temel insan haklar›ndan söz eden BM Antlaflmas›’n›n önsözü ve herkesin insan haklar›yla temel hürriyetlerine sayg›n›n gelifltirilip
güçlendirilmesinde uluslararas› iflbirli¤ini sa¤lamay› örgütün amaçlar›ndan biri olarak
sayan 1(3). maddesi, insan haklar›n›n korunmas›n›n BM’nin temel amaçlar›ndan biri oldu¤unun kan›t›d›r. Benzer flekilde 55. madde, BM’nin ›rk, cinsiyet, dil ya da din ayr›m›
gözetmeksizin herkesin insan haklar›na ve temel özgürlüklerine bütün dünyada etkin bir
biçimde sayg› gösterilmesini kolaylaflt›raca¤›ndan söz etmektedir. 56. madde de, BM
üyelerinin bu amaca ulaflmak için gerek birlikte gerekse ayr› ayr› örgütle iflbirli¤i içinde
hareket etmeyi taahhüt ettiklerini hükme ba¤lamaktad›r.92
McDougal ve Reisman, insan hakk› ihlâllerinin de bar›fla tehdit oluflturabilece¤ini,
böylelikle BM Antlaflmas›’n›n VII. Bölümü’ndeki Güvenlik Konseyinin kuvvet kullanma yetkisinin do¤aca¤›n› savunmaktad›rlar. Bu görüfle göre, e¤er Konsey insan hakk› ihlâllerine karfl› harekete geçmekte baflar›s›z olursa, Antlaflma’n›n 1, 55 ve 56. maddeleri
devletlerin ihkak-› hak kapsam›nda münferiden insanî müdahalede bulunmalar›n› meflru
hâle getirmektedir.93 Reisman’a göre, 55 ve 56. madde hükümleri gere¤ince devletler, in90. Arend & Beck, s. 132.
91. Myres S. McDougal & Michael Reisman: “Response by Professors McDougal and Reisman”, Int’l
Lawyer, Vol. 3, (1969), s. 442.
92. Arend & Beck, s. 132-133.
93. Arend & Beck, s. 133.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
sanî müdahalede bulunma hakk›na sahip olman›n da ötesinde, bunu yapmakla yükümlüdürler.94
‹nsanî müdahale lehine ve BM Antlaflmas›’na dayanan di¤er bir argüman, BM Antlaflmas›’n›n 2(4). maddesinin insanî müdahale hakk›n› yasaklamad›¤› argüman›d›r. Kuvvet kullanma yasa¤›n› dar yorumlayan baz› yazarlar, bir devletin toprak bütünlü¤ünü veya siyasî ba¤›ms›zl›¤›n› hedef almayan insanî müdahalelerin BM’nin amaçlar›yla ba¤daflt›¤›n›, bu nedenle de hukuka uygun kabul edilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Teson’a göre, tipik bir insanî müdahale, toprak fethi ya da bir halk›n boyunduruk alt›na al›nmas›yla sonuçlanmaz. Reisman ve McDougal da, s›n›r de¤iflikli¤ini ya da bir devletin siyasî ba¤›ms›zl›¤›n› hedef almayan bir insanî müdahalenin BM’nin amaçlar›yla ba¤daflmaz olmad›¤› gibi, aksine BM Antlaflmas›’n›n temel ve emredici hükümlerine uygun oldu¤unu savunmaktad›rlar.95
B—ÖRF VE ADET HUKUKUNUN DÜZENLED‹⁄‹ ‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N BM’N‹N MÜfiTEREK GÜVENL‹K
S‹STEM‹N‹N ÇALIfiMAMASI NEDEN‹YLE YEN‹DEN CANLANDI⁄I ARGÜMANI
‹nsanî müdahalenin meflru oldu¤unu savunan yazarlar›n bir baflka iddias›, örf ve
adet hukukunun düzenledi¤i insanî müdahale hakk›n›n 1945 sonras› dönemde yeniden
canland›¤›d›r. Bu görüfl savunucular›n›n temel iddias›, BM öncesi dönemde devletlerin
insanî müdahale haklar›n›n mevcut oldu¤udur.96
Reisman, Lillich ve Teson, BM’nin zorlama mekanizmalar›n›n Güvenlik Konseyinin daimî üyeleri aras›ndaki anlaflmazl›klar nedeniyle devaml› olarak ifllemez hâlde bulundu¤unu savunmaktad›rlar. An›lan yazarlar, 2(4). maddenin düzenledi¤i kuvvet kullanma yasa¤›n›n BM’nin müflterek güvenlik sisteminin etkili flekilde çal›flmas› kofluluna
ba¤land›¤›n›; bu nedenle BM an›lan koflulu yerine getirmede baflar›s›z olursa örf ve adet
hukukunun yeniden geçerlilik kazanaca¤›n› ve devletlerin insanî müdahale haklar›n› kullanabileceklerini iddia etmektedirler.97
94. Bafleren s. 174’ten Michael Reisman & Myres S. McDougal: “Humanitarian Intervention to Protect
the Ibos”, Humanitarian Intervention and the United Nations, Richard B. Lillich (ed.), Charlottesville, University Press of Virginia, 1973, s. 176.
McDougal, Lasswel ve Chen’e göre sadece BM Antlaflmas› de¤il, BM sistemi içinde yer alan insan
haklar›yla ilgili sözleflmeler de, uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›n› taahhüt ettikleri için insanî müdahaleyi hukuka uygun k›lmaktad›r. Konu hakk›nda bkz. Ronzitti s. 7’den Myres S. McDougal, Harold Lasswell, Lung-chu Chen, Human Rights and World Public Order: The Basic Policies of
an International Law of Human Dignity, New Haven and London, Yale University Press, New Haven
& London, 1980, s. 241. Ayr›ca bkz. Bafleren, s. 178.
95. Arend & Beck, s. 134.
96. Arend & Beck, s. 133.
97. Arend & Beck, s. 133-134.
117
118
ÖZHAN HANCILAR
C—SOYKIRIM SUÇUNUN ÖNLENMES‹ VE CEZALANDIRILMASI SÖZLEfiMES‹’N‹ ESAS ALAN ARGÜMAN
‹nsanî müdahaleyi savunan kimi yazarlar, Soyk›r›m Suçunun Önlenmesi ve Cezaland›r›lmas› Sözleflmesi’nin98 soyk›r›m› yasaklayan hükümlerinin ayn› zamanda insanî
müdahale hakk›na da temel oluflturdu¤unu savunmaktad›rlar. 9 Aral›k 1948’de 260 (III)
Say›l› Genel Kurul karar›yla99 oybirli¤iyle kabul edilen ve 12 Ocak 1951’de yürürlü¤e
giren bu sözleflmenin soyk›r›m› yasaklayan hükümlerinin jus cogens nitelikte oldu¤u kabul edilmektedir.100
McDougal ve Reisman, Soyk›r›m Sözleflmesi’nin soyk›r›m kabul etti¤i fiiller karfl›s›nda üçüncü devletlere insanî müdahale hakk›n› tan›d›¤›n› savunmaktad›rlar. Zira Soyk›r›m Sözleflmesi’nin 1. maddesiyle tüm taraflar soyk›r›m suçunu önlemeyi ve cezaland›rmay› taahhüt etmektedirler. 5. madde gere¤ince de sözleflmeye taraf devletler sözleflme hükümlerinin uygulanmas›n› sa¤lamak üzere gerekli yasal tedbirleri almakla yükümlüdürler. An›lan hükümler, BM Antlaflmas›’n›n 55 ve 56. maddeleriyle birlikte de¤erlendirildi¤inde Soyk›r›m Sözleflmesi, taraf devletlere, gerek münferiden gerekse BM’nin
yetkili organlar› ile iflbirli¤i hâlinde insanî müdahalede bulunma iznini vermektedir.101
Bu görüfl, soyk›r›m suçunu önleme ve cezaland›rma yükümlülü¤ünü, insanî müdahale çerçevesinde kuvvet kullanma hakk›n› da içerecek flekilde yorumlamaktad›r. Ancak
Soyk›r›m Sözleflmesi’nin bu tür bir yoruma dayanak olabilmesi için, insan hakk› ihlâllerinin soyk›r›m boyutuna varmas› ya da en az›ndan bu yönde ciddî bir tehlikenin varl›¤›
gerekmektedir.
III—‹NSANÎ MÜDAHALEN‹N ULUSLARARASI HUKUKA AYKIRI OLDU⁄UNU SAVUNAN
GÖRÜfi
‹nsanî müdahalenin uluslararas› hukuka uygun oldu¤unu iddia eden az say›daki yazar›n karfl›s›nda pek çok yazar, bunun aksini savunmaktad›r.102 ‹nsanî müdahalenin uluslararas› hukuka ayk›r› oldu¤u düflüncesinin temel dayanak noktas›, BM Antlaflmas›’n›n
kuvvet kullanmaya iliflkin kurallar›d›r. BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanma yetkisini sadece BM’nin kendisine tan›mas› ve kuvvet kullanmay› meflru müdafaa istisnas› d›fl›nda
98.
99.
100.
101.
102.
Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, 9 Aral›k 1948.
G.A. Res. 260, U.N. GAOR, 3d Sess., U.N. Doc. A/810 (1948).
Gündüz, s. 322.
McDougal & Reisman, s. 443-445.
Bafleren, s. 186-189; Byers & Chesterman, s. 181-184; Martin Dixon: Textbook On International
Law, 2. ed., London, Blackstone, 1993, s. 261-262; Ronzitti, s. 110; Shaw, s. 724.
103. Bazyler, s. 574-575.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
devletlere kesin olarak yasaklamas› karfl›s›nda, baflta üçüncü dünya devletlerinin uluslararas› hukukçular› olmak üzere pek çok yazar, insanî müdahalenin uluslararas› hukukta
yeri olmad›¤› görüflündedir.103
‹nsanî müdahaleyi uluslararas› hukuka ayk›r› sayan yazarlara göre, devletlerin uygulamas› da insanî müdahale lehine bir örf ve adet hukuku kural› oluflturmaktan uzakt›r.
So¤uk savafl döneminde gerçeklefltirilen insanî müdahale örneklerinde müdahaleyi destekleyen üçüncü devletlerin yan›nda müdahaleleri gerçeklefltiren Hindistan, Vietnam ve
Tanzanya’n›n dahi do¤rudan insanî müdahaleye de¤il, baflka argümanlara dayanarak hukukî pozisyonlar›n› belirlemeleri bu durumun göstergesidir.104
Franck ve Rodley, insanî müdahale hakk›n› öngören bir örf ve adet hukuku kural›n›n mevcut olmad›¤›n› göstermek için çok ciddî insan hakk› ihlâllerinin varl›¤›na
ra¤men üçüncü devletlerin müdahalelerine konu olmayan örneklere de¤inmektedirler.
So¤uk savafl döneminde, Endonezya yönetiminin yüz binlerce sol görüfllü Endonezyal›y› öldürmesi, Nijerya yönetiminin ayr›l›kç› ‹bo etnik grubuna karfl› giriflti¤i katliamlar, ›rkç› Güney Afrika rejiminin milyonlarca Afrika kökenli insan›n siyasî, ekonomik
ve sosyal haklar›n› çok a¤›r biçimde ihlâl etmesi insanî müdahaleye konu olmam›flt›r.105
‹nsanî müdahaleye karfl› ç›kan yazarlar, Soyk›r›m Sözleflmesi’nin insanî müdahale
hakk›n› tan›d›¤› argüman›na karfl›l›k olarak da, ad› geçen sözleflmenin soyk›r›m suçunu
önleme ve cezaland›rma yükümlülü¤ünü öngördü¤üne; ancak bir devletin di¤er devlete
karfl› münferiden kuvvet kullanma hakk›n› hiçbir flekilde tan›mad›¤›na iflaret etmektedirler.106
DE⁄ERLEND‹RME VE SONUÇ
BM Antlaflmas›’nda ve baflka herhangi bir antlaflmada insanî müdahaleyi bir hak
olarak görüp devletlere münferiden kuvvet kullanma yetkisi tan›yan bir hüküm mevcut
de¤ildir. Aksine, BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanmay› yasaklayan 2(4) ve içifllerine
müdahale etmemeyle ilgili temel hükmü olan 2(7). maddeleri, insanî gerekçelere dayansa bile tek tarafl› kuvvet kullanma fiillerini uluslararas› hukuka ayk›r› k›lmaktad›r. Özellikle BM Antlaflmas›’n›n kuvvet kullanmay› meflru müdafaa istisnas› d›fl›nda kesin ola104. Bafleren, s. 186-188; Ronzitti, s. 108-110.
105. Franck & Rodley, s. 295-298.
106. Bafleren, s. 180; Franck & Rodley, s. 300, dn. 110.
119
120
ÖZHAN HANCILAR
rak yasaklamas›, insanî müdahalenin BM Antlaflmas› temelinde uluslararas› hukuka uygun kabul edilmesini çok güçlefltirmektedir. ‹nsan haklar›n›n korunmas›na yönelik olarak yap›lan evrensel ve bölgesel antlaflmalarda da, Soyk›r›m Sözleflmesi dâhil olmak üzere, devletlerin insan hakk› ihlâllerini engellemek amac›yla münferiden kuvvet kullanmalar›na imkân tan›yan bir hüküm yer almamaktad›r.
E¤er, antlaflmalar›n aksine olarak, insanî müdahaleye izin veren örfî bir kural›n
varl›¤› ortaya konulabilirse bu gerekçeye dayan›larak kuvvet kullan›lmas› yine meflru görülebilir. Ancak ne 1945 öncesinde böyle bir örfî kural›n varl›¤›na iflaret eden ne de 1945
sonras›nda yeni bir örf ve adet hukukunun olufltu¤unu gösteren güçlü ve istikrarl› bir uygulama mevcuttur.
‹nsanî müdahale çerçevesinde kuvvet kullanma hakk› verecek örfî bir kural›n oluflumu karfl›s›ndaki önemli bir engel de bizzat müdahaleci devletlerin ald›klar› hukukî pozisyondur. UAD, Nikaragua davas›nda flu yarg›ya varm›flt›r: “...Müdahale etmeme ilkesine prima facie ayk›r› düflen devlet faaliyetlerinin Divan aç›s›ndan önemi, onu hakl› k›lmak için ileri sürülen gerekçenin niteli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bir devletin yeni bir
hakka ya da ilkenin daha önce örne¤i görülmemifl bir istisnas›na dayanmas› uluslararas› örf ve âdetin de¤ifltirilmesine yöneliktir…”107
Oysa So¤uk Savafl ve sonras›n›n insanî müdahale uygulamalar›nda münferiden
kuvvet kullanan devletler Hindistan, Tanzanya, Vietnam ve Rusya, insanî gerekçeleri de
gündeme getirmifller ama bunu temel argüman olarak ileri sürmemifllerdir. Bu devletler,
ana hukukî gerekçe olarak meflru müdafaa hakk›na dayanm›fllard›r. Kosova müdahalesinde ise meflru müdafaa hakk› ileri sürülmemifl ancak NATO ve bu örgüte üye devletler,
gerek müdahale s›ras›nda gerekse müdahale sonras›nda yapt›klar› resmî aç›klamalarda,
müdahaleyi gelecekteki olas› insanî krizlere müdahale edilmesine örnek oluflturacak flekilde tan›mlamaktan ›srarla kaç›nm›fllard›r.108
‹nsanî müdahalelere yönelik di¤er devletlerin tepkisi de bu gerekçeye dayanarak
kuvvet kullan›lmas›na izin verecek bir örf ve adet hukuku kural›n›n oluflmas›na engeldir.
So¤uk Savafl döneminde gerçeklefltirilen insanî müdahale örneklerinde müdahaleyi destekleyen devletlerin say›s›, müdahaleyi k›nayan ya da hukuka ayk›r› bulan devletlerin say›s›ndan çok daha azd›r.109 NATO’nun Kosova müdahalesine Çin, Rusya ve Hindistan;
Rusya’n›n Gürcistan müdahalesine ise ABD ve Birleflik Krall›k karfl› ç›km›flt›r. Bu devletlerden dördü Güvenlik Konseyinin daimî üyesidir.
107. Nikaragua yarg›s›, parag. 207.
108. Byers & Chesterman, s. 202.
109. Bafleren, s. 187.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
Dünya tarihi, insanî felaketlerin yaflanmas›na ra¤men müdahalenin gerçekleflmedi¤i vakalarla doludur.110 Avrupa devletleri, Osmanl› Devleti’nin uyru¤u olan Balkanl› H›ristiyanlar lehine müdahalede bulunduklar› hâlde ayn› devletin uyru¤u olan Ermeniler lehine müdahaleden kaç›nm›fllard›r. ‹nsanî gerekçelere dayanan bir müdahale, 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda soyk›r›ma kadar varan a¤›r insan hakk› ihlâllerine maruz
kalan Avrupal› Yahudilerden de esirgenmifltir. ‹nsanî müdahaledeki seçicilik içinde bulundu¤umuz 21. yüzy›lda da devam etmifl; Sudan’›n Darfur bölgesinde yaflanan insanî felaket uluslararas› toplum taraf›ndan görmezden gelinmifltir. Bu örnekler, insanî müdahalenin büyük devletlerin takdirine kalm›fl seçici bir uygulama oldu¤unu göstermektedir.
‹nsan hakk› ihlâllerinin hangi boyuta ulaflt›¤› takdirde müdahaleye konu olaca¤›n›n belirleyecek merkezî bir otoritenin yoklu¤u, insanî müdahaleyi kuvvetli devletlerin güçsüz
devletler karfl›s›nda kolayl›kla kötüye kullanabilecekleri bir kuvvet kullanma yolu hâline
getirmektedir.
‹nsanî müdahaleye uluslararas› hukukta, gerek antlaflmalar gerekse örf ve adet
hukuku bak›m›ndan, sa¤lam bir hukukî dayanak bulmak çok güçtür. Ancak norm, hukukta meflruiyeti sa¤layan tek unsur de¤ildir. Etik ve sosyal gerçeklik de normla birlikte uluslararas› meflruiyeti belirler. Salt uluslararas› hukuk normlar›na uymuyor diye
insanlar›n katledilmelerine seyirci kal›nmas› eti¤e ne derece uygundur? Baflka bir deyiflle, kuvvet kullanma yasa¤› ve içifllerine kar›flmama ilkesi nedeniyle devletin kendi
vatandafllar›na yönelik zulmüne seyirci mi kal›nacakt›r? Bu soruya “evet” cevab›n›n
verilmesinin vicdanlar› rahats›z edece¤i kuflkusuzdur. Devletler aras›ndaki ç›kar farkl›l›klar› sürdü¤ü müddetçe uluslararas› hukukun meflru sayd›¤› fiillerle ahlakî gereklilikler aras›ndaki uçurumu sergileyen insanî müdahale üzerindeki tart›flmalar devam
edecektir.
KAYNAKÇA
K‹TAPLAR
Abiew, Francis Kofi: The Evolution Of The Doctrine And Practice Of Humanitarian Intervention, The Hague,
Kluwer Law International, 1999.
Alexandrov, Stanimir A.: Self-Defence Against the Use of Force in International Law, The Hague, Kluwer,
1996.
Arend, Anthony C. & Beck, Robert J.: International Law and Use of Force: Beyond the UN Charter Paradigm, London & New York, Routledge, 1993.
110. Franck & Rodley, s. 290-298.
121
122
ÖZHAN HANCILAR
Armao¤lu, Fahir H.: Siyasi Tarih 1789-1960, 3. B., Ankara, AÜSBF Yay›nlar› No: 362, 1975.
Bafleren, Sertaç H.: Uluslararas› Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalar›n›n S›n›rlar›, Ankara, Ankara Üniversitesi Bas›mevi, 2003.
Baylis, John & Smith, Steve (eds): The Globalization of World Politics: An Introduction To International
Relations, Oxford, Oxford University Press, 1999.
Bowett, Derek W.: Self-Defence in International Law, Manchester, 1958.
Brownlie, Ian: International Law and Use of Force by States, Oxford, Clarendon Press, 1963.
Brownlie, Ian: Principles of Public International Law, 4. ed., Oxford, Clarendon Press, 1995.
Byers, Michael: War Law: International Law and Armed Conflict, London, Atlantic Books, 2005.
Dinstein, Yoram: War, Aggression and Self Defence, 2. ed., New York, Grotius Publications, 1994.
Dixon, Martin: Textbook On International Law, 2. ed., London, Blackstone, 1993.
Fawn, Rick & Lark›ns, Jeremy (eds.): International Society after the Cold War, London, Millennium Publishing, 1996.
Franck, Thomas M.: Recourse to Force: State Action Against Threats and Armed Attacks, Cambridge,
Cambridge University Press, 2003.
Gündüz, Aslan: Milletleraras› Hukuk, Temel Belgeler Örnek Kararlar, 4. B., ‹stanbul, Beta Yay›nlar›,
2000.
Harris, D. J.: Cases and Materials on International Law, 4. ed., London, Sweet & Maxwell, 1991.
Holzgrefe, J. L. & Keohane, Robert O. (eds.): Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political
Dilemmas, Cambridge, Cambridge University Press, 2003.
Keskin, Funda: Uluslararas› Hukukta Kuvvet Kullanma: Savafl, Kar›flma ve Birleflmifl Milletler, Ankara,
Mülkiyeliler Birli¤i Vakf› Yay›nlar› No: 20, 1998.
Lillich, Richard B. (ed.): Humanitarian Intervention and the United Nations, Charlottesville, University
Press of Virginia, 1973.
McDougal, Myers S., Lasswell, Harold, Chen, Lung-chu: Human Rights and World Public Order: The Basic
Policies of an International Law of Human Dignity, New Haven and London, Yale University Press, New
Haven & London, 1980.
McDougal, Myers S. & Feliciano, Florentino P.: The International Law of War: Transnational Coercion
and World Public Order, New Haven, New Haven Press, 1994.
Murphy, Sean D.: Humanitarian ‹ntervention: The United Nations in an Evolving World Order, Pennsylvania, University of Pennsylvania Press, 1996.
Oppenheim, L.: International Law, Vol. I - Peace, Lauterpacht, H. (ed.), 8. ed., London, Longmans, 1955.
Palmer, Alan: Osmanl› ‹mparatorlu¤u Son Üç Yüz Y›l: Bir Çöküflün Yeni Tarihi, çev. Belk›s Çorakç› Diflbudak, 5. B., ‹stanbul, Gençlik Yay›nlar›, 1995.
Ronzitti, Natalino: Rescuing Nationals Abroad Through Military Coercion And Intervention On Grounds
Of Humanity, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1985.
Shaw, Malcolm N.: International Law, 4. ed., Cambridge, Cambridge University Press, 1997.
Simma, Bruno et. al.: The Charter of the United Nations, Oxford, Oxford University Press, 1994.
Stone, Julius: Aggression and World Order: A Critique of United Nations Theories of Aggression, London,
Stevens, 1958.
Teson, Fernando: Humanitarian Intervention: An Inquiry into Law and Morality, New York, Transnational Publishers, 1988.
Toluner, Sevin: K›br›s Uyuflmazl›¤› ve Milletleraras› Hukuk, ‹stanbul, ‹ÜHF Yay›nlar›, 1977.
Toluner, Sevin: Milletleraras› Hukuk Aç›s›ndan Türkiye’nin Baz› D›fl Politika Sorunlar›, 1. B., ‹stanbul,
Beta Yay›nlar›, 2000.
Üçok, Coflkun: Siyasal Tarih 1789-1950, 5. B., Ankara, Ajans-Türk Matbaas›, 1961.
Vincent, R. J.: Nonintervention and International Order, New Jersey, Princeton University Press, 1974.
Wagstaff, Malcolm J.: Greece, Ethnicity and Sovereignty, 1820-1994: Atlas and Documents, London, Archive Editions, 2002.
ULUSLARARASI HUKUKTA ‹NSANÎ MÜDAHALE
MAKALELER
Bazyler, Michael J.: “Reexamining the Doctrine of Humanitarian Intervention in Light of the Atrocities in
Kampuchea and Ethiopia”, Stan. J. Int’l L., Vol. 23, 1987, s. 547-619.
Benjamin, Barry M.: “Unilateral Humanitarian Intervention: Legalizing the Use of Force to Prevent Human Rights Atrocities”, Fordham Int’l L. J., Vol. 16, 1992, s. 120-158.
Brownlie, Ian: “The Use of Force in Self-Defence”, Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, 1961, s. 183-268.
Buchanan, Allen: “Reforming the International Law of Humanitarian Intervention”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),
Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 130-173.
Byers, Michael & Chesterman, Simon: “Changing The Rules About Rules? Unilateral Humanitarian Intervention And The Future Of International Law”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University Press,
2003, s. 177-203.
Cassese, Antonio: “Ex iniuria ius oritur: Are We Moving towards International Legitimation of Forcible
Humanitarian Countermeasures in the World Community?”, Eur. J. Int’l L., Vol. 10, 1999, s. 23-30.
Cassese, Antonio: “A Follow-Up: Forcible Humanitarian Countermeasures and Opinio Necessitatis”, Eur.
J. Int’l L., Vol. 10, (1999), s. 791-799.
Cassese, Antonio: “The Wolf that Ate Georgia”, http://www.project-syndicate.org/print_commentary/cassese5/English, (7 Mart 2011).
Evans, Gareth: “Putin Twists UN Policy”, http://www.theaustralian.news.com.au/story/0,25197,2427854217062,00.html, (7 Mart 2011).
Franck, Thomas M.: “Interpretation and Change in the Law of Humanitarian Intervention”, Humanitarian
Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.),
Cambridge, Cambridge University Press, 2003, s. 204-231.
Franck, Thomas M. & Rodley, Nigel S.: “After Bangladesh: The Law of Humanitarian Intervention by Military Force”, Am. J. Int’l L., Vol. 67, 1973, s. 275-305.
Gregory, Hafkin: “The Russo-Georgian War of 2008: Developing the Law of Unauthorized Humanitarian
Intervention After Kosovo”, B.U. Int’l L.J., Vol. 28, 2010, s. 219-239.
Henkin, Louis: “Kosovo and the Law of ‘Humanitarian Intervention’”, Am. J. Int’l L., Vol. 93, 1999, s.
824-828.
Higgins, Rosalyn: “The Legal Limits to the Use of Force by Sovereign States: United Nations Practice”,
Brit. Y. B. Int’l L., Vol. 37, 1961, s. 269-319.
Holzgrefe, J. L.: “The Humanitarian Intervention Debate”, Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and
Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge University
Press, 2003, s. 15-52.
Kloepfer, Stephen: “The Syrian Crisis, 1860-61: A Case Study in Classic Humanitarian Intervention”,
Can. Y. B. Int’l L., Vol. 23, 1985, s. 246-259.
Kunz, Josef L.: “Individual and Collective Self-Defence in Article 51 of the Charter of the United Nations”, Am. J. Int’l L, Vol. 41, 1947, s. 872-879.
McDougal, Myres S. & Reisman, Michael: “Response by Professors McDougal and Reisman”, Int’l Lawyer,
Vol. 3, 1969, s. 438-445.
Nanda, Ved: “Self-determination in International Law - The Tragic Tale of Two Cities: Islamabad (West
Pakistan) and Dacca (East Pakistan)”, Am. J. Int’l L., Vol. 66, 1972, s. 321-336.
Pogany, Istvan: “Humanitarian Intervention in International Law: The French Intervention in Syria Reexamined”, Int’l & Comp. L. Q., Vol. 35, 1986, s. 182-190.
Reisman, Michael & McDougal, Myres S.: “Humanitarian Intervention to Protect the Ibos”, Humanitarian
Intervention and the United Nations, Richard B. Lillich (ed.), Charlottesville, University Press of Virginia, 1973, s. 167-196.
Teson, Fernando R.:“The Liberal Case for Humanitarian Intervention”, Humanitarian Intervention: Ethical,
Legal and Political Dilemmas, J. L. Holzgrefe & Robert O. Keohane (eds.), Cambridge, Cambridge
University Press, 2003, s. 93-129.
123
124
ÖZHAN HANCILAR
Toal, Gerard: “Russia’s Kosovo: A Critical Geopolitics of the August 2008 War over South Ossetia”, Euras.
Geog. & Econ., Vol. 49, 2008, s. 670-705.
Wheeler, Nicholas J.: “Humanitarian Intervention and World Politics,” The Globalization of World Politics:
An Introduction to International Relations, John Baylis & Steve Smith (eds.), Oxford, Oxford University
Press, 1999, s. 391-408.
Wheeler, Nicholas J. & Morris, Justin: “Humanitarian Intervention and State Practice at the End of the
Cold War”, International Society after the Cold War, Rick Fawn & Jeremy Larkins (eds.), London,
Millennium Publishing, 1996, s. 135-171.
ANS‹KLOPED‹ VE SÖZLÜKLER
Ana Britannica Ansiklopedisi, 1994 Bask›s›, ‹stanbul, Ana Yay›nc›l›k, 1994.
Da¤, Ahmet Emin: Uluslararas› ‹liflkiler & Diplomasi Sözlü¤ü, ‹stanbul, Anka Yay›nlar›, 2004.