G:\DEİVİL\Deprem Bilgisi\Bölüm 5

BÖLÜM BEŞ
LEVHA SINIRLARI
5.1 YERKABUĞU ÜZERİNDEKİ LEVHA SINIRLARI
Levha tektoniğine göre dünyayı saran yerkabuğu üzerinde 8 büyük (Avrasya, Afrika, Pasifik,
Kuzey Amerika, Güney Amerika, Antartika, Avustralya) ve birçok küçük levhalardan
oluşmaktadır.
Şekil 53. Yerkabuğu üzerinde bulunan levhalar ve bunların birbirlerine göre olan hareketleri.
(http://ergunaycan.googlepages.com/Ders5_LevhaTektonigininGenelPrensipl.pdf
Yerkabuğu üzerindeki bu plakalar birbirlerinden bağımsız bir şekilde hareket etmektedir. Her
bir plaka sınırı, birçok önemli jeolojik‐tektonik olayların‐yapıların geliştiği yerlerdir. Bu
sınırlar boyunca yoğun volkanizma ve deprem etkinlilikleri gözlenir. Yerküre üzerinde olan
depremlerin çoğunluğu levha sınırlarında gözlenmektedir. Bu depremlerin özellikleri
birbirinden farklıdır.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Şekil 54. Yerküre üzerinde depremlerin dağılımı.
http://www.seismo.unr.edu/ftp/pub/louie/class/100/plate-tectonics.html
Levhalar, konveksiyon akımları nedeni ile birbirlerine göre göreceli olarak hareket etmeleri
ve kabuğun türüne göre (okyanusal, kıtasal kabuk) sınıflandırılırlar:
1- Iraksayan (Diverjan) Levha Sınırları
2- Yakınsayan (Konverjan) Levha Sınırları
3- 3- Transform Faylı Levha Sınırları
olmak üzere 3 ana gruba ayrılır.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Şekil 55. Levha hareketleri sonucu yerkabuğundaki hareketler ve oluşan yapılar.
(http://www.visionsofthecosmos.co.uk/Plate%20Tectonics%202001.jpg)
5.2 LEVHA SINIRLARI
5.2.1 UZAKLAŞAN-AYRILAN LEVHA SINIRLARI ( DIVERGENT PLATES )
Birbirinden uzaklaşan levhalar, aralarına astenosferden gelen eriyik kayaçların sızdığı yarıklar
oluşturur. Bu eriyik yüzeye çıktıkça katılaşır ve yerkabuğuna eklenir. Astenosfer'den gelen
eriyik kuvvet uygulamaya ve böylece levhalar birbirinden ayrılmaya devam eder. Bu ayrılma
genelde daha ince olan okyanus tabanında görülür ve Atlas Okyanusu ortasındaki sırt buna
çok iyi bir örnektir. Bu ayrılma kıtada meydana gelirse yeni bir okyanus tabanı oluşuyor
demektir. Doğu Afrika'daki ayrılma henüz bir deniz oluşması için yeterli değilse de, gidiş o
yöndedir. Bu tür ayrılmalar, Astenosfer'den gelen eriyiğin katılaşarak Litosfer'e dönüşmesine
ve levhaların büyümesine neden olur.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Doğu Afrika Rift Kuşağı
Oldonia Lengai Volkanı
Şekil 56. Doğu Afrika Rift kuşağı.
(http://ergunaycan.googlepages.com/Ders5_LevhaTektonigininGenelPrensipl.pdf)
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Uzaklaşan levhalar arasında Litosfer çok ince olduğu için, buralarda büyük depremlere yol
açacak enerji birikimleri olmaz. Buradaki depremlerin odakları çoğu zaman yüzeye yakındır.
Şekil 57. Yeni bir okyanus tabanı oluşum aşamaları.
(http://www.moorlandschool.co.uk/earth/tectonic.htm)
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
5.2.2. YAKINLAŞAN- ÇARPIŞAN LEVHA SINIRLARI (CONVERGENT PLATES)
Çok sayıda volkanın bulunduğu Ateş çemberi Pasifik dalma batma kuşağının ana hatlarını
gösterir.
Şekil 58. Yerkürede depremlerin yoğun olarak görüldüğü “Ateş Çemberi” olarak adlandırılan Pasifik
dalma-batma kuşağı, aktif volkanlar ve levha sınırları.
(http://www.uen.org/utahlink/tours/admin/tour/17182/17182map_plate_tectonics_world.gif)
Levhaların birbirine yaklaşması ve çarpışması ise üç değişik şekilde olabilir:
Okyanusal ve kıtasal levha karşılaşmalarında, daha yoğun olan okyanusal levha
(yoğunluğu 2.7 gr/cm3) , kıtasal levhanın (yoğunluğu 2.8 - 3.0 gr/cm3) altına dalar
(subduction). Alta dalan kısım derinlere indiğinde ergimeye başlar ve bu magmanın bir kısmı,
kıta tarafında yanardağ kümelerinin oluşumuna neden olur. Güney Amerika Levhası'nın altına
dalan Nazca Levhası'nın yol açtığı And Dağları buna bir örnektir.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
And Dağları
Şekil 59. Okyanusal kabuk-kıtasal kabuk karşılaşmaları.
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Oceanic-continental_convergence_Fig21oceancont.gif)
İki okyanusal levhanın karşılaşmasında da, yine bir levha diğerinin altına dalar.
Yukarıdakine benzer şekilde yüzeye çıkan magma okyanus tabanında yanardağlar
oluşturmaya başlar. Eğer bu aktivite devam ederse, yanardağ okyanus yüzeyini aşabilecek
yüksekliğe erişir ve adalar oluşur. Filipinlerdeki birçok volkanik ada bu şekilde oluşmuştur.
Pasifik levhası ile Avrasya levhasının çarpışması sonucu oluşan Japon adaları ve Güney
Amerika’nın kuzeyindeki Hawai adaları da bu tür volkanik ada yaylarına örnektir.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Japon Adaları
Şekil 60. Okyanusal kabuk-okyanusal kabuk karşılaşmaları.
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Oceanic-continental_convergence_Fig21oceancont.gif)
(http://www.japonya.org/icerik/2008/06/senkakuadasi.jpg)
İki kıtasal levhanın karşılaşmasında ise, genellikle levhalardan hiçbiri diğerinin altına
dalmaz. Levhaların arada sıkışan bölümleri yeni dağlar oluşturur. Hindistan levhası ile
Avrasya levhasının çarpışması sonucunda halen oluşumu süren kıvrımlı-bindirmeli dağlar
olan Himalayalar buna iyi bir örnektir. Afrika ve Arap levhaları kuzeye doğru hareket ederek
Alpler, Toroslar, Zağroslar (İran) gibi kıvrımlı–bindirmeli dağlar oluşmuştur. Ülkemizde
Arap levhası ile Anadolu levhasının Bitlis sütur zonu boyunca çarpışması sonucu oluşan
Güney Doğu Anadolu’daki kıvrımlı bindirmeli dağ kuşağı (Cilo ve Sat dağları) iki karasal
levhanın çarpışması sonucu oluşmuştur.
Yakınlaşan ve çarpışan levhaların sınırlarında oluşan depremler çok değişik derinliklerde ve
büyüklüklerde olabilir. Özellikle bir levhanın diğerinin altına daldığı bölgelerde odakları
derinlerde büyük depremler oluşur.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Himalayalar ve Everest Dağı
Şekil 61. Kıtasal kabuk-kıtasal kabuk karşılaşmaları.
(Himalayalar ve Everest Dağı kuş bakışı görünümü Tibetplatosu üzerinden güney-güney doğu üzerinden)
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Himalaya_annotated.jpg)
5.2.3 YANAL YERDEĞİŞTİRME-SIYIRMA (LATERAL SLIPPING)
İki levhanın birbirini sıyırarak yer değiştirmesi sırasında Litosfer'de artma veya azalma olmaz.
İki levha arasındaki sürtünme çok fazla olduğu için harekete belli bir süre direnç gösterirler.
Bu bölgede artan gerilim periyodik büyük depremler ile çözülür. Kuzey Anadolu fay hattı ve
Kaliforniya'daki San Andreas fay hattında bu tip levha hareketi gözlenir.
Bu tip levha hareketlerinde oluşan depremlerin odakları çoğunlukla yüzeye yakın veya orta
derinliktedir. Sürtünme ve kırılma uzunca bir hat boyunca oluşabileceği için büyük depremler
meydana gelebilir.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
San Andreas Fayı
Şekil 62. Kıtasal kabuk-kıtasal kabuk karşılaşmaları.
(Himalayalar ve Everest Dağı kuş bakışı görünümü Tibetplatosu üzerinden güney-güney doğu üzerinden)
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Himalaya_annotated.jpg)
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
5.2.4 SICAK NOKTALAR(HOTSPOTS)
Depremlerin ve volkanik aktivitenin büyük bir kısmı levha sınırları çevresinde oluşur. Ancak
volkanik kökenli olan Hawaii ve çevresindeki adalar örneğinde olduğu gibi levha sınırlarına
çok uzak volkanik oluşumlar da vardır. Bunlar mantoda sıcaklığı çok yüksek olan ve bu
nedenle sıcak nokta adı verilen küçük bölgelerden yerkabuğu dışına kadar yükselen magma
etkisiyle oluşur. Levhalar hareketli ama sıcak noktalar sabit olduğu için sıra sıra yanardağlar
veya yanardağ adaları ortaya çıkar.
Levha hareketlerinin incelenmesi sayesinde bugün, büyük depremlerin %90'nın nerelerde
olacağını bilebiliyoruz. Ancak zamanlarını kestirmek için levha sınırlarındaki davranışların
detaylı olarak araştırılması gerekiyor.
Şekil 63. Sıcak noktaların mantoda oluşum modeli.
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]
Şekil 64. Yerküre üzerinde sıcak noktaların oluştuğu Hawaii aadaları.
(http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.gasd.k12.pa.us/~dpompa/Magnetic%2520Reversal.JPG
&imgrefurl=http://www.gasd.k12.pa.us/~dpompa/Mini%2520Lecture.html&usg=__fn0WdsXdmAijyZaT1Qzyr
TeA3oI=&h=600&w=800&sz=179&hl=tr&start=26&um=1&tbnid=xTeT6G2Kih2wSM:&tbnh=107&tbnw=143
&prev=/images%3Fq%3Dplate%2Btectonics%26start%3D20%26ndsp%3D20%26um%3D1%26hl%3Dtr%26sa
%3DN)
KAYNAKALAR

http://www.mmf.selcuk.edu.tr/personel/fbayram/insaat%20sunum/ders2-yeryuvari.pdf

http://tr.wikipedia.org/wiki/Levha_hareketleri
Hazırlayan:
Arş. Gör. Özlem KARAGÖZ, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık FakültesiJeofizik Mühendisliği Bölümü
[email protected]