Azərbaycan nağılları 1/5 cild

Transkript

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
ÍÀÜÛËËÀÐÛ
ÁÅØ ÚÈËÄÄß
I ÚÈËÄ
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005
Òîïëàéûá òÿðòèá åäÿíè:
Ùÿíÿôè Çåéíàëëû
Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíëàð:
Èñðàôèë Àááàñëû
Ðçà Õÿëèëîâ
Ìààðèô Òåéìóð
Ðåäàêòîðó:
Èñðàôèë Àááàñëû
398.2’094754 - dc 21
AZE
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áåø úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005,
360 ñÿù.
“Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó...” ìþúöçÿñè ÿñðëÿðäÿí-ÿñðëÿðÿ, íÿñèëëÿðäÿí-íÿñèëëÿðÿ êå÷ìèø, äèëäÿí-äèëÿ, éàääàøäàí-éàääàøà êþ÷ÿ-êþ÷ÿ ìèëéîí-ìèëéîí èíñàí
þìðöíö éàøàéàðàã áóýöíöìöçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. ßáÿäè ýþçÿëëèéÿ ãîâóøìàã èñòÿéèíäÿí äîüóëàí, øèðèí-øÿêÿð äèëëÿðäÿ éàøàéà-éàøàéà øèðèíëÿøÿí,
éöçèëëÿðè àäëàäûãúà äàùà äà úèëàëàíàí ñþç-ôèêèð èíúèëÿðèìèç – íàüûëëàð éåíÿ äÿ
èíñàíëàðû þç èøûüûíà òîïëàéûð.
Ùàããûí íàùàãã öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñèíèí àïàðûúû îëäóüó áó çÿíýèí åë éàðàäûúûëûüû íöìóíÿëÿðèíäÿ ãÿùðÿìàí ùÿð úöð ÷ÿòèíëèéÿ öñòöí ýÿëèð, þç áþéöê àðçóëàðûíà ÷àòûð. Ëàêèí õîøáÿõò ùÿéàò àñàíëûãëà ãàçàíûëìûð. Íàüûë ãÿùðÿìàíû ñîí
äÿðÿúÿ àüûð èìòàùàíëàðäàí ÷ûõìàëû îëóð; ñåùðêàð âàðëûãëàðëà, ôþâãÿëòÿáèè ýöúëÿðëÿ
÷àðïûøûð, áó ìöäùèø ãöââÿëÿðèí ãûðûëìàç òèëñèìëÿðèíÿ ãàðøû äàéàíûð...
Áåøúèëäëèê “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû”íûí òÿãäèì îëóíàí I úèëäèíèí ÿñàñûíäà
ìèëëè ôîëêëîðóí òîïëàíìàñû, íÿøðè âÿ àðàøäûðûëìàñûíäà áþéöê õèäìÿòè îëàí
Ùÿíÿôè Çåéíàëëûíûí “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” òîïëóñó äàéàíûð. Ùÿëÿ 1936-úû èëäÿ
íÿøðÿ ùàçûðëàíìûø ùÿìèí òîïëàìà-òÿðòèá èøè áó ýöí äÿ åë àðàñûíäà ýåíèø éàéûëàí íàüûëëàðûìûçûí áþéöê ãèñìèíè ÿùàòÿ åäèð. Òîïëóäà éåð àëàí, ìèëëè êîëîðèòëÿ
çÿíýèí íàüûëëàð âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíûí äÿéèøèê áþëýÿëÿðèíäÿí éàçûéà àëûíìûøäûð.
ISBN 9952-418-70-9
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
ÐÅÄÀÊÒÎÐÄÀÍ
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí òîïëàíìàñû, íÿøðè âÿ àðàøäûðûëìàñûíäà õöñóñè õèäìÿòè îëàí Ùÿíÿôè Çåéíàëëûíûí (1896-1937) èðñèíäÿ èíäèéÿäÿê èøûã öçö ýþðìÿìèø
ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè äÿ “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” òîïëóñóäóð. Íàüûëëàðûìûçûí áþéöê
áèð ãèñìèíè ÿùàòÿ åäÿí áó òîïëàìà-òÿðòèá èøè 1936-úû èëäÿ ÷àïà ùàçûðëàíìûø,
ëàêèí ìöÿëëèôèí ùÿáñèíäÿí (28 éàíâàð 1937) ñîíðà áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû
Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí õöñóñè ôîíäóíà ýþíäÿðèëìèøäèð.
Òîïëàìà-òÿðòèá èøèíèí ÿëéàçìàñû (ëàòûí ÿëèôáàñûíäà îëàí ìàêèíà éàçûñû)
ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Àðõèâ Èäàðÿñè ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò
Àðõèâèíèí Ù.Çåéíàëëûíûí àäû èëÿ áàüëû õöñóñè ôîíäóíäà (ñàéû 160, ¹1) ñàõëàíûëûð.
“Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” òîïëóñóíäàí áÿëëè îëóð êè, Ù.Çåéíàëëû áó òÿðòèá
èøèíè ö÷ úèëääÿ íÿøð åòäèðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòìóø, áó ìÿãñÿäëÿ Û úèëäÿ 21, ÛÛ úèëäÿ
23, ÛÛÛ úèëäÿ èñÿ 28 õàëã íàüûëû (úÿìè 72) äàõèë åòìèøäèð. Þçöíö ùÿð ö÷ úèëäèí
òîïëàéûúûñû êèìè òÿãäèì åäÿí ìöÿëëèô, ýþðöíöð, ìÿùç áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ
íàüûëëàðûí òîïëàéûúûñû âÿ ñþéëÿéèúèëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿìèø, áàøãà ñþçëÿ,
ïàñïîðòëàøäûðìà ãåéäè àïàðìàìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû”
òîïëóñóíà ÿêñÿðèééÿòèíèí òîïëàéûúûñû âÿ ñþéëÿéèúèñè áÿëëè îëàí 20 íàüûë äàõèë
åäèëìèøäèð êè, Ù.Çåéíàëëû îíëàð ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿëóìàòû âåðìèøäèð:
Òîïëàéûúû Ù.ßëèçàäÿ – “Àõâàé” (ñþéëÿéÿíè ßçèç ßñýÿð îüëó, Ãàçàõ,
Êþ÷ÿñýÿð êÿíäè); “Ïåøÿ äàëûíúà” (ñþéëÿéÿíè Øàìèë Àñëàí îüëó); “ËàëàÍÿðýèç” (Ñþéëÿéÿíè Ãÿäèð Ìÿðäàí îüëó, Òîâóç, 1933); “Éåääè ãàðäàøëàð”
(ñþéëÿéÿíè Íàçëû Èñýÿíäÿð ãûçû, Ãàçàõ ðàéîíó); “Áàðõóäàðûí áàõòû” (ñþéëÿéÿíè
Ùÿñÿí Ùÿñÿíîâ, Ãàçàõ, Êþ÷ÿñýÿð êÿíäè); “Øàùøàíãàð” (ñþéëÿéÿíè Ùåéáÿò
Ìÿùÿììÿä îüëó, Ãàðéàýèí ðàéîíó, 25.Õ.1933); “Ãûçûë âÿ èëàí” (ñþéëÿéÿíè
Ùöììÿò Àüàéåâ, Ãàðéàýèí ðàéîíó, 1934); “Êîñà” (ñþéëÿéÿíè Ñÿêèíÿ
Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäÿëè ãûçû, Ãàðéàýèí, 1934).
Òîïëàéûúû ß.Ù.Òàùèðîâ – “Ýöë èëÿ ñàíàâàð” (Áàêû, Íàðäàðàí êÿíäè);
“Ìÿðäíÿí Íàìÿðäèí íàüûëû” (ñþéëÿéÿíè Ôàòìà Íÿñèð ãûçû, Áàêû, 1934); “Äöíéà
ýþçÿëè”; “Ìîëëà ßëè Ïÿíàù” (ñþéëÿéÿíè Ùÿáèá, Áàêû, Áóçîâíà êÿíäè, 1933);
“Êå÷ÿë áàúûîüëó” (ñþéëÿéÿíè Õÿäèúÿ Ùöñåéí ãûçû, Áàêû, Ìàøòàüà êÿíäè);
“Àõóíäëà êå÷ÿë” (Áàêû, Áèíÿãÿäè êÿíäè, 1936); “Êå÷ÿëëÿ òàúèð” (ñþéëÿéÿíè
Ìàùìóä ßçèì îüëó, Áàêû, Áèíÿãÿäè êÿíäè, 10.Â.1936).
Òîïëàéûúû Ì.Ù.Òÿùìàñèá – “Øàùçàäÿ Èáðàùèìèí íàüûëû”, “Ö÷ Øàùçàäÿ”,
“Ùàçàðàí äàñòàí áöëáöëö” (ñþéëÿéÿíè Áàõøÿëè Ñóëòàíîâ, Áàêû, 17.ÂÛÛ.1934).
Òîïëàéûúû Áàãè Ùöñåéíîâ – “Ùÿçÿð”, “Êå÷ÿëèí äèâàíû” (ñþéëÿéÿíè Çèáåéäÿ,
Íàõ÷ûâàí, Îðäóáàä ðàéîíó).
4
Ù.Çåéíàëëû òÿðòèá èøèíäÿ íàüûëëàðû ìÿçìóí âÿ èäåéàëàðûíà ýþðÿ (ñåùèðëè
íàüûëëàð, ìÿèøÿò íàüûëëàðû, ùåéâàíëàð ùàããûíäà íàüûëëàð, òàðèõè íàüûëëàð âÿ ñ.)
òÿñíèô åòìÿäÿí äöçìöøäöð. Îäóð êè, áó ñûðàëàíìàíûí (àðäûúûëëûüûí) ùàíñû ïðèíñèïÿ ñþéêÿíäèéè áÿëëè îëìóð.
Òîïëóäà þçöíÿ éåð òàïàí íàüûëëàðûí äèëèíäÿí (äèàëåêò âÿ ëÿùúÿ õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí), áèð ÷îõóíóí èñÿ ùàíñû áþëýÿäÿí òîïëàíìàñûíûí ãåéä åäèëìÿñèíäÿí àéäûí
îëóð êè, îíëàðûí òîïëàíäûüû àðåàë Àçÿðáàéúàíûí ÿêñÿð ðàéîíëàðûíû ÿùàòÿ åäèð.
ßëéàçìàñû (ìàêèíà éàçûñû) öçÿðèíäÿ ìöÿëëèôèí þç äÿñò-õÿòòè èëÿ àïàðûëìûø
òÿñùèùëÿð áåëÿ áèð ãÿíàÿò äîüóðóð êè, Ù.Çåéíàëëû íàüûëëàðûí ìÿòíëÿðèíäÿ
ðåäàêòÿ õàðàêòåðè äàøûéàí áèð ÷îõ äöçÿëèøëÿð àïàðìûø, áóðàõûëìûø îðôîãðàôèéà
âÿ öñëóá ñÿùâëÿðèíè èñëàù åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Ëàêèí íÿ òÿðòèá èøèíäÿí, íÿ äÿ
óéüóí àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿí ýÿëÿúÿê êèòàáûí êèì òÿðÿôèíäÿí ðåäàêòÿ åäèëÿúÿéè
(ðåäàêòîðó) áÿëëè îëìóð.
Ù.Çåéíàëëûíûí “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” òîïëóñóíóí áåøúèëäëèê “Àçÿðáàéúàí
íàüûëëàðû”íûí òÿêðàð íÿøðè òÿðêèáèíäÿ áèð úèëä ùàëûíäà ÷àïà ùàçûðëàíìàñû ìÿãñÿäéþíëö ñàéûëìûø âÿ áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôè èëÿ ôèëîëîýèéà åëìëÿð íàìèçÿäè Ðçà
Õÿëèëîâ ùÿìèí ìÿãñÿäëÿ èêè ìÿñÿëÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøëÿð:
– çÿèô òÿñèð áàüûøëàéàí, íàüûë æàíðûíûí äàõèëè òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéÿí,
ñöæåò âÿ åïèçîäëàðûíäà ìÿíòèãè àðäûúûëëûã ýþçëÿíèëìÿéÿí íàüûëëàð òîïëóäàí
÷ûõàðûëìûøäûð;
– äèëè, ëÿùúÿñè âÿ öñëóáó ãîðóíìàãëà ìÿòíëÿð öçÿðèíäÿ ðåäàêòÿ èøè àïàðûëìûø, àíëàøûëìàéàí úöìëÿëÿð, òÿùðèô îëóíìóø áèð ÷îõ ñþç âÿ èôàäÿëÿð äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð.
Ù.Çåéíàëëûíûí òîïëàéûá òÿðòèá åòäèéè íàüûëëàðäà ìèëëè êîëîðèò öñòöíëöê òÿøêèë
åòìèø, îíëàðûí äèëèíäÿ èñÿ ÿñàñÿí, èêè èñòèãàìÿò þçöíö ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿ êè,
þðíÿêëÿðèí áèð ãèñìè ñûðô äèàëåêòëÿ, ÿêñÿðèééÿòè èñÿ õàëã äàíûøûã äèëèíäÿ òÿãäèì
îëóíìóøäóð. Øöáùÿñèç êè, áó, èôà÷ûëûã ñÿíÿòèíäÿí, ñþéëÿéèúèëÿðèí ñþéëÿìÿ òÿðçèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð. Ìÿòíëÿð ÷àïà ùàçûðëàíàðêÿí îíëàðûí öñëóáóíà ÿñàñÿí
òîõóíóëìàìûø, Ù.Çåéíàëëûíûí òÿãäèìàòûíäà âåðèëäèéè øÿêëè ãîðóíìóøäóð.
Þíúÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, òîïëóäà þðíÿêëÿðèí ñþéëÿéèúèëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò
âåðèëìÿìèøäèð. Òÿðòèá èøè þí ñþç, èçàù âÿ ãåéäëÿðëÿ äÿ òÿúùèç åäèëìÿìèøäèð.
Íÿøðÿ äàõèë åäèëÿí “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû ùàããûíäà” àäëû ýèðèø ìÿãàëÿñè èñÿ
Ù.Çåéíàëëûíûí õàòûðëàäûëàí ôîíäóíäà ãîðóíàí íàüûëëàð ùàããûíäàêû àðàøäûðìàëàðû àðàñûíäàí ñå÷èëìèøäèð. Ìöÿëëèôèí íàüûë æàíðû áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ
äèëëÿðèíäÿ éàçìûø îëäóüó áèð íå÷ÿ ýèðèø ìÿãàëÿñè, íàüûëëàð ùàããûíäà îëàí èçàùëû
áèáëèîãðàôèéà, èçàù, øÿðù âÿ ãåéäëÿð òÿñäèã åäèð êè, Ù.Çåéíàëëû þòÿí éöçèëëèéèí
30-úó èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû èëÿ áàüëû ÷îõéþíëö àõòàðûøëàð àïàðàí èëê
òÿäãèãàò÷ûëàðäàí îëìóøäóð. Ù.Çåéíàëëûíûí ýèðèø ñÿúèééÿëè àðàøäûðìàñû èñÿ
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû ùàããûíäà öìóìè áèëýè âåðäèéè ö÷öí îíäàí þí ñþç êèìè
ôàéäàëàíìàã ìÿãñÿäéþíëö ñàéûëìûøäûð.
5
Ù.Çåéíàëëûíûí ýèðèø ìÿãàëÿñè ÷àïà ùàçûðëàíàðêÿí ðåäàêòÿ ñÿïêèëè áèð ñûðà
äÿãèãëÿøäèðìÿëÿð àïàðûëìûø, ìþâçó âÿ ïðîáëåìäÿí ôàéäàëàíìûø ãàéíàãëàð
(ÿòÿê éàçûëàðû) èñÿ ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìûøäûð. Áóíóíëà áÿðàáÿð
Àçÿðáàéúàí, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô õàëãëàðûí íàüûëëàðû èëÿ áàüëû ñþéëÿíÿí ìöëàùèçÿëÿð òàìàìèëÿ ãîðóíìóø, ìÿòíÿ úèääè ùå÷ áèð ìöäàõèëÿ åäèëìÿìèøäèð.
Ù.Çåéíàëëûíûí “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû” òîïëóñóíäàêû þðíÿêëÿðèí (òÿÿññöô
êè, îíëàð ñîíðàêû îíèëëèêëÿðäÿ ìöõòÿëèô öíâàíëàðäà àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿðèí àäëàðû
èëÿ áàüëû äÿôÿëÿðëÿ íÿøð îëóíìóøäóð) ãàéíàãëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, íàüûëëàð
áàðÿäÿ éàçäûüû ÷îõéþíëö àðàøäûðìàëàðû äÿéÿðëÿíäèðìÿê èìêàí õàðèúèíäÿäèð. Áó
èøè áèð âÿçèôÿ êèìè ýÿëÿúÿê òÿäãèãàò÷ûëàðûí þùäÿñèíÿ áóðàõûðûã.
Ù.Çåéíàëëûíûí òîïëàéûá ÷àïà ùàçûðëàäûüû Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíûí 70 èëäÿí
ñîíðà äîüìà îõóúóñó èëÿ ãîâóøìàñûíû ìöùöì ìÿäÿíè ùàäèñÿ ñàéûð âÿ îíóí
ðóùó ãàðøûñûíäà ìÿíÿâè áîðú ùåñàá åäèðèê.
6
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍÀÜÛËËÀÐÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Íàüûëëàð, ùåêàéÿòëÿð, ãàðàâÿëëèëÿð âÿ ëÿòèôÿëÿð àçÿðáàéúàíëûëàðûí çÿíýèí âÿ
ìöõòÿëèô øÿêèëëè åë éàðàäûúûëûüû íþâëÿðèíäÿí áèð ãèñìèäèð. Åë éàðàäûúûëûüûíûí áó
ôàíòàñòèê òÿùêèéÿâè íþâöíöí ïÿðäÿñè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí ÿìÿê÷è åëèíèí òàðèõè
êå÷ìèøè, èúòèìàè ÿëàãÿëÿðè, ÿìÿë âÿ àðçóëàðû èëÿ åòèãàäëàðû, èíàíûøëàðû úàíëàíàí
êèìèäèð.
Íàüûëëàð îíëàðû éàðàòìûø îëàí èíñàí úÿìèééÿòè ãÿäÿð ãÿäèìäèð. Áóíëàð åë
éàðàäûëûúûëûüûíûí áèð íþâö êèìè óçóí çàìàíëàð áèëýè âÿ áÿäèè ùÿéÿúàíûí ìÿíáÿéè îëìóø, áèð ñûðà ùÿéàòû áàüëàðû, òÿáèÿòëÿ, àéðû-àéðû øÿõñëÿð âÿ êöòëÿëÿðëÿ îëàí
ÿëàãÿíè ñöðÿòëÿíäèðìèø, èáòèäàè èíñàí èñÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû þç éàðàäûúûëûüû èëÿ áÿçÿìèø, øÿõñëÿíäèðìèø, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ñþéëÿéÿðÿê ÿáÿäèëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
Íàüûëëàðà äèããÿò åòäèêäÿ áèð ñûðà ìèôîëîæè (ÿñàòèðè) ñöæåòëÿðÿ òÿñàäöô åäèëÿúÿéè áÿëëèäèð. Áó ñöæåòëÿðèí ÿí ãÿäèì çàìàíëàðäàí ñèíèôëè úÿìèééÿò òÿøÿêêöë
åòìÿäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿí õÿáÿð âåðäèéèíÿ øöáùÿ éîõäóð. Áó êèìè
íàüûëëàð îíó éàðàäàí, þç ìöùèòèíäÿ áÿñëÿéÿí âÿ éàøàäàí ùÿð ùàíñû áèð åëìèí
òîòåìèê òÿñÿââöðëÿðèíè âÿ éà ãÿäèì èíñàíûí òÿáèÿòÿ ãàðøû ôèêèð, äóéüó âÿ
õÿéàëëàðûíû, áèð ñþçëÿ, íàòóðàëèñò âÿ ñåùðëè (íàüûëû) ýþðöøëÿðèíè èôàäÿ åäèð.
Áó êèìè ñöæåò, éàõóä “ìîòèâ”ëÿðèí ãÿäèìëèéèíè àíëàìàã ö÷öí íàüûëëàðûìûçäà ÿí ÷îõ òÿñàäöô îëóíàí ìîòèâëÿðÿ äèããÿò åäèëìÿëèäèð. Áóíëàðäà ìþúöçÿëè
áèð ñóðÿòäÿ äöíéàéà ýÿëìèø óøàãëàð íàüûëûí ãÿùðÿìàíû îëóð, ñîíðàäàí ïàäøàùûí
òàõòûíà éèéÿëÿíèðëÿð.
Áó ñöæåò éàëíûç áèçèì áó ýöí åøèòäèéèìèç Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà äåéèë,
òà ãÿäèì Ìèñèð íàüûëëàðûíäà äà âàðäûð. Ìèñèð íàüûëëàðû ñèðëè áèð ñóðÿòäÿ äîüóëìóø óøàãëàðûí àõûðäà ôèðîí òàõòûíà ñàùèá îëàúàüûíû ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðèð1.
Áöòöí äöíéà ôîëêëîðóíäà îëàí áó ñöæåò, àäÿòè öçðÿ íàüûëûí áàøëàíüûúûíû òÿøêèë
åäèð. Éàëíûç êþùíÿ äöíéàíûí õàëãëàðû, Øèìàëè Àìåðèêà òåëåíýèòëÿðèíèí íàüûëëàðûíäà äà áåëÿäèð. Ëàêèí ãÿäèì Ìèñèð íàüûëëàðûíäà “Àíóï âÿ Áàòà ãàðäàøëàðûíûí
ðîìàíû”íäà áó ñöæåò ñîíà éàõûí âåðèëèð2 âÿ áóðàäà äà àðâàäûí àüçûíà äöøìöø
ÿíúèð àüàúû éàðïàüûíäàí àðâàä ùàìèëÿ îëóð âÿ äîüäóüó îüëàí Ìèñèð ïàäøàùûíûí
(ôèðîíóí) âÿëèÿùäè îëóð3. Ñîíðà èíñàíûí þëìÿçëèéè ñöæåòèíè, áèçèì íàüûëëàðäàí
“Íàð ãûçû” âÿ áàøãàëàðûíäà ýþðöëäöéö êèìè, ùÿìèí éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç
Ìèñèð íàüûëûíäà äà ýþðìÿê îëóð.
Àéèí, ñåùð ìàùíûëàðû, òàïìàúàëàð, îâñóíëàð, ÿìÿê íÿüìÿëÿðè èáòèäàè òàéôàëàðäà ìþâúóä îëìàãëà áÿðàáÿð, ãÿäèì èíñàíûí äöíéàíû äóéóøó âÿ àíëàéûøû
__________
1
Áàõ. È . Ì . Â è ê ñ è ò ü å â. Äðåâíååãèïåòñêàÿ ïîâåñòü î äâóõ áðàòüÿõ, Ì.,
1917, Ïðåäèñëîâèå, ñ.4
2
Éåíÿ îðàäà, ñÿù.10
3
7
ÿñàñûíäà ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Àìåðèêà âÿ Àâñòðàëèéà òàéôàëàðûíûí
èíàíûøûíà ýþðÿ áèð äöøìÿíèí ùåéêÿëèíè äöçÿëäèá îíà ÿçàá âåðèëÿðñÿ âÿ îíóí
öðÿéè ÷ûõàðûëûá ÿçèëÿðñÿ, äöøìÿí þëÿð. Âÿ éà éàõûí áèð èíñàíûí áàøûíà áèð
ìöñèáÿò ýÿëÿúÿéè îíóí áóðàõûá ýåòäèéè øåéäÿ äÿ þç ÿëàìÿòèíè ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Áó çåùíèééÿòèí íàüûëëàðäà åéíèëÿ èíèêàñ åòäèéèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð.
Ìÿñÿëÿí, ãÿäèì Ìèñèð íàüûëûíäà äåéèëèð êè, “Áàòàíûí áþéöê ãàðäàøû Àíóï
þç åâèíÿ ýÿëäè, îòóðäó, ÿëëÿðèíè éóäó, îíà áèð ãàá ïèâÿ âåðäèëÿð. Ïèâÿ êþïöê èäè.
Îíà èêèíúè ãàáû ÷àõûðëà áÿðàáÿð âåðäèëÿð. Î äà áóëàíäû1. Áó, ãàðäàøû Áàòàíûí
þëìÿñè ÿëàìÿòè èäè. Òöðê íàüûëëàðûíäà øàù ãûçûíûí þëöìúöë áèð ùàëäà îëìàñû
öçöêäÿí ìÿëóì îëóð. Áó èáòèäàè äöíéàýþðöøëÿðè áóýöíêö íàüûëëàðäà ÿáÿñ éåðÿ
ãàëìàìûøäûð. Áóíóí èçëÿðèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîãðàôèéàñûíäà òàïìàã
÷ÿòèí äåéèëäèð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè êÿíäëÿðäÿ ãàäûíëàð þç ýöíöëÿðèíèí óøàüûíû
ãàðüàéûá îíóí ùåéêÿëèíè ãÿáèðèñòàíëûãäà áàñäûðäûãëàðûíà àç òÿñàäöô åòìÿéèðèê.
Ñàëéàí ÿòðàôûíäà çÿëçÿëÿ îëàí âàõò éåðèí àëòûíäà éåðèéÿí úèíëÿðè ñàõëàìàã ö÷öí
éåðÿ øèø áàñäûðûðäûëàð. Áàêû êÿíäëÿðèíäÿ ãàïûéà, ýåòäèéè éåðäÿí ýåú ýÿëÿí àèëÿ
öçâëÿðèíè òåç ãàéòàðìàã ö÷öí (êÿíàðà) øèø áàñäûðûëûð. Ýóéà áóðà øèø áàñäûðäûãäà
îðàäà ùÿìèí øÿõñ ðàùàòñûç îëàúàãìûø. Èíäè èçëÿðè ãàëìûø èíàíûøëàðûí âàõòûëÿ áèð
äèíè òÿñÿââöð ñèñòåìè îëäóüóíà ùå÷ øöáùÿ éîõäóð. ßëáÿòòÿ, ãÿäèì äþâðöí
èíñàíëàðû ùÿéàòëàðûíäà òÿòáèã åòäèêëÿðèíèí áèð ãèñìèíè íàüûëäà äàùà áÿäèè áèð
øÿêèëäÿ åøèòäèêäÿ îíà èíàíàúàãäû! ßëáÿòòÿ, áóíà èíàíìàãëà áÿçÿí î, þç àéèíëÿðèíäÿí íàüûëëàðäà äà èñòèôàäÿ åäÿúÿêäè. Èíñàíëàð íàüûëëàðäà ýþñòÿðèëÿí ãÿðèáÿ
øåéëÿð, òÿáèÿòèí ìþâùóìè ãöââÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ þçöíöí äîñò âÿ äöøìÿíëÿðèíè
ýþðöðäö. Èø áåëÿ îëäóãäà ìöùèòÿ òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê áöòöí ñåùðëè ãöââÿéÿ ìàëèê
òèëñèìëÿðè, ëþùëÿðè, îâñóíëàðû, úàäóëàðû âÿ ãàðüûøëàðû áèëìÿê ëàçûì ýÿëèðäè. Èíäèêè
íàüûëëàð áóíëàðûí ùå÷ áèðèíè òÿêðàð åòìÿñÿ äÿ, îíëàðûí íÿ éåðäÿ èøëÿíäèêëÿðèíè,
òÿñèðëÿðèíè âÿ íÿòèúÿëÿðèíè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ òÿôñèëàòèëÿ ãîðóéà áèëìèøäèð.
Íàüûëëàð ùàäèñÿëÿðè öìóìèëÿøäèðèð, ùàããûíäà áÿùñ åäèëÿí ùàäèñÿ Ìèñèðäÿìè, ×èíäÿìè âÿ éà Èðàí øÿùÿðëÿðèíèí áèðèíäÿìè áàø âåðèð-âåðñèí, åøèäÿí
ö÷öí ìàðàãëûäûð. Íàüûëëàðäà àäàìûí äîñò âÿ äöøìÿíëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí
õàðàêòåðèñòèêàñû èëÿ òàíûäûëûð. Áóíà ýþðÿ äÿ íàüûëëàðäà áèð ùàäèñÿäÿí áÿùñ åäÿðêÿí ãÿùðÿìàíûí “äîããóç þëêÿ àðõàñûíäàí” ýÿëäèéè ñþéëÿíèëèð, íàüûë÷û îíó
äàüëàðäàí éåë êèìè, äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, áàäåéè ñÿðñÿð êèìè àòûí öñòöíäÿ
ýÿçäèðèð, òèïèê îëàðàã, “áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõäó, áèð
ïà÷úàù âàðäû, áóíóí ö÷ îüëó âàðäû”, “Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áèð éîõñóë êÿòòè ýåòìèøäè òèêàí ãûðìàüà” âÿ ñ. äåéÿ òÿãäèì åäèð.
Íàüûëëàð ùåêàéÿíèí (íîâåëëàíûí) ÿêñèíÿ îëàðàã, òÿñâèð åòäèéè ùàäèñÿíèí
ýåð÷ÿê, ùÿãèãè îëìàñûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìàéûð2.
__________
1
Äðåâíååãèïåòñêàÿ ïîâåñòü î äâóõ áðàòüÿõ, ñ.42
2
Áó õöñóñäà Ð.Î.Øîðóí “Ïàí÷àòàíòðà”íûí òÿðúöìÿñèíÿ âåðäèéè ìöãÿääèìÿéÿ
áàõ: “Ïàí÷àòàíòðà”, Ì., 1930, ñ.15-16
8
Íàüûëëàðûí ñöæåòëÿðèíè àíàëèç åòäèêäÿ îíëàðäà ÿí ãÿäèì èãòèñàäè ñòàäèéàëàðûí
âÿ èúòèìàè èíêèøàôëàðûí èçëÿðèíè òàïìàã àñàíäûð. Áóðàäà áÿçÿí ìöëêèééÿòèí
òþðÿìÿñè, øÿõñè ÿêèí÷èëèéèí áàøëàíìàñû, êèøè âÿ ãàäûí ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ è.à.
áèðÿð-áèðÿð ýþç þíöíäÿí êå÷èá ýåäèð. Êÿëëÿýþç íàüûëëàðû, Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí
ùàããûíäàêû ðÿâàéÿòëÿð, ÿôñàíÿëÿð èíäèêè Àçÿðáàéúàíûí äàõèë îëäóüó Àððàí
ÿðàçèñèíèí éóíàíëàð òÿðÿôèíäÿí çÿáò åäèëìÿñè âÿ éà äàùà áàøãà òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí àáèäÿñè äåéèëäèðìè?
Ëàêèí áóðàäà áèð “ÿììà” ëàçûì ýÿëèð. Áÿçÿí íàüûë ùå÷ áèð òàðèõè ùàäèñÿíè
ñþéëÿìÿê ìÿãñÿäèíè äàøûìûð. Ìöÿééÿí èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðÿ âÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðÿ äàèð íàüûëëàð áÿçÿí ùå÷ áèð ýþñòÿðèø âÿ éà åéùàì ýþçëÿìÿéèð1. Ìÿñÿëÿí,
áèð ýöí Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí îâäàí ýÿëÿðêÿí áàøûíû, öçöíö òöê áàñìûø
îëäóüóíó ýþðöá äÿëëÿéè ÷àüûðûð êè, áàøûíû ãûðõñûí. Äÿëëÿê öëýöú-áöëÿíè ÷ûõàðûá,
ñàáóí ùàçûðëàéûð, ÿëèíè ïàäøàùûí áàøûíà óçàäàíäà, Èñêÿíäÿð îíó ñàõëàéûð: –
Áàõ, – äåéèð, – áóðàäà ñÿííÿí áàøãàñû éîõäóð. Ñÿí ìÿíèì áàøûìû ãûðõàíäà
ýþðäöéöí ñèððè áèð àäàìà äåìèø îëñàí, áàøûíû ñÿííÿí ãàáàãêûëàðûí áàøû êèìè
âóðäóðàúàüàì. Äÿëëÿê ïàäøàùûí òÿñêöëàùûíû ãîðõà-ãîðõà ýþòöðöð, àììà ùå÷
áèð øåé ýþðìöð. Öðÿéè áèð àç ñàêèò îëóð. Ïàäøàùûí áàøûíû èñëàòìàüà áàøëàéàíäà
Èñêÿíäÿðèí îíó íÿ ö÷öí ñûíàäûüûíû áàøà äöøìöð. Îíó ôèêèð ýþòöðöð. Ïàäøàùûí
áîéíóíó, áîüàçûíû èñëàäûð, õÿáÿð àëìàäàí Èñêÿíäÿðèí áàøûíû äà èñëàòìàüà
áàøëàéûð. Áèðäÿí òöêëÿðèí àðàñûíäà áèòÿí èêè áóéíóç îíóí ÿëèíÿ èëèøèð. Äÿëëÿê
âàùèìÿ èëÿ ÷ÿêèëèð.
Áó çàìàí Èñêÿíäÿð øÿùàäÿò áàðìàüûíû äîäàãëàðûíûí öñòÿ ãîéóá ùþêì åäèð
êè, ñÿñèíè ÷ûõàðòìàñûí. Ýöíëÿð êå÷èð. Äÿëëÿê áó ñèððè ñàõëàäûãúà ãàðíû øèøèð.
Àõûðäà ãÿðàðà ýÿëèð êè, áó ñèððè ãàðíûìäà ñàõëàéûíúà, ãîé ýåäèì äàüà-äàøà
äåéèì. Î, ÷þëÿ ýåäèð, àüçûíû áèð ñóéó ãóðóìóø ãóéóéà òóòóá äåéèð: “Èñêÿíäÿðèí
áóéíóçó âàð, áóéíóçó âàð, áóéíóçó!”.
Áóíó ãóéóéà äåéÿíäÿí ñîíðà åâèíÿ ýÿëèð, ýþðöð êè, ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Áóíäàí áèð íå÷ÿ âàõò ñîíðà ùÿìèí ãóéóíóí öñòöíäÿ áèòÿí ãàìûøû áèð
÷îáàí êÿñèð. Îíäàí þçöíÿ áèð òöòÿê ãàéûðûð. Áó òöòÿéè ÷àëàíäà ãàìûøäàí ñÿñ
÷ûõûð: “Èñêÿíäÿðèí áóéíóçó âàð, áóéíóçó âàð, áóéíóçó!”. Áåëÿëèêëÿ, Èñêÿíäÿðèí èêè áóéíóçó îëäóüó àøêàð îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíà “Çöëãÿðíåéí” äåéèðëÿð.
Áóðàäà àðòûã èúòèìàè âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ýþðöíìÿñÿ äÿ, ñèððèí àøêàðà
÷ûõìàñû êèìè äèäàêòèê áèð ìÿãñÿä âàðäûð êè, þç ñèððèíè êèìñÿéÿ àñìà! ”Ãûç
ãàëàñû” ÿôñàíÿñè äÿ áó ãÿáèëäÿíäèð.
Èíñàíëàðûí àéðû-àéðû ùåéâàíëàðà ãàðøû ìöíàñèáÿòèíäÿí òþðÿéÿí ÿëàãÿñèíè
àíëàäàí òîòåì ùåêàéÿëÿðè ýåò-ýåäÿ úÿìèééÿòèí äÿéèøìÿñèëÿ äÿéèøèá ãóëéàáàíû, ùàë àíàñû ùåêàéÿëÿðèíè ìåéäàíà ýÿòèðèð.
Áó ãÿáóë íàüûëëàð ìöùöì åëåìåíòëÿðëÿ äîëóäóð. Ìÿñÿëÿí, áèðè íàüûë åäÿðêÿí áàáàñû, íÿíÿñè âÿ éà óëó áàáàñûíûí ãóëéàáàíûíû ýþðìöø îëäóüóíó ñþéëÿéèð.
__________
1
Áóíà áàõìàéàðàã, íàüûëëàðû éàøàäàí èãòèñàäè âÿ èúòèìàè äþâðëÿðè îíëàðûí è÷èíäÿí
÷ûõàðìàã îëóð.
9
Ýóéà ãóëéàáàíû ãîðèëëàéà áÿíçÿð ñàðñàã, òöêëö áèð ìÿõëóã èìèø. Íàüûë÷ûíûí
àòàñû, éàõóä áàáàñû ãóëéàáàíûíû ìåøÿäÿí òóòóá åâÿ ýÿòèðìèø, éàõàñûíà éåêÿ áèð
èéíÿ ñàíúûá áóíó þçöíÿ ãóë åäèáìèø. Ãóëéàáàíû ùÿð øåéè òÿðñ àíëàéûð, èñòÿíèëÿí
øåéè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð, ñóéà, îäóíà ýåäèð âÿ ñ. Ãóëéàáàíû þë÷ö áèëìÿçìèø. Áóíó
îäóí ýÿòèðìÿéÿ ýþíäÿðäèêäÿ ýåäèá ìåøÿíèí îòóç-ãûðõ àüàúûíû ãûðàð âÿ ùÿéÿòè,
äàìû îäóíëà äîëäóðàðìûø. Ãóëéàáàíû äÿìèðäÿí ãîðõäóüó ö÷öí éàõàñûíäàêû
èéíÿéÿ ÿë âóðìàüà úÿñàðÿò åòìèð, êö÷ÿäÿ îéíàéàí óøàãëàðà øèðíè âåðÿðÿê èéíÿíè
÷ûõàðòäûðàð âÿ ñîíðà ãà÷àðìûø. Åðòÿñè ýöí åâÿ ýÿòèðäèêëÿðèíè òàìàìèëÿ ýåðè
äàøûéàðìûø.
Ùàë àíàñûíà ýÿëäèêäÿ, áóíà áÿçÿí “ùÿìçàä” àäû äà âåðèëèð. Áó äà äîüàí
àðâàäëàðûí, éåíèúÿ äöíéàéà ýÿòèðäèêëÿðè óøàüûí úèéÿðèíè ÷ûõàðûá àïàðàðìûø. Îíà
ýþðÿ äÿ áÿçÿí éåíèúÿ äîüìóø àðâàä áàéûëäûãäà “îíó ùàë àïàðìûø” äåéèðëÿð.
Øÿùÿðèí âÿ êÿíäèí àâàì õàëãû èñÿ áóíó ìþâùóìè áèð øÿõñ êèìè òÿñâèð åäèð.
Ùÿòòà êÿíäëÿðäÿ äîüàí àðâàäûí áàéûëäûüû çàìàí “ùàë àíàñûíû” ãà÷ûðìàã ö÷öí
åâäÿ òöôÿíý àòûðìûøëàð âÿ ñ. ßñëèíäÿ èñÿ äîüàí àðâàä àüðûíûí ýöúöíäÿí áàéûëàðñà, äîüóëàúàã ÷àüàíûí áîüóëìàñû ãîðõóñó âÿ áèð ñûðà áàøãà íÿòèúÿëÿð òþðÿìÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ãàäûíû áàéûëìàüà ãîéìàçìûøëàð. Ëàêèí ùàë
àíàñûíäàí áÿùñ åäÿí àâàì íàüûë÷û áåëÿ äåéèð: íÿíÿñè ÷àé áàøûíäà ïàëòàð
éóéàðêÿí, ùàë àíàñûíûí ÿëèíäÿ úèéÿð ñó öñòöíÿ ýÿëäèéèíè ýþðöð, ùàë àíàñû úèéÿðè
ñóéà ñàëìàã èñòÿéèð. Áó äÿìäÿ íàüûë÷ûíûí íÿíÿñè îíà ìàíå îëóð âÿ áó ñóðÿòëÿ
äîüàí àðâàäëà óøàüû þëöìäÿí ãóðòàðìûø îëóð.
Äàùà ôàíòàñòèê îëàí äèâ ùàããûíäà íàüûëëàð õöñóñè áèð ìþâãå òóòóðëàð. Äèâ
âÿ éà äåâ (áÿçè éåðëÿðäÿ äþé äÿ äåéèëèð) íàüûëëàðû Àçÿðáàéúàí åëëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
÷îõ éàéûëìûø íàüûëëàðäàíäûð. Äèâëÿð áèð, ö÷ âÿ éåääè áàøëû îëàðìûø. Áóíëàðûí
úàíû øöøÿäÿ îëóð, þçöíäÿí õàðèúäÿ ñàõëàíûð, áó ãàáû ÿëäÿ åäèá ãûðàí àäàì äèâÿ
ãàëèá ýÿëÿðìèø. Áó äèâëÿðèí ÿí äÿùøÿòëèñè “àü äèâ” èìèø.1
Ôèðäîâñèíèí òÿñâèðëÿðèíÿ ÿñàñÿí, äèâëÿð ùàããûíäà îëàí íàüûëëàð ÿí ãÿäèì
Èðàí íàüûëëàðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ëàêèí ùÿìèí àäàìéåéÿí âÿùøèëÿð ÿñêè ìîíãîëëàðäà äà “ßìÿýÿí” àäû èëÿ ìÿøùóðäóð. Àíúàã áóíëàðûí òÿñèðè Àçÿðáàéúàí
íàüûëëàðûíäà ýþðöíìÿéèð.
Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí (ôîëêëîðóí) áöòöí áàøãà íþâëÿðè êèìè íàüûëëàð äà ÿí
ãÿäèì çàìàíëàðäàí èíñàí íÿñèëëÿðè, èíñàí úÿìèééÿòèëÿ áèðëèêäÿ èíêèøàô åäÿðÿê
úÿìèééÿò ãóðóëóøóíóí äÿéèøìÿñèëÿ ïÿäÿðøàùû, ãóëäàðëûã âÿ éà ôåîäàë ìöùèòëÿðèíäÿ ìöíäÿðèúÿñèíè äÿéèøÿ áèëìèøäèð. Ëàêèí áó äÿéèøìÿ íÿ ãÿäÿð äÿðèí îëóð
îëñóí êå÷ìèø åïîõàëàðäàêû èúòèìàè ÿëàãÿëÿðèí àéðû-àéðû éþíëÿðè íàüûëà äàõèë
îëìóø, éåíè öíñöðëÿð èëÿ ÷óëüàëàøàðàã áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Ìÿñÿëÿí,
íàüûëûí è÷èíäÿ áèð òÿðÿôäÿí øÿùÿðäÿ èíêèøàô åòìèø òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè èëÿ éàíéàíà, êÿíä éîõñóëëàðûíûí – ðÿíúáÿðëÿðèí ìöëêÿäàð, ïàäøàù, âÿçèð âÿ ñ. òÿðÿôèíäÿí
__________
1
Èñòÿð Èðàí õàëãëàðû, èñòÿðñÿ àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäàêû ãÿíàÿòÿ ýþðÿ, äèâëÿð Øèìàëû
Èðàíäà Ýèëàí ìåøÿëÿðèíäÿ éàøàéûðëàðìûø.
10
ñîéóëìàñû, ãóë ÿìÿéèíèí èñòèñìàðû âÿ áóíëàðûí àðàñûíäà ñèíèôëè úÿìèééÿòäÿí
ÿââÿëêè äþâðëÿðè àíäûðàí ùàäèñÿëÿð âÿ ìèôîëîæè äöíéàýþðöøëÿðè áèð íàüûëà òîïëàíäûüû ùàëëàðäà àç äåéèëäèð.
Áó äà íàüûëëàðûí íÿ êèìè åòàïëàð êå÷èðìèø îëäóüóíà áèð äÿëèëäèð.
Áó êèìè âåðòèêàë áàõûø íàüûëûí, áåëÿ äåìÿê ìöìêöíäöðñÿ, “éàøûíû” òÿéèí
åòìÿéÿ èìêàí âåðèð, öôöãè áàõûø èñÿ íàüûëûí åëäÿí-åëÿ, þëêÿäÿí-þëêÿéÿ êå÷ìÿêëÿ íÿ êèìè äÿéèøìÿëÿðÿ òÿñàäöô åòäèéèíè ýþñòÿðèð.
Õàëãëàðûí òà èáòèäàèäÿí èñòÿð äþéöø, èñòÿðñÿ ñöëù-ñàçèø, òèúàðÿò éîëëàðû èëÿ
áèð-áèðëÿðè èëÿ äàèìè ÿëàãÿäÿ îëäóüóíó ùÿð êÿñ áèëèð. Áåëÿ áèð ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ
íÿòèúÿñèíäÿ ùÿð áèð òàéôà, ùÿð áèð úÿìèééÿò áàøãàñûíäàí, ãîíøó òàéôàäàí, þçýÿ
áèð ìöùèòäÿí àëäûüû ôîëêëîð ìàòåðèàëûíû ìÿíèìñÿéèð, þç çþâãöíÿ óéüóíëàøäûðûð
âÿ àõûðäà þç ìàëû åëÿéèð. Ëàêèí éåíè ìöùèòÿ äöøÿí íàüûë, éåíè öíñöðëÿðè ãÿáóë
åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, ÿââÿëêè éåðèíäÿí ýÿòèðäèéèíè äÿ ñàõëàéà áèëÿð. Ãÿùðÿìàíëàðûí àäû, èøòèðàê åäÿíëÿðèí õàðàêòåðèñòèêàñû âÿ íàüûëûí áàøãà êîìïîíåíòëÿðè áóíó
àéäûí ýþñòÿðèð.1
Ìèñàë ö÷öí, Íàõ÷ûâàíäàí òîïëàíìûø “Ùàçàðàí äàñòàí” íàüûëûíû ýþòöðÿê.
Íàüûëûí ñöæåòè áåëÿäèð: Ïàäøàù ìèñèëñèç áèð áàü ñàëûð. Áó áàüû áÿçÿìÿê ö÷öí
“Ùàçàðàí äàñòàí” – áöëáöë ëàçûì îëäóüóíó áèð äÿðâèø îíà ñþéëÿéèð. Øàùûí èêè
áþéöê îüëó áöëáöë ö÷öí ýåäèð. Ëàêèí áöëáöëöí ñàùèáÿñèíèí ÿëèíÿ äöøäöêäÿ
îíóí ãóëó îëóá ãàëûðëàð. Øàùûí ö÷öíúö îüëó áèð ÷îõ ÿíýÿëëÿðÿ öñòöí ýÿëäèêäÿí
ñîíðà áöëáöë éèéÿñè úàäóýÿð ãûçûí áàüûíà ÷àòûð, “Ùàçàðàí äàñòàí”û ãÿôÿñèëÿ
ýþòöðöá òèëñèìè ñûíäûðûð âÿ àòàñûíûí éàíûíà äþíöð. Úàäóýÿð ãûç áöëáöëö àïàðàí
ãÿùðÿìàíû àðàéûð, èêè ãàðäàøûí éàëàí ñþéëÿéÿðÿê ãÿùðÿìàíëûüû þçëÿðèíÿ èñíàä
âåðäèêëÿðèíè à÷ûð. Âÿ ÿñë ãÿùðÿìàíûí êèì îëäóüó ìåéäàíà ÷ûõûð. Ñîíðà ö÷öíúö
øàùçàäÿ Ùàçàðàí äàñòàí ýöëöíö äÿ ýÿòèðèð.
Åðìÿíè íàüûëëàðû è÷ÿðèñèíäÿ äÿ áóíóí âàðèàíòû (“Ùàçàðàí áöëáöë”)2 îëäóüóíó ýþðöðöê. Íàüûëëàðûí àäûíû òÿùëèë åòìèø îëñàã, “Ùàçàðàí” ñþçöíöí ôàðñúà
(“ùÿçàð”), “áöëáöë”öí äÿ ÿðÿáúÿ îëäóüóíó ôÿðã åäÿðèê. “Ùàçàðàí äàñòàí” –
ìèí úöð äàñòàí ñþéëÿéÿí äåìÿêäèð. ßñàòèðè ìÿõëóã îëàí “ùàçàðàí áöëáöë” àäû
äà áóðàäàí ýÿëèð. Ëàêèí áó àä åðìÿíè íàüûë÷ûñû òÿðÿôèíäÿí òÿùðèô åäèëìèøäèð.
ßñëèíÿ áàõûëñà, áóðàäàêû áàø ãÿùðÿìàíûí àäû Àëî-Äèíîäóð. Áó äà ÿñëÿí
ÿðÿáúÿ “ßëÿääèí”äÿí àëûíìûø âÿ èñòÿð Òöðêèéÿ, Èðàí ìöñÿëìàíëàðû âÿ èñòÿðñÿ
Øóðà Øÿðã åëëÿðèíäÿí òàòàð, òöðê, ëÿçýè âÿ ñ. è÷ÿðèñèíäÿ éàéûëìûø áèð àääûð.
Åðìÿíè íàüûëëàðûíà éàçäûüû ìöãÿääèìÿñèíäÿ Ìàðèåòòà Øàùèíéàí áåëÿ äåéèð:
“Ùàçàðàí áöëáöë” âÿ ñåùðëè ýþçÿë ãûçëàðû ãîðõóñóç ÿëäÿ åäÿí Àëî-Äèíî âÿ
__________
1
Áóðàäà íàüûë÷ûëàðûí õàðàêòåðèñòèêàñûíû âåðìÿäèéèìèç ö÷öí îíëàðäàí áÿùñ åòìÿéèðèê. Éåíè ýÿëìèøêÿí, ùÿð áèð íàüûë÷û àëûøäûüû èôàäÿíè ñàõëàìàãëà þç éåðëè øèâÿñèíè äÿ,
éåðëè ÿíÿíÿëÿðèíè äÿ, åòèãàäëàðûíû âÿ ýþðöøëÿðèíè äÿ íàüûëà àøûëàéûð âÿ áóíóíëà äà ÿââÿëêè
ìöùèòèíäÿ þéðÿíäèéè íàüûëëàðû éàéûð.
2
Àðìÿíñêèå ñêàçêè. Academia, I ÷àïû, 1930, ñÿù.168-192
11
×óããî øàùçàäÿëÿð ìàðàãëû íàüûë ãÿùðÿìàíëàðûíäàíäûðëàð. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè,
áóíëàðûí àäëàðû åðìÿíèúÿäÿí äåéèë, òöðêúÿäÿí ýÿëèð”1. Ì.Øàùèíéàíûí ùåéðÿòè
áèçúÿ òàìàìèëÿ àíëàøûãëûäûð.
Ëàêèí áèç “íàüûë, è÷ÿðèñèíäÿ éàéûëäûüû ìöùèòèí öíñöðëÿðèíè ãÿáóë åäèð” –
äåìèøäèê, äåäèêëÿðèìèç áó íàüûëäà òàìàìèëÿ éåðèíè àëûð.
Àëî-Äèíî äåéèð:
– Åëÿ èñÿ áó ö÷ àðâàäû âÿ ãóøó ñÿíèí éàíûíäà ãîéóá, ãàðäàøëàðûìûí äàëûíúà
ýåäèðÿì.
– Éàõøû, îüóë (äåéÿ ãîúà úàâàá âåðäè – Ç.Ù.), ãîé áó, Àëëàù àìàíàòû
îëñóí, éåðè.
Àëî-Äèíî øÿùÿðëÿðè ýÿçÿðÿê óçóí çàìàí ãàðäàøëàðûíû àðàäû, ùå÷ éåðäÿ
òàïà áèëìÿäè. Áèð øÿùÿðäÿ îíó ãîíàã ÷àüûðäûëàð. Î, åâ éèéÿñèíäÿí ñîðóøäó:
– Áóðàäà ãÿðèáëÿðè íåúÿ òàïûðëàð?
Åâ éèéÿñè úàâàá âåðäè:
– Êèëñÿäÿ! Ñÿùÿð òåçäÿí ýåò î êèëñÿíèí çÿíýèíè ÷àë âÿ éåääè þêöç ãóðáàí
êÿñ. Ãÿðèáëÿð áó êèëñÿäÿ èáàäÿò åäèëäèéèíè âÿ åùñàí âåðèëÿúÿéèíè áèëäèêäÿ ùÿð
òÿðÿôäÿí îðàéà òîïëàøàðëàð, ñÿí äÿ àðàäûüûíû àñàíëûãëà òàïàðñàí.
Áó íàüûëäà åðìÿíè ìöùèòèíèí éåíè öíñöðö áó áàøäàí íàüûëà éåðëÿøäèðèëÿí
êèëñÿ ìÿñÿëÿñèäèð. Íàüûë áåëÿ áàøëàéûð:
“Ïàäøàù êèëñÿ òèêäèðèðêÿí áèð çàùèä ýÿëèá äåäè:
– Êèëñÿ ÷îõ ýþçÿëäèð, àíúàã áóíóí è÷èíäÿ áèðúÿ øåé – ùàçàðàí áöëáöë
÷àòìàéûð”, – äåéèëìÿêëÿ äèíè õðèñòèàí åëåìåíòè áó íàüûëà ýèðìèøäèð. “Ãÿðèáëÿð
êèëñÿñè” äÿ äåäèéèìèç åëåìåíòëÿðäÿíäèð.
“Úàäóýÿð èëÿ îíóí øÿéèðäè” íàüûëû áèçèì ö÷öí àéäûí ìèñàë îëà áèëÿð. Áó
ôàíòàñòèê íàüûë, äåìÿê îëàð êè, áöòöí äèëëÿðäÿ âàðäûð. Áó íàüûë òöðêúÿ “Àõâàé”,
“Îõãàé”, “Îõàé”, åðìÿíèúÿäÿ “Îõèê”2, ðóñúàäà ùÿì ïðîô. Çåëåíèíèí éàçìàñûíäà “Îõ”3, ùÿì äÿ Ì.Ã.Àçàäîâñêèíèí éàçìàñûíäà “Êîëäóí è åô ó÷åíèê”4,
àáõàçúà “Õàéòûí”5 âÿ è.à. àäëàðû èëÿ ìÿøùóðäóð6. Áó íàüûëûí ñöæåòè áöòöí
äèëëÿðäÿ åéíèäèð. Éîõñóë áèð êÿíäëè îüëó ö÷ èë úàäóýÿðèí øÿéèðäè îëóð. Âàõòû
òàìàì îëàíäà óñòàäûíäàí äàùà áèëèêëè ÷ûõûð. Úàäóýÿð ðÿãèáèíè éîõ åëÿìÿéÿ
÷àëûøûð. Ëàêèí øÿéèðäè ìöõòÿëèô úèëäëÿðÿ ýèðÿðÿê îíà ãàëèá ýÿëèð, îíó éîõ åëÿéèð,
þçö äÿ ïàäøàù ãûçûíû àëûð. Çåëåíèíèí ãåéäèíÿ ýþðÿ, íàüûë Øÿðã êîëîðèòèëÿ
äîëóäóð. Ì.Àçàäîâñêèíèí éàçìàñû èñÿ äàùà ÷îõ ðóñëàøäûðûëìûø âÿ ùÿòòà íàüûë÷û
ãàäûí Âèíàãèðîâà éîõñóë êÿíäëèíèí ÿééàøëûüûíà àðòûã äèããÿò âåðÿðÿê îíóí
__________
1
2
Àðìÿíñêèå ñêàçêè. Academia, 1930, ñòð.89-94
3
Ç å ë å í è í. Ñêàçêè Âÿòñêîé ãóáåðíèè
4
Ñêàçêè Âåðõíåëåíñêîãî êðàÿ, Âûï. I, Èðêóñòê, 1925, ¹ 4
5
Àáõàçñêèå ñêàçêè, Èçä. “ÀÁÍÈÈÊ”à. Ñóõóìè, 1935, ñ.114, “Ñêàçêà î Õàéòå”.
6
Ùÿìèí íàüûëûí áàøãà ïàðàëåëëÿðè ùàããûíäà áàõ: Í.Ï.Àí ä ð å å â. Óêàçàòåëü ñêàçî÷íûõ ñþæåòîâ, ¹325
12
áÿäáÿõòëèéèíèí ÿñàñû ìÿùç àðàãäàí îëäóüóíó ãåéä åäèð. Åðìÿíè íàüûëû èñÿ
áÿäáÿõòëèéèí ñÿáÿáèíè (òöðê íàüûëûíäà îëäóüó êèìè) àðòûã ïóëïÿðÿñòëèêäÿ ýþðöð,
ñîíðà èñÿ íàüûëà çàãàôãàçèéàëûëàð ö÷öí ÷îõ õàðàêòåðèê îëàí àøûã îáðàçû äàõèë åäèð.
Ýþðöíäöéö êèìè, íàüûë áèð ïàðà éåíè åëåìåíòëÿðè ãÿáóë åòìÿêëÿ áÿðàáÿð
áàøãàëàðûíû èòèðèð âÿ áèð ìöùèòäÿí áàøãà áèð ìöùèòÿ êå÷äèêäÿ ÿùÿìèééÿòëè
äÿðÿúÿäÿ äÿéèøÿ áèëèð.
Áóðàäà íàüûë÷ûíûí öçÿðèíÿ ÿí áþéöê éàðàäûúûëûã èøè äöøöð. Íàüûë äàíûøàí
íàüûëû àíëàäûüû, õàòûðëàäûüû âÿ çþâãöíÿ óéüóí îëäóüó êèìè ñþéëÿéèð. Ùÿì äÿ
äåäèéèìèç êèìè, ñþéëÿéÿí ùÿð çàìàí þç øÿõñè âÿ ñèíôè äöíéàýþðöøöíö íàüûëà
êå÷èðèð âÿ ìöõòÿëèô èúòèìàè ïèëëÿäÿ îëàí íàüûë÷û åéíè ñöæåòäÿ îëàí íàüûëà áàøãàáàøãà äîí ýåéäèðèð. Áóíó áèð ñûðà íàüûëëàðäà ýþðìÿê îëóð âÿ íàüûë ñþéëÿéÿí
éàðàäûúûíûí ùàíñû áèð èúòèìàè ãðóïäàí îëäóüóíó íàüûëà ýþðÿ áèëìÿê ÷ÿòèí äåéèë.
Íàüûëëàðûìûçûí ÷îõó êÿíäëèëÿð è÷ÿðèñèíäÿí òîïëàíäûüû ö÷öí áóíëàðû ñþéëÿéÿí íàüûë÷ûíûí êÿíäèí ùàíñû ãðóïóíà ìÿíñóá îëäóüóíó àéäûíëàøäûðìàã îëóð.
Ìÿñÿëÿí, ãÿùðÿìàíëàðû êå÷ÿë âÿ éà éîõñóë îëàí íàüûëëàð, òîðïàãñûç ðÿíúáÿð
è÷ÿðèñèíäÿ úöúÿðèá èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Áó íàüûëëàðäàêû êå÷ÿë ÷èë, ñàðûøûí, ñåéðÿê
äèøëè êîñàéà ãàðøû ãîéóëóð âÿ ðÿùìñèç, ãÿääàð äàðüà èëÿ, âÿçèðëÿ âÿ éà ïàäøàùûí
áöòöí ãóéðóãëàðû èëÿ àìàíñûç ñóðÿòäÿ âóðóøóð. Ñèíôè àíòàãîíèçì þç-þçöíäÿí
ýþçÿ ÷àðïûð âÿ íàüûëûí èíêèøàô ìåùâÿðè èñòèñìàð÷û èëÿ àïàðûëàí ìöáàðèçÿäÿí
èáàðÿò îëóð. Áó êèìè íàüûëëàðäà èøòèðàê åäÿí ãàäûí îáðàçû áöòþâ áèð ùàëäà
ãàëìûøäûð. Áóðàäàêû ãàäûí ÿðèíèí ùÿãèãè éàðäûì÷ûñû îëóá, îíó ÿí øöúàÿòëè
àääûìëàð àòìàüà ðóùëàíäûðûð. Áó íàüûëëàðäà ùàêèì ñèíèôëÿðèí ìàñêàñû éûðòûëìûø,
àðèñòîêðàòèéàíûí þëäöðöúö õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèëìèøäèð. Áóðàñûíû äà ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð êè, ðÿíúáÿð âÿ éîõñóë êÿíäëèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ éàéûëàí íàüûëëàð èñòÿð éàøàéûøà àèä ùåêàéÿ õàðàêòåðëè, èñòÿðñÿ äÿ ôàíòàñòèê íàüûë îëñóí – ùÿð éåðäÿ çàëûìà
ãàðøû íèôðÿò áÿñëÿíäèéèíè àéäûí ýþñòÿðèð. Íàüûë÷û äà äöøöíìÿäÿí èêè àéðû-àéðû
èúòèìàè-èãòèñàäè ïèëëÿëÿðäÿ îëàí ãàðäàøëàð àðàñûíäàêû áåëÿ çèääèééÿòè ýþðöð
(“Ñàëåù âÿ Âàëåù” òèïëè íàüûëëàð).
Ãÿùðÿìàíû øàù, âÿçèð, òàúèð âÿ éà îíëàðûí îüóëëàðû îëàí íàüûëëàð êÿíäèí
âàðëû òÿáÿãÿñè àðàñûíäà (âÿ áó òÿáÿãÿ òÿðÿôèíäÿí) éàéûëûð âÿ áó íàüûëëàðäàêû
èíòðèãàíûí ÷ÿð÷èâÿñè äàðàëûð, èúòèìàè òîããóøìàëàðäàí ãà÷ûëûð âÿ áóíëàðäàêû ìöáàðèçÿ ùÿìèøÿ êîð îëìóø àòà èëÿ ðÿùìëè, ëàêèí àòàñûíà ãóëàã àñìàéàí îüóë, þýåé
àíà èëÿ ãûç âÿ éà þç ãàðäàøûíûí äöøìÿíèíÿ âóðóëìóø áàúû èëÿ ãàðäàø àðàñûíäà
ýåäèð. Áàúû ãàðäàøû þç åùòèðàñûíà ãóðáàí âåðèð.
Áàúûëàðûí ïàõûëëûüûíû, þýåé àíàíûí çàëûìëûüûíû (“Ö÷ áàúû”), àðâàäûí âÿôàñûçëûüûíû, ãàäûíûí êÿìàüûëëûüûíû (“Èêè àðâàäûí èøäÿêëÿðè”, “Àëòû ãàäûíûí ñÿôåùëèéè”)
òÿñâèð åäÿí íàüûëëàð ùÿð çàìàí àâàì âÿ ìåøøàí òÿáÿãÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿí ñó àëûð.
Áó òÿáÿãÿ èñòÿð êÿíääÿ îëñóí, èñòÿðñÿ øÿùÿðäÿ îëñóí, ùÿìèøÿ éà øÿõñè
òÿøÿááöñö ñàéÿñèíäÿ âÿ éà áèð õîøáÿõòëèê öç âåðìÿñèëÿ áþéöê ñÿðâÿòÿ ìàëèê
îëóð. Áó êèìè íàüûëëàðäà ÷îõ çàìàí äèíè, õöñóñÿí øèÿ ìÿçùÿáèí òÿáëèüè àïàðûëûð.
Àáøåðîí éàðûìàäàñûíäàêû êÿíäëÿðäÿí íàüûë òîïëàéàðêÿí 1922-1923-úö èëëÿðäÿ
13
òîïëàäûüûì íàüûëëàðûí áÿçèñèíèí ñöæåòè àéäûí ýþñòÿðèð êè, íàüûëëàðäàêû ùàäèñÿëÿð
áèëÿðÿêäÿí ßðÿáèñòàíà êþ÷öðöëìöøäöð. Ýóéà íàüûëûí ãÿùðÿìàíû èñëàìäàí
ÿââÿë éàøàìûø áèð ãîúàìàí ïÿùëÿâàí èìèø, èñëàìûí èíêèøàôûíà ãÿäÿð éàøàéûð âÿ
Ìÿùÿììÿäèí ùöììÿòè îëóð.
***
Áóääà, Éóñèô, Êÿíàí, Èñà, Ìóñà ùàããûíäà îëàí ÿôñàíÿëÿð ùàìûéà áÿëëèäèð.
Ùÿð áèð äèí ñèñòåìèíèí åë éàðàäûúûëûüûíäàí èñòèôàäÿ åòäèéèíè ùàìû áèëèð. Ùÿòòà ùÿð
áèð ìÿçùÿá áàøãà áèð ìÿçùÿáè áàòèë ýþñòÿðìÿê âÿ îíà ãàðøû ìöáàðèçÿ ö÷öí
íàüûëû áàøãàñûíûí äèëèíäÿí ðÿâàéÿò åäÿðÿê ÿôñàíÿëÿøäèðèð âÿ þçöíÿ ëàçûì îëàí
äþâðÿ áàüëàéûð. Ìÿñÿëÿí, øèÿëÿð ôîëêëîð ìîòèâëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ èëÿ äåéèðëÿð êè,
Ìÿùÿììÿä ìåðàúà âàðäûãäà, îíà áèð ñèíè ñöäëö ïëîâ ýÿòèðèðëÿð. Ìÿùÿììÿä
òÿêáàøûíà éåìÿê èñòÿìÿäèêäÿ, ãàèáäÿí áèð òöêëö ÿë óçàíûá ùÿìñöôðÿ îëóð. Áó
äÿìäÿ áèð ñöäëö äöéö îíóí ÿëèíèí äàëûíà äöøöð, ëÿêÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.
Ýóéà Àáóòàëèá îüëó ßëè àíàäàí îëäóãäà ùÿìèí ëÿêÿ îíóí ÿëèíèí äàëûíäà
âàðìûø. Áó ñóðÿòëÿ øèÿëÿð ßëèíèí ôÿçèëÿòèíè ìöáàëèüÿëÿðëÿ àðòûðûðëàð. Øèÿëÿð
Àáóòàëèá îüëó ßëèíèí áåøèêäÿ èêÿí ÿæäàùàíû òÿê áþëäöéöíö íÿãë åäèðëÿð. Ýóéà
ßëè áåøèêäÿ éàòìûøêÿí øÿùÿðÿ áèð ÿæäàùà ýèðèð. Áöòöí ÿùàëè øÿùÿðäÿí ÷ûõûá
ãà÷ûð. ßëèíèí àíàñû úàíûíû ãîðóéàðêÿí óøàüû óíóäóð. Ñîíðà äàùà øÿùÿðÿ ýÿëÿ
áèëìÿéèð. ßæäàùà øÿùÿðè ýÿçÿ-ýÿçÿ Àáóòàëèáèí åâèíÿ ýÿëèð âÿ áåøèêäÿ óøàüû
óäìàã èñòÿäèêäÿ ßëè ÿëëÿðèíè óçàäûð, ÿæäàùàíûí àëò âÿ öñò äîäàãëàðûíäàí òóòóá
òÿí áþëöð. ßæäàùàíûí úÿìäÿéèíèí éàðûñû î éàíà, éàðûñû áó éàíà äöøöð âÿ áèð
ýèëÿ äÿ ãàíû éåðÿ òþêöëìöð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà øÿùÿðÿ äþíìöø úàìàùàò áó
ìþúöçÿíè ýþðÿíäÿ ùåéðàí ãàëûð. ßæäàùàíû àïàðûá øÿùÿðèí êÿíàðûíà àòûðëàð. Áó
çàìàí ÿæäàùàíûí ãàíû ñåë êèìè àõìàüà áàøëàéûð.
Áó êèìè ÿôñàíÿëÿð èëÿ ìîëëà âÿ äÿðâèøëÿð õàëãûí áàøûíû äîëäóðóð âÿ áó
ìþúöçÿëÿðÿ èíàíìàéàíûí ìöòëÿãà äàøà äþíÿúÿéèíè ãÿòèééÿòëÿ ñþéëÿéèðäèëÿð.
ßôñàíÿëÿð èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí àáèäÿëÿð Àçÿðáàéúàíäà àç äåéèëäèð. Ìèñàë
ö÷öí, áóýöíêö Ãûç ãàëàñû âàõòèëÿ àòÿøïÿðÿñòëÿð ö÷öí áèð ãàëà âÿ åéíè çàìàíäà
àòÿøýÿäÿ éåðè îëìóøäóð. Áÿçèëÿðè èñÿ áóíó Õÿçÿð äÿíèçèíèí ìöùöì áèð ôàíàð
ãàëàñû îëäóüó èääèàñûíäàäûð. Áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, áó ãàëàíû Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð òèêäèðìèø, ñåâýèëèñè Áèëãåéèñè áóðàäà ñàõëàìûøäûð. Áàøãà ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,
1200 èë áóíäàí ÿââÿë Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí Ñÿìÿä õàí àäëû áèðèñè þç ãûçûíà
àøèã îëìóø âÿ ãûçûí ÿìðèíÿ ýþðÿ áó ãàëàíû òèêäèðìèøäèð. Äÿðáÿíä äèâàðû äà
Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðÿ èñíàä åäèëèð.
Áèðèíúè Øàù Àááàñ ùàããûíäà äà íàüûë âÿ ÿôñàíÿëÿð ÷îõäóð. Âàãèô ùàããûíäà
äöçÿëäèëìèø íàüûë àøûãëàð àðàñûíäà ñþéëÿíèð. Áó íàüûëëàð éàðû ÿôñàíÿ, éàðû
ùåêàéÿ øÿêëèíäÿ îëàí, ãóðóëóøúà çÿèô íàüûëëàðäûð.
Áÿçè íàüûëëàð äàíûøûëàðêÿí ÿéëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèíè äàøûñàëàð äà, éåíÿ
(“Êÿëèëÿ âÿ Äèìíÿ” êèìè) ìöÿééÿí äèäàêòèê áèð èäåéàéà ìàëèêäèðëÿð. Íàüûë÷û
14
âÿ äàñòàí÷û àøûã èôà çàìàíû ìÿúëèñèí êèìäÿí èáàðÿò îëäóüóíó, îíóí øÿðàèòèíè,
éåðèíè âÿ ñ. íÿçÿðÿ àëûð. Îíà ýþðÿ “ìÿúëèñè òóòäóðìàã”, “ìÿúëèñè áàøà âåðìÿê”
òÿäáèðëÿðè àøûãëàð âÿ íàüûë÷ûëàð àðàñûíäà ìÿøùóðäóð. Ùÿð áèð àøûã âÿ íàüûë÷û
ìÿúëèñÿ ýþðÿ íàüûëûí ñöæåòèíè äÿ äÿéèøäèðèð.
Ìÿñÿëÿí, 1924-1925-úè èëëÿðäÿ Àáøåðîí éàðûìàäàñûíûí Ìÿðäÿêàí âÿ
Øàüàí êÿíäëÿðèíäÿ íàüûë òîïëàéàðêÿí 62 éàøëû Ìÿììÿä Ðÿñóë Øåéäàáÿé
îüëóíà òÿñàäöô åòäèì. Îíà ìîëëà Ðÿñóë äåéèðäèëÿð. Áó íàüûë÷û éàðûñàâàäëû îëñà
äà, Ãóðàíûí áÿçè ñóðÿëÿðèíè ÿçáÿðäÿí áèëäèéèíÿ ýþðÿ îíà ìîëëà äåéÿðäèëÿð.
Ìîëëà Ðÿñóë éîõñóë èäè. Ãîùóìëàðû èëÿ áèðëèêäÿ áèð ïàð÷à éåðè âàð èäè. Ëàêèí ùå÷
áèð âàõò áó éåðè áåúÿðìÿéÿ èìêàíû éîõ èäè. Ùÿìèí áó ãîúà êÿíääÿ äÿ,
øÿùÿðäÿ äÿ ùÿð çàìàí íàüûë äàíûøàðêÿí ìÿúëèñè ùåñàáà àëàðäû. Õöñóñÿí øÿùÿðëèëÿð ö÷öí êÿíä éàøàéûøûíû âÿ êÿíäëèëÿð ö÷öí øÿùÿð éàøàéûøûíû ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ
òÿñâèð åòìÿéè ñåâÿðäè. Ñîíðà ãîúàëàð îëàí ìÿúëèñäÿ Éóñèô âÿ Çöëåéõàäàí,
Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéíäÿí, Õûäûð Èëéàñäàí áÿùñ åäÿðäè. Ýóéà áó Õûäûð Èëéàñ
äàèìà èíñàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ ýþðöíìÿç áèð ñóðÿòäÿ éàøàéûð, ñóäà áîüóëàíëàðû,
òóôàíà äöøÿíëÿðè õèëàñ åäèð âÿ ùÿð çàìàí äîüàí àðâàäëàðûí òåç àçàä îëìàñûíà
éàðäûì åäÿðìèø. Îíà ýþðÿ äÿ ãàðûëàð äîüàí àðâàäûí àüðûéàí éåðèíÿ ÿë ÷ÿêäèêäÿ:
“Éà Õûäûð Íÿáè, Õûäûð Èëéàñ, áÿíäÿíè áÿíäÿäÿí õèëàñ” – äåéÿ èìäàä ÷àüûðàðëàðìûø. Ìÿììÿä Ðÿñóë äà õöñóñè áèð ëÿççÿòëÿ Äàâóä ïåéüÿìáÿðèí ñÿñèíäÿí
ãóøëàðûí ãàíàä ñàõëàäûüûíû âÿ îíóí Ãóðàíäàí áèð ñóðÿ îõóðêÿí áöòöí ãóøëàðûí
ñÿñëÿðèíè êÿñèá îíó äèíëÿäèéèíè ùÿâÿñëÿ ùåêàéÿ åäÿðäè. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè,
éàëíûç áóíëàðû äåéèë, ùÿòòà èñëàìäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ éàøàìûø
ÿôñàíÿ ãÿùðÿìàíëàðûíû äà ìöñÿëìàíëàøäûðàðäû.
Ìÿììÿä Ðÿñóë ùÿìèí èë ãûø âàõòû áèçÿ 22-éÿ ãÿäÿð ôàíòàñòèê âÿ ùåêàéÿ
ìÿçìóíëó íàüûëëàð ñþéëÿäè. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ ìîëëà, ãàçû âÿ áÿéëÿðÿ àèä áèð
÷îõ ëÿòèôÿëÿð äàíûøäû. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ “Éÿìÿí ïàäøàùûíûí îüëó Èáðàùèì”
ùàããûíäà ñþéëÿìèø îëäóüó íàüûëû áþëöá èêè àéðû-àéðû íàüûë êèìè áèçÿ äàíûøäû.
1935-úè èëäÿ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Çàãàôãàçèéà ôèëèàëûíûí Àçÿðáàéúàí
øþáÿñè òÿðÿôèíäÿí Òîâóç ðàéîíóíäà åêñïåäèñèéàäà îëàðêÿí 25 èëëèê ñòàæû îëàí
Àøûã Ìèðçÿ Áàéðàìîâà òÿñàäöô åòäèì. Áó àøûã àäÿò öçðÿ ôàíòàñòèê âÿ ùÿòòà
éàøàéûøà àèä íàüûëëàðû ñåâìÿçäè. Ëàêèí áóíëàðäàí ÷îõóíó áèëèð, ùÿòòà Ùèììÿò
ßëèçàäÿíèí òîïëàìûø îëäóüó íàüûëëàð ìÿúìóÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóø Øàù Èñìàéûë
íàüûëûíû 1928-úè èëäÿ ñþéëÿäèéèíè äåéèðäè:1
Òîâóçëó Àøûã Ùöñåéí Áîçàëãàíëû îëäóãúà ìÿøùóð áèð àøûãäûð. Ìÿíèì
ö÷öí, “Êîðîüëó” äàñòàíûíûí áèð íå÷ÿ ãîëóíó ñþéëÿìèø äÿéÿðëè õàëã øàèðèäèð. Áó
ãîúàìàí àøûã õàëã ãÿùðÿìàíëàðû îëàí ãà÷àãëàð, î úöìëÿäÿí Ãà÷àã Òàíðûâåðäè
ùàããûíäà ìÿíÿ ãûñà áèð ùåêàéÿ ñþéëÿäè. 1936-úû èë èëäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã
ñÿíÿòè Îëèìïèàäàñûíà ýÿëäèêäÿ äþðä ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàúàã áó äàñòàíûí áèðèíúè
__________
1
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû (íàüûëëàð), I ùèññÿ, Àçÿðáàéúàíû þéðÿíÿí úÿìèééÿò íÿøðèééàòû, Áàêû, 1929. Òîïëàéàíû Ù.ßëèçàäÿ.
15
ùèññÿñèíè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Àçÿðáàéúàí ôèëèàëûíûí Äèë âÿ ßäÿáèééàò
Èíñòèòóòóíà òÿãäèì åòäè. Àøûã áóíóí éåðäÿ ãàëàí ö÷ ùèññÿñèíè äÿ ýþíäÿðÿúÿéèíè
âÿä âåðìèøäèð.
Èñòÿð ÿí ýåðèäÿ ãàëìûø áèð íàüûë÷û, èñòÿð ÿí ãîúàìàí âÿ éà ãàáàãúûë àøûã
îëñóí, (èñòÿð-èñòÿìÿç) ìÿúëèñèí èúòèìàè òÿëÿáëÿðè èëÿ ùåñàáëàøûð âÿ ÿíÿíÿâè
ñöæåòëÿðè êöòëÿéÿ òÿãäèì åäÿðêÿí ùàçûðêû ìöùèò ö÷öí ëàçûì ýÿëÿí ìöíäÿðèúÿíè
áè÷èá äöçÿëäèð. Áó ñóðÿòëÿ àéäûíäûð êè, ÿí ãÿäèì ÿíÿíÿâè ìàòåðèàë ùÿìèøÿ
òÿãäèð âÿ òÿüéèð îëóíóð.
Àçÿðáàéúàí íàüûë÷ûëàðû àðàñûíäà ÿí ýþðêÿìëè éåðè Úàááàð Ìþâëàìãóëó
îüëó òóòóð. Îíóí äèëèíäÿí îüëó ìöÿëëèì Ãóëó Ãóëóçàäÿ 40-äàí ÷îõ íàüûë
éàçûéà àëìûøäûð. Áó íàüûë÷û Ãàðàáàüûí Ãàðéàýèí ðàéîíóíóí1 Ùîðàäèç êÿíäèíäÿíäèð. ßñëÿí ÷îáàí îëìóøäóð. Ñÿêñÿí éàøûíäà îëìàñûíà áàõìàéàðàã, òà
óøàãëûãäàí åøèòäèéè õàëã éàðàäûúûëûüû íöìóíÿëÿðèíè ùàôèçÿñèíäÿ ñàõëàìûøäûð.
×îáàíëûãäà äàíûøäûüû âÿ àüàñûíûí ñöðöñöíö îòàðûðêÿí äàü éàìàúëàðûíäà, ìåøÿ
àéàãëàðûíäà, ÷àé ãûðàãëàðûíäà åøèòäèéè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ùå÷ áèð èíúèëÿðèíè
óíóòìàìûøäûð. Ñîíðàäàí äöëýÿðëèéÿ ýåäÿí Úàááàð Àçÿðáàéúàíäà ùþêì ñöðìöø
çöëì âÿ ÿñàðÿò ùÿéàòûíû ýþçÿë áèëèð âÿ îíó þç íàüûëëàðûíäà ÿêñ åòäèðèð. Íàüûë
ñÿíÿòèíäÿ òàéû àç òàïûëàí óñòàä, ÿíÿíÿâè íàüûë ñþéëÿðêÿí ñîíäà “ýþéäÿí ö÷
àëìà äöøäö” êèìè èíúÿëèêëÿðëÿ éàíàøû, ìèôîëîæè âÿ ôàíòàçèéàëàðëà áàüëû ýþçÿë
ðåàëèñò ñÿùíÿëÿð éàðàäûð. Óúà äàüëàðûí ìÿíçÿðÿëÿðèíè, íàüûë ãÿùðÿìàíëàðûíûí
äèâëÿðëÿ òÿê-òÿêèíÿ äþéöøäöêëÿðèíè, ÿúàèá âöúóäëàðà öñòöí ýÿëäèêëÿðèíè ìÿùàðÿòëÿ òÿñâèð åäèð. Úàááàð Ìþâëàìãóëó îüëóíóí äèëè ìèñèëñèç äÿðÿúÿäÿ àéäûí âÿ
îáðàçëûäûð.
Úàááàðûí íàüûëëàðûíäà îëàí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿð áèð ÷îõ ñþéëÿéèúèëÿðèí
íàüûëëàðûíäà éîõäóð. Îíóí íàüûëëàðû ùÿääèíäÿí àðòûã òÿôñèëàòëû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, óñàíäûðûúû äåéèë, ìÿøüóëåäèúèäèð. Áÿçÿí ñûðô êÿíä òÿäáèðëÿðèíäÿí
ãà÷ìàã èñòÿäèéèíÿ áàõìàéàðàã, ñþéëÿíèø äèëè ñÿðáÿñòäèð. Áó ñîí õöñóñèééÿò
þç-þçöíÿ àéäûíäûð, ÷öíêè íàüûë÷û ñþéëÿäèêëÿðèíèí éàçûéà àëûíäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàéà áèëìÿçäè.
Úàááàð Ìþâëàìãóëó îüëóíóí íàüûëëàðû íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëè, áÿäèè úÿùÿòäÿí
íÿ ãÿäÿð çÿíýèí îëñàëàð äà, Íîâðóç Ãàòàíîâóí Íàõ÷ûâàíäàí éàçûéà àëäûüû
íàüûëëàð çÿèôäèð. Í.Ãàòàíîâóí íàüûëëàðû åëìè úÿùÿòäÿí äÿ íþãñàíëûäûð. Í.Ãàòàíîâ
áèð öìóìè äÿôòÿðäÿ 28 íàüûëû ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçìàãëà áÿðàáÿð, íàüûë÷ûíûí
(éàõóä íàüûë÷ûëàðûí) äèë õöñóñèééÿòèíè ìöùàôèçÿ åòìÿìèø, íàüûëûí ùàðàäà êèìäÿí âÿ íÿ âàõò éàçûëäûüû ãåéä åäèëìÿìèøäèð.
Íàüûëûí ìÿòíè ÿäÿáè äèëäÿ âåðèëìèø âÿ ùÿòòà íàõ÷ûâàíëûëàð ö÷öí áåëÿ àäè
ñàéûëàí èáàðÿëÿðäÿí ãà÷ûëìûøäûð. Í.Ãàòàíîâóí éàçìàëàðûíû îõóäóãäà èíñàíäà
áåëÿ áèð ôèêèð ùàñèë îëóð: áó íàüûëëàð àç-÷îõ óçàã áèð êå÷ìèøäÿ åøèäèëäèêäÿí
ñîíðà éàçûëàí ãûñà áèð ñöæåòäèð.
__________
1
Èíäèêè Ôöçóëè ðàéîíó
16
Ùèììÿò ßëèçàäÿíèí íàüûëëàðû áóíà íèñáÿòÿí áèð àç éàõøûäûð. Ùèììÿò
íàüûëûí éàçûéà àëûíäûüû éåðè, òàðèõè ãåéä åòñÿ äÿ, îíóí òÿúðöáÿñèçëèéè íÿòèúÿñèíäÿ èëê èëëÿðäÿ òîïëàäûüû íàüûëëàðäàêû Øóøà âÿ ñàèð éåðëÿðèí øèâÿ âÿ äèàëåêòëÿðè
Ãàçàõ äèàëåêòè èëÿ ãàðûøäûðûëûð. ßëèçàäÿíèí “Ýþé ýþçëö êîñà” íàüûëûíû Ìþâëàìãóëó îüëóíóí áóíà óéüóí îëàí “Ýþé ìóíúóã” íàüûëû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê
êèôàéÿò åäÿð. Ùèììÿò ßëèçàäÿíèí éàçäûüû íàüûëëàðûí áÿäèè úÿùÿòäÿí íÿ ãÿäÿð
ýåðè ãàëäûüû áÿëëèäèð...
Ëàêèí íàüûë÷ûíûí âÿ éà àøûüûí ôàíòàçèéàñû î ãÿäÿð ÿòðàôëû, çÿíýèí âÿ ðÿíýáÿðÿíýäèð êè, àëèìëÿð ùå÷ áèð çàìàí îíó þç ùàôèçÿëÿðè èëÿ ÿâÿç åäÿ áèëìÿçëÿð.
Éîðóëìóø ÿìÿê÷è êÿíäëèíèí óçóí ýöíö îä ñà÷àí ýöíÿøèí àëòûíäà ÷àëûøäûãäàí
ñîíðà éóõóíó óíóäàðàã ñàçûí ëÿççÿòâåðèúè ñÿñè âÿ éà íàüûë÷ûíûí ñþçëÿðèíÿ
ãóëàã àñìàñû ÿáÿñ äåéèëäèð.
Õàëãûí ôàíòàçèéàñûíûí ðÿíýáÿðÿíý âÿ äèëèíèí îáðàçëû îëìàñû ùÿð øåéäÿí
÷îõ ñåùðëè-ìèôîëîæè íàüûëëàðäà ýþðöíöð. Áó íàüûëëàðäà èøòèðàê åäÿí ãöââÿ âÿ
øÿõñèééÿòëÿð êèøèëÿðè éåéÿí âÿ ýþçÿë ãàäûíëàðû ÷ÿêèá àïàðàí äèâëÿðäèð. Ëàêèí áó
äèâëÿð ùå÷ áèð çàìàí ñîíà ãÿäÿð èíñàíà ãàëèá ýÿëìèðëÿð. Áó äèâëÿð ùÿìèøÿ
äàüëàðäà, øÿùÿðëÿðäÿí óçàã ãàëà÷àëàðäà éàøàéûð âÿ éà éåðèí àëòûíäà þçëÿðèíÿ
áàüëû-áàü÷àëû ñàðàéëàð ñàëûð, ýþçÿë ïÿðèëÿðè âÿ éà ãûçëàðû áó éåðëÿðÿ ÷ÿêèá àïàðûðëàð. Íàüûëûí ãÿùðÿìàíû àäÿòè öçðÿ, éà òÿñàäöôÿí âÿ éà ìöÿééÿí ýþñòÿðèøëÿ
áó éåðëÿðè òåç òàïûð. Áó äèâëÿðèí àäÿò öçðÿ ñàðàéëàðû, ìöëêëÿðè áèð-áèðèíÿ éàõûí
îëóð âÿ ùÿð çàìàí áèð äèâ î áèðèñèíäÿí óçàãäà éàøàäûãúà ÿââÿëêè ãàðäàøûíäàí
äàùà ñÿðò, äàùà ãöââÿòëè âÿ äàùà çèéàíêàð îëóð. Ëàêèí áó äèâëÿðèí èôðèòÿ àíàëàðû
îüëàíëàðûíäàí äàùà äÿùøÿòëè îëóð. Áóíà áàõìàéàðàã áó èôðèòÿ ãöââÿòëè, áîéëóáóõóíëó íàüûë ãÿùðÿìàíûíà âóðóëìàãäàí ÷ÿêèíìèð. Äèâëÿðèí àðàñûíäà ãàðà
áàøëû, àü áàøëû, áèð áàøëû âÿ éåääè áàøëûñû îëóð. Ëàêèí áóíëàð äÿùøÿòëè îëäóãëàðû
ãÿäÿð äÿ ñàðñàã îëóðëàð. Îíà ýþðÿ äÿ ÷îõ àñàíëûãëà áÿçÿí áó âÿ éà áàøãà ïàäøàùûí ÿìðèíÿ òàáå îëóðëàð.
Ïÿðèëÿð áöòöí-áöòöíÿ äèâëÿðèí ÿêñèíè òÿøêèë åäèð. Áóíëàð éà ýþéÿð÷èí úèëäèíäÿ, éà ýþçÿë áèð ãûç øÿêëèíäÿ íàüûë ãÿùðÿìàíûíà ðàñò ýÿëÿðÿê îíóí ÿæäàùàëàð,
äèâëÿð âÿ áàøãà çàëûì ãöââÿëÿðëÿ àïàðäûüû ãåéðè-ìöñàâè ìöáàðèçÿñèíäÿ îíà
éàðäûì åäèðëÿð.
Íàüûë ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàëàðû ö÷öí ùåéâàíàò àëÿìè îíëàðà
àç êþìÿê åòìèð; ìÿñÿëÿí. èò, ïèøèê, àéû, ìåéìóí, õöñóñÿí àò, áÿçÿí àüûëëû
èëàíëàð, ùèêìÿò ñàùèáè îëàí ãóøëàð, àü âÿ ãàðà ãîéóíëàð ãÿùðÿìàíà éàðäûì
åäèðëÿð. Áÿçÿí äþâëÿò ãóøó ÿí éàõøû áèð êå÷ÿëèí áàøûíà ãîíìàãëà îíó íàüûëäàêû úÿìèééÿòèí ÿí éöêñÿê ïèëëÿñèíÿ ÷ûõàðûð. Ñèìóðã èíñàíûí éàõøûëûüûíà ãàðøû
îíó äöíéàíûí áèð óúóíäàí áàøãà óúóíà ãàíàäëàðû öñòöíäÿ àïàðûð, àñëàí èñÿ
öðÿéè ðÿùìëè íàüûë ãÿùðÿìàíûíà þç áàëàëàðûíû âåðìÿêëÿ îíóí ìöâÿôôÿãèééÿòèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Ñÿñ-êöéëÿ äîëó øÿùÿðëÿðäÿí ãà÷àí âÿ çàùèä ùÿéàòû ñöðÿí ãîúàëàðäàí
ñàâàéû Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà ÿí ÷îõ úàäóýÿð äÿðâèøëÿðèí îáðàçëàðûíû ýþð17
ìÿê îëóð. “Äÿðâèø” àäû ýÿëÿíäÿ Àçÿðáàéúàí àâàìëàðû áèð âàùèìÿ, õàðèãöëàäÿ
áèð ãöââÿ ãîðõóñó äóéóðëàð. Éàëíûç éîõñóë òÿáÿãÿëÿð äåéèë, õûðäà ìåøøàí ÿùàëè
äåéèë, áÿëêÿ Øÿðãèí ãóäóðüàí ôåîäàëëàðû äà, áÿéëÿðè âÿ õàíëàðû äà, øàùëàðûí
ñàðàéëàðû äà äÿðâèøÿ ãàðøû ãîðõó èëÿ ãàðûøûã áèð ùþðìÿò äóéóðëàð.
ÕÂII-XVIII ÿñÿðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ ùÿòòà Éàõûí Øÿðã òàðèõèíäÿ äÿðâèø
ùÿðÿêàòûíûí ÿùÿìèééÿòè àéäûíäûð. Ëàêèí íàüûëäà âöúóäóíà ÿçèééÿò âåðèá
èøýÿíúÿ ÷ÿêÿí äÿðâèø, Øåéõ Ñÿôèíèí ñîíà ãÿäÿð ìöðèäè âÿ éàõóä îíóí íÿâÿñè,
ñîíðàäàí Øàù Èñìàéûë îëàí Øåéõ Èñìàéûëà èòàÿò åäÿí äÿðâèø òÿñâèð åäèëìÿéèð.
Íàüûëëàðäàêû äÿðâèø îáðàçû Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë
êèìéàýÿð” àäëû êîìåäèéàñûíäàêû äÿðâèøèí åéíèäèð.
Äÿðâèøäÿ ùÿð áèð øåéè ãûçûëà ÷åâèðÿí èêñèð äàøû îëóð. Áóíóí ÿí ÷îõ ìþúöçÿëè
áèð ñóðÿòäÿ òÿñèð ãöââÿñè áàøû, ãóéðóüó êÿñèëìèø èëàíûí ãîâóðìàñûíû éåìÿêäÿ
èìèø. Áóíó éåéÿð-éåìÿç áöòöí îòëàðûí, äàøëàðûí ñÿñè îíóí ãóëàüûíà ýÿëìèøäèð.
Ùÿð áèðèñè ùàíñû õÿñòÿëèéÿ äÿðìàí îëäóüóíó âÿ éà òîðïàüûí àëòûíäà íÿ êèìè
äÿôèíÿëÿð ýèçëÿíìèø îëäóüóíó ñþéëÿéèð âÿ áó ñÿñ äÿðâèøèí ãóëàüûíà ýÿëÿðìèø.
Ëàêèí áÿçÿí äÿ èëàí ÿòèíè éåéÿí òàìàìèëÿ ãûçûëà äþíöðìöø. Ùÿìèí áó
íàüûëäàêû äÿðâèø òÿúðöáÿñèç úàâàí óøàãëàðû ÿëäÿ åòìÿéÿ âÿ þç òÿúðöáÿëÿðèíè
áóíëàðûí öçÿðèíäÿ ñûíàìàüà ÷àëûøûð. Ëàêèí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè íàüûëëàðäà ñþéëÿíÿí
êèìéàýÿð äÿðâèøèí îáðàçûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí áóíóíëà éàçû÷ûíûí äþâðöíäÿ
áöòöí Éàõûí Øÿðãè äîëäóðìóø âÿ ìåøøàí àâàì õàëãûí áàøûíû òîâëàéûá âàðéîõóíó ÿëèíäÿí àëàí äÿðâèø òèïèíè ýþñòÿðìèøäèð. Áó ñóðÿòëÿ íàüûëûí þçö òàðèõè
çÿìèíäÿí øèðÿ àëàðàã éàçûëû ÿäÿáèééàòäà ñÿìÿðÿ âåðìÿê ö÷öí éåíè áèð çÿìèí
ùàçûðëàéûð. Ëàêèí áóðàäà áèð ÿììà ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàí íàüûëûíäà, èñòÿð ôàíòàñòèê ìÿçìóíëó, èñòÿðñÿ íîâåëëà-ùåêàéÿò ñöæåòëè îëñóí, äÿðâèø àíúàã ìÿíôè
úÿùÿòäÿí òÿñâèð åäèëèð. Áó íàüûëëàðäàêû äÿðâèø ñèìàñû ìÿøùóð “Ìèí áèð ýåúÿ”
ùåêàéÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí îâãàòëàð ãÿäÿð ïàðëàã âÿ îíëàð ãÿäÿð úàíëûäûð.
ßëáÿòòÿ, áöòöí áó îâãàòëàð ôåîäàë Øÿðãèí áèçÿ áóðàõìûø îëäóüó ìèðàñäûð.
Áóíëàðäà éàí-éàíà ùÿìèí áó Øÿðãèí ñîíñóç ìöùàðèáÿëÿðèíè, òöêÿíìÿç ãàíëû
òàðèõè ùàäèñÿëÿðèíè êå÷èðìèø âÿ áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê-áþéöê ÿçèééÿòëÿð
÷ÿêìèø Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñè äÿ òÿñâèð îëóíóð.
***
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà áàøëûúà ìþâçóëàðäàí áèðè äÿ ìÿçëóì, ÿçèëìèø,
úÿùàëÿòäÿ ãàëìûø êÿíäëè êöòëÿñèíèí áöòöí ùþêìðàí âÿ èñòèñìàð÷û òÿáÿãÿëÿðÿ
ãàðøû àïàðäûüû ìöõòÿëèô ìöáàðèçÿëÿðäèð. Øàù öñóë-èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí äÿôÿëÿðëÿ
ñîéóëàí êÿíäëè íàüûëëàð âàñèòÿñèëÿ þçöíöí ÿñðëÿð áîéó ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿð
òàðèõèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð. Áó úÿùÿòäÿí íàüûë ÿìÿê÷è êöòëÿíèí éåíè íÿñèëëÿðèíäÿ
çàëûìëàðà – àüàëàðà ãàðøû êèí âÿ ÿäàâÿò áÿñëÿìÿê ö÷öí ÿí êÿñêèí áèð àëÿò îëóð.
Íàüûëëàð èñòÿð ýöëäöðöúö éóìîð, èñòÿðñÿ ãÿùãÿùÿëè ñàòèðà âàñèòÿñèëÿ îëñóí,
ùÿð éåðäÿ ÿìÿê÷è êÿíäëèíè èñòèñìàð åäÿíëÿðè èôøà åäèð. Íàüûëëàðäà áó ìöáàðèçÿ
18
ìÿõñóñè ýèçëè áèð ôîðìàäà âåðèëèð. Íàüûë÷ûíûí ôàíòàçèéàñû äöíéàíûí ùàíñû
éåðèíäÿ ýÿçèð-ýÿçñèí, áöòöí Øÿðã íàüûëû ö÷öí èñòèñìàð÷û èëÿ èñòèñìàð îëóíàíëàð
àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
“Áÿõòèéàð”, “Èñêÿíäÿðèí íàüûëû” âÿ áàøãà Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà ÷îõ
çàìàí êÿìàüûë, óçàãýþðìÿç, ÿëèíäÿí áèð øåé ýÿëìÿéÿí âÿ éàëíûç þç ùÿðÿìõàíàñûíû ýþçÿë ãûç âÿ ãàäûíëàðëà äîëäóðìàã èñòÿéèíäÿ îëàí øÿùâÿòïÿðÿñò êèìè
îáðàçû úàíëàíäûðûëûð. Íàüûëëàðûí áèðèíäÿ Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä øàùà äåéèð:
“Ïàäøàù! Áó àüûëëà ñÿí íåúÿ ïàäøàùëûã åäèðñÿí?!”. Âÿ ùÿòòà Àçÿðáàéúàíûí
ìåøøàíëàðû àðàñûíäà éàðûÿôñàíÿâè áèð øþùðÿò àëìûø I Øàù Àááàñ äèëëÿðäÿ ÿäàëÿòëè
âÿ èíñàôëû òÿñâèð åäèëñÿ äÿ, íàüûëëàðäà ãÿääàð, èíñàôñûç, êîð-êîðàíÿ äèâàí åäÿí
(“Ñàëåùíÿí Âàëåùèí íàüûëû”), ãàíè÷èúè (“Ùÿñÿí Ãàðà”íûí íàüûëû) áèð øÿêèëäÿ
ýþñòÿðèëèð. Íàüûëëàðäàêû âÿçèðëÿð äÿ øàùëàðäàí ÷îõ äà óçàãýþðÿí îëìóðëàð,
áóíëàð ñàðñàã, ðöøâÿòõîð âÿ ãàäûíà ùÿðèñ (“Çÿðíèéàð” íàüûëû) èíñàíëàðäûð.
***
ßëáÿòòÿ, íàüûëëàðäàêû ùÿéàòûí áþéöê òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòè óíóäóëìàìàëûäûð.
“Áÿõòèéàð” âÿ “Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä” íàüûëëàðûíäà ñèíôè àíòàãîíèçì î äÿðÿúÿéÿ ÷àòûð êè, ìöáàðèçÿ åäÿí èêè ãöââÿäÿí áèðèñè ìÿùâ îëóð. Úàááàð Ìþâëàìãóëó îüëó äà þç êå÷ÿëè âàñèòÿñèëÿ ïàäøàùû áöòöí ñàðàéèëÿ, ñàðàéäàêûëàðûí
àèëÿëÿðèëÿ âÿ ùÿòòà ïàäøàùûí úàñóñó îëàí äÿëëÿêëÿ áèðëèêäÿ ùàìûñûíû òîíãàëäà
éàíäûðûð. Éîõñóë êÿíäëè ìöëêÿäàðëàðëà ìöáàðèçÿ åäÿðêÿí äàùà úàíàâàð,
òàìàùêàð áèð äöøìÿíÿ ðàñò ýÿëèð. Áó äöøìÿí, ÿââÿëäÿ áÿçèðýàí, ñîíðà èñÿ òàúèð
òèïèäèð. Áó òèï ãûçûëû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí úèíàéÿòëÿð òþðÿäèð. Ùÿð ýöí îíó äàüà
÷ûõàðûð, îðàäàí ñàáàùäàí àõøàìà ãÿäÿð úàâàùèðàò åíäèðèð, ýöíöí àõûðûíäà èñÿ
áó úàâàí àâàìëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ãóðáàí ýåäèð. Éîõñóë êÿíäëè òàúèðëÿðèí áó êèìè
úàí àüðûäûúû, ãÿääàð ÿëàãÿëÿðèíè òÿñâèð åäèðêÿí, áó éåíè ñèíôèí äàùà ÷îõ ãàíà
ñóñàéàí îëäóüóíó âÿ þç ùàëûíûí éàõøûëàøìàñûíû ÿëäÿí âåðìÿìÿê ö÷öí ùÿð áèð
úèíàéÿòÿ ùàçûð îëäóüóíó àíëàéûð.
“Íàðäàí õàíûì” íàüûëûíäàêû ìåéìóí îáðàçû èñòèñìàð îëóíàí êÿíäëè
òÿáÿãÿëÿðèí âàðëûëàðà ãàðøû ìöíàñèáÿòèíè èôàäÿ åäèð. Áóðàäà ìÿñÿëÿ ÷îõ êÿñêèí
ãîéóëìóøäóð: ñèíôè äöøìÿí ìÿùâ îëìàäûãúà êþìÿêñèç Àçÿðáàéúàí ãàäûíûíà
ùÿéàò éîõäóð. Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà èñòÿð äöíéà àüàëàðûíà, èñòÿðñÿ àõèðÿò
àüàëàðûíà – ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíÿ ãàðøû àìàíñûç áèð ìöáàðèçÿ àïàðûëûð.
Ìÿèøÿò íàüûëëàðûíà äèí âÿ åòèãàäëà àïàðûëàí ìöáàðèçÿ äàùà ÷îõ õàðàêòåðèêäèð.
Áóðàäà ìîëëà âÿ ãàçûëàðûí áöòöí éàëàíëàðû, åùòèðàñëàðû, òàìàùêàðëûãëàðû, áèð
ñþçëÿ, áöòöí àë÷àãëûãëàðûíû þðòÿí ïÿðäÿ éûðòûëûá ýþç ãàáàüûíà ãîéóëìóøäóð.
Àèëÿ âÿ ãàäûí ìÿñÿëÿñè Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà áóíäàí äà êÿñêèí ãîéóëìóøäóð. Áóíëàðëà áÿðàáÿð íàüûëëàðäà êþ÷ÿðè ùÿéàòûíäàêû ãàäûíëàð äà ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó ãÿáèëÿ ùÿéàòû êå÷èðÿí àèëÿëÿðäÿêè ãàäûíëàð Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí èäåàëèçÿ
åòäèéè âÿ áóíóíëà áÿðàáÿð îíëàðûí áöòöí íþãñàíëàðûíû à÷ûá ýþñòÿðäèéè ÿõëàãúà
19
éöêñÿê äÿððàêÿëè, àèëÿ âÿ òÿñÿððöôàòûí éèéÿñè îëàí ãàäûíëàðäûð. Íàüûëëàðäà
òÿñâèð åäèëÿí ãàäûíëàð ÷îõ çàìàí àïàðäûãëàðû ìöáàðèçÿäÿ ÿðëÿðèíÿ äàéàã îëóð
âÿ äþéöø ìåéäàíûíäà þç ìÿñëÿùÿòëÿðèëÿ, ðóùëàíäûðûúû òÿäáèðëÿðèëÿ ãàëèáèééÿòÿ
íàèë îëóðëàð. Áó úöð ãàäûíëàð ÿð åâèíÿ ñàòûëìàéûð. Àäÿòè öçðÿ èñòÿäèéè, áÿéÿíäèéè
îüëàíû ñå÷èð, òàíûéûð âÿ þçöíÿ ùÿéàò éîëäàøû ãÿáóë åäèð. Áó çàìàí áÿçÿí ãûçëà
àòàíûí èõòèëàôû äöøöð, àòà áöòöí àèëÿíèí ñàùèáè îëìàñû ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäèð.
Íàüûëëàðäà ÷îõ çàìàí ïàäøàù ãûçëàðûíûí ö÷öíúöñö éà áèð ìåùòÿðè, éà äà
áàüáàí îüëóíó ñåâèð, îíà ÿðÿ ýåäèð. Îíóí ö÷öí äÿ áàøãà ìÿìëÿêÿòëÿðÿ öç
òóòìàüà ìÿúáóð îëóð. Ãÿùðÿìàí ãàäûí îáðàçû äàùà ÷îõ “Íÿðýèç” âÿ “Ùÿñÿí
Ãàðà” êèìè íàüûëëàðäà äèããÿòè úÿëá åäèð. Áó úöð ãàäûíëàð þçëÿðèíäÿí úÿñóð,
úÿëä, ãöââÿòëè âÿ àüûëëû áèð êèøè òàïìàäûãúà ÿðÿ ýåòìÿéèðëÿð. ×îõ çàìàí òÿñàäöô åòäèéè îüëàíû ñûíàéûð âÿ þçöíÿ ãàëèá ýÿëÿíÿ ÿë âåðÿðÿê ìàñêàñûíû à÷ûð âÿ
îíóí ùÿéàò éîëäàøû îëóð (“Øàù Èñìàéûë” äàñòàíûíäàêû ßðÿá Çÿíýè ìîòèâè).
Éóõàðûäà ñàõëàíûëàí ïðîáëåìëÿð öçðÿ íàüûëëàðäà êÿñêèí ñèíôè õÿòò íÿçÿðÿ
÷àðïûð. “Íàçèêáÿäÿí”, “ßçèçèí íàüûëû”, “Çÿðíèéàð” âÿ áàøãàëàðûíäà ãàäûíûí
ñÿðáÿñòëèê ùöãóãó èäåéà êèìè ãîéóëìóøäóð.
Íàüûëëàðûí ìöíäÿðèúÿ, òåìàòèêà âÿ ÿñàñ èäåéàëàðû, öìóìèééÿòëÿ, áóíëàðäàí èáàðÿòäèð.
Áèç áóðàäà éàëíûç áÿçè ìÿñÿëÿëÿðÿ èøàðÿ åòäèê. Áóíëàðûí òÿäãèãèíè èñÿ àéðûàéðû êèòàáëàð òÿøêèë åäÿúÿêäèð.
Ùÿíÿôè Çåéíàëëû
20
ÇßÌÀÍßÍÈÍ ÙÞÊÌÖ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Àëëàùûí àúèç áÿíäÿñè ÷îõäó. Îíëàðûí áèðè äÿ
áèçèì Êöð ãûðàüûíäà éàøàéàí ßëìÿðäàí êèøèéäè. Áó éàçûüûí ÿëè õàìûðëû,
ãàðíû àú èäè. Ùà èøòÿðäè, øóìëàðäû, ÿêÿðäè, ìàëàëàéàðäû, áåúÿðèá ìÿùñóëó
áàøà ýÿëÿíäÿ áÿé áèð éàííàí, êîõà áèð éàííàí, áîðúëó áèð éàííàí
áóíóí ìÿùñóëóíó õûðìàíäà ãóðòàðàðäûëàð. Ïàéûç ýÿëÿíäÿ, êèøè òÿçÿäÿí
äöøÿðäè ãàïû-ãàïû áîðú äèëÿíìÿéÿ. Òèêàí ãûðûá ñàòàðäû, ìåøÿäÿí îäóí
îüóðëàéûá ñàòàðäû. Åëÿ àú èäè êè, àú.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ßëìÿðäàí êèøè ýåúÿ àðâàäíàí ñþçö áèð éåðÿ
ãîéäóëàð êè, òà áóíäàí ñîíðà øÿùÿðäÿ ðóçóñóíó ãàçàíñûí. Îëñóí êè, áèð
éàíäàí áàõòû à÷ûëäû. Ñàáàù îëäó, òåçäÿí àðâàäû ßëìÿðäàí÷óí õàìðàëû1
áàüëàäû, áèð àç äà äàøà äþíìöø ïåíäèð ãîéäó, ßëìÿðäàí äöøäö éîëóí
äöçöíÿ. Àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, ýÿëäè áèð äÿðÿíèí áàøûíà
ñàòäû.
Áó äÿðÿ âèëàéÿòäÿ Úèííè äÿðÿ àäûéíàí ìÿøùóðäó. Áóðàéà ýèðÿí ñàüñàëàìàò åâèíÿ ãàéûòìàçäû. Ñàüäàí-ñîëäàí áóëóäëàð è÷èíäÿ ýèçëÿíÿí
äàüëàðû àøûá øÿùÿðÿ ýåòìÿê, äÿðÿäÿí äÿ ãîðõóëóéäó. Àäàì ÷ÿíÿ,
äóìàíà äöøöð, éîëóíó àçûá, àõûðäà ýåíÿ äÿ áó äÿðÿéÿ ýÿëèá ÷ûõûðäû, éà
äà ãóðä-ãóø äèäèøäèðèá àïàðûðäû.
ßëìÿðäàí êèøè:
– Úèííè äÿðÿéÿ ýèðÿðÿì, – äåäè. – Ùÿð íÿ îëóð îëñóí. Òÿôàâöòö éîõäó,
àúûíäàí åâèìäÿ þëìÿêäÿíñÿ, úàíàâàðà éåì îëìàã, úèíÿ ðàñò ýÿëìÿê
éàõøûäû.
__________
1
Õ à ì ð à ë û – ñàúäà áèøèðèëÿí ÷þðÿê
21
Êèøèíèí öñòöíäÿ êÿñÿðòèäÿí-çàääàí áèð òèéÿñè äÿ éîõäó. ×þðÿéèíè
éîõëàäû, ýþðäö êè, åëÿ ñàáàùû ýþðÿð-ýþðìÿçäè. Êîðîüëó þçöíö äöøìÿíÿ
òîõóéàí êèìè, áó äà ñîõóëäó äÿðÿéÿ. Áèð õåéëè ýåòäè. Éîë ÷îõ ÿéðèøöéðöø, äàøëû èäè. Äÿðÿíèí åíñèç áèð éåðèíäÿí à÷ûã áèð éåðèíÿ ÷ûõìûøäû êè,
ýþðäö äàëäàí ÷àüûðûðëàð:
– ßëìÿðäàí, ßëìÿðäàí, äàéàí!
ßëìÿðäàí êèøè áèð àç äà éåéèí òÿðïÿíäè. Ýþðäö äàëûííàí éåíÿ ñÿñ
ýÿëäè:
– ßëìÿðäàí äàéàí, ßëìÿðäàí ñÿííÿíÿì, äàéàí!
Ãîúà êèøè þçöíÿ öðÿê âåðäè. Äþíöá äàëà áàõäû. Ùå÷ êèìè ýþðìÿäè.
Äåäè:
– Áàõ, Úèííè äÿðÿäÿí áåëÿ-áåëÿ ñÿñëÿð ýÿëèð. Àäàì ýÿðÿê þçöíö
èòèðìÿñèí. Íÿ îëàúàã îëñóí...
Ãîúà éåíÿ éåéèíëÿäè. Áàõäû êè, éîõ, áó äÿôÿ ñÿñ ëàï ãóëàüûíûí
äèáèíäÿí ýÿëèð. Äèøëÿðèíè áàñûá áèð-áèðèíèí öñòÿ, ýþðäö êè, áèð àü èëàíäû,
ãóéðóüó öñòÿ ãàëõûá åëÿ ýÿëèð êè, äèéÿñÿí áó ñààò áóíó ïó÷ åëÿéÿúÿê.
Ýþðäö èëàí äåéèð:
– ßëìÿðäàí, àõû ìÿí ñÿííÿíÿì, àéàã ñàõëà.
ßëìÿðäàíûí áîüàçû ãóðóìóøäóñà äà, ÿììà éåíÿ þçöíÿ òîõòàã
âåðèðäè. Àü èëàí ýÿëäè þçöíö éåòèðäè:
– ßëìÿðäàí, õîø ýþðäöê! Íèéÿ áåëÿ éåéèí ýåäèðñÿí?
– Áàøûíà äþíöì, àúäûãäàí øÿùÿðÿ ýåäèðÿì, ýþðöì áèð ÷þðÿê ïóëó
÷ûõàðäà áèëÿðÿììè? Êÿíääÿ ëàï áèíàâà îëìóøäóì.
Èëàí äåäè:
– ßëìÿðäàí, áó äÿðÿäÿí ýÿëäèí, ãîðõìàäûí?
Ãîúà äåäè:
– Àé áàëàì, àú þçöíö ãûëûíúà òîõóéàð. Ìÿíèì÷öí íÿ òÿôàâöòö âàð.
Éà êÿíääÿ þëöì, éà áóðäà èëàí-÷àéàíà éåì îëóì?!
Èëàí äåäè:
– ßëìÿðäàí, ìÿí ýþðöðÿì ñÿí ÷îõ úîìÿðäñÿí, þçöí äÿ ÿùë-ÿéàë
ñàùèáèñÿí. Ýÿë ñÿííÿí ãàðäàø îëàã.
– Íÿ äåéèðÿì êè, îëàã.
Èëàí äåäè:
– Áàõ áóðäàí äöç øÿùÿðÿ ýåäÿðñÿí. Ýþðÿúÿêñÿí, úàìàùàò äöêàíáàçàðû áàüëàéûá ïàäøàù ìåéäàíûíà ãà÷ûð. Ñÿí äÿ ãîøóëàðñàí úàìààòà.
Øÿùÿðèí ïàäøàùû áèð éóõó ýþðöáäö. Î äåéÿúÿê êè, àé úàìàùàò, êèì
ìÿíèì éóõóìó éîçà áèëÿð? Éóõóñóíó äàíûøàúàã êè, ìÿí áó ýåúÿ
22
éóõóäà ýþðäöì êè, ýþéäÿí úàíàâàð éàüûð. Ãîðõóäàí þçöìö èòèðäèì.
Áèð àäàì ÷ûõñûí áó øÿùÿðäÿí, ýÿëñèí ìÿíèì éóõóìó éîçñóí.
Úàìàùàò êèðèéÿúÿê. Îíäà ñÿí ñÿñëÿí êè, ìÿí éîçàðàì. Ñÿíè àïàðàðëàð ïàäøàùûí ùöçóðóíà. Éåéÿðñÿí, è÷ÿðñÿí, ïàäøàùíàí áàü÷àäà ñåéðàíà ÷ûõàðñàí. Áàüûí îðòàñûíäàêû ùîâóçóí ãûðàüûíäà îòóðàðñàí. Ïàäøàù
ñÿííÿí õÿáÿð àëàúàã êè, åé ìÿíèì øÿùÿðèìèí äöíéàýþðìöøö, ìÿíèì
áó âàãèÿìèí ìÿíàñû íÿäèð? Ìÿíÿ ÿéàí åéëÿ.
Ñÿí äÿ áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà áèð ùîâóçà áàõàðñàí, áèð ýþéäÿêè Àéà,
áèð äÿ êè, áóëóäà áàõàðñàí. Äåéÿðñÿí: “Ïàäøàù ñàü îëñóí, áþéöê àäàìûí
éóõóñóíóí ìÿíàñû äà áþéöê îëàð. Ñÿíèí ýþðäöéöí âàãèÿíèí ìÿíàñû
áóäóð êè, áèð çàìàí ýÿëÿúÿê êè, äöíéà ãàïûøäûðìà äöíéàñû îëàúàã. Äöíéàíûí àäàìëàðû úàíàâàðà äþíÿúÿê. Áèð-áèðèíè ïàð÷àëàìàüà àòûëàúàã.
Ýöúëö ýöúñöçöí áàøûíû ÿçèá, ÿëèíäÿêèíè àëàúàã. Ñÿí áóíóí éóõóñóíó
éîçàííàí ñîíðà ñÿíÿ áîëëóúà õÿëÿò, ãûçûë âåðÿúÿêëÿð. Ùÿð íÿ âåðñÿëÿð
ùàìûñû ñÿíèí, àíúàã ãûçûëûí éàðûñû ãàðäàøäûãäà ìÿíÿ ÷àòàúàã.
ßëìÿðäàí àðõàéûí øÿùÿðÿ ÷àòäû. Þçöíÿ áèð éåð àõòàðûðäû. Ýÿëäè áèð
÷àé÷ûíûí äöêàíûíûí ãàáàüûíà. Ýþðäö úàìàùàò ÷þëÿ ÷ûõûð, î è÷ÿðè ýèðÿ
áèëìÿäè. Àõûðäà ÷àé÷û äà ÷ûõäû.
ßëìÿðäàí ñîðóøäó êè:
– À áàëà, ÷àé÷û, áó âàõò äöêàíû áàüëàìàüûíäàí, äåéÿñÿí áèð éàíà
òÿëÿñèðñÿí?
×àé÷û äåäè:
– Ùÿ, ÿìè, øÿùÿðèí ïàäøàùû úàìààòû ÷àüûðûð. Ùàìûìûç îðàéà ýåäèðèê.
Ñÿí äÿ ýÿë.
ßëìÿðäàí äà áóíëàðà ãîøóëäó. Ýÿëäè ýþðäö, ïàùî, áóðäà ïàïàõ
àòñàí éåðÿ äöøìÿç, àäàì î ãÿäÿð ÷îõäó. Áó äà þçöíö âåðäè áèð òÿðÿôÿ,
ãûñûëûá äóðäó.
Ïàäøàù ÷ûõäû. Úàìàùàò ìóíà áàø ÿéäè. Ïàäøàù äåäè êè:
– Úàìàùàò, ìÿí áó ýåúÿ áèð éóõó ýþðìöøÿì. Éàòìûøäûì, éóõóäà
ýþðäöì êè, ýþéäÿí úàíàâàð éàüûð. Âàùèìÿäÿí þçöìö èòèðèá îéàíäûì.
Èíäè ìÿíèì áó éóõóìó êèì éîçà áèëÿð?
ßëìÿðäàí áàõäû êè, àü èëàíûí äåäèêëÿðè äöç ÷ûõäû. Äåäè:
– Ùÿ, èíäè áèëäèì êè, àü èëàí áèð øåé áèëèðìèø, éîõñà áóíó ìÿí úèíøåéòàí èøè ñàéûðäûì. Ãîé ýþðöì, íÿ îëàð?
Ïàäøàù áèð äÿ ñîðóøäó:
– Úàìàùàò, ìÿíèì éóõóìó êèì éîçà áèëÿð, ÷ûõñûí éóõàðû.
23
Àëÿì êèðèéèðäè. ßëìÿðäàí êèøè ïàïàüûíû ãàëäûðäû. Ïàäøàùûí ñàüûíäà,
ñîëóíäà äàéàíàíëàð áóíó ýþðäöëÿð. Ãîúàíû éóõàðû àïàðäûëàð. Éåäè, è÷äè,
êåôè äóðóëäó. Àõøàì ÷àüëàðû ïàäøàù âÿçèð-âÿêèëèéíÿí áàõ÷àéà ñåéðàíà
÷ûõäû. Ùîâóçóí ãûðàüûíäà îòóðàíäà ïàäøàù ãîúà ßëìÿðäàííàí ñîðóøäó:
– Éàõøû, ñÿí ìÿíèì áó éóõóìó éîç áèð ýþðÿê. Ñÿí ýÿëÿí êèìè
õÿáÿð àëìàã èñòÿéèðäèì, àíúàã éóõóìóí âàùèìÿñè ìÿíè åëÿ áàñìûøäû
êè, èíäè àíúàã þçöìÿ ýÿëìèøÿì. Äå ýþðÿê, áàøûìûçà íÿ ýÿëÿúÿê?
ßëìÿðäàí êèøè ñàããàëûíû ÿëëÿøäèðäè. Éåðÿ áàõäû, ñóéà áàõäû, óúàëìûø
àüàúëàðà áàõäû, àü èëàíûí ñþçäÿðèíè éàäûíà ñàëûá, äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áþéöê àäàìëàðûí éóõóñóíóí ìÿíàñû äà áþéöê
îëàð. Ñÿí ýþðäöéöí éóõóäàí áó ìÿíà ÷ûõûð êè, äöíéà ÷îõ ãàðûøàúàã,
èíñàíëàð úàíàâàð êèìè ùÿð éåðäÿ áèð-áèðèíèí ÿòèíè ýÿìèðìÿéÿ ÷àëûøàúàã.
Áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿêèíè ãàðìàëàéàúàõ.
ßëìÿðäàíûí ñþçëÿðè ïàäøàùûí õîøóíà ýÿëäè. Âÿçèð, âÿêèëèíÿ ÿìð
åëÿäè êè, ìÿíè èñòÿéÿí ßëìÿðäàíà õÿëÿò âåðñèí.
Ýÿòèðäèëÿð ãîúà êèøèíè áàøäàí-àéàüà ýåéèíäèðäèëÿð. Áèð íå÷ÿ êèñÿ
ãûçûë âåðèá éîëà ñàëäûëàð.
Ãîúà ýåíÿ Úèííè äÿðÿñèéíÿí ýÿëäè. Èëàíûí éóâàñûíûí àüçûííàí
êå÷äè. Àü èëàí ýþðöíìÿäè. ßëìÿðäàí ôèêèð åëÿäè êè, à êèøè, ãûçûëûí éàðñûíû
èëàí íåéëÿéÿúÿê? ×ÿë ìóíó àïàð åâèíÿ, áàëàëàðûí àúäûð.
ßëìÿðäàí éåäè, èøäè, êåôè êþêÿëäè. Áóííàí áèð ãÿäÿð êå÷äè. Ýåíÿ
áèð ýöí ïàäøàù áóíóí÷óí õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, ýÿëñèí.
ßëìÿðäàí àðâàäûííàí ùàëàë-ùèììÿò åëÿéèá, éîëà äöøäö. Ýÿëèá Úèííè
äÿðÿäÿí êå÷èðäè. Þç-þçöíÿ õÿéàë åëÿéèðäè êè, ïàäøàùíàí äîñò îëàíûí
áàøû éà úûäàäà óúàëàð, éà äàðäà. Òàéû áó äÿôÿ ìÿíè éàüûí þëäöðÿúÿê.
Èíäè èëàí äà áèð éàííàí ÷ûõûá ìÿíè ÷àëñàéäû, ùå÷ “óô” äåìÿçäèì. Òàêû
åë è÷èíäÿ ðèñâàé îëìàçäûì.
Áó ùèíäÿ ãóëàüûíà èëàíûí ñÿñè ýÿëäè. Áîüàçû ëàï ãóðóäó. Þç-þçöíÿ
äåäè: “Öðÿýèìÿ ýÿëÿí áàøûìà äà ýÿëÿúÿê”.
Èëàí éàõûííàøäû:
– Àé êèøè, ùàðà ýåäèðñÿí?
ßëìÿðäàí êÿìàë ÿäÿáíÿí, ÿðêàííàí ìóíà ñàëàì âåðäè:
– Àüà, ïàäøàù ùþêìöäö, ÷àüûðûá ýåäèðÿì. Áó äÿôÿ éÿãèí ìÿíè
þëäöðÿúÿê.
Èëàí äåäè:
– Ãîðõìà, áó äÿôÿ ñÿí îíà äåéÿðñÿí êè, ïàäøàù ñÿí áèð éóõó ýþðìöñÿí. Ýþðìöñÿí êè, ýþéäÿí ãûëûíú éàüûð.
24
Ïàäøàù ìóíó åøèäÿíäÿ ñÿííÿí ìóíóí ìÿíàñûíû õàâàð àëàúàõ.
Äåéÿðñÿí êè, çàìàí ýÿëÿúÿê äöíéà áèð-áèðèíè ãûðàúàõ. Ïàäøàùëàð àðàñûíäà ÷îõëó äàâàëàð îëàúàõ. Ñÿí äÿ þçöâö ýþçäÿ. Ãàí ñó éåðèíÿ àõàúàõ.
ßëìÿðäàí ïàäøàùûí éàíûíà ýÿëäè. Èëàí äåéÿí êèìè ïàäøàùûí àüçûíû
à÷ìàüà ãîéìàäû. Äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿíè íèéÿ ÷àüûðäûüûíû áèëèðÿì. Ñÿí éóõóäà
ýþðìöñÿí êè, ýþéäÿí ãûëûíú éàüûð.
Ïàäøàù ñåâèíäè. ßëìÿðäàíûí êÿðàìÿòèíÿ ëàï èíàíäû. Éóõóíóí ìÿíàñûíû ñîðóøäó. ßëìÿðäàí êèøè äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, äöíéà ÷îõ ãàðìà-ãàðûøûã îëàúàã. Ïàäøàùëàð
áèð-áèðèéíÿí ÷îõ äàâà åëèéÿúÿêëÿð. Ãàí ñó éåðèíÿ àõàúàõ. Ñÿí äÿ þçöíö
ýþçëÿ.
Ïàäøàù ÷îõ ðàçû îëäó.
– Ìÿíè èñòèéÿí, ìóíà õÿëÿò! Áóíà äþâëÿò!..
ßëìÿðäàíà õÿëÿò, ãûçûë, ýöìöø âåðäèëÿð. Ïàäøàù ÿìð åëÿäè êè, ßëìÿðäàíà òþâëÿñèíäÿí ÿí éàõøû àòëàðäàí áèðèíè âåðñèííÿð. Õÿçíÿñèííÿí äÿ
ÿí éàõøû äàø-ãàø, áèð ãûçûë ãûëûíú âåðñèíëÿð.
ßëìÿðäàí àòûí öñòÿ îí áåø éàøûíäà áèð îüëàíà äþíìöøäö. Úèííè
äÿðÿäÿí ýÿëÿíäÿ óçàãäàí àü èëàíû ýþðäö. Ãûëûíúû ñûéûðäû, àòû ÷àïäû àü
èëàíûí éóâàñûíà òÿðÿô. Îíäà éåòèðäè êè, àü èëàí þçöíö äÿëèêäÿí è÷ÿðè
ñîõóð. ßëìÿðäàí äåäè:
– Òà ìóííàí ñîíðà ïàäøàù íÿ éóõó ýþðÿúÿê, íÿ äÿ ìÿíè ÷àüûðàúàã.
Ñÿíè äÿ þëäöððÿì úàíûì ãóðòàðàð. Áèð äÿ ñÿííÿí ãûçûëû áþëÿí êèìäè.
Ãûëûíúû åíäèðäè, èëàíûí ãóéðóüóíó ÷àïäû, àòû ñöðöá ýåòäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ ýåíÿ ßëìÿðäàí êåôè êþê, äàìàüû ÷àü îòóðìóøäó åâèíäÿ. Ïàäøàùäàí ùþêì ÷ûõäû êè, ßëìÿðäàí áóðà ýÿëñèí.
ßëìÿðäàíûí äèçäÿðè ãûðûëäû.
– Òà, – äåäè, – áó äÿôÿ þëöìäö. Éà èëàí ìÿíè þëäöðÿúÿê, éà ïàäøàù.
Ìÿí êè, ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì. Ïàäøàùà íÿ äåéÿúÿì. Èëàíû äà éàðàëàìûøàì. Ãàðäàøäûüûìûç äà ïîçóëóá.
ßëìÿðäàí àðâàä-óøàõëàðûéíàí ùàëàë-ùèììÿò åëÿäè. Ýåíÿ ýÿëèá èëàíûí
éóâàñûíûí ãàáàüûííàí êå÷ÿíäÿ äàëäàí àü èëàí ìóíó ÷àüûðäû. Äåäè êè:
– Áàõ, ïàäøàù éóõóäà ýþðöá êè, ýþéäÿí ãîéóí éàüûð, ñÿííÿí õÿâÿð
àëñà, äåéÿðñÿí êè, äöíéà äöçÿëÿúÿù. Èíñàííûõ, ãàðäàøäûõ çàìàíàñû
îëàúàõ. Ùå÷ êÿñ áèð-áèðèíèí ùàããûíû éåìÿéÿúÿê. Ôàüûð-ôöãÿðà àü ýöí
ýþðÿúÿê. Íÿ äàâà îëàúàõ, íÿ äÿ ãûëûíú.
25
ßëìÿðäàí ýÿëäè. Àü èëàí äåäèýè êèìè ïàäøàùà äåäè. Ïàäøàùûí êåôè
äóðóëäó. Ýÿòèðäè ßëìÿðäàíà áåø î ãÿäÿð õÿëÿò, ãûçûë, ãàø-äàø âåðäè êè,
ýåòñèí îüóëáàîüóë éåñèí, äîëàíñûí.
ßëìÿðäàí ôèêèððÿøÿ-ôèêèððÿøÿ ýÿëèðäè:
– Éàõøû, áó èëàí ìÿíÿ íÿ ãÿäÿð éàõøûëûã åëÿäè. Ìÿí ùÿð äÿôÿ îíà
ïèñäèêäÿí áàøãà áèð øåé åëÿìÿìèøÿì. Áó àü èëàíûí ñàéàñûíäà âàðà,
äþâëÿòÿ ÷àòìûøàì. Áóäÿôÿêè õÿëÿòÿ, ãûçûëëàðûí ùå÷ áèðñèíÿ åùòèéàúûì
éîõäó. Ýÿëñÿíÿ, áó ãûçûëëàðûí ùàìûñûíû êèñÿëÿðèëÿ àïàðûì ãîéóì èëàíûí
éóâàñûíûí àüçûíà. Îíà âóðäóüóì éàðàäàí þòðö îíà éàëâàðûì, áÿëêÿ
ãàíûííàí êå÷ÿ, éîõ èñòÿéèð, ÷àëñûí þëäöðñöí. Òÿêè áàëàëàðûì ìÿííÿí
ñîðà ôàðàüàò éàøàéà áèëñèíëÿð.
ßëìÿðäàí ôèêèðëÿøäè, ôèêèðëÿøäè, ãûçûë-ìûçûëû ýÿòèðäè èëàíûí éóâàñûíûí
àüçûíà. ×àüûðäû, èëàí ÷ûõäû.
ßëìÿðäàí áàøëàäû èëàíà éàëâàðìàüà. Èëàí äåäè:
– ßëìÿðäàí êèøè, ìÿíÿ ãûçûë äà, õÿëÿò äÿ ëàçûì äåéèë. Ýåò áóíëàðûí
ùàìûñûíû àïàð áàëàëàðûíà. Ñÿí ìÿíÿ ùå÷ éàëâàðìà. Ìÿí ñÿíè òàõñûððàíäûðìûðàì. Òàõñûð çàìàíàäàäûð. Îíäàêû úàíàâàð çàìàíàñûéäû, ùÿð êÿñ áèðáèðèíèí ÿëèíäÿêèíè ãàðìàëàéûðäû, ñÿí äÿ ìÿíèì ïàéûìû éåäèí. Îííàí
ñîðà ãûëûíú-ãàëõàí çàìàíàñû ýÿëäè. Àäàìëàð áèð-áèðèíèí ÿòèíè äèäèðäè.
Ñÿí äÿ ãûëûíúáàçäûõ åëèéèá, ìÿíè éàðàëàäûí. Èíäè èíñàíëûã çàìàíàñû
ýÿëèá, ùå÷ êÿñèí ùàããû éåéèëìÿéèð. Àúèç àüàú àëòäà ãàëìûð. Ñÿí äÿ
çàìàíûí ùþêìöéíÿí õàñèééÿòèíè äÿéèøäèðäèí. Ýåò, ãûçûëëàðûí ùàìûñû àíà
ñöòö êèìè ùàëàëûí îëñóí.
Ìóíó äåéèá, èëàí éóâàñûíà ÷ÿêèëäè. ßëìÿðäàí êèøè äÿ ýÿëäè åâèíÿ,
àðâàäû, óøàüû, ãîíøóñóéíàí äþâðàí ñöðäö, àü ýöíÿ ÷ûõäû.
Îëàð éåäè, è÷äè, éåðÿ êå÷äè, ñèç éåéèí è÷èí äþâðÿ êå÷èí.
26
ÝÞÉ ÌÛÍÚÛÕ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Ö÷ ãàðäàø âàð èäè. Áûëàðûí áèð äÿ áèð áàúûñû
âàðäû.
Áû ãàðäàøëàð ñþéäÿéÿðëèê åäèðäèëÿð. Áèð ýöí áûëàð ñþéäÿéÿ ýåòìèøäèëÿð.
Ãûç äà äöéö àðûòäûéûðäû êè, õþðÿê áèøèðñèí. Ýþðäö êè, äöéöíöí è÷èíäÿ áèð
ýþé ìûíúûõ âàð. Ìûíúûüû ýþòöðöá àüçûíà ãîéäó. Íÿ òÿùÿð îëäóñà, þçöí
óíóäóá, ìûíúûüû óääó. Áèð ìöääÿò êå÷ÿííÿí ñîðà áû ãûç ýþðäö êè,
ùàìèëÿäè. Î ñààò áàøà äöøäö êè, ùÿð íÿ ÿíýÿë îëäóñà, ùÿìÿí ýþé ìûíúûõäàí îëäó. Áèëìÿäè íåéíÿñèí.
Áûíû áûðäà ãîéàõ, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, ãûçûí ãàðäàøäàðûííàí.
Áûëàð ñþéäàëàðûí ãóðòàðûï åâÿ äþíäöëÿð. Ýþðäöëÿð êè, áàúûëàðûíûí ãàðíû
øèøèï, àüçûíà äÿéèð.
Áûëàð äåäèëÿð:
– Áàúû, äöçöí äåéèíÿí, áû óøàõ êèìíÿíäè?
Ãûç íÿ ãÿäÿð àíä èøäè êè, ùå÷ êèìèí öçöí ýþðìèéèï, ãàðäàøäàðû
èíàíìàäûëàð. Äåäèëÿð, éàëàí äèéèðñÿí.
Áþéöê ãàðäàø êè÷èê ãàðäàøû ÷àüûðûï äåäè:
– Àïàð áû ÷ÿïÿëè þëäöð, áèçè áèíàìóñ åëÿäè, ïàïàüûìûçû éåðÿ ñîõäó.
Áàëàúà ãàðäàø ãûçû ýþòöðöá ÷ûõäû áèð ìåøÿíèí êÿíàðûíà, èñòÿäè ãûçû
þëäöðñöí, ãûç àüëàéûï äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿíèì ýöíàùûìà áàòûá, íàùàã ãàí åëÿìÿ. Ìÿí ùå÷ áèð êèøè
õàéëàüû ýþðìÿìèøÿì. Äöéö àðûòäûéûðäûì, áèð ýþé ìûíúûõ òàïäûì, àüçûìà
àòìûøäûì, áèëìÿäèì óääóì. Ùÿð íÿ îëäóñà, î ýþé ìûíúûõäàí îëäó.
Îüëàíûí ãûçà éàçûüû ýÿëèï äåäè:
27
– Áàúû, áàø ýþòöð ãà÷ áó ìàùàëäàí.
Ãûç àüëàéûï ãàðäàøûííàí àéðûëäû. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýåòäè ÷ûõäû áèð
áèéàáàíà. Ýþðäö áûðäà áèð ãàëà÷à âàð. Ýèðäè ãàëà÷àéà. Ýþðäö áûðäà äöéö,
éàü, ùÿð íÿ äèñÿí âàð, àíúàã ùå÷ áèð èíñàí ÿòÿðè éîõäó. Ãûç ôèêèðëÿøäè, äåäè:
– Ùÿð íÿ èñÿ, áû åâèí ñàùèáè áèð éàíà ýåäèï, ãàéûäàúàõ.
Ãûç î ñààò ãîëëàðûíû ÷ûðìàéûï ãàçàíû ýþòöðäö, îúàüû ãàëàéûï áèð
ãàçàí õþðÿé áèøèðäè, âûðäû äÿìÿ, þçö ýèçëÿíäè. Åëÿ êè àõøàì îëäó ãûç
ýþðäö êè, áûäû íÿðùàíÿð, ýóðùàýóð áèð äåâ ýÿëäè. Ãàïûíû à÷äû, ýèðäè è÷ÿðè.
Î òÿðÿôÿ-áû òÿðÿôÿ áàõäû, ýþðäö íÿ? Åâ ñèëèíèï-ñöïöðöëöï ÷è÷ÿê êèìè
òÿìèçëÿíèï. Õþðÿê áèøèï, ùàçûððàíûï, ãàçàí äà äÿìÿ âûðûëûï. Äèâ ÷îõ øàä
îëóï ùàé âåðäè êè:
– Ùÿð êèìñÿí ÷ûõ, àíä îëñóí Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí áàøûíûí úûããàñûíà ñÿííÿí èøèì éîõäó.
Ãûç ÷ûõäû, äåâ ýþðäö, ïàùî, áû áèð ãûçäû êè, éèìÿ, èøìÿ áûíûí õÿòòèõàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ.
Äåäè:
– Ãûç, ñÿí áûðäà íÿ ýÿçèðñÿí?
Ãûç áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòû äåâÿ ñþéëÿäè.
Äåâ äåäè:
– Íåéíÿé, íÿ èñòÿñÿí áûðäà âàð. Ñÿí îë ìÿíèì áàúûì, ìÿí äÿ îëóì
ñÿíèí ãàðäàøûí. Ñÿí îòóð áûðäà, ìÿí ùÿð ýöí ýåäÿðÿì àâëàðàì, ãóøäàðàì, ýÿòèððÿì äîëàíàðûõ.
Ãûç ñÿâèíèï õþðÿéè ÷ÿêäè, éåäèëÿð, èøäèëÿð. Äåâ áèð òÿðÿôäÿ, ãûç äà
áèð òÿðÿôäÿ éàòûï ýåúÿíè ñàáàù åëÿäèëÿð.
Ùÿð ýöí äåâ ýåäèï àâëàéûðäû, ãóøäàéûðäû. Áûëàð áûðäà éåéèï, è÷èá
áàúû-ãàðäàø êèìè äîëàíûðäûëàð. Áèð ìöääÿò áåëÿ äîëàíäûëàð, òà êè ãûçûí
âÿäÿñè òÿìàì îëäó, áèð îüëàí äîüäó. Îüëàíûí àäûí ãîéäóëàð Ýþé
Ìûíúûõ. Áèð éàøûííàí áåø éàøûíà, áåø éàøûííàí îí éàøûíà ÷àòäû. Áû ÿëëè
éàøûíäà ïÿùëÿâàí êèìè áèð îüëàí îëäó. Ãàáàüûíà àüàú ýÿëñÿ éåðèííÿí
ãîïàðûá ýåäèðäè.
Äåâ áûíû ùÿð ýöí þçöéíÿí àâà àïàðûðäû. ×åéðàííàí, ìàðàëäàí àâëàéûï
ýÿëèðäèëÿð åâëÿðèíÿ.
Áûëàð áûðäà ãàëñûí, ñàà êèìíÿí õÿâÿð âåðèì, áû ãûçûí ãàðäàøäàðûííàí.
Áûëëàð ñþéäÿéÿ ýåòìèøäè, öñòëÿðèíÿ ùàðàìû äöøöá âàð-éîõëàðûíû ÿëëÿðèíäÿí àëûð. Ãàëäûëàð ëöò-öðéàí. Ùÿð ãàðäàø áèð èøÿ ýåòäè, êè÷èê ãàðäàø þçþçöíÿ äåäè:
– Ýåäèì ýþðöì, áàúûì íåúÿ îëäó?
28
Î éåðäÿí êè, ãûçû þòöðìöøäö, öç ãîéäó ãûç ýåäÿí òÿðÿôÿ ýåòìÿéÿ.
Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá ÷ûõäû ùÿìÿí ãàëà÷àéà êè, áàúûñû îðäàéäû. È÷ÿðè ýèðäè.
Ýþðäö êè, áàúûñû îòóðóá ÷þðÿé ùàçûððûéûð. Áàúû ãàðäàøûíû ýþðÿí êèìè
äóðóá áîéíóíó ãóúàõëàéûá:
– Àé ãàðäàø, õîø ýÿëäèí, áåø ýÿëäèí, íÿ ÿúÿá áèçè éàä åëÿäèí, – äåäè.
Ãàðäàøû ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè. Îííàí ñîðà ãûç äà áàøûíà ýÿëÿíëÿðè
áèð-áèð ãàðäàøûíà ùåêàéÿò åëÿäè.
Áûëàð áû ñþùáÿòäÿ èäèëÿð, äåâíÿí Ýþé Ìûíúûõ àâäàí ýÿëäèëÿð. Ýþé
Ìûíúûõ ýþðäö àíàñûíûí éàíûíäà áèð îüëàí îòóðóá. Ñîðóøäó:
– Àíà, áû êèìäè?
Àíàñû äåäè:
– Áàëà, áû ùÿìÿí êè÷èê äàéûíäû êè, ìÿíè þëäöðìÿäè, áûðàõäû.
Áûëàð òÿçÿäÿí þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð, ýåúÿíè øàääûüíàí êå÷èðäèëÿð.
Ñÿùÿð òåçäÿí Ýþé Ìûíúûõíàí äåâ àâà ýåòäè. Áàúû-ãàðäàø ãàëäûëàð ÿâäÿ.
Áèð ìöääÿò áåëÿ êå÷äè. Àõûðäà áó îüëàí ôèêèððÿøäè êè, ÿäÿ íÿ âàüòà
ãÿäÿð ìÿí áûðäà ãàëàúàüàì? Ýÿðÿê ýåäÿì þçöìÿ áèð èø òàïàì. Èñòÿäè
ýåòñèí ãûç ãîéìàäû, äåäè:
– Äàéàí, Ýþé Ìûíúûõ äåâ åâÿ ýÿëñèí, ýþðöø, îííàí ñîðà ýåäèðñÿí
ýåò.
Áÿëè, åëÿ êè àõøàì îëäó, ÷þëÿ ýåäÿííÿð ýÿëäè ÷ûõäû, ãûç ÿùâàëàòû
îëàðà íàüûë åëÿäè.
Äåâíÿí Ýþé Ìûíúûõ íÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, ýÿë ýåòìÿ.Îüëàí äåäè êè,
õåéð ýåäÿúèéÿì. Àõûðäà ýþðäöëÿð òàé ÿëàú îëìàäû, Ýþé Ìûíúûõ äåäè:
– Äàéû, èíäè êè ýåäèðñÿí, íÿáàäà ýþé ýþç, ñàðû ñàããàë êèøèéÿ íþêÿð
îëàñàí.
Áèð äÿ áàøûííàí áèð òöê ÷ÿêèï âåðäè äàéûñûíà, äåäè:
– Íÿ âàõò äàðà äöøñÿí, áû òöêö àò îúàüà, éàíûíäà ùàçûð îëàúàüàì.
Î ýåúÿíè êå÷èðäèëÿð. Ñÿùÿð îëàíäà Ýþé Ìûíúûõíàí äåâ ýåòäè àâà.
Îüëàí äà öç ãîéäó ýöí÷ûõàí òÿðÿôÿ ýåòìÿéÿ. Î ãÿäÿð ýåòäè êè, ÷ûõäû
áèð øÿùÿðÿ. Ýþðäö áèð ýþéýþç, ñàðû ñàããàë êèøè ÷àüûðûð:
– Àé íþêÿð îëàí, àé íþêÿð îëàí!
Îüëàí äåäè:
– Ìÿí îëàðàì.
Êèøè äåäè:
– Áàëà, îíäà ýÿë ýåäÿê ÿâÿ.
Ýåòäèëÿð ÿâÿ, ÷þðÿéäÿí-çàääàí éèäèëÿð, éàòäûëàð. Ñÿùÿð îëàí êèìè
êèøè áûíû äóðãóçóï äåäè:
29
– Äè äóð, èøÿ ýåäÿúÿêñÿí. Àíúàã ñÿííÿí áèð øÿðòèì âàð: ýÿðÿê èòèì
ùàðäàäûðñà òîõóìó îðäà ñÿïÿñÿí, þêöçöì ùàðäàäûðñà îðàíû ÿêÿñÿí,
ãàòûüû åëÿ éåéÿñÿí ãàéìàüû òÿðïÿíìèéÿ, ÷þðÿéè äÿ åëÿ éèéÿñÿí ãûðàüû
òÿðïÿíìèéÿ.
Îüëàí äóðäó, þêöçäÿðè áîéóíäóðóõëûéûï, òîõóìó, õûøû äà ýþòöðöï
÷ûõäû èøÿ. Þêöç äöç ýåäèá äóðäó áèð êîëëóõäà, èò äÿ ýåòäè äóðäó áèð ÷àéûí
îðòàñûíäà. Îüëàí ãàëäû ìÿùÿòòÿë. Ôèêèð åëÿäè êè, áû éåðè ÿêìÿê îëìàç,
òîõóìó äà ñóéà ñÿïìÿê îëìàç. ßëàúû êÿñèëèï ãàéûòäû ýåðè.
Êèøè ýþðäö áóäû îüëàí ãàéûòäû. Äåäè:
– Ùåé, íÿéÿ ãàéûòäûí?
– Ìÿí ÿêÿ áèëìÿäèì. Þêöç ýåòäè äóðäó áèð êîëëóõäà, èò äÿ äóðäó
÷àéûí ëàï îðòàñûíäà, ÿëàúûì êÿñèëäè, ãàéûòäûì.
Êèøè äåäè:
– Ìÿíèì øÿðòèì øÿðòäè, ýÿðÿê ÿêÿéäèí.
Îüëàíû ñöïöððöéöá èñòÿäè áàøûí êÿññèí, îüëàí òöêö àòäû îúàüà, àíúàã
òöê éàíûíúàí îüëàíûí áàøûí êÿñäè.Ýþé Ìûíúûõ îíäà éåòäè, ýþðäö êè,
äàéûñûíû êèøè þëäöðöï. Òà áèð ñþç äèìÿäè.
Êèøè áàøûí ãàëõûçûï ýþðäö êè, áèð úàâàí îüëàí äóðóï. Äåäè:
– Áàëà, íÿ ãóëëóüóí âàð?
Ýþé Ìûíúûõ äåäè:
– ßìè, íþêÿð îëàúûüàì.
Êèøè äåäè:
– Íåéíÿê, åëÿ ìàà íþêÿð ëàçûìäû. Àíúàã ìÿíèì áèð íå÷ÿ øÿðòèì
âàð, ýÿðÿê ãÿáóë åëèéÿñÿí. Éåðèíÿ éåòèðìÿñÿí ñÿíè þëäöðÿúèéÿì.
– Øÿðòèí íÿäè?
Êèøè äàéûñûíà äåéÿí øÿðòè áûíà äà äåäè.Ýþé Ìûíúûõ ðàçû îëäó. Þêöçäÿðè, èòè ýþòöðöï ýåòäè úöò ÿêìÿéÿ. Þêöç éåíÿ ýåäèï äóðäó áèð êîëëóõäà,
èòñÿ ýåòäè äóðäó ÷àéûí îðòàñûíäà. Ýþé Ìûíúûõ áûíû ýþðÿí êèìè õóðúóíóí
àëòûíäàí òóòóï òîõóìó òþêäö ÷àéà. Óëàìàíû ÷ûõàðäûï þêöçäÿðèí ùÿðÿñèíèí áóéíóçóíóí àðàñûííàí áèð äÿôÿ âóðàí êèìè éûõûëäûëàð þëäöëÿð. Ýþé
Ìûíúûõ þêöçäÿðèí áàøûí êÿñäè, ñîðà ñûôðàíû ãîéäó ãàáàüûíà. ×ûðòìàéíàí âûðûï áàéäàúàíûí àëòûí äÿëäè, äèáèíäÿí áàéäàúàíû åëÿ ñîðäó êè,
ãàéìàã ýÿëèï éàïûøäû áàéäàúàíûí äèáèíÿ. ×þðÿéèí ãûðàüûí êÿñèï ãîéäó
áèð éàíà, áàøëàäû îðòàñûí éåìÿéÿ. ×þðÿéè éåéèï ãóðòàðàíäàí ñîðà äóðäó
éþíÿëäè ÿâÿ.
30
Êèøè ýþðäö áûäû Ýþé Ìûíúûõ ýÿëèð. Àììà þêöçäÿð éîõäó. Äåäè:
– Áàëà, Ýþé Ìûíúûõ, íÿéíÿäèí?
Äåäè:
– ×þðÿéè éåäèì, ãàòûüû äà ñÿí äèéÿí êèìè èøäèì.
Êèøè ýþðäö ÷þðÿéèí ãûðàüû äóðóð. Ãàòûüûí äà ãàéìàüû òÿðïÿíìÿéèá.
Äåäè:
– Áÿñ þêöçäÿð ùàíû?
– Ýåòäèëÿð äóðäóëàð áèð êîëëóõäà. Íÿ ãÿäÿð åëÿäèì ÷ÿêÿ áèëìÿäèëÿð,
âûðäûì áàøäàðû ÷öðöìöø îëäóëàð. Èò äóðìóøäó ÷àéäà, òîõóìó äà òþêäöì
îðà.
Êèøè äåäè:
– Íÿ äàíûøûðñàí, äÿëè îëìàìûñàí êè?!
Ýþé Ìûíúûõ úàâàá âåðäè êè, ìÿí íèéÿ äÿëè îëóðàì, ñÿí þçöí øÿðò
ãîéìóøäóí, ìÿí äÿ åëÿäèì.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëèï äåäè:
– Þêöçäÿð ìûíäàð îëäó, éîõñà áàøûí êÿñäèí?
Äåäè:
– Òà íèéÿ ìûíäàð åëÿéÿéäèì, ùå÷ îëìàñà, ÿòèí éèéÿðèê. Îíëàðûí áàøûíû
êÿñäèì.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëèï äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, ýåäÿê áàðû, þêöçäÿðè ýÿòèðÿê. Àòàì þëÿíäÿ îíà
åùñàí âåðìÿìèøäèì, áàðû îíà åùñàí âåðèì.
Ýåòäèëÿð þêöçäÿðè ýÿòèðäèëÿð, áàøëàäûëàð åùñàí âåðìÿéÿ.
Êèøèíèí áàëàúà áèð îüëó âàð èäè. Áèðäÿí áû áàøäàäû àüëàìàüà. Êèøè íÿ
ãÿäÿð åëÿäè, îüëàí êèðèìÿäè. Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, äóð ìûíû ÷ûõàðò ÷þëÿ, ñÿñèí êÿññèí.
Ýþé Ìûíúûõ óøàüû ýþòöðöï àïàðäû ÷þëÿ. Èêè ãûë÷àñûííàí éàïûøûï
äàðòäû, èêè áþëöá éàðûñûíû áó èòÿ àòäû, éàðûñûíû î áèðè èòÿ àòäû. Ýèðäè è÷ÿðè.
Èòäÿð áàøäàäû áîüóøìàüà.Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, èòäÿð íèéÿ áîüóøóð?
Úàâàï âåðäè êè, óøàõäàí êîõà ÿâèíèí èòèíÿ ÷àòìàäû îíà ýþðÿ.
Êèøè äåäè:
– ßäÿ, íÿ óøàõäàí, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí?
– Ñÿí äåäèí óøàüûí ñÿñèí êÿñ, ìÿí äÿ êÿñäèì, íåéíèéèì?
Êèøè äåäè:
– ßäÿ, áàðû óøàüûí ìåéòèí ýÿòèð àïàðàõ áàñäûðàõ.
31
Ýþé Ìûíúûõ ýåäèï óøàüûí ìåéòèí ýÿòèðäè, êèøèéíÿí àðâàä ìåéòè
ýþòöðöá ýåòäè ãÿáðèñòàíëûüà. Äåäèëÿð:
– Ýþé Ìûíúûõ, ñÿí äÿ áåë-êöëöíý ýþòöð ýÿë.
Áûëàð î éàíà ýåäÿí êèìè Ýþé Ìûíúûõ äà ùå÷ çàä ýþòöðìöéöï, áîø
àòûëà-àòûëà äöøäö áûëàðûí äàëëàðûíúà. Ýÿëäèëÿð ãÿáðèñòàíëûüà. Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, áÿñ áåë-êöëöíý íåúÿ îëäó?
Äåäè:
– Íÿíÿí âåðìÿäè.
Êèøè äåäè:
– Ýåò áàøûíà áèð éóìðóõ âóð, àë ýþòöð ýÿë.
Ýþé Ìûíúûõ ÿâÿ ãàéûäûï, àðâàäûí áàøûíà áèð éóìðóõ âûðäû êè, áîéíó
ýèðäè ãûíûíà, î ñààò þëäö. Áèð êöëöíý ýþòöðäö ýÿëäè.
Êèøè ãÿáèð ãàçìàüà áàøëàéàíäà Ýþé Ìûíúûõ äà ýåòäè î áèðè òÿðÿôäÿí
áàøäàäû áèð ãàáûð ãàçûìàüà.
Êèøè äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, î íÿäè, êèìÿ ãàçûðñàí?
Ýþé Ìûíúûõ úàâàá âåðäè êè, ñÿí äåäèí ýåò íÿíÿìèí áàøûííàí áèð
éóìðóõ âûð, áåë, êöëöíý àë ýÿòèð. Ìÿí äÿ âûðàíäà àðâàä þëäö. Áû ãàáðû
äà îíà ãàçûðàì.
Ìöõòÿñÿð ýåäèï àðâàäû ýÿòèðèï áàñäûðäûëàð, ñîðàäàí ãàéûòäûëàð åâëÿðèíÿ. Éîëäà àðâàäûéíàí êèøè äàíûøäûëàð êè, Ýþé Ìûíúûõ áèçèì áàøûìûçà
áÿëà à÷àúàã, éàõøûñû áûäû êè, áûíû éàòûðäàõ, éöêëÿíÿê ãà÷àõ.
Ýþé Ìûíúûõ áûíû åøèòäè. Àõøàì îëàí êèìè êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, Ýþé Ìûíúûõ éîðóíóõäó, éåðèí ñàë, éàòñûí.
Àðâàò éåðèí ñàëäû. Ýþé Ìûíúûõ éåðÿ ýèðÿí êèìè áàøûí áóðóéóð éàëàííàí, áàøäàäû õîðóëäàìàüà. Àðâàò êèøèéÿ éàâàøúà äåäè:
– À êèøè, íÿ àïàðàõ, íÿ ýþòöðÿê?
Êèøè äåäè:
– Àüûðäàí, éöíýöëäÿí ãàáëà ôàðìàøäàðà1, áèð íå÷ÿ äÿñò äÿ éàòûïäóðàúàõ ãîé, éöêëÿíÿê ãà÷àõ.
Ýþé Ìûíúûõ áûíû äà åøèòäè. Áûëàðûí áàøû ãàðûøàí êèìè õÿëâÿòúÿ äóðäó
ýèðäè ôàðìàøà, ïàëòàðëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíäè. Ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ àðâàòíàí êèøè àüûðäàí, éöíýöëäÿí àòà, þêöçÿ éöêëÿéèï ôàðìàøäàðû äà áèð àòà
÷àòûï äöøäöëÿð éîëà. Î ãÿäÿð ýåòäèëÿð êè, ýöí ÷ûõàíäà ÷àòäûëàð áèð äÿðéàíûí
ãûðàüûíà, éöêëÿðè à÷äûëàð. Êèøè äåäè àé àðâàò, áèðÿç ÷þðÿé ùàçûððà éåéÿê.
Àðâàò ãàçàíû ÷ûõàðäàíäà äåäè:
__________
1
Ô à ð ì à ø – äþøÿíÿúÿê âÿ éàòàúàã ãàáëàøäûðìàã ö÷öí áþéöê ìÿëÿôÿ
32
– À êèøè, Ýþé Ìûíúûõ áûðäà îëñà èäè, ýåíÿ áèðÿç îäóííàí-çàääàí
éûüàðäû.
Áûíû åøèäÿí êèìè Ýþé Ìûíúûõ ôàðìàøäàí ñû÷ðàéûá ÷ûõäû:
– Õàëà, ìÿí áóðäàéàì, íÿ ãóëëóüóí âàð?
Êèøè áûíû ýþðÿí êèìè þç-þçöíÿ äåäè:
– Âàé åâè éûõûëàí úàíûì, èø õàðàá îëäó.
Ýþé Ìûíúûõ áàøäàäû îäóí éûüìàüà. Ýþðäö êèøè àðâàäûíà äåéèð êè,
àõøàì îëàíäà Ýþé Ìûíúûõûí éåðèí ëàï äÿðéàíûí ãûðàüûííàí ñàë, îííàí
áÿðè þç éåðèíè, ëàï ãûðàüûíäàí äà ìÿíèìêèíè ñàë. Ýåúÿ ìÿí äèéÿúÿéÿì
àé àðâàò, áèðÿç î éàíà éàò, ñÿí äÿ äèéÿðñÿí êè, Ýþé Ìûíúûõ, î éàíà éàò.
Ùåëÿ-ùåëÿ áûíû ñàëëûõ äÿðéàéà, áàøûìûçäàí ðÿää îëàð.
Íÿ èñÿ õþðÿéè-çàäû éåäèëÿð, àõøàì àðàéà ýÿëÿí êèìè êèøè íåúÿ
äèìèøäè àðâàä äà ùåëÿúÿ éåðëÿðè ñàëäû. Ýþé Ìûíúûõ î ãÿäÿð ýþçäÿäè êè,
áûëàð éóõóéà ýåäÿíäÿ àðâàäû ýÿòèðäè ãîéäó þç éåðèíÿ, þçö ýèðäè àðâàäûí
éåðèíÿ éàòäû.
Ýåúÿíèí áèð âàõòû êèøè áûíû äöðòìÿëèéèï äåäè:
– Àé àðâàò, î éàíà éàò.
Ýþé Ìûíúûõ äà àðâàäû äöðòìÿëèéèï äåäè:
– Ýþé Ìûíúûõ, áèðÿç î éàíà éàò.
Áåëÿ-áåëÿ êèøè Ýþé Ìûíúûüû, Ýþé Ìûíúûõ äà àðâàäû èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ
î ãÿäÿð àïàðäû êè, áèðäÿí àðâàò øàïïûëòûéíàí äöøäö ñóéà. Òåç Ýþé
Ìûíúûõ ãûøãûðäû:
– Àé ÿìè, ãîéìà, àðâàò äöøäö ñóéà.
Ùàé-ùàðàé äöøäö. Àðâàä áîüóëäó. Ãàëäû áèð êèøè, áèð äÿ Ýþé Ìûíúûõ.
Êèøè àðâàäû-çàäû äà éàäûííàí ÷ûõàðäûá þç ùàéûíà ãàëäû.
Ñÿùÿð à÷ûëäû. Ýþé Ìûíúûõ áþéöê áèð ãàçàíû ñóéíàí äîëäóðóï ãîéäó
öñòÿ. Øàõäàí-øöâÿëäÿí1 àëòûíà áàñûá øàããûð-øóããûð ãàéíàòäû. Åëÿ êè, ñó
òàìàì ãàéíàäû, äåäè:
– ßìè úàí, áèëèðÿì, ÷îõäàí ÷èììÿéèðñÿí, èíäè ñîéóí, ñÿíè ÷èìäèðÿúèéÿì.
Êèøè íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû, Ýþé Ìûíúûõ áàõìàäû. Áûíû ëöò ñîéóíäóðóï,
ãàçàíû ãàéíàéà-ãàéíàéà òþêäö áûíûí áàøûíà, äèðèýþçäö áèøèðèá þëäöðäö.
Ñîðà ãàéûòäû àíàñûíûí éàíûíà.
Î éåäè-èøäè, éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ àääûéûí äþâðÿ êå÷èí.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë
äåéÿíèí.
__________
1
Àüàúûí áóäàüû, øöâö
33
ÊÅ×ßË ÌßÙßÌÌßÄ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð Ôàòû ãàðû âàðäû. Áó ãàðûíûí äà áèð êå÷ÿë
îüëó âàð èäè, àäûíà äà Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä äèéÿðäèëÿð.
Ôàòû ãàðûíûí ñÿíÿòè ÷ÿð÷èëÿðäÿí íèñéÿ ïàìáûã ýÿòèðèá, îííàí èïëèé
ÿéèðèðäè, àïàðûá áàçàðäà ñàòàðäû. Ìàéàñûíû ÷ÿð÷èëÿðÿ âåðÿðäè, ãàëàíûíà äà
áèðÿç ÷þðÿê, áèð àç ñîüàí àëàðäû. Íÿíÿ-áàëà éåéèá äîëàíàðäûëàð.
Áèð ýöí Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä áàçàðà ÷ûõìûøäû. Ýþðäö åëÿ éàõøû êèøìèø
ñàòûëëàð êè, àüçûíûí ñóéó áàøäàäû àõìàüà. Àììà áèð ïóëó äà éîõóäó êè,
áèð øåé àëñûí. Áàøûí ãàðûòäûéà-ãàðûòäûéà ýÿëäè ÿâëÿðèíÿ. Ýþðäö íÿíÿñè
ÿâäÿ éîõäó. Ôöðñÿò òàïûá ýèðäè è÷ÿðè. Ôàòû ãàðû èïëèéè êÿëÿô-êÿëÿô ãàéûðûá
àñìûøäû ýþéäÿí. Ìÿùÿììÿä òóëëàíûá êÿëÿôèí áèðèí àëûá ãîéäó ãîéíóíà, öç ãîéäó áàçàðà, ýÿëèá áèð áàããàëûí äöêàíûíûí ãàáàüûíäà áîéíóíó áöêöï äóðäó.
Áàããàë äåäè:
– Êå÷ÿë ãóðóìñàõ, ìöøòÿðèëÿðÿ ìàíå îëìà, ãîé àëâåðèìèçè åëÿéÿê.
Ìÿùÿììÿä êÿëÿôè ÷ûõàðäûá áàããàëà âåðäè, áèðÿç êèøìèø àëûá äöçÿëäè éîëà.
Ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, Ôàòû ãàðûäàí. Ôàòû ãàðû åâÿ ýÿëèá ýþðäö
êè, êÿëÿôèí áèðè éîõäó. Áàøäàäû ñþéöá ãàðüàìàüà.
Ãîíóì-ãîíøó éûüûøûá èøè áèëÿííÿí ñîðà äåäèëÿð:
– Àé Ôàòû ãàðû, ùå÷ êèìè ñþéöá ãàðüûìà, áèç ùàìûìûç äöøÿíäÿ ñÿíÿ
ÿë êþëýÿëèéè åëÿéèðèê, êèì ñÿíèí ìàëûíû îüóðëàéàúàã. Áó éåíÿ þç îüëóâóí èøèäèð.
34
Ôàòû ãàðû þç-þçöíÿ äåäè: “Ìîòàëà äàäàíàí êþïÿê áèð äÿ ýÿëÿð. Ýþð
à êþïÿé îüëó, ñÿíèí áàøûíà íÿ ýÿòèðÿðÿì”.
Áèð ýöí Ôàòû ãàðû Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ñàáàù ìÿí ÿâäÿ îëìûéàúàüàì, ùÿðäÿíáèð ýÿë
ÿâèìèçÿ äÿé.
Ñÿùÿð òåçäÿí Ôàòû ãàðû ÿâäÿí ÷ûõûá ùÿððÿíäè, ýÿëäè îòäó ãîíøóíóí
÷ÿïÿðèíèí äàëûíäà, áàøäàäû ïóñìàüà. Áèðäÿí ýþðäö Ìÿùÿììÿä áàøûíû
ãàðûòäûéà-ãàðûòäûéà ýÿëäè, ãàïûíû àøäû, àòûëûá ýþéäÿí êÿëÿôèí áèðèíè àëäû
êè, ãàïûäàí ÷ûõñûí, Ôàòû ãàðû éàïûøäû ãîëóííàí, áàøäàäû áóäàìàüà:
– Àé êþïÿé îüëó, ìÿí ÿëèìíÿí îíà-ìóíà èøäèéèá ñÿíè ñàõëàéûðàì,
ñÿí äÿ ìÿíèì îüðóì îëóáñàí. Äÿäÿí ýîðáàýîð äà ñÿíèí êèìè îüðóéäó.
Î íÿ ãàéûðûðäû êè, ñÿí íÿ ãàéûðàñàí?
Ìÿùÿììÿä ýþðäö èø ïèñäè, äåäè:
– Àé íÿíÿ, òàéû ìÿíè íèéÿ þëäöðöðñÿí. Òóò ÿëèìíÿí, ìÿíè àïàð
áàçàðà ñàò, ýÿòèð õÿðúäÿ.
Ôàòû ãàðû äåäè:
– Êå÷ÿë êþïÿé îüëó, ñàà êèì ïóë âåðÿúÿê?!
Ôàòû ãàðû òóòóá Ìÿùÿììÿäèí ÿëèííÿí äöøäö áàçàðûí úàíûíà:
– Àé ãóë àëàí?! Àé ãóë àëàí?!
×àé÷û ýþðäö êè, áèð ãàðûäû áèð óøàüûí ÿëèííÿí òóòóá ñàòûð. ×àüûðäû:
– Ãàðû íÿíÿ, áóðà ýÿë!
Ôàòû ãàðû ýÿëäè. ×àé÷û áàõäû ýþðäö áû åëÿ áèð êå÷ÿëäè, ÿýÿð áûíû àëñà
òàé áûííàí äöêàíûíà áèð ìöøòÿðè äÿ öðçöêìÿç. Äåäè êè, ãàðû íÿíÿ, áûíû
òåç áûðäàí àïàð, ìöøòÿðèéÿ ìàíå îëìàñûí.
Ôàòû ãàðû ýåíÿ áàøäàäû áàçàð àøàüà, áàçàð éóõàðû ÷àüûðìàüà. Áàããàë
èñäÿäè àëñûí, î äà ÷àé÷û êèìè. Àøáàç èñòÿäè àëñûí, î äà ùåëÿ. Àõûðäà
áàçàðûí ëàï ãûðàüûíäà ãûðõ ëîòó îòóðìóøäó. Ëîòóáàøû äà áûëëàðûí è÷èíäÿ
áóüóí áóðóá, áèð ñÿíäÿëèí öñòäÿ ÿéëÿøìèøäè. Ýþðäö áèð ãàðû áèð êå÷ÿëèí
ÿëèíäÿí òóòóá “àé ãóë àëàí!” äèéèï äàä åäèð. Ëîòóëàðà äåäè:
– Îíó áûðà ÷àüûðûí.
Ëîòóëàð Ôàòû ãàðûíû ÷àüûðäû. Ëîòóáàøû áàõäû ýþðäö áû åëÿ áèð êå÷ÿëäè
êè, áèð àüàúäûõäàí éàõûí äöøìÿëè äåéèë. Áàøûíûí ãàñìàüû éåíèá
ýþçöíöí öñòöíÿ, àììà ýþçöííÿí îä éàüûð. ×îõ äèðèáàø ýÿäÿäè. Öçöí
òóòóá ãàðûéà äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ãûéìàòû íå÷ÿäè?
Ãàðû äåäè:
– Éöç òöìÿí.
35
Ëîòóáàøû ÷ûõàðûá éöç òöìÿí ãàðûéà âåðèá Ìÿùÿììÿäè àëäû.
Éîëäàøäàðû ëîòóáàøûéà äåäèëÿð:
– Áû íÿéäè àëäûí. Éèäèéèìèç, èøäèéèìèç äÿ ùàðàì îëàúàã.
Ëîòóáàøû äåäè:
– Åéáè éîõäó, ÷ÿùìÿìèçè-çàäûìûçû ñèëÿð.
Ëîòóëàð òà êè ýÿëèá éûüûøäûëàð ìÿíçèëÿ, Ìÿùÿììÿä î ñààò áûëàðûí
óñòóëóí ùàçûððàéûá, ìÿíçèëëÿðèí åéëÿ ñèëäè-ñöïöðäö êè, ãûðõ àðâàò äà áåëÿ
òÿìèçäèéÿ áèëìÿçäè. Òåç ÷àéëàðûí ãîéóï, ÷þðÿêëÿðèí áèøèðäè. Àõûð êè,
áûëëàðû åëÿ ðàùàò åëÿäè êè, ëîòóëàð þìðèíäÿ áû èñòèðàùàòû ýþðìÿìèøäèëÿð.
Ìÿùÿììÿäèí ùþðìÿòè ýöí-ýöíäÿí ëîòóáàøûíûí éàíûíäà àðòûðäû.
Èñòÿìèðäè îíó ýþçöííÿí êÿíàðà ãîéñóí. Ìÿùÿììÿäÿ ëîòóëàð ùÿð íÿ
áóéóðóã áóéóðóðäóëàð, î ñààò ÿëöñòö ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè.
Áèð ýöí ëîòóëàð è÷èá ïèéàí îëìóøäóëàð. Ëîòóáàøû öçöí òóòóá éîëäàøëàðûíà äåäè:
– Áèð ãî÷àõ èñòÿéèðÿì áó òàâëà ìûõûíû àïàðûá ôèëàí ùàìàìà ÷àëñûí.
Ùå÷ êÿñ äèíìÿäè. Ùàìû äåäè:
– Ýåíÿ áû Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿäèí èøèäè.
Ëîòóáàøû î ñààò Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðûá äåäè:
– Ãî÷àüûì, áèð òîõìàõ ýþòöðöá, áû òàâëà ìûõûíû àïàðûá ôèëàí éåðäÿ
áèð õàðàáà ùàìàì âàð, îðà ÷àëà áèëÿðñÿíìè?
Êå÷ÿë äåäè:
– Úàíûí äà àëëàì.
Ìÿùÿììÿä òàâëà ìûõûíû, áèð äÿ òîõìàõ ýþòöðöá, öç ãîéäó ýåòìÿéÿ. Åëÿ êè ýÿëèá ùàìàìà ÷àòäû, ïàïàüûí ÿéðè ãîéóá ôûøäûðûõ ÷àëà-÷àëà
áàøäàäû ìûõû ÷àëìàüà. Åëÿ áèð òîõìàõ âûðìûøäû, äûôàðäàí áèð ñÿñ ýÿëäè êè:
– Àé àíàñûí ñàòäûüû Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä! Ñÿí
àüçûíû ùàðà éåòèðìèñÿí êè, ìÿíèì ìÿêàíûìäà ìûõ ÷àëûðñàí?!
Ìÿùÿììÿä áàøûí ãàëõûçûá ýþðäö ùå÷ êÿñ éîõäó, áÿíä îëìóéóá
áàøäàäû ýåíÿ ÷àëìàüà. Áèð äÿ ñÿñ ýÿëäè:
– Åé àíàñûí ñàòäûüû Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä, ñàà
äèìèðÿì ÷ûõ áûðäàí, ðÿää îë!
Ìÿùÿììÿä áàøûí ãàâçûéûá äåäè:
– Ìÿíèì àüàìíàí ùàìû øÿùÿð òöê ñàëûð, áû äà ìÿíè ãîðõóçóð.
Áàøäàäû áèð, èêè, ö÷ òàïëà ìûõû áóäàìàüà. Î ñààò ùàìàì òèòðèéèá,
äèâàð éàðûëäû, îðàäàí áèð îüëàí ÷ûõäû. Î, ÿë àòäû Ìÿùÿììÿäèí éàõàñûíà,
Ìÿùÿììÿä äÿ ÿë àòûá îíóí êÿìÿðèíäÿí òóòäó. Î äèôàðà-áó äèôàðà î
ãÿäÿð âûðäû êè, îüëàí ýþðäö êå÷ÿë îíó þëäöðÿúÿê, èñòÿäè ãà÷ñûí, áèð
36
àéàüû êå÷äè Ìÿùÿììÿäèí ÿëèíÿ. Îüëàí î òÿðÿôÿ ÷ÿêäè, Ìÿùÿììÿä áó
òÿðÿôÿ, àõûðäà îüëàíûí áèð òàé úîðàáû äà ÷ûõäû Ìÿùÿììÿäèí ÿëèíäÿ
ãàëäû. Ìÿùÿììÿä òàâëà ìûõûíû ÷àëûá, òîõìàüû äà ýþòöðöá, ïàïàüûíû
ùÿððèéèá ôûøäûðûã ÷àëà-÷àëà úîðàáû äà úèáèíÿ ãîéóá äöøäö éîëóí àüûíà.
Êå÷ÿë áàçàðíàí ýåòìÿêäÿ îëñóí. Ñèçÿ áåø êÿëìÿ õÿáÿð âåðèì
ëîòóáàøûííàí. Ëîòóáàøû àéûëûá ýþðäö Ìÿùÿììÿä éîõäó.
Äåäè:
– Àé àìàí, Ìÿùÿììÿä ùàíû?
Äåäèëÿð:
– Ìÿùÿììÿäè êåôëÿíèá þçöí ýþíäÿðäèí ôèëàí ùàìàìà êè, òàâëà
ìûõû ÷àëñûí.
– Àé àìàí, òåç îëóí, îðà ùÿð êèì ýèðñÿ, þëÿð. Ýåäÿé, áÿëêÿ äèðè
òàïäûõ. Ùå÷ îëìàñà, þëöñöí òàïàðûõ.
Ëîòóëàð äóðóá ýåòìÿéäÿ îëñóí, áèð íå÷ÿ êÿëìÿ Ìÿùÿììÿääÿí
åøèäèí. Ìÿùÿììÿä ôûøäûðûõ ÷àëà-÷àëà áàçàðíàí ýåäèðäè. Ýþðäö áèð áàããàë
êèøìèøè, íîüóëó, áàäàìû òþêöï ñàòûð. Áûíû ýþðÿí êèìè áàøäàäû Ìÿùÿììÿäèí àüçûíûí ñóéó àõìàüà. Áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, àõû áèð úîðàáû âàð.
Äåäè:
– Àé áàããàë, áèð òàé úîðàáûì âàð, íÿ ãÿäÿð êèøìèø âåðÿðñÿí, âåðèì
ñàà?
– Âåð áàõûì ýþðöì.
Ìÿùÿììÿä úîðàáû ÷ûõàðäûá âåðÿíäÿ áàããàë ýþðäö êè, áû áèð úîðàáäû
êè, áûíûí ãèéìÿòè ùå÷ ïà÷úàùûí õÿçèíÿñèíäÿ éîõäó. Éàïûøûï êå÷ÿëèí
éàõàñûííàí äåäè:
– Êå÷ÿë êþïÿê îüëó, áûíû ùàðäàí àëûïñàí? Éåðèíè äå! Ìÿíèì åâèìè
éàðûï ãûðõ úöò úîðàáûìû àïàðûïëàð.
Ìÿùÿììÿä äåäè:
– ßøè, Àëëàùà áàõ, ìÿííÿí ÿë ÷åê, íÿ ÿâ éàðìàõ, íÿ ãûðõ úöò úîðàá?
Áûíû ìÿí èíäèúÿ ôèëàí ùàìàìäà ãàçàíìûøàì. Áûíûí öñòöíäÿ ìÿí áèð
ãàò ãàáûõ ãîéìûøàì.
– Êå÷ÿëÿ áàõ, ôèëàí ùàìàìà áàõ. Ùå÷ îðà íÿð êèìè îüëàííàð ýåäèï
ñàü ãàéûòìûð, áèð éàëàí äà äèéèðñÿí? Äöçöí äå ýþðöì, úîðàáûí ãàëàíûí
íåéíÿìèñÿí.
37
– ßøè, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, êèøìèø âåðìèðñÿí, úîðàá äà îëñóí ñÿíèí,
âûððàì ñÿíè þëäöððÿì, ãàíûíû ìÿíèì öñòöìÿ òþêìÿ.
Áàããàë ÿë ÷ÿêìÿäè. Ìÿùÿììÿäèí àúûüû òóòóá âûðäû áàããàëûí áàøýþçöí ÿçäè. Ñÿñ-êöéÿ áàçàð äàðüàñû ýÿëäè, ÿùâàëû ñîðóøäó. Áàããàë äåäè:
– Àé äàðüà àüà, ìÿíèì ÿâèì éàðûëûï ãûðõ úöò úîðàáûì ýåòìèøäèð.
Èíäè áèð òàéûí áû êå÷ÿëäÿ òóòìóøàì, ãàëàíûíû äà èñòèéÿíäÿ âûðäû áàøýþçöìö áû ùàëà ñàëäû. Ãÿäÿì ùàããûíû äà âåððÿì, áèçè àïàð ïà÷úàùûí
éàíûíà, äÿðäèìè äèéèì.
Äàðüà “ãÿäÿì ùàããû” åøèäÿí êèìè ýþçö ìàøàëäàð ïèøèýèí ýþçöíÿ
äþíäö. Êå÷ÿëèí ãîëóí áàüëûéûá äà ýÿòèðèá ýÿëäè ïà÷úàùûí ùöçóðóíà äåäè:
– Ãèáëÿéè-àëÿì ñàü îëñóí, áû êå÷ÿë áó áàããàëûí ÿâèíè éàðûï, ìàëûí
àïàðûï. Êèøè ìàëûí èñòèéÿíäÿ þçöíö äÿ áû ùàëà ñàëûï.
Ïà÷úàù áàããàëäàí ñîðóøäó êè, íÿéèí ýåäèï. Áàããàë ÿùâàëàòû íàüûë
åëÿäè. Ïà÷úàù ÿìð åëÿäè:
– Úÿëëàä!
Úÿëëàä ùàçûð îëóá äåäè:
– Ãèáëÿéè-àëÿì ñàü îëñóí, íÿ ÿìð åëèéèðñÿí éåðèíÿ éåòèðèì.
Ïà÷úàù äåäè:
– Âûð áû êå÷ÿëèí áîéíóí.
Êå÷ÿë áàøûí áûëàéûá äåäè:
– Âàé-âàé, åëÿ áû çàäíàí ïàä÷àùëûã åëÿéèðñÿí? ßââÿë áèð ñîð ýþðíÿí
äöçäö, íåúÿäè, îííàí áîéíóìó âûðäûð.
– Ùÿ, äè ñþçöâö. Äå ýþðÿê, íÿ ãûðûëäûéûðñàí.
Ìÿùÿììÿä ÿùâàëàòû íàüûë åëèéèá äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ãûðõ ýöí ìþùëÿò âåð, ÿýÿð áû úîðàáäàí ìÿí ãûðõ
úöò ýÿòèðäèì, áû áàããàëûí áîéíû âûðûëñûí, ÿéÿð áàããàë ýÿòèðäè, ìÿíèì
áîéíóì âûðûëñûí.
– ×îõ éàõøû.
Áàããàë ýþðäö èø õàðàïäû, òåç äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñàü îëñóí! Áû ëîòóíóí áèðèäè, áûðàõäûí, áÿëêÿ ãà÷äû
ýåòäè. Áûíûí áûðäà äÿäÿñèíèí ìöëêö ãàëìûð, ìàøû ãàëìûð, ìÿí ðàçû äåéèëÿì.
– Ïà÷úàù èçèí âåðñÿ, ìÿí áèð àäàì äåéèë, ãûðõ àäàì çàìûí âåððÿì.
Ìÿíèì àüàì ôèëàí ëîòóëàðäû, ùàðäà îëñà, ýÿëèï áû ñààò áûðà ÷ûõàëëàð.
38
Ìÿùÿììÿäè ãîéàõ úÿëëàä ÿëèíäÿ. Ñèçÿ õÿáÿð âåðÿê ëîòóëàðäàí.
Ëîòóëàð åëÿ êè ýÿëèá ÷ûõäûëàð ùàìàìà, ýþðäöëÿð Ìÿùÿììÿä òàâëà
ìûõû ÷àëûï ÷ûõûá ýåäèï. Äöøäöëÿð áàçàð àøàüû êö÷ÿéÿ. Åëÿ êè, ýÿëèï ÷àòäûëàð áèçèì áàããàëûí äöêàíûíà, ýþðäöëÿð áèð ÷îõ àäàì éûüûøûá. ßùâàë
ñîðäóëàð. Úàìàùàò îëàí ÿùâàëàòû ëîòóëàðà ñþéëÿäè. Ëîòóëàð î ñààò íèøàíûííàí áèëäèëÿð êè, êå÷ÿë ùÿìÿí Ìÿùÿììÿä þçöäö êè, âàð. Ëîòóáàøû äåäè:
– Ãàðäàøëàð, òåç îëóí, þçöìöçö ïà÷úàùûí äèâàíûíà éåòèðÿê, áÿëêÿ
Ìÿùÿììÿäè ãóðòàðà áèëäèê.
Þçäÿðèí îíäà éåòèðäèëÿð êè, úÿëëàä Ìÿùÿììÿäèí ñàüûíäà, ñîëóíäà
ôûð-ôûð ôûðëàíûð; “þëäöððÿì, þëäöððÿì” äèéèðäè.
Ìÿùÿììÿä ëîòóëàðû ýþðÿí êèìè öçöí òóòóï ïà÷úàùà äåäè:
– Ãèáëÿéè-àëÿì! Áû äà ìÿíèì àüàëàðûì, èíäè áàããàë íÿ äåéèð.
Áàããàëûí ÿëÿúè êÿñèëèï ðàçû îëäó. Ëîòóëàð çàìèí îëóá Ìÿùÿììÿäè
ýÿòèðäèëÿð ìÿíçèëëÿðèíÿ. Î ýåúÿíè éåéèï-è÷èï éàòäûëàð. Ñàáàù îëàí êèìè
Ìÿùÿììÿä ãàëõûá äàáàíûí áÿðêèäèï, ëîòóëàðíàí âèäàëàøûï äöøäö éîëóí
àüûíà.
×ÿêèï ÷àðûüûí äàáàíûíû, ãûðûï éåðèí àìàíûíû, äÿðÿëÿðäÿí éåë êèìè,
òÿïÿëÿðäÿí ñåë êèìè, áàäÿéè-ñÿðñÿð êèìè, àúû áåéàííûõ, ÷àõ-÷àõ ãàìûøäûõ, àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, òà êè ýÿëèá ÷ûõäû áèð äÿðéàíûí êÿíàðûíà. Ýþðäö ýÿìè òÿðïÿíèá áèð àçúà àðàëàíûá. Ìÿùÿììÿä
“Àëëàù, Ìÿùÿììÿä, éà ßëè” äèéèï àòûëäû ýÿìèíèí ñöêàíûíäà îòäó. Ýÿìè
ýöíÿ áèð ìÿíçèë òåé ìÿíàçèë áèð íå÷ÿ ýöí éîë ýåòìèøäè. Áèðäÿí äÿðéàíûí îðòàñûíäà ýÿìèíèí ãàáàüûíäà áèð íÿùÿíý ïåéäà îëäó. Ýÿìè÷è
íÿùÿíýè ýþðÿí êèìè ãûøãûðäû:
– Àé àìàí, òåç îëóí, ãóëóçäàí áèðèíè, éöç òöìÿí äÿ ïóë ùàçûð åëÿéèí,
àòàõ áû íÿùÿíýèí àüçûíà, éîõñà áû ñààò ýÿìèíè äàüûäàúàõ. Ùàìûìûç
ãÿðã îëàúûéûõ. Ýÿìèíèí äÿ ùàìû éöêö òàúèððÿðäè.
Áèðè äåäè:
– Ìÿí ùå÷ âàõò ãóëóìó àòìàðàì.
Î áèðè äåäè, ìÿí ùå÷ âàõò ãóëóìó àòìàðàì. Áèð äÿ ýþðäöëÿð
ñöêàíûí äàëûíäà áèð êå÷ÿë îòóðóá, ÷àüûðûá äåäèëÿð:
– Ýÿë ñÿíè àòàõ áû íÿùÿíýèí àüçûíà, ãàííàìà äà éûüàã, êèìÿ äèéèðñÿí, âåðÿê îíà.
– Éöç òöìÿí éûüûí, áåëèìÿ äÿ áèð èï áàüëàéûí, àòûí íÿùÿíýèí
àüçûíà. Ñàëàìàò ãóðòàðäûì, âåðÿðñèíèç þçöìÿ, ãóðòàðìàäûì ãàéûäàíäà
ôèëàí øÿùÿðäÿ áèð Ôàòû ãàðû âàð, âåðÿðñèç îíà.
39
Ïóëó éûüäûëàð, èïè äÿ áàüëàäûëàð Ìÿùÿììÿäèí áåëèíÿ, àòäûëàð íÿùÿíýèí àüçûíà.
Ìÿùÿììÿä ÿë àòûá éàïûøäû áèð ÿëèíÿí íÿùÿíýèí öñò äàìàüûííàí.
Áûíû áû äÿðéàäà îðà-áûðà î ãÿäÿð âûðäû êè, íÿùÿíýèí áèð ãàò ãàáûüû ýåòäè.
Àõûðäà ýþðäö êå÷ÿë îíó þëäöðÿúÿê èñòÿäè ãà÷ñûí, Ìÿùÿììÿä ÿë àòäû
òóòäó íÿùÿíýèí áóðíóííàí, íÿùÿíý î òÿðÿôÿ ÷ÿêèðäè, Ìÿùÿììÿä áû
òÿðÿôÿ. Íÿùÿíýèí áóðíóíäà áèð ñûðüà âàð èäè. Áóðíó úûðûëäû, ñûðüà äà
ãàëäû Ìÿùÿììÿäèí ÿëèíäÿ. Ìÿùÿììÿä ñûðüàíû úûáèíÿ ãîéóá ÷ûõäû
ýÿìèéÿ. Ìÿùÿììÿäèí ÷þðÿéèíè äÿ, õþðÿéèíè äÿ âåðäèëÿð, éåéèï ãàðíûì
áÿðêèòäè. Ñîðà äåäè:
– Ìÿíèì éöç òöìÿíèìè âåðèí.
Òàúèððÿð äåäèëÿð:
– Áèç ñÿíè àòìûøäûã êè, þëÿñÿí, þëìÿäèí, éöç òöìÿíè íèéÿ âåðÿê?!
Ìÿùÿììÿä íÿ ãÿäÿð åëÿäè, îëìàäû, ýþðäö áûëàð ÷îõäó, áû áèðúÿ
àäàì, ñàêèò îëäó. Åëÿ êè ýÿëäè äÿðéàíûí ãûðàüûíà ÷ûõäû, òàúèððÿðíÿí
õóäàùàôèç äÿ åëÿìèéèá äöøäö éîëóí àüûíà. Àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿòÿïÿ äöç ýåòäè, òà êè ýÿëèá ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Øÿùÿðÿ äàõèë îëóá ýþðäö êè,
÷þðÿýëÿð òÿíäèðÿ éàïûëûá ãàëûá, äöêàííàðäà ìàëëàð áàøûíàäû; àììà áèð
èíñàí éîõäó øÿùÿðäÿ. Äîëàíà-äîëàíà ýÿëèï øÿùÿðèí î áèðè ãûðàüûíà ÷ûõäû,
ýþðäö áèð úûüûð ýåäèð, äåäè:
– Éàãèí øÿùÿðèí ÿùëè áû úûüûðíàí ùàðàéñà ýåäèïëÿð. Ýåäèì ýþðöì íÿ
âàð.
Áèðÿç ýåòäè ãàáàüûíà áèð òÿïÿ ÷ûõäû, òÿïÿíè àøûï ýþðäö êè, áèð ãàëà÷à
âàð. Þçöí éåòèðäè ãàëà÷àéà, è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ãàëà÷àíûí ãàïûñû þðòöëäö.
Áèð ñÿñ ýÿëäè:
– Åé àíàñû ñàòäûüû Ôàòû ãàðûíûí îüëó êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä! Ìÿíèì
ìÿíçèëèìÿ ãàòûð ýÿëñÿ, äûðíàã ñàëìàç, ãóø ýÿëñÿ ãàíàò ñàëìàç. Ñÿí íÿ
úöðÿò åëèéèá ìÿíèì ìÿêàíûìà ýÿëìèñÿí.
Ìÿùÿììÿä áèð áàøûí ãàëõûçûá ôèêèð åëÿäè, ñÿí þëÿñÿí áû øÿùÿðÿ ùÿð
íÿ áÿëà òîõóíóá, áûííàí òîõóíóá. Ýþðÿê íÿ îëàúàõ.
Ñÿñ áèð äÿ ýÿëäè:
– Åé Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä!
– Ñÿíÿ äèìèðÿì ÷ûõ, äàëûííàí äàíûøìà, èéèò àüçûí éóìàð, ÿëèí à÷àð.
×ûõ áåëÿ ýþðöì êèìñÿí, ìÿòëÿáèí íÿäè?
Éåð òèòðÿéèá äèâàð éàðûëäû. Áèð îüëàí ÷ûõäû êè, ãÿääè ìèíàéÿ êèìè,
áàø öòýåú ýöìáÿçè êèìè, áûüëàðûí åøèá øÿíáÿëÿ êèìè ãîéìóøäó ãóëàüûíûí äèáèíäÿ. ßë àòäû êè, Ìÿùÿììÿäè ýþòöðöá éåðÿ âóðñóí, Ìÿùÿììÿä
40
éàïûøäû îíóí áèëÿéèííÿí, þçöíÿ òÿðÿô ÷åêèï éàïûøäû îðòàñûííàí. Îíó î
äèâàðà-áû äèâàðà î ãÿäÿð âûðäû êè, áèð ãàò ãàáûüû ýåòäè.
Îüëàí ýþðäö Ìÿùÿììÿä îíó þëäöðÿúÿê, èñòÿäè ãà÷ñûí. Ìÿùÿììÿä
éàïûøäû áèëÿéèííÿí, îüëàí î òÿðÿôÿ ÷ÿêäè, Ìÿùÿììÿä áû òÿðÿôÿ ÷ÿêäè.
Àõûðäà îüëàíûí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàðäû. Î äà ÷ûõûá Ìÿùÿììÿäèí
ÿëèíäÿ ãàëäû.
Ìÿùÿììÿä úèáèíÿ ãîéóá ãàëà÷àäàí ÷ûõäû. Àëëàùà òÿâÿêêöë åëÿéèá
öç ÷åâèðäè áèð òÿðÿôÿ ýåòìÿýäÿ îëñóí. Ýþðÿê àõûðû íåúÿ îëàúàõ.
Ìÿùÿììÿä áó ýåäèøíÿí òàìàì îí ýöí, îí ýåúÿ éîë ýåòäè. Ýÿëèï
÷ûõäû áèð ãàëà÷àéà. Ýþðäö âàëëàù, áû áèð ãàëà÷àäû êè, ÷ÿêèëèá ýþéöí
öçöíÿ. Áèð ñè÷àí äà êå÷ìÿýÿ éîëó éîõäó, ýöí äÿ àç ãàëìûøäû êè, áàòñûí.
Ìÿùÿììÿä äÿ ÷îõ éîðóëìóøäó. Áàøäàäû ãàëà÷àíûí äþðä òÿðÿôèí ýÿçìÿéÿ ýþðñöí áèð éîë òàïàðìû ýèðñèí ãàëà÷àéà. Ýÿçèï-ýÿçèï àõûðäà ýþðäö
êè, äèâàðûí äèáèííÿí áèð ñó ÷ûõûá àõûð. Ìÿùÿììÿä àüëûííàí áèëäè êè, áû
ñó è÷ÿðèäÿí ýÿëèð. Î ñààò áàøûí ñîõäó ñó ýÿëÿí äåøèéÿ. Áàøûíûí ãàðòìàüû
ñûéûðûëà-ñûéûðûëà áèðòÿùÿð êå÷äè î òÿðÿôÿ.
Íÿ ýþðäö? Ïàùî, áóðà áèð áàüäû, äåéèðñÿí áåùèøäèí áèð ýóøÿñèäè?
Áöëáöëëÿð úÿù-úÿù âûðûð, ýöëëÿð ïÿù-ïÿù âûðûð, àüàúäàð áàø ÷ÿêèá ôÿëÿéÿ.
Äöíéàäà íÿ ìåéâÿ äåñÿí, áûðäà òàïûëûð. Ìÿùÿììÿäèí àüçû à÷ûëà
ãàëìûøäû. Áèëìèðäè ùàíêû òÿðÿôÿ ýåòñèí. Áèðäÿí ãóëàüûíà áèð ñó øûðûëòûñû
ýÿëäè. Éóõóäàí àéûëàí êèìè îëóá þç-þçöíÿ äåäè:
– Åé éàð, íÿ ãàéûðûðñàí? Ìÿùÿììÿä, àéûõ îëìàëûñàí áû ãàëà÷à èøñèç
äåéèë.
Éàâàø-éàâàø ñóéà òÿðÿô ýÿëèï ýþðäö áèð ÷àðùîâóçäû, äèéèðñÿí âàëëàù,
ñóéó àáè-êþñÿðäè. ×àðùîâûçûí äàøûíûí áèðè éàãóòäàí, áèðè ìèðâàðûäàíäû.
Î áèðè òÿðÿôÿ áàõàíäà íÿ ýþðäö? Ýþðäö áèð ÷èìÿíè-áàñàôà éåðäÿ ñûðôà
ñàëûíûï, ñûðôàíûí öñòÿ ö÷ ãàï õþðÿê ãîéóëóá åëÿ áóüëàíûð, éàíûíà äà
õóðøó, ìÿçÿñè ãîéóëóá. Ìÿùÿììÿä î ñààò áèëäè êè, áûëàð òÿçÿ ãîéóëóï,
èíäèúÿ êèìñÿ ýÿëÿúÿê. Òåç áèð ýöë êîëóíäà ýèçëÿíèá áàøäàäû ñûôðàéà
òÿðÿô ìàðûòäàìàüà. Áèð äÿ ýþðäö ö÷ ýþéÿð÷èí ýÿëèï ãîíäó ñûðôàíûí
ãûðàüûíà, äîííàðûí ÷ûõàðäûï ö÷ ãûç îëäóëàð êè, âàëëàù éåìÿ, èøìÿ áûëëàðûí
õÿääè-õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Ýöíÿ äèéèëëÿð ñÿí ÷ûõìà, ìÿí
÷ûõûì. Àéà äèéèëëÿð ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõûì. Ìÿùÿììÿäèí àüçû à÷ûëà
ãàëìûøäû. Áèð äÿ ýþðäö, ãûçëàðäàí áèðè î áèððÿðèíÿ äåäè: “Áàúûëàð, õþðÿýè
éèéÿê, ñþùáÿò åëèéÿê, éîõñà ñþùáÿò åëèéÿê, õþðÿýè éèéÿê?”
Î áèðè úàâàô âåðäè êè: “Áàúûëàð, áûäû îí èëäè êè, áèð-áèðèìèçè ýþðìöðäöê. Õþðÿê ãàøìûð êè, éåéÿðèê, ùÿëÿ áèð-áèðèìèçèí ñÿðýöçÿøòèííÿí
41
õÿáÿðäàð îëàõ, îííàí ÷þðÿéèìèçè éåéÿê. Öçäÿðèí òóòóá áþéöê ãûçà
äåäèëÿð:
– Áàúû, ñÿí áþéöýöìöçñÿí, ýÿðÿê ÿââÿëúÿ ñÿí áàøûíà ýÿëÿíè
äàíûøàñàí.
Áþéöê ãûç áàøäàäû:
– Áàúûëàð, ôèëàí øÿùÿðäÿ áèð ùàìàì âàð. Ìÿí îí èëäè êè, îðäà ïåéäà
îëìóøäûì, íÿ ãÿäÿð îðà ýÿëÿí âàðäûñà, ñÿñäÿíèðäèì áàüðû ÷àòäûéûá
þëöðäö, íÿëÿðè âàð éûüûøäûðûá àïàðûðäûì. Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ ùàðàäàñà
Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä áèðèñè àðà-òÿçÿ ýÿëäè ÷ûõäû îðà,
áàøäàäû áèð òîâëà ìûõû ÷àëìàüà, áèð äÿôÿ ñÿñäÿíäèì, äÿðáÿíä îëìàäû,
èêè äÿôÿ ñÿñäÿíäèì äÿðáÿíä îëìàäû, àõûðäà þçöì ÷ûõäûì òóòàøäûõ.
Ìÿíè î äèôàðà, áû äèôàðà î ãÿäÿð âûðäû êè, áèð ãàò ãàáûüûì ýåòäè. Áÿäÿíèì èíäè äÿ ùÿëÿ äþéöòìèéèï. Èñòÿäèì ãà÷àì, àéàüûìäà áèð úöò úîðàáûì
âàðäû êè, éåääè èëèí áàúû õÿðàúûíàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè, îíóí äà áèð òàéû
÷ûõûï ÿëèíäÿ ãàëäû. Êàø î áûðäà îëñàéäû, áû õþðÿéè îííàí éåéèï, îíà ÿðÿ
ýåäÿðäèì.
Ìÿùÿììÿä þç êþíëöíäÿ äåäè:
– Êå÷ÿë, äèíìÿ áàõòûí ýåòèðèá.
Îðòàíúûë ãûç áàøëàäû:
– Äàä Ôàòû ãàðûíûí îüëó êå÷ÿë Ìÿùÿììÿäèí ÿëèíäÿí. Áàúûëàð, ìÿí
äÿ ôèëàí äÿðéàäà ìÿñýÿí åëÿìèøäèì. Íÿ ãÿäÿð ýÿìè ýÿëñÿ éà éöç
òöìÿí ïóë, áèð ãóë àëûðäûì, éà äà ýÿìèíè äàüûäûá áöòöí âàð-éîõóí
àïàðûðäûì. Áèð ýöí ãàðà éîëà ãàðà ñàòà ùÿìÿí Ìÿùÿììÿä ýÿëäè ÷ûõäû
óðúàùûìà, î ýåí äÿðéàíû áàøûìà äàð åëÿäè. Èñòÿäèì ãà÷àì, äàðòäû
áóðíóìäà áèð ñûðüà âàðäû, éåääè èëèí áàúû-õÿðàúûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè,
îíó äà ãîïàðäûá àïàðäû. Àëëàùûí àëòäà î áûðäà îëàéäû, áó õþðÿéè îííàí
éåéèï, îíà ÿðÿ ýåäÿéäèì.
Áàøäàäû êè÷èê áàúû, äåäè:
– Áàúûëàð, ìÿí ôèëàí øÿùÿðèí êÿíàðûíäà áèð ãàëà÷àäà ìÿñêÿí òóòìûøäûì. Î øÿùÿðèí ùàìûñûí ãà÷àõ èëÿéèï, øÿùÿðèí áöòöí ìàë-äþâëÿòèíÿ
ñàùàáëàíìûøäûì. Áèð ýöí ùàðàäàíñà ùÿìÿí Ìÿùÿììÿä àðà-òÿçÿ ýÿëäè
÷ûõäû î ãàëà÷àéà, íÿ ãÿäÿð ÷ûüûðäûì äÿðáÿíä îëìàäû. Àõûð ÷ûõäûì
òóòàõëàøäûõ. Ìÿíè î ãÿäÿð âûðäû êè, áèð ãàò ãàáûüûì ýåòäè. Ýþðäöì ìÿíè
þëäöðÿúÿý, èñòÿäèì ãà÷àì, éàïûøäû ÿëèìäÿí î òÿðÿôÿ ÷ÿêäè, ìÿí áû
òÿðÿôÿ ÷ÿêäèì, áàðìàüûìäà áèð öçöê âàðäû, éåääè èëèí áàúû õÿðàúûííàí
ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. Î äà ÷ûõäû ãàëäû ÿëèíäÿ. Êàø î áûðäà îëåéäû, áû õþðÿéè
îííàí éåéèá îíà ÿðÿ ýåäÿéäèì.
42
Ìÿùÿììÿä áû ñþçäÿðè åøèäÿí êèìè êîëäàí ÷ûõûá äåäè:
– Õàíûìëàð, ìÿí áûðäàéàì, ÿââÿëúÿ ùÿëÿ î úîðàáäàí ãûðõ úöò áûðà
ýÿòèðèí, ñîðà äàíûøàõ.
Ãûçäàð î ñààò úîðàáäàí ãûðõ úöò ùàçûð åëÿäèëÿð. Îííàí Ìÿùÿììÿä
äåäè:
– Èíäè ùàíñûíûç ìÿíè î øÿùÿðÿ òåç àïàðñà, îíó àëàúàì.
Áþéöê ãûç äåäè:
– Ìÿí áèð ùÿôòÿéÿ àïàððàì.
– Áû îëìàäû.
Îðòàíúûë ãûç äåäè:
– Ìÿí ö÷ ýöíÿ àïàðàðàì.
– Áû äà îëìàäû.
Êè÷èê ãûç äåäè:
– Ìÿí ñàáàù ýöíîðòàéà êèìè ñÿíè øÿùÿðÿ àïàððàì.
Ìÿùÿììÿä ðàçû îëäó, î ñààò ïÿðèëÿð ãàçûñûí ýÿòèðäèëÿð, êè÷èê ãûçûí
êÿáèíèí êåñäè Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿä ãûçíàí õþðÿéè éåéèá î ýåúÿíè
éàòäûëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí ãûç ëþù îõóéóá Ìÿùÿììÿäè åëÿäè áèð ÷þï, þçö
äÿ äîíóí ýåéèï îëäó áèð ýþéÿð÷èí. Ìÿùÿììÿäè âûðûï äèìäèéèíÿ öç
òóòäó Ìÿùÿììÿäýèëèí øÿùÿðèíÿ. Ýöíîðòà àçàíû áàøäàíàíäà ýÿëèá
äöøäö øÿùÿðèí ãûðàüûíà. Ýåðèéÿ äÿ ëþù îõóéóá Ìÿùÿììÿäè åëÿäè
àäàì. Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Õàíûì, ñÿí áûðäà ýþçäÿ, ìÿí ãà÷ûì åâäÿí áû ñààò áèð ÷àðøàâäàíçàääàí òàïûì ýÿòèðèì, áöðöí ýåäÿê.
Ãûç ðàçû îëäó. Ìÿùÿììÿä þçöí éåòèðèï àíàñûíà äåäè:
– Àíà, ÷àðøàâäàí-çàääàí áèð øåé âàðìû, òåç âåð ìàà, àðâàò àëìûøàì.
Ãàðû äåäè:
– Äÿäÿí ýîðáàýîð ùàâàõò ìàà ÷àðøàâ àëìûøäû êè, ÷àðøàâûì îëà.
– Àé àðâàò, òåç îë, ãûç ýþçäÿéèð.
Ãàðû äåäè:
– Ãîé ýþðöì, ýÿðÿé òîé ÷àðøàâûì äóðà, îíó âåðèì àïàð.
Ãàðû äóðóá áèð éàñòûüû ñþêöá è÷èííÿí êþùíÿ òöêÿ áûëàíìûø áèð ÷àðøàâ
òàïûá âåðäè Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿä òåç þçöí éåòèðäè õàíûìûí ãóëëóüóíà, ÷àðøàâû ñàëäû áàøûíà, ýÿòèðäè åâëÿðèíÿ.
43
Áèð ýöí õàíûì Ìÿùÿììÿääÿí ñîðóøäó êè, áó éåðèíèçèí ñÿðùÿäèí
ìàà ýþðêÿçÿ áèëÿðñÿíìè? Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Ýþðêÿçÿðÿì.
Õàíûì äåäè:
– Àëà áû öçöéö, àïàð äÿðéàäà ÷àëõàëà, ñóäàí áèð îüëàí ÷ûõàúàõ,
äèéÿúÿé, áèçÿ ýþðÿ ãóëëóõ. Äèéÿðñÿí êè, ãóë ñàùèáè îëàñàí, õàíûì äèéèðäè,
áû ýåúÿ ôèëàí éåðäÿ ïà÷úàùûí åâè êèìè áèð ÿâ èñòÿéèðÿì. Ñîðà ãàéûäûï
ýÿëÿðñÿí. Òàéû ñÿíèí èøèí îëìàñûí.
Ìÿùÿììÿä þçöí éåòèðäè äÿðéàéà, öçöéö ñóéà ñàëàí êèìè îüëàí
÷ûõäû:
– Îùî, Ìÿùÿììÿä, õîø ýÿëìèñÿí, áèçÿ ýþðÿ ãóëëóõ?
– Ãóë ñàùèáè îëàñàí. Õàíûì äèéèðäè ôèëàí éåðäÿí ïà÷úàùûí åâè
áè÷èìäÿ áû ýåúÿ áèð åâ òèêñèí.
– Áàø öñòÿ, ãàë áèçÿ êþìÿê åëÿ.
– Éîõ, ìÿí ãàëà áèëìÿðÿì.
Ãàéûòäû ýåðè. Ýÿëÿíäÿ ýþðäö àøáàç àøû áèøèðèï, ùÿëèìèíè òþêöá
ãàáëàðà. Ìÿùÿììÿäèí òàìàùû äöøöá îòäó áèð àç ùÿëèì è÷ìÿéÿ. Éîëíàí
ýåäÿíèí áèðèñè ÷þì÷ÿíèí ñàïûíà òîõóíóá ùÿëèìè äàüûòäû. Ìÿùÿììÿäèí
àúûüû òóòóá äåäè:
– Àõìàã îüëó, àõìàã, ãîéìàç áèðÿç áó ìöôòÿ ùÿëèìíÿí è÷ÿê.
Êèøè ãàéûäûï äåäè:
– Àõìàã îüëó ñÿíñÿí êè, õàëõ òàìàøàéà ýåäèð, ñÿí îòóðóá ùÿëèì
è÷èðñÿí.
– Ãàðäàø, íÿ òàìàøà?
Äåäè:
– Åé, ùÿëÿ õÿáÿðèí éîõäó? Ôàòû ãàðûíûí îüëó êå÷ÿë Ìÿùÿììÿäèí
àüàëàðûíûí âàõòû òàìàìäû. Ìÿùÿììÿä ýÿëìèéèá ïà÷úàù îëàðûí áîéíóí
âûðäûðûð.
Ìÿùÿììÿä áûíû åøèäÿí êèìè ìÿñÿëÿ éàäûíà äöøäö. Òåç úîðàáëàðû
ýþòöðöá ïà÷úàùûí äèâàíõàíàñûíà òÿðÿô öç ãîéäó. Îíäà éåòèï ýþðäö êè,
àç ãàëûï ùà úÿëëàä åëÿ àüàëàðûíûí áîéíóíó âóðùàâóðäó. Àäàìëàðû î
òÿðÿô-áû òÿðÿôÿ éàðûï, þçöí àòäû ìåéäàí÷àéà, úîðàáëàðû ïà÷úàùûí ãàáàüûíà òþêöá, äåäè:
44
– Ùàíû áàããàë? Úîðàáëàðû ýÿòèðñèí, ýþðÿê.
Ïà÷úàù ÿìð åëÿäè, ëîòóëàðû àçàä åëÿäèëÿð. Áàããàëà äà ÿìð åëÿäè êè,
úîðàáëàðû ýÿòèðñèí. Áàããàë úîðàáëàðû ýÿòèðÿíäÿ ïà÷úàù ýþðäö êè, ïàùî áû
úîðàáëàð ùà áûðäà Ãàçàõëàðäà, Óñóëóäà, ×óáóõäà òîõóíóá, î ñààò ÿìð
åëÿäè úÿëëàäà. Úÿëëàä ùàçûð îëäó:
– Íÿ áóéóðóðñàí ãèáëåéè-àëÿì? Ãóëóì ãîëàòàíû, ãûëûíúûì êÿñêèí.
– Âûð, áû ñààò áàããàëûí áîéíóí.
Úÿëëàä áàããàëûí áîéíóí åëÿ âûðäû êè, áèð ýèëÿ ãàí äà éåðÿ äöøìÿäè.
– Ìÿùÿììÿä!
– Áÿëè.
– Ìÿùÿììÿä, áÿëêÿ áû úîðàáûí áèð úöòöíö ìàà âåðÿñÿí.
– Ýþçäÿðèíèí èêèñè äÿ áèð äÿøèéäÿí ÷ûõà, ýåíÿ âåðìÿðÿì!
Úîðàáëàðäàí ùÿð àüàñûíà áèð úöòöí áàüûøäàäû. Ëîòóáàøû äà
Ìÿùÿììÿäè àçàä åëÿéèï äåäè:
– Ýåò, íÿ ãÿäÿð ìÿí ñàüàì, áû øÿùÿðäÿ ñàà áèð àäàì ñàòàøñà, ýÿë
ìàà õÿáÿð âåð. Ñÿíèí èøèí îëìàñûí.
Ìÿùÿììÿä öç ãîéäó ÿâëÿðèíÿ. Íÿ ýþðäö?! Åâëÿðèíèí éåðèíäÿ ãûðõ
ìÿðòÿáÿ áèð åâ òèêèëèïäè êè, ùå÷ ïà÷úàùà ìèéÿññÿð äÿýèë. Õàíà áàõ÷àñû,
ôÿââàðàñû, ãóëëóõ÷óñó, ãàðàâàøû, ùÿð øåéè è÷èíäÿ. Ìÿùÿììÿä äóðóï
ôèêèð åëÿéèðäè êè, àé Àëëàù, éÿíè áû ìÿíèì åâèìäè? Äåäè, éîõ, îëà
áèëìÿç, éÿãèí ìÿí éàíëûø ýÿëìèøÿì. Èñòÿéèðäè ãàéûòñûí ýåðè, ýþðäö
àðâàäû êöëàôèðÿíýèäÿí ÷àüûðûð:
– Ìÿùÿììÿä, íèéÿ è÷ÿðè ýÿëìèðñÿí?
Áàõäû ýþðäö, õåéð, þç àðâàäûäû, áû äà þç åâèäè. ×ûõäû éóõàðû,
áàøäàäû õàíûìíàí êåô åëÿìÿéÿ.
Áûëëàð êåô ÷ÿêìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, ïà÷úàùäàí.
Ïà÷úàù áèð ýöí âÿçèðèíÿí îòóðìóøäó êöëàôÿðÿíýèäÿ, äþðä òÿðÿôÿ áàõûðäû.
Ýþðäö, âàëëàù øÿùÿðèí áèð éåðèíäÿ áèð èìàðàò òèêèëèï, ùå÷ ïà÷úàùà
ìèéÿññÿð äåéèë. Öçöí òóòóá âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, áû åâ êèìèíäè?
Âÿçèð úàâàï âåðäè êè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ùÿìÿí Ôàòû ãàðûíûí îüëó Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿäèíäè.
45
Áûëëàð áû äàíûøûãäàéäûëàð, Ìÿùÿììÿäèí àðâàäû ÷ûõäû åéâàíà.
Ïà÷úàù ãûçû ýþðÿí êèìè áèð îõ ãûçûí èêè ãàøûíûí àðàñûííàí ãóòàðûï äÿéäè
ïà÷úàùûí öðÿýèíèí áàøûííàí. Ïà÷úàù, áèëäèðìè þëöáñÿí, áó èëìè? Éûõûëûï
öðÿéè éåòäè. Âÿçèð ïà÷úàùû áèðòÿùÿðíÿí þçöíÿ ýÿòèðäè. Äåäè, åâèí
éûõûëìàñûí íÿ ãàéûðûðñàí?
– Âÿçèð, òÿäáèð! Ìÿí ýÿðÿê ãûçû àëàì!
Âÿçèð äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, íÿ òÿäáèð, ýöúíÿí àëà áèëìÿçñÿí. Åë äèéÿð ïà÷úàù
êèøèíèí êÿáèííè àðâàäûí çîðíàí àëäû. Ýÿðÿê Ìÿùÿììÿäÿ åëÿ áèð ãóëëóõ
áóéóðàñàí êè, éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìèéÿ, áîéíóí âûðäûðàñàí. Àéðû ÿëàú éîõäó.
– Íÿ áóéóðóõ áóéóðàõ?
Âÿçèð úàâàô âåðäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñàáàù Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðàðñàí, äèéÿðñÿí êè, Ìÿùÿììÿä, ñÿí áèð ãî÷àã îüëàíñàí, ñÿííÿí áàøãà ùå÷ êÿñ áàúàðìàç. Ýÿðÿê
ìÿíÿ íàð è÷èíäÿ ùóðè ýÿòèðÿñÿí, ýÿòèðìÿñÿí áîéíóíó âûðäûðàúûüàì.
ßëàúû éîõäó, ýåäÿúÿý, éà þëÿð, éà äà ýÿòèðÿ áèëìÿç, ñÿí áîéíóí âûðäûðàðñàí.
– ×îõ éàõøû òÿäáèðäè.
Áèðòÿùÿðíÿí ïà÷úàù ýåúÿíè ñàáàù åëÿäè. Òåçäÿí ãûðìûçû ýåéèíèï
÷ûõäû òàõäà. Ôÿððàø ýþíäÿðèï Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðòäû ùöçóðóíà, áèð êèòàáû
à÷ûá ÿëèí ãîéäó áèð éàçûíûí öñòÿ, äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, áû íÿäè?
Ìÿùÿììÿä óøàõëûõäà áèðÿç ìîëëà éàíûíäà îõóìóøäó, ùþúúÿëÿìÿéíÿí áèëèðäè. Îäóð êè, ùþúúÿëÿéèá äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, “íàð è÷èíäÿ ùóðè”.
– Ùÿ ãî÷àüûì, äöç îõóéóáñàí, “íàð è÷èíäÿ ùóðè”äèð. Èíäè ìÿí
ýþðöðÿì áû øÿùÿðäÿ ñÿííÿí ãî÷àã àäàì éîõäó, ýÿðÿê áûííàí ìàà
ýÿòèðÿñÿí, ýÿòèðìÿñÿí áîéíóâó âûðäûðàúàéàì.
Êå÷ÿë êîð-ïåøìàí, ñóéó òþêöëìöø ãàðû êèìè ãàéûòäû. Ãûç ýþðäö òàé
íÿ... Åëÿ áèë Ìÿùÿììÿäèí äÿäÿñè èíäèúÿ þëöá, ãàø-ãàáàüû éåð ñöïöðöð,
úÿëä äóðóï Ìÿùÿììÿäèí áîéíóí ãóúàõëàéûá äåäè:
– Ìÿíèì ñåâýèëèì, íèéÿ áèêåôñÿí, ñÿí áèëìèðñÿí ìÿíèì ñÿííÿí áàøãà
áèð êèìñÿì éîõäó? Ñÿí äÿ áåêàô îëàíäà áû ãöðáÿòäÿ ìÿí íåéíÿðÿì?
46
– Õàíûì, ïà÷úàù áèð áóéóðóõ áóéóðóá, éåðèíÿ éåòèðìÿê ìöìêöí
äåéèë, áîéíóì âûðûëàúàõ.
Ãûç äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ñÿí Àëëàù, ùåëÿ äåìÿ, öðÿéèìè ãàíà äþíäÿðìÿ. Äå
ýþðöì, íÿ áóéóðóï?
Ìÿùÿììÿä ÿùâàëàòû ìÿí ñèçÿ äèéÿí êèìè ãûçà íàüûë åëÿäè.
Ãûç ýöëöï äåäè:
– Åëÿ áó?
– Áÿëè.
Ãûç ñîðóøäó:
– Ùÿëÿ äå ýþðöì, ìþùëÿò àëûïñàí?
– Àëìàìûøàì.
Ãûç äåäè:
– Îíäà, ýåò ïà÷úàùäàí ãûðõ ýöí ìþùëÿò àë, ýÿë îòóð îòóç äîããóç
ýöí éåéÿê, è÷ÿê, Àëëàùà øöêöð åëèéÿê. Ãûðõûíúû ýöí Àëëàù êÿðèìäè.
Ìÿùÿììÿä ýåäèï ïà÷úàùäàí ãûðõ ýöí ìþùëÿò àëäû. Ýÿëèï îòóç
äîããóç ýöí õàíûìíàí êåôÿ áàõäû, ãûðõûíúû ýöí õàíûì áèð ëþù âåðäè
Ìÿùÿììÿäÿ. Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ÷ûõàðñàí øÿùÿðäÿí êÿíàðà, áó ëþùö îõóéóá ýþçäÿðèíè éóìàðñàí. Áèð äÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, àéàüûí áèð øåéÿ èëèøäè, ýþçöíö
à÷àíäà ýþðÿðñÿí áèð äàøäû, ãàëõûçàðñàí, äàøûí àëòûíäàí áèð ïèëÿêàí
÷ûõàúàã. Ïèëÿêàíäàí éåíÿðñÿí, ãàáàüà áèð äàðâàçà ÷ûõàúàõ. Äàðâàçàíûí
àüçûíäà áèð ãàðû îòóðóá. Î ìÿíèì õàëàìäû, áû êàüûçû âåðÿðñÿí îíà îõóéàð,
î íÿ äèñÿ ÿìÿë åäÿðñÿí. Ãàéûäàíäà áû ëþùö îõóéàðñàí, îëàúàõñàí
åâèìèçäÿ, ãîðõìà.
Ìÿùÿììÿä ëþùëÿðè àëûï íÿíÿñèéíÿí, àðâàäûéíàí ýþðöøöï, þïöøöï
àéðûëäû. Åëÿ êè, øÿùÿðèí ãûðàüûíà ÷ûõäû, ëþùö áàøëàäû îõóìàüà. Îõóéóá
ãóðòàðàí êèìè Ìÿùÿììÿä áàøëàäû ãóø êèìè ó÷ìàüà. Áèð äÿ ýþðäö
àéàüû áÿðê áèð øåéÿ èëèøäè. Ýþçöí à÷ûá ýþðäö êè, áèð äàøäû. Äàøû ãàâçàäû,
ïèëÿêàíû ÷ûõäû, ïèëÿêàíäàí åíèá þçöí ãàðûéà éåòèðäè. Êàüûçû óçàòäû ãàðûéà,
ãàðû äåäè:
Äåäè:
– Áÿëè!
47
Ãàðû äåäè:
– Àëà, áû ëþùö, î äàüû ýþðöðñÿí, ýåò î äàüûí äàáàíûíà, ýþðÿðñÿí íàð
àüàúäàðûäû. Öñòö òåé íàð, àíúàõ ùÿð íàðûí ñàïëàüûíûí äèáèíäÿ èëàííàð
éàòûï. Áó ëþùö òóòàðñàí ùàâàéà. Áèð àü éàüûø áàøäàéàúàõ. Î èëàííàð
÷ÿêèëèá ýåäÿúÿêëÿð. Îíäà ÷ûõàðñàí íàðäàí íÿ ãÿäÿð ëàçûìäû ãîéíóíó,
ãîëòóüóíó äîëäóðàðñàí.
Ìÿùÿììÿä ëþùö àëûï þçöí âåðäè äàüûí äàáàíûíà, ëþùö ùàâàéà
òóòàí êèìè áèð àü éàüûø áàøäàäû. Èëàííàð òÿìèç ÷ÿêèëèï ýåòäèëÿð.
Ìÿùÿììÿä úÿëä íÿ ãÿäÿð êè ëàçûì èäè, íàðäàí éûüûï, ãîéíóí, ãîëòóüóí
äîëäóðäó. Ñîðà äöøöï ýÿëäè ãàðûíûí éàíûíà. Ãàðû áèð êàüûç äà áàúûñû
ãûçûíà éàçûá, Ìÿùÿììÿäè éîëà ñàëäû.
Ìÿùÿììÿä ãàéûäûá ïèëÿêàííÿðíÿí ãàëõäû éóõàðû, ÷þëÿ ÷ûõûï äàøû
ýåíÿ ÷ÿâèðäè éåðèíÿ. Èêèìúè ëþùö îõóéóá ýþçäÿðèí éóìäó. Ýþçöí
à÷àíäà ýþðäö, þç ãàïûñûíäàäû. Éóõàðû ãàëõûá þç åâèíÿ ýèðäè.
Ãûç Ìÿùÿììÿäè ýþðÿí êèìè äåäè:
– Ýÿòèðäèí?
Äåäè:
– Áÿëè.
Ãûç äåäè:
– Ãîé áûðà, ýþðöì áÿëêÿ ùå÷ è÷èíäÿ ùóðèñè éîõäó.
Ìÿùÿììÿä íàððàðû òþùäö ãûçûí ãàáàüûíà. Ãûç ïû÷àüû ÿëèíÿ àëûï,
íàðûí áèðèí êÿñäè. È÷èíäÿí ùóðè ÷ûõûï äåäè:
– Àé ìàà ñó, àé ìàà ñó.
Ñó îëìàäû, ó÷óá ýåòäè. Èêèíúèñè áåëÿ, ö÷öìúöñö áåëÿ... òà áèð íàð
ãàëûíúàí. Ãûç ùàìûñûí êÿñäè. Áèðè ãàëàíäà ãûç äåäè:
– Áÿëè!
Äåäè:
– Áèð ãàá ñó ùàçûð ãîé.
Ìÿùÿììÿä ñóéó ùàçûð åëÿäè. Ãûç íàðû êÿñäè, ùóðè ãûðàüà àòûëûá “àé
ìàà ñó” äèéÿí êèìè ñóéó óçàòäû.
Ùóðè äåäè:
– Ñÿí Àëëàù, ïà÷úàùû þðýÿòìèéèí, ãîéóí, ìÿí äÿ ýåäèì áàúûëàðûìûí
éàíûíà.
Ãûç äåäè:
– Àðõàéûí îë.
48
Ùóðè ýåíÿ ýèðäè íàðà. Ãûç íàðûí êÿñäèéè éåðèíè ãîéäó áèð-áèðèíèí
öñòÿ, åëÿ áèë ùå÷ êÿñèëìÿìèøäè. Áèòèøèá îëäó ÿââÿëêè êèìè. Ìÿùÿììÿäÿ
âåðèï äåäè:
– Àïàð, âåð ïà÷úàùà.
Ìÿùÿììÿä þçöíö éåòèðèá ïà÷úàùà íàðû óçàòäû. Ïà÷úàù äåäè:
– Èíäè áûíûí è÷èíäÿ ùóðè âàð?
– Ìÿí íÿ áèëèì? Êÿñÿðñÿí, ýþðÿðñÿí!
Ïà÷úàù ïû÷àõ èñòèéèá íàðû êÿñÿí êèìè, ùóðè ñû÷ðàéûá ãîíäó êÿíàðà,
÷ûüûðäû êè, “àé ìàà ñó, àé ìàà ñó”. Ïà÷úàù, “âÿçèð ñó”, “âÿêèë ñó”, ùàùè åëÿéèï ñó ýåòèðèíúÿí, ùóðè ïûðûëäûéûï ÷ûõäû ýåòäè.
– Ìÿùÿììÿä, àõû ãûç ãà÷äû.
– Ìÿí íÿ åëÿéèì. Ìàà äåìèøäèí ýÿòèð, äåìÿìèøäèí êè, ñàõëà, þçöí
ñàõëûéàéäûí.
Ïà÷úàùûí ÿëàúû êÿñèëèï Ìÿùÿììÿäè àçàä åëÿäè.
Ìÿùÿììÿä åâÿ ýåòìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê ïà÷úàù íÿ ãàéûðûð? Ïà÷úàù
öçöí âÿçèðÿ òóòóá äåäè:
– Âÿçèð! Òÿäáèð, éîõñà áû ãûçûí äÿðäè ìÿíè þëäöðÿð.
– Åâèí éûõûëñûí, òàùà íÿ òÿäáèð, ùÿð íÿ äåñÿí, ÿìÿëÿ ýÿòèðÿúÿê.
– Ýåíÿ áèð ÷àðÿ òàïûá áû êå÷ÿë êþïÿê îüëóíó áàøûìûçäàí ðÿää
åëÿìÿëèéèê.
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàáàù ÷àüûðàõ, äåéÿê áû äÿðéàíûí îðòàñûííàí áèð åâ
òèêñèí. Ùàìû – âÿçèð, âÿêèë àðâàä-óøàüûíû äà ýþòöðöá îðäà îëàõ.
Ïà÷úàù áû òÿäáèðè áÿéÿíèá, ñÿùÿð Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðòäûðäû:
– Ãî÷àüûì, áû äÿðéàíû ýþðöðñÿí, îíóí îðòàñûíäà ýÿðÿê ìàà áèð åâ
òèêäèðÿñÿí.
– Àé ïà÷úàù! ßäàëÿòèíÿ ýöú åëÿìÿ, ñóéóí öçöíäÿ åâ òèêäèðìÿê
îëàðìû?
– Óçóí äàíûøìà, òèêäèðäèí òèêäèðèáñÿí, òèêäèðìÿñÿí áîéíóí âóðûëàúàõäû.
49
Ìÿùÿììÿä ýåíÿ ñóéó òþêöëìöø ãàðû êèìè åâÿ ãàéûòäû. Ãûç ýþðäö
âàëëàù Ìÿùÿììÿä þëöá, éåðäÿí ýþòöðÿí éîõäó. Äóðóá Ìÿùÿììÿäèí
áîéíóí ãóúàõëàéûá äåäè:
– Ãàäàí àëûì, íèéÿ áèêåôñÿí?
Ìÿùÿììÿä îëàí ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè. Ãûç ãàù-ãàù ÷ÿêèá äåäè:
– Åëÿ áû?..
– Áÿëè, õàíûì, ìÿéÿð áû àçäû, ñóéóí öçöíäÿ äÿ åâ òèêäèðìÿê îëàð?
Ãûç äåäè:
– Ùÿëÿ ñÿí ìàà äå ýþðöì, ìþùëÿò àëäûí?
– Õåéð, õàíûì, àëìàìûøàì.
Ãûç äåäè:
– Îíäà, ýåò, ÿââÿëúÿ ãûðõ ýöí ìþùëÿò àë. Îòóç äîããóç ýöí êåô
åëèéÿê, ýþðÿê ãûðõû íÿ îëóð?
Ìÿùÿììÿä ýÿëèá ïà÷úàùäàí ãûðõ ýöí ìþùëÿò àëäû. Áàøäàäûëàð
õàíûìíàí êåôÿ. Åëÿ êè, îòóç äîããóç ýöí òàìàì îëäó, õàíûì öçöéöí
áàðìàüûíäàí ÷ûõàðûá âåðäè Ìÿùÿììÿäÿ, äåäè:
– Àë áû öçöéö, àïàð äÿðéàäà ñóäà ÷àëõàëà. Áèð îüëàí ÷ûõûá äèéÿúÿê
êè, Ìÿùÿììÿä, íÿ ãóëëóõ? Äåíÿí, ãóë ñàùèáè îëàñàí, õàíûì äåéèðäè,
äÿðéàíûí îðòàñûíäà áèð åâ òèêäèðñèí, ïà÷úàù, âÿçèð, âÿêèë àðâàò-óøàüûíàí
îðàäà îëàúàõ. Îíäà î äèéÿúÿý: Ìÿùÿììÿä, ãàë ìàà êþìÿê åëÿ, äåéèíÿí õåéð, ìÿí ãàëà áèëìÿðÿì, þçöí äÿ ãàéûäàíäà íÿáàäÿ, äàëà áàõàñàí.
Ìÿùÿììÿä ýÿëèá äÿðéàíûí ãûðàüûíà öçöéö ñóäà ÷àëõàëàéàí êèìè
ñó àéðûëûá îüëàí ùàçûð îëäó:
– Ïàùî, Ìÿùÿììÿä, õîø ýÿëìèñÿí, áåø ýÿëìèñÿí. Áèçÿ ýþðÿ
ãóëëóüóí?
– Ãóë ñàùèáè îëàñàí, ãóëëóõ áèçèìäè. Àíúàõ õàíûì äèéèðäè, áû äÿðéàíûí îðòàñûíäà áèð åâ òèêäèðñèí, ïà÷úàù, âÿçèð, âÿêèë àðâàò-óøàüûíàí
îðäà îëàúàõ.
– Ìÿùÿììÿä, ãàë áèçÿ êþìÿê åëÿ.
– Õåéð, ìÿí ãàëà áèëìÿðÿì.
Ãàéûäûï ýÿëäè åâÿ. Ýåúÿíè éàòäûëàð, ñàáàù öçöçà õåéðÿ à÷ûëñûí. Åëÿ
êè, ñàáàù îëäó ãûç Ìÿùÿììÿäè éóõóäàí îéàòäû, äåäè:
50
– Ìÿùÿììÿä, äè äóð áèð òàìàøà åëÿ, ýþð íÿ ýþðÿðñÿí?
Ìÿùÿììÿä äÿðéà òÿðÿôÿ áàõàíäà íÿ ýþðäö? Áàùî, íÿ! Äÿðéàíûí
îðòàñûíäà áèð èìàðàò òèêèëèá, ùå÷ ïà÷úàùà ìèéÿññÿð äåéèë.
Ãûç äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, äè ýåò, ïà÷úàùà õÿáÿð èëÿ êþ÷ñöí åâÿ.
Ìÿùÿììÿä ýÿëèá ïà÷úàùà õÿáÿð âåðäè êè, åâ ùàçûðäû. Ïà÷úàù áàõûá
ýþðäö êè, äîüðóäàí áèð åëÿ èìàðàòäû êè, ìèñëè ýþðöíìÿìèø îëà. Ïà÷úàù
ÿìð åëÿäè íÿ ãÿäÿð éàõûí àäàìëàðû âàðûäû, ùàìûñû àðâàò-óøàõëàðûíàí
áÿðàáÿð êþ÷äöëÿð åâÿ. Àõøàì îëàíäà õàíûì äåäè:
– Ìÿùÿììÿä! Àë áó öçöéö, ýåäÿðñÿí äÿðéàíûí ãûðàüûíà, öçöéö
ñóäà ÷àëõàëàðñàí, ùÿìÿí îüëàí ÷ûõàúàõ. Äèéÿúÿê, “áèçÿ ýþðÿ íÿ
ãóëëóõ”. Äèéÿðñÿí, “ãóë ñàùèáè îëàñàí, õàíûì ñàëàì éåòèðèá äèéèðäè êè, î
áèíàíû áû ýåúÿ åëÿ ÷ÿêÿð äÿðéàíûí òÿíýèíÿ êè, èçè-òîçó äà ãàëìàç.
Äèéÿúÿê, “ãàë, êþìÿê åëÿ”. Äåíÿí, “ìÿí ãàëà áèëìÿðÿì”. Áàõ, þçöí
äÿ íÿáàäÿ ãàéûäàíäà äàëà áàõàñàí.
Ìÿùÿììÿä ýÿëèá äÿðéàíûí ãûðàüûíà, õàíûì äèéÿí êèìè åëÿäè.
– Ãàë, êþìÿê åëÿ.
– Õåéð, ìÿíè áàüûøäà, ãàëà áèëìÿðÿì.
Ìÿùÿììÿä õóäàùàôèçäÿøèá åâÿ ãàéûòäû. Éîëíàí ýÿëÿíäÿ, ôèêèððÿøäè
êè, éàíû ìÿí äàëà áàõàíäà íÿ îëàúàõ? Ëàï ãàïûíûí àüçûíà ÷àòìûøäû êè,
äàâàì åëÿéÿ áèëìÿéèï, ÿéèëäè èêè ãû÷ûíûí àðàñûíäàí äàëà áàõäû. Ìÿùÿììÿäè ýþòöðöá áàøû öñòÿ åëÿ âóðäóëàð éåðÿ êè, Ìÿùÿììÿä áó èëìè
þëöïìöø, áèëäèðìè, áÿéàõ, þçöíäÿí ýåòäè. Òàïïûëòûéà ãûç ÷ûõûá ýþðäö êè,
Ìÿùÿììÿä òèðòàï óçàíûá. Ãûç ãóëëóã÷óëàðà ñÿñëÿíèï Ìÿùÿììÿäè
éóõàðû ýÿòèðäèëÿð. Öçöíÿ àéíà òóòóá ýþðäöëÿð êè, úàíû âàð. Áàøäàéûá ñèíÿñèíÿ ñóäàí-çàääàí ñÿïèï, ãàðñûí áîüóï, Ìÿùÿììÿäè þçöíÿ ýÿòèðäèëÿð.
Ìÿùÿììÿä àéûëàí êèìè ãûç äåäè:
– Ñàà äåìÿìèøäèì, äàëà áàõìà, èíäè áèð äÿðéà òÿðÿôÿ áàõ ýþð
íîîëóá?
– Õàíûì, ãÿëÿò åëÿðÿì, ìÿí áèð èëäÿí äÿ ñîðà äÿðéà òÿðÿôÿ áàõìàðàì.
Õàíûì äåäè:
– Ãîðõìà, äàùà âàõòû êå÷èá, ùÿëÿ ñàà õÿòèð ãîéäóëàð, þëäöðìÿäèëÿð.
Èíäè áàõà áèëÿðñÿí.
51
Ìÿùÿììÿä ãîðõà-ãîðõà äÿðéà òÿðÿôÿ áàõàíäà, ýþðäö î áîéäà
èìàðÿòäÿí áèð ÷þï äÿ ãàëìàéûï éåðèíäÿ. Äÿðéà ëÿïÿ ÷àëûð. Ñÿùÿð øÿùÿð
ÿùëè ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð îëóá øàä îëäóëàð. Áó èøäÿðè êèì åëÿäèéèí áèëèï
Ìÿùÿììÿäè àïàðûá þçäÿðèíÿ ïà÷úàù ñå÷äèëÿð. Ìÿùÿììÿä äÿ ùÿìÿí
ëîòóëàðû ÷àüûðûá ùÿðÿñèí áèð ìÿíñÿáÿ ãîéäó. Ëîòóáàøûíû äà þçöíÿ âÿçèð
åëÿäè.
Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà Ìÿùÿììÿäèí áèð îüëó äà îëäó. Þìðö óçóíó
ïà÷úàùëûõ åëÿäè, õàëõíàí éàõøû ðÿôòàð åëÿéèï, ðÿééÿòè ÿäàëÿòíÿí äîëàíäûðäû.
Î éåäè, èøäè, éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ àääûéûí, äþâðÿ êå÷èí. Îëàð ìÿòëÿáèíÿ ÷àòäûëàð. Àëëàù ùàìûíû ìÿòëÿáèíÿ ÷àòäûðñûí, áèç äÿ îíóí áèðè.
52
ÌßËÈÊ ÌßÌÌßÄËß ÌßËÈÊ ßÙÌßÄ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Éóíàí øÿùðèíäÿ áèð Ìÿùìÿò Ùÿñÿí àäûíäà
ïà÷úàù âàðäû. Áûíûí ãîíøóñóíäà äà áèð íàõûð÷û âàðäû. Áûëëàðûí ùÿð èêèñèíèí äÿ þâëàäû éîõäû, íÿ ïà÷úàùûí, íÿ äÿ íàõûð÷ûíûí. Áû ïà÷úàù ôèêèðëÿøèðäè êè, áèð áåëÿ òîðïàüûì, áèð áåëÿ äþâëÿòèì îëà, áèð þâëàäûì îëìûéà
êè, áàðû îíà ñàùûï îëà. Ýöí ÷ûõàííàí ýöí áàòàíà úÿìè ïà÷úàùëàð ìÿííÿí
ãîðõóð.
Ýåúÿ éàòìûøäû. Àëÿìè-âàãèéÿäÿ ýþðäö êè, áûíà äåéèëëÿð: “Åé
ïà÷úàù, ñÿùÿð ñöùá íàìàçûííàí ãàáàõ äóð ýåò ÷àðùîâóçóí áàøûíà. Îðäà
ñóéóí öçöíäÿ áèð àëìà öçöð. Îíû ýÿòèð ãîé õîí÷ûéà, îðòàäàí òÿí áþë.
Éàðûñûí âåð ãîíøóí íàõûð÷ûéà, àðâàäûéíàí éåñèí, éàðûñûí äà þçöí ùÿðÿìèííÿí éå”.
Áû ñöáù íàìàçûííàí ãàáàõ äóðäó, ýåòäè ÷àðùîâóçóí ãûðàüûíà, ýþðäö
áÿëè, ÷àðùîâûçäà áèð àëìà öçöð. Áûíû ýþòöðäö ýÿëäè ÿâÿ, ãîéäû õîí÷ûéà.
Áþëäö, éàðûñûíû ýþíäÿðäè íàõûð÷ûéà. Äåäè êè, “àðâàäûéíàí éåñèí”. Éàðûñûíû þçö ùÿðÿìèéíÿí éåäè.
Àé îëäó, èë äîëàíäû, áûëëàðûí ùÿð èêèñèíèí àðâàääàðûíûí áîéíóíà óøàõ
äöøäö. Ùÿð èêèñè âàõò îëäû êè, äîüäóëàð. Áûëëàðûí ùÿðÿñèíèí áèð îüëó îëäó.
Ýÿòèðäèëÿð áûëëàðûí ùÿðÿñèí áèð äàéàéà âåðäèëÿð. Áûëëàð, áÿëè, áèð éàøûííàí
ýÿëäè èêè éàøûíà, èêèäÿí ö÷ÿ. Áåëÿ-áåëÿ áûëàð àëòû éàøûíà ÷àòàíäà, áûëëàðû
ãîéäóëàð ìÿêòÿáÿ.
Ïà÷úàùûí îüëûíûí àäû Ìÿëèê Ìÿììÿä, íàõûð÷ûíûí îüëûíûí àäû äà Ìÿëèê
ßùìÿä èäè. Áóëëàðû ÿâäÿí ÷þëÿ ãîéìûðäûëàð ÷ûõñûí. Áèð ìîëëà òÿéèí
åòìèøäèëÿð, ýÿëèï áèð ÿâäÿ áûëëàðûí èêèñèíÿ äÿ äÿðñ âåðèðäè.
53
Ïà÷úàù äà àøáàçà òàïøûðûðäû êè, íÿ áàäà áûëëàðûí õþðÿéèíÿ ñöìöê
ãîéàñàí.
Áûëëàð ùÿð èêèñè ýÿëäè, ÷àòäû îí áåø éàøûíà. Áèð ýöí àøáàç ýÿòèðäè
áûëëàðûí õþðÿéèíÿ áèð ñöìöê ãîéäû. Áûëëàð õþðÿêëÿðèí éåäèëÿð. Áó ñöìöéö îéíàäûðäûëàð. Ñöìöê äÿéäè àéíàíûí øöøÿñèíÿ ñûíäû. Áèðäÿí áàøäàäû
ÿâÿ ýöí äöøìÿéÿ. Áûëëàð ýþðäöëÿð, ÿâäÿ äèôàðà áèð ýþé÷ÿê øåé äöøöð.
Áàøäàäûëàð áûíû òóòìàüà. Íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿð, áûíû òóòà áèëìÿäèëÿð.
Ìîëëà ýÿëÿíäÿ ýþðäö êè, áûëëàð ãàí-òÿðèí è÷èíäÿäèëÿð. Áûëëàð ìîëëàíû
ýþðÿíäÿ äåäè:
– Áèçè íèéÿ áûðäà ãûðûðñàí? Ãîéìûðñàí ÷þëö ýþðÿê? Áàõ ÷þëäÿí íÿ
ýþé÷ÿê øåé äöøöð?
Ìîëëà ýÿòèðäè àéíàíûí ñûíûüûíäàí ÷þëö áûëëàðà ýþñòÿðäè. Áûëëàð ýþðäöëÿð êè, êèìè ãóø îéíàäûð, êèìè ýÿçèð, êèìè îéíûéûð. Ùÿðÿ áèð èøèíÿí
ìÿøüóëäó. ×þë áåëÿ ýþçÿëäè êè, íÿ òÿÿð. Ìîëëûéà äåäèëÿð:
– Ýåò àòàìûçà äå êè, òàà áèç îõûéûï ìîëëà, ìóøäåò îëìûéàúûéûõ ùà.
Èçèí âåðñèí, áèç äÿ ÷ûõàõ ÷þëÿ. Áèð àò äà ùàçûððàñûí îâà ÷ûõàã.
Ìîëëà ýåòäè, äåäè:
– Óøàõëàð äåéèð êè, áèçÿ èúàçÿ âåðñèí, ÷ûõàõ ÷þëÿ. Þçö äÿ áèð àò
ùÿðèéÿ ùàçûððàñûí, îâà ÷ûõàúûéûõ.
Ïà÷úàù úàð ÷àüûðòäûðäû. Áûëëàðà ãîøûí éûüäûðûá äåäè:
– Ñàáàù îâà ýåäÿúÿêñèíèç, ìÿíèì îüëàíëàðûìûí éàíûíúà.
Ìÿëèê ßùìÿä àëìûéà îõøûéûðäû, åëÿ Ìÿëèê Ìÿììÿä äÿ àëìûéà
îõøûéûðäû. Àíúàõ Ìÿëèê ßùìÿä áèðÿç àüûäû Ìÿëèê Ìÿììÿääÿí. Îííàð
áèð-áèðèííÿí ñå÷èëìèðäèëÿð.
Áûëëàð ýåéèíèï, àòäàíäûëàð, äöøäöëÿð éîëà, ýåòäèëÿð. ×ûõäûëàð áèð
äöçÿíýàù éåðÿ. Ýþðäöëÿð êè, áÿëè, áûðäà áèð úåéðàí îòäûéûð. Ãîøûíà ÿìð
åëÿäèëÿð êè, ÿòäÿí ÷ÿïÿð ÷ÿêèí îíóí äþðä òÿðÿôèíÿ. Ùÿð êÿñèí áàøûíûí
öñòäÿí òóëëàíûï ýåòñÿ, áîéíûí âûðäûðàúûéàì. Ùÿð êÿñèí áþéðöííÿí ýåòñÿ,
ÿëèí âûðäûðàúûéàì. Áûëëàð úÿðýåéíÿí äóðäóëàð úåéðàíûí äþðä áèð òÿðÿôèí
òóòäóëàð. Úåéðàí î éàíà áàõäû, áó éàíà áàõäû, äåäè:
– Ìÿí ùå÷ êèìèí ãàíûíà áàéûñ îëàúûéàì.
Ýÿëäè Ìÿëèê Ìÿììÿäèí áàøûíûí öñòäÿí òóëëàíûá ýåòäè.
Áû äåäè:
– Áèð àäàì ìÿíèì äàëûìúà ýÿëñÿ, áû àä ìÿíèì öçÿðèìÿ ãÿíèì
îëñûí. Áîéíûí âûðäûðàúûéàì.
Ùå÷ êÿñ ãîðõûñûííàí ýåòìÿäè. Áû äåäè:
– Ýÿðÿê, ìÿí þçöì òóòàì î úåéðàíû, î êè ìÿíèì áàøûìûí öñòäÿí
ãà÷ûï.
54
Áû èêè ãàðäàø äöøäöëÿð éîëà. Áû úåéðàíû ãàâà-ãàâà ýÿòèðäèëÿð ñàëäûëàð áèð ãàëà÷ûéà. Èñäÿäèëÿð úåéðàíûí äàëûíúà ýèðñèííÿð ãàëà÷ûéà, ýþðäöëÿð
áèð îüëàí ÷ûõäû. Îüëàí äåäè:
– Åé ïà÷úàùçàäÿ, ìÿíèì úåéðàíûìû íèéÿ ãàâäûíûç?
Ìÿëèê Ìÿììÿäýèë îüëàíà äåäèëÿð:
– Áèçèì øèêàðûìûçû âåð.
Áû îüëàí äåäè:
– Àé îüëàí, ñèç ýÿëìèñèíèç áûðà, ïà÷úàùçàäÿñûíûç, éîõñà ñèçè ìÿí
áèð òèëèñèìÿ ñàëàðäûì, ùå÷ ÷ûõà áèëìÿçäèíèç.
Áû ýèðäè è÷ÿðèäÿí áèð øÿêèë ýÿòèðäè. Êàüûçûí àðàñûíäà âåðäè Ìÿëèê
ßùìÿäýèëÿ. Êàüûçû àøäûëàð, áàõäûëàð ýþðäöëÿð êè, áû áèð ãûçäû êè, Àëëàùòàëà õîø ýöíäÿ, õîø ñààòäà éàðàäûï. Áûíû ýþðÿí êèìè Ìÿëèê Ìÿììÿäèí
öðÿéè ýåòäè.
Áèðÿçäÿí ñîðà àéûëäû áûëëàð, áàøäàäûëàð éîë ýåòìÿéÿ. Éîë óçóíó
Ìÿëèê ßùìÿä áûíà òÿñýèííèê âåðèðäè êè:
– Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ãàðäàø, íÿòÿð îëñà, î ãûçû ÿëÿ ýÿòèððèê.
– Íÿ ôàéäà, ãûçûí éåðèí áèëìÿäèê, ùàíêû ïà÷úàùûí ãûçûäû.
Àììà Ìÿëèê ßùìÿä áèð åëÿ ïÿùëèâàíûäû êè, Ðóñäàìà ÿâÿç.
Äåéèðäè:
– Ãàðäàø, áû áàøû áÿäÿííÿí ýÿðÿê úèäà åëèéÿì, î ãûçû òàïàì.
Øÿêëè äÿ ýÿòèðäèëÿð åâÿ. Ìÿëèê Ìÿììÿä øÿêëè ýÿòèðäè ãîéäû àòàñûíûí ãàáàüûíà.
Àòàñû äåäè:
– Åé îüóë, î áîø ôèêèðäè, î éåääè ãàðäàø äåâèí áàúûñûäû. Ìÿí äöç
éåääè äÿôÿ îíûí öñòäÿ ãîøûí ýþíäÿðìèøÿì, ãîøûíûìû òÿìèç ãûðûïëàð.
Îíû àëìàõ îëìàç. Ùÿìÿí ãûçûí àäûíà äà Ýöëö Ãàùãàù äåéÿðëÿð. Î ãûçà
úÿìè ïà÷úàùëàð àøûõäû. Àíúàõ ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìèððÿð. Î ãûç òèëèñèìäèð. Ìÿí
ãîøûí âåðÿ áèëìÿðÿì, àïàðûï ãûðäûðàñûíûç.
Ìÿëèê ßùìÿä äåäè:
– Àé ïà÷úàù, ìàà ãîøûí ëàçûì äþéö. Àíúàõ éîëûí äå, ùàðà ýåäÿúèéÿì? Áû áàø íÿ ãÿäÿð êè ñàüäû, ýÿðÿê î ãûçû ýÿòèðÿì.
– Áÿëè, øèìàë òÿðÿôÿ ñöáù òåçäÿí àòû ñöðñÿíèç, ýåäÿðñèíèç àõøàìàòàí.
Ùÿð èêèñè àçóãàñûí ýþòöðöï àòäàðûíà ãöòÿââÿð îëäûëàð. Ñöáù òåçäÿí
éîëà äöøäöëÿð. Ýöí áàòàíäà ýåòäèëÿð ÷àòäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, ãûðõ ïèëëÿêÿíäÿ áåøèìúè ìÿðòÿáÿäÿ ãûç ýÿçèíèð. Áûíû ýþðÿíäÿ Ìÿëèê Ìÿììÿäèí
àç ãàëäû, öðÿéè ýåòñèí. Ìÿëèê ßùìÿä áûíû òóòäó, áèðÿç òÿñÿëëè âåðäè. Äåäè:
55
– Þçöíö òîõòàò.
Ãûç äà Ìÿëèê Ìÿììÿäè ýþðÿí êèìè ìèí êþíöëäÿí àøûõ îëäû. Áû ãûç
Ìÿëèê ßùìÿäÿ äåäè:
– Åé îüëàí, ìàà ÷îõ ïà÷úàùëàð àøûõäû. Àììà ãàðäàøäàðûì ýÿëäèêúÿ, îííàðûí ãîøûíûí ãûðäûðûï. Àíúàõ ñàà èíäè áèð øåé þéðÿäÿúÿéÿì.
Ìÿíèì áèð òàõäàì âàð êè, ýÿðÿê îíû åëÿ àõûäàñàí ñóéà äÿéìèéÿ. Áèð äÿ
áèð ãàçàíûì âàð, éåääè äÿìèð÷è ùÿðÿñè áèð êöíúöíäÿ îòûðûï ÷ÿêèú äþéöð,
áûëëàðûí ñÿñè áèð-áèðèíÿ ýåòìèð. Ýÿðÿê îíû ãàëäûðûï ýþòöðÿñÿí áèð ýèëÿ äÿ
ñó éåðÿ äöøìöéÿ. Ìÿí äÿ ãàðäàøäàðûìà äåìèøÿì êè, ùÿð êÿñ î òàõäàíû
àõûòñà, î ãàçàíû äà äîëäûðûï ýþòöðñÿ, îíà ýåäÿúèéÿì. Î ñèçÿ äåéÿúÿê êè,
“áû òàõäàíû àõûò, áû ãàçàíû äà äîëäûð”. Îíäà ñÿí äå êè, “Òàõäà! Ýöëö
Ãàùãàù åøêèíÿ, íÿ ñÿí ñóéà äÿé, íÿ ñó ñàà”. Ãàçàíû äà äîëäûð, äåíÿí:
“Ãàçàí! Ýöëö Ãàùãàù åøãèíÿ ãàëõ.” Î þçö ãàëõàúàõ. Îíäà î äà ìÿíè
ñàà âåðÿð.
Àõøàì îëäû áûíûí ãàðäàøäàðû ýÿëäè. Ýþðäö êè, èêè îüëàí îòûðûï.
Áèðèíèí ñèôÿòèííÿí, åëÿ áèë, Ðóñäàì ãÿáèðäÿí äèðèëèï ýÿëèï. Áþéöê ãàðäàø
äåäè êè, ìÿíèì áàúûìûí áèð òàõäàñû âàð, îíû ýÿðÿê åëÿ àõûäàñàí êè, íÿ
òàõòà ñóéà, íÿ ñó òàõäûéà äÿéìèéÿ. Áèð äÿ ãàçàíû âàð; éåääè äÿìèð÷è
ùÿðÿñè áèð êöíúöíäÿ ÷ÿêèú äþéöð, îíûí ñÿñè áèð-áèðèíÿ ýåòìèð. Îíû äà
ñóéóíàí äîëäóðàñàí åëÿ ýÿòèðÿñÿí êè, áèð ýèëÿ äÿ ñó éåðÿ äöøìèéÿ. ßéÿð
îííàðû åëèéÿ áèëìÿñÿíèç, èêèíèçèí äÿ áîéíûíûçû âûðäûðàúûéàì. Åëèéÿ
áèëñÿí, áàúûìû âåðÿúÿéÿì.
Àõû, ãûç äà áûëëàðû þðýÿòìèøäè Îüëàí ãàçàíûí ãóëïóííàí éàïûøäû.
Áàñäû ñóéà äîëäóðäó, äåäè:
– Ýöëö Ãàùãàù åøãèíÿ, ãàçàí, ãàëõ!
Ãàçàí ãàëõäû. Ñîðà òàõäàíû ýþòöðäö, àòäû ñóéà. Äåäè:
– Òàõäà, Ýöëö Ãàùãàù åøãèíÿ, íÿ ñÿí ñóéà äÿé, íÿ ñó ñàà!
Áÿëè, òàõäà áàøäàäû ñóäàí áèðÿç ãÿëáè àõìàüà.
Áèð ìîëëà ýÿòèðòäèëÿð ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðäè Ìÿëèê Ìÿììÿäÿ.
Ìÿëèê Ìÿììÿä ãûçûíàí åâäÿ îòóðóï ñþùáÿò åäèðäè ùÿìèøÿ. Øèêàðà äà
áû ãûçûí éåääè ãàðäàøû, áèð äÿ Ìÿëèê ßùìÿäëÿ ýåäèðäè. Áèð ýöí Ìÿëèê
Ìÿììÿä îòûðûá ãûçûíàí ñþùáÿò åäèðäè. Ìÿëèê Ìÿììÿä áèðäÿí ÿëèí
âûðäû áûíûí êöðÿéèíÿ, ýþðäö áèð éóìóðó âàð. Äåäè:
– Àé ãûç, äåéÿëëÿð ùÿð ýþçÿëäÿ áèð àéûá âàð, ñÿíäÿ äÿ áó éóìðó?
Ãûç äåäè:
– Î åéá äåéèë. Ìàà áèð àü äåâ àøûõäû. Ãûðõ èëäè îíû äóòóï ñàëìûøàì
òèëñèìÿ. Áû òèëñèìèí ùà÷àððàðûäû. Î òèëñèì ãûðõ åâäÿí èáàðàòäû.
56
Ìÿëèê Ìÿììÿä î ñààò äåäè:
– Ýÿðÿê î åâëÿðè àúûá, î äåâè ìàà ýþñäÿðÿñÿí.
Ãûç äåäè:
– Ýÿë, àøäûðìà. Î ãàïûëàðû àøñàì, î ìÿíè ýþòöðöï àïàðàúàõ. Ìÿëèê
ßùìÿä äÿ äàéàíìûéàúàõ, ýÿëÿúÿê î äåâèí äàëûíúà. Î äåâ äÿ ÷îõ ùÿíèðñèç äåâäè.
Íÿ ãÿäÿð åëÿäè îëìàäû. Äåäè:
– Ìÿëèê Ìÿììÿä, ýÿë àøäûðìà, àøñàì, òà ìÿíè ýþðìöéÿúÿêñÿí.
Ìÿëèê Ìÿììÿä äåäè:
– Õåéð, à÷!
Ãûç îòóç äîããóçóí àøäû ãûðõûíúûäà äåäè:
– Ìÿëèê Ìÿììÿä, ýÿë àøäûðìà.
Äåäè:
– Õåéð, à÷.
Ãûç äåäè:
– Ãàïûíû à÷àí êèìè, î äåâ ìÿíè àïàðàúàõ, ýÿë àøäûðìà.
Äåäè:
– Õåéð, à÷ ýþðöì.
Ãûç ãàïûíû àøäû. À÷àí êèìè äåâ ãûçû ýþòöðöï, éà ßëè ìÿäÿò ýåòäè.
Ìÿëèê Ìÿììÿä ãàëäû ëàâóä. Íÿòÿð åëèéèì, íåúÿ åëèéèì.
Áû ãàëñûí áûðäà. Ñèçÿ êèìíÿí õÿâÿð âåðèì, Ìÿëèê ßùìÿäýèëäÿí.
Áûëëàð ýþðäöëÿð äåâ ãûçû àïàðûð. Áû ãûçûí ãàðäàøäàðû äåäè:
– ßâèí äàüûëìàñûí, Ìÿëèê ßùìÿä, ãûçû äåâ àïàðäû.
ßùìÿä î ñààò àòûí ìèíèá öç ÷ÿâèðäè áûëëàðûí äàëûíúà.
– Ãûðõ ýöíöí ñÿôÿðèíÿ ýåäèðÿì. Ãûðõ ýöíÿúÿí ýÿëäèì, ýÿëäèì.
Ýÿëìÿäèì, ùå÷.
Áû öç ãîéäó ýåòìÿéÿ. Î ãÿäÿð ýåòäè êè, ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Áûðäà
ýþðäö, áèð àäàì âàð. Àäûíà ßùìÿäè-Êÿìõþðÿé äåéèðëÿð.
Äåäèëÿð:
– Éàðûì ïóò äöéöíöí õþðÿéèí éåéèð. Îíûí ö÷öí îíà ßùìÿäèÊÿìõþðÿé äåéèðëÿð. ßùìÿäè ×èëèíýè àäûíäà áèð àäàì âàðûäû. Áû ßùìÿäèÊÿìõþðÿéèéíÿí ßùìÿäè ×èëèíýè, Ìÿëèê ßùìÿäè àïàðäûëàð áèð ãóéóíóí
áàøûíà. Êÿíäèðè áûíûí áåëèíÿ áàüëàäûëàð, ñàëëàäûëàð ãóéóíóí è÷èíÿ.
Áû ýèðäè ýþðäö êè, äåâ áàøûí ãîéóá ãûçûí äèçèíèí öñòäÿ éàòûï. Ãûç
Ìÿëèê ßùìÿäè ýþðÿí êèìè äåäè:
57
– Âàé, Ìÿëèê ßùìÿä, íÿéÿ ýÿëäèí áûðà. Áû áèð ìÿëóíäè êè, îéàíñà
ñÿíè þëäöðÿúÿê.
– Ñÿí äèíìÿ!
Ãûç äåäè:
– Ìÿëèê ßùìÿä, ñÿí ýÿòèð, áûíû éàâàøúà þëäöð.
Äåäè:
– Ìÿí íàìÿðò äþéöëÿì, íàìÿðòäèéíÿí àäàì þëäöðÿì. Ìÿí ìÿðòäèéíÿí þëäöðÿúèéÿì, – äåéèï, ãûëûíúûíû ñèâèðäè. Áàøäàäû äåâèí äàáàíûí
îéìàüà. Äåâ éóõóäàí áèäàð îëóá ãûçà áèð øàïàëàõ ÷ÿêäè êè, íèéÿ ãîéûðñàí ìÿíè ìèë÷ÿê éåéÿ.
Ìÿëèê ßùìÿä áèð “Àëëàùû ÿêáÿð” íàëàñû ÷ÿêäè êè, àç ãàëäû, äàü-äàø
òèòðÿñèí. Äåâ éóõóäàí àéûëûá ÿëèí àòäû Ìÿëèê ßùìÿäèí òîããàñûííàí
éàïûøäû. Éåääè äÿéèðìàí äàøûí áèð äàøà íÿñá åëÿìèøäè. Áûíû ýåòäè ãàëõûçäû, ýÿòèðäè êè, Ìÿëèê ßùìÿäèí áàøûíà ñàëñûí. Î ñààò Ìÿëèê ßùìÿä
ôèðñÿòè ôîò åëÿìÿéèï áèð ãûëûíú ÷ÿêäè äåâèí áàøûííàí. Äåâèí áàøû èêè
ïàð÷à îëóá úàíû úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäû.
Áûðäàí ãûçû äà ýþòöðöï ýÿëäè ãóéóíóí àüçûíà.
Ãûçà äåäè:
– Ñÿí ÷ûõ.
Ãûç äåäè:
– Ìÿí ÷ûõñàì ñÿíè ãóéóäà ãîéóï, ìÿíè àïàðàëëàð.
– Õåéð, ÷ûõ.
Ãûç äåäè:
– Èíäè êè áåëÿäè, ìÿí ÷ûõûðàì. ßýÿð ñÿíè ãóéóäà ãîéñàëàð, àë áû
äöäöéö ÷àë. Îíäà þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø ýÿëÿúÿê, äåéÿúÿê êè,
“áèð äÿ ÷àë”. Îíäà ñÿí äå, “ìÿíè ÷ûõàðò, áèð äÿ ÷àëûì”. Ùàâàõ îíû ÷àëñàí, î ñààò éàíûíäà ùàçûð îëàúàõ. Íÿ èñäÿñÿí ùàçûð åäÿúÿê.
Áû ãûçû áèð ñàíäûüà ãîéäû áàüëàäû. Äåäè:
– ×ÿêèí.
Áûëëàð ÷ÿêäèëÿð. Ýþðäöëÿð áû áèð ãûçäû êè, ùå÷ îëìûéàí êèìè. Ãûçû
ýþòöðöï ýåòäèëÿð. Ìÿëèê ßùìÿä ãàëäû ãóéóäà. Áû äöäöéö ÷àëäû, î ñààò
þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø ýÿëäè, äåäè:
– Íÿ ãÿøÿíý ÷àëäûí! Áèð äÿ ÷àë!
Äåäè:
– Ìÿíè áûðäàí ÷ûõàðò, ÷àëûì.
58
Ýÿòèðäè áûíû ÷ûõàðòäû. ×þëäÿ äöäöéö áèð äÿ ÷àëäû.
Þçöí éåòèðäè éàâàø-éàâàø áû øÿùÿðÿ. Ýþðäö ßùìÿäè-Êÿìõþðÿéè
ãûçà òîé åëèéèð þçèíÿ. Ãûç äà äåéèð:
– Ýÿðÿê ìÿíèì þçöìöí ãûçûë ìåúìåéèì, ãûçûë òåøäèì ýÿëÿ.
Áû Ìÿëèê ßùìÿä äÿ ýÿëèï áèð çÿðýàðà øÿéèðò îëäó. Áûëëàð áû çÿðýàðà
ãûçûë ýÿòèðäèëÿð êè, áèð ãûçûë òåøò, áèð ãûçûë ìåúìåéè ãàéûð. Áû çÿðýàð äåäè:
– Ìÿí áàúàðìàðàì.
– Àë, ìÿí ãàéûððàì.
Áû çÿðýàð äåäè:
– Ñÿí äöíÿíêè øÿéèðò íÿ áàúàðàðñàí?
Áû äåäè:
– Ñÿíèí èøèí éîõäû, ñÿí àë, ìÿí ãàéûððàì.
Áû çÿðýàð ãûçûëû àëäû. Äåäè:
– Áÿëè, ñàáàù ýÿëèï àïàðàðñàí...
Áûëëàð ýåäÿí êèìè Ìÿëèê ßùìÿä äöäöéö ÷àëäû, þçö áèð ãàðûø,
ñàããàëû èêè ãàðûø ùàçûð îëäó. Äåäè:
– Ýåäÿðñÿí ùÿìÿí äåâèí òåøòèí, ìåúìåéèñèí ýÿòèðÿðñÿí.
Áû î ñààò ýåäèï ýÿòèðäè. Ãûç ýþðäö êè, þç òåøòè, þç ìåúìåùéèñèäè. Î
ñààò áèëäè êè, Ìÿëèê ßùìÿä ýÿëèï. Áû Ìÿëèê ßùìÿä áèð äÿ äöäöéö
÷àëäû, ýåíÿ þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø ýÿëäè. Äåäè:
– Ýåäÿðñÿí ùÿìÿí äåâèí, àòûí, ãûëûíúûí, ýåéèìèí ýÿòèðÿðñÿí.
Áû î ñààò ýåäèï, ýÿòèðäè. Àëòäàí ýåéèíäè, öñòäÿí ãûôûëëàíäû, öñòäÿí
ýåéèíäè, àëòäàí ãûôûëëàíäû. Ãûëûíúû áàüëàäû, ãàëõàíû ýþòöðäö Àëëàù, Ìÿùÿììÿä, éà ßëè äåäè, äöøäö éîëà. Áû ßùìÿäè-Êÿìõþðÿéè äÿ ýåéèíìèøäè
êè, áÿëè ýÿëèí ýÿëèð. Àòäûëàð ýþðäöëÿð, áÿëè áèð àòäû ýÿëèð, ýóéà Ðóñäàì
ãÿáèðäÿí äèðèëèï. Áûëëàð ùàìûñû õîôà äöøäöëÿð. Ìÿëèê ßùìÿä éåòèøèï,
ßùìÿäè-Êÿìõþðÿéèíèí äÿ, ßùìÿäè ×èëëèíýèíèí äÿ áîéíûí âûðäû. Ãûçû
äà ýþòöðäö. ßùìÿäè-Êÿìõþðÿéèíèí áèð áàúûñû äà âàðûäû. Áûíû äà ýþòöðäö, ö÷ö äÿ àòäàíûï éîëà äöøäöëÿð.
Éåääè ãàðäàøäàð äà øèêàðäàéäû. Ãûðõ ýöí òàìàìûäû. Ýþðäöëÿð áûäû
ö÷ àòäû ýÿëèð. Áûëëàð äåäèëÿð:
– Ýÿðÿê èêè îëåéäûëàð, áÿñ íèéÿ ö÷äöëÿð?!
Ýÿëäèëÿð áûëëàð Ìÿëèê Ìÿììÿäèí éàíûíà. Áèð-èêè ýöí äÿ áûðäà
ãàëäûëàð. Áû äåâëÿð åùòèéàò ýþðäöëÿð êè, éîëà äöøñöííÿð, ýåòñèííÿð þç
âèëàéÿòäÿðèíÿ. Áûëëàðû äåâëÿð úàù-úÿëàëûíàí, ãîøûííàí éîëà ñàëäûëàð.
Ãûç äåäè:
59
– Ìÿëèê ßùìÿä, ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêìèñÿí, àììà ãîéñàíà áèð ñþç
äåéèì. Ïà÷úàù ìàà àøûõ èäè. Î, áèð àò ýþíäÿðÿúÿê êè, îüëóì ìèíñèí
ýÿëñèí. Ìèíÿí êèìè î àò îíû éåðÿ âûðûï þëäöðÿúÿê. Àò ýÿëÿíäÿ îíû ñÿí
âûð þëäöð. Îííàí ñîðà áèð ãûçûëãóø ýþíäÿðÿúÿê. Î äà Ìÿëèê Ìÿììÿäèí
ýþçöí ÷ûõàðäàúàõ. Îíû äà þëäöðÿðñÿí.
Î àò ýÿëÿí êèìè âûðäû àòû þëäöðäö. Ãóøó äà ýþíäÿðäè. Îíó äà áèð îõ
éàéûíàí âûðäû, áûíû äà þëäöðäö.
Ãûç äåäè:
– Î ÷îõ úàäóêóííóê áèëèð. Áèð èñìè-ÿçÿì îõûéûï îëàúàõ áèð èëàí,
ýèðÿúÿé áèð îòàüà. Ìÿëèê Ìÿììÿä î îòàüà ýèðÿíäÿ âûðàúàõ, þëäöðÿúÿê.
Îíäà ñÿí, Ìÿììÿä ýèðìÿìèø î èëàíû äà þëäöð. Ïà÷úàù þëñöí.
Ïà÷úàù ÿìð åëÿäè êè, îüëóì ýèðñèí î îòàüà. Îíû îííàí þòÿðè òèêäèðìèøÿì.
Ìÿëèê ßùìÿä òåç ýåäèï ýþðäö, àòàñû èëàí îëóá êè, Ìÿëèê Ìÿììÿäè
âûðñûí. Ìÿëèê ßùìÿä ôöðñÿòè ôîò âåðìèéèï èëàíû þëäöðäö. Ìÿëèê
Ìÿììÿä ýþðäö êè, Ìÿëèê ßùìÿä èëàíû âûðàíäà, áû èëàí áèð íÿðÿ ÷ÿêäè
êè, “àé Ìÿëèê Ìÿììÿä, áÿñ àäàì àòàñûí þëäöðÿð”. Ýþðäö èëàí þëäö,
äöøäö éåðÿ. Ìÿëèê Ìÿììÿä äåäè:
– Áû ñèðäÿí ìÿíè àýàù åëÿ, ýþðöì, î àòû, î ãóøó, î èëàíû íèéÿ þëäöðäöí?
Äåäè:
– Ýÿë õÿáÿð àëìà, ñÿíèí éîëûíäà ìÿí áàøûìû ôÿðìàíäà ãîéìûøàì.
Ñÿí ýÿë áû ñèððè àøìà.
Äåäè:
– Õåéð, äå!
Áû äåäè:
– Ñÿíèí àòàí î ãûçà àøûõûäû. Î ãûçà íÿ ãÿäÿð ãîøóí ýþíäÿðèð êè,
àëñûí. Î ãîøûíû ãûðäûðäû. Àòû îíûí ö÷öí ýþíäÿðìèøäè êè, ñÿí ìèíÿíäÿ
âûðñûí þëäöðñöí! – äåéÿíäÿ Ìÿëèê ßùìÿä éàðûéàúàí äàø îëäû. – Ãóøó
äà îíûí ö÷öí þëäöðäöì êè, ñÿíèí ýþçöíö òþêÿúÿéäè. – Òîããûéàúàí äàø
îëäû.
Äåäè:
– Áÿñ èëàíû íèéÿ þëäöðäöí?
Äåäè:
– Î äà ñÿí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ñÿíè âûðàúåéäû, îíà ýþðÿ þëäöðäöì.
Áû òàìàì äàø îëäû, éûõûëäû ãàïûíûí àüçûíà. Ìÿëèê Ìÿììÿä îííàí
ñîðà áàøäàäû àòàñûíûí òàõäûíà ïà÷úàùëûõ åëÿäè.
60
Àé þòäö, èë äîëàíäû, áûíûí êöëôÿòèíèí áîéóíà óøàõ äöøäö. Áû áàðûùÿìëèí âàõò îëäû êè, éåðÿ ãîéäû. Ýÿëäè áûíûí áèð îüëû îëäû. Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà áû óøàõ öçÿ ýöëÿí îëäû. Ýþðäö, ö÷ ýþéÿð÷èí ýÿëäè, ãîíäó àüàúà.
Áèðè äåäè:
– Áàúû, áû äàøû òàíûéûðñàí?
Áûëàð äåäè:
– Éîõ.
Äåäè:
– Áû ôèëàí íàõûð÷ûíûí îüëûäû êè, Ìÿëèê Ìÿììÿäèí éîëûíäà íÿ çÿùìÿòäÿð ÷ÿêäè.
Î áèðè äåäè:
– Áàúû, áû óøàüûí íÿíÿñè ãûéûï î äàøûí öñòäÿ áàøûí êÿññÿ, î àñãûðûï
äóðàð.
Àðâàä î ñààò äåäè:
– Éöç áåëÿ îüëàí ãóðáàí îëñûí Ìÿëèê ßùìÿäÿ.
Áàøûí êÿñäè. Î ñààò àñãûðäû äóðäó. Î áèðè ýþéÿð÷èí äÿ äåäè:
– Èíäè áåëÿäè? Ìÿí äÿ áèð ëÿëÿê ñàëàñûéàì. Óøàüûí áàøûí ãîéñûí
öñòäÿ îíû ÷ÿêñèí, îëàúàõ àíàäàí äîüìà.
Áû ëÿëÿéè ýþòöðäö ÷ÿêäè óøàüûí áàøûíà, îëäû àíàäàí äîüìà.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè. Ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö:
Áèðè ñÿíèí, áèðè ìÿíèì, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
61
ÀÕÂÀÉ
Ýöëíàùàð ìàùàëûíäà Øÿôòÿí àäëû îðòà ñèíëè áèð êèøèíèí Ýöëõàð àäëû áèð
àðâàäû âàð èäè. Øÿôòÿíèí ïåøÿñè íàõûð÷ûëûã, Ýöëõàðûí ïåøÿñè åâäàðëûã èäè.
Áó ÿð-àðâàä ÷îõ çÿëèë áèð ùàëäà þìöð ñöðöðäöëÿð. Ùàë áåëÿ èêÿí Ýöëõàð
áàðèùÿìëèí éåðÿ ãîéäó. Áóíóí áèð ìèñèëñèç ýþçÿë îüëó îëäó. Îüëàíûí
àäûíû Õàíîüëàí ãîéäóëàð. Õàíîüëàí áþéöéöá òàèíêè îí ñÿêêèç éàøûíà
éåòèøäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Õàíîüëàí Ýöëíàùàð øÿùÿðèíÿ ýÿçìÿéÿ
÷ûõìûøäû. Øÿùÿðäÿ ýÿçÿðêÿí ýöçàðû Ýöëíàùàð øÿùÿðèíèí øàùû îëàí Ãÿíè
øàùûí ãÿñðèíÿ äöøäö, íÿ ýþðäö? Ãÿñèðäÿ Ãÿíè øàùûí ãûçû Ïöñòÿ õàíûì
þçöíÿ éåääè ãÿëÿì èëÿ çèíÿò âåðèá, ãûçûë ñàíäàë öñòöíäÿ ãÿðàð òóòóáäóð.
Õàíîüëàí áèð áåëÿ ìàù-úàìàëû ýþðúÿê, áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ àøûãûýèðèôòàð îëäó.
Õàíîüëàí îðàäàí åâëÿðèíÿ ýÿëèá ÿùâàëàòû àòà-àíàñûíà íÿãë åëÿäè.
Ñîðà, àòàñûíäàí òÿìÿííà åòäè êè, Ãÿíè øàùûí ãûçû Ïöñòÿõàíûìû îíà àëñûí.
Øÿôòÿí äåäè:
– Àé áàëà, áèç áèð íàõûð÷û áàáàéûã, õàëõûí ìàë-ãàðàñûíû îòàðûá, áèð
ãàðíû àú, áèð ãàðíû òîõ äîëàíûðûã. Àììà î áèð äþâëÿòëè øàùäûð, ñàíà ãûçûíû
âåðìÿç.
Õàíîüëàí ÿðç åëÿäè êè, ìåùðèáàí àòà, ñÿí ýåò åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ
îòóð, îíëàð íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëäèéèíè õÿáÿð àëäûãäà ÿùâàëàòû ñþéëÿðñÿí.
Ýþðÿê íÿ úàâàá âåðèðëÿð. Áèç äÿ îíà ýþðÿ èø ýþðÿê. Àòà-àíàñû ùÿð èêèñè
îíà íÿñèééÿò âåðäèëÿð, ðàçû îëìàäû. Àõûðäà áè÷àðÿ Øÿôòÿí úàíûíà äîéóá
øàùûí ãûçûíà åë÷è ýåòìÿýÿ ðàçû îëäó. Îäóð êè, ýåäèá åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ
îòóðäó. Ãÿíè øàù åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ Øÿôòÿíè ýþðäöêäÿ, ùöçóðóíà
62
ýÿòèðäèá íÿ èñòÿäèéèíè ñîðóøäó. Áè÷àðÿ Øÿôòÿí ãîðõà-ãîðõà ÿùâàëàòû
øàùà ñþéëÿäè. Øàù õÿáÿð àëäû:
– Àé êèøè, îüëóí íÿ ïåøÿ ñàùèáèäèð?
Øÿôòÿí ÿðç åòäè êè, øàù ñàü îëñóí, ùå÷ áèð ïåøÿ ñàùèáè äåýèëäèð.
Øàù Øÿôòÿíäÿí áó ñþçö åøèäèá áóéóðäó:
– Îíäà ìÿí ãûçûìû ñÿíèí î ïåøÿñèç îüëóíà âåðÿ áèëìÿðÿì.
Øÿôòÿí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç øàùûí ùöçóðóíäàí ìöðÿõõÿñ îëóá åâèíÿ
ýÿëäè. ßùâàëàòû Õàíîüëàíà íàüûë åòäè. Õàíîüëàí áó òÿðÿôäÿí ìÿéóñ,
äèýÿð òÿðÿôäÿí øàä îëóá àòàñûíà ÿðç åëÿäè êè, äóð áó éàõûíäà îëàí
Áÿíäÿð øÿùÿðèíÿ ýåäÿê. Îðàäà ìÿíè áèð ïåøÿéÿ ãîé. Áÿëêÿ áàõòûì éàð
îëà, áèð éàõøû ïåøÿ þéðÿíèá ùÿì ñèçëÿðè áó çÿëèë éàøàéûøäàí õèëàñ åäÿì,
ùÿì äÿ þç ìÿòëÿáèìÿ ÷àòàì.
Àòàñû îüëóíóí áó àüûëëû ñþçöíÿ ÷îõ øàä îëóá, Õàíîüëàí èëÿ áèðýÿ
Áÿíäÿð øÿùÿðèíÿ éîëà äöøäö.
Áóíëàð î ãÿäÿð ýåòäèëÿð êè, àõûðäà éîðóëóá éîëóí êÿíàðûíäà îëàí áèð
÷åøìÿíèí áàøûíäà áåëÿ çÿëèë þìöð ñöðìÿêëÿðèíäÿí, éîðóëìàãëàðûíäàí
àõ-âàé ÷ÿêèá îòóðäóëàð. Áó àòà-îüóë ñÿð÷ÿøìÿíèí öñòöíäÿ îòóðìàãäà
îëñóíëàð, ýÿë ñàíà Àõâàéäàí õÿáÿð âåðèì.
Àõâàé úàäóýàðëûüû ñîí äÿðÿúÿ ýþçÿë áèëÿí áèð ñåùèðáàç èäè êè,
äöíéàäà èêèíúè áèð òàéû éîõ èäè. Î úöðáÿúöð ñèôÿòëÿðÿ ýèðìÿýÿ ìàùèð áèð
úàäóýÿð èäè. Î ùÿìÿí ñÿð÷åøìÿíèí éàíûíäà çèðçÿìèäÿ þçöíÿ åâ áèíà
åäèá âàð-éîõ Ñöñÿí àäëû ãûçû èëÿ î ìÿêàíäà ñàêèí èäè. Ùÿìÿí âÿãò ýàù
èíñàí ñèôÿòèíäÿ, ýàù äà ùåéâàí ñèôÿòèíäÿ ñåùèðáàçëûã èëÿ õÿëãèí ýþçöíö
áàüëàéûá àëäûüû ïóëëàð èëÿ þìöð êå÷èðÿðäè. Àõâàé áÿçÿí äÿ áèð ïåøÿêàð
ñèôÿòèíäÿ õÿëãèí è÷ÿðèñèíÿ ýèðèá ùèéëÿ éîëó èëÿ ìàùàëûí àäàìëàðûíäàí
ýèðèíÿ êå÷ÿíè î çèðçÿìèéÿ àïàðûá, î àäàì ñåùèðáàçëûüû þýðÿíÿíÿ ãÿäÿð
èøëÿäÿðäè. Îéëÿ êè, ñåùèðáàçëûüû þýðÿíäè, äÿðùàë þëäöðÿðäè.
Ãÿçàäàí Øÿôòÿí èëÿ Õàíîüëàí àõâàé ÷ÿêèá ùÿìÿí ñÿð÷åøìÿíèí
áàøûíäà îòóðàíäà áóíëàðûí Àõâàé ñÿäàñû îíóí ãóëàüûíà ÷àòûá îíëàðûí
éàíûíà ýÿëäè. Äåäè:
– Ìÿíè íÿ ö÷öí ÷àüûðûðäûíûç?
Áóíëàð àíä è÷äèëÿð êè, áèç ñÿíè ÷àüûðìàìûøûã.
Àõâàé äåäè:
– Áÿñ íÿ ö÷öí àõâàé äåäèíèç? Ìÿíèì àäûì Àõâàéäûð.
Øÿôòÿí ÿðç åëÿäè êè, àé úàíûì áèçèì åëèí ãàéäÿñèäèð, ùàíñû âàãò èøè
äöç ýÿëìÿéÿíäÿ, éà éîðóëàíäà àõâàé ÷ÿêÿðëÿð.
63
Î ñåùèðáàç áóéóðäó, éàõøû, áÿñ ñþéëÿéèí ýþðöì, ùàðàäàí ýÿëèá,
ùàðàéà ýåäèðñèíèç?
Øÿôòÿí ÿùâàëàòû òàìàìÿí îíà ñþéëÿäè. Àõâàé èøäÿí õÿáÿðäàð îëóá
áóéóðäó:
– Àé êèøè, ãîðõìàéûí, èøèíèç éàõøû ðàñò ýÿëäè. Ìÿí ùÿð úöðÿ ïåøÿ
áèëèðÿì. Þçöì äÿ ÷îõ øÿéèðä ñàõëàéûá óñòàä åäèá áóðàõìûøàì. Ùÿðýàù
êþíëöí èñòÿñÿ, îüëóíó ìàíà âåð, éàõøû ïåøÿ ñàùèáè åäèì.
Áóíóí áó ñþçöíÿ àòà-îüóë ðàçû îëäó. Àõâàé áóéóðäó êè, èíäè ñÿí
ýåò, îüëóí ãàëñûí. Òàèíêè ö÷ èëÿ áóíó éàõøû ïåøÿ ñàùèáè åäèì. Ñîðà ýÿë
áó ñÿð÷åøìÿíèí öñòöíäÿ Àõâàé äåéèô ÷àüûð. Îíäà ìÿí éàíûíäà ùàçûð
îëàúàüàì.
Ñÿôòÿí ýþç öñòÿ äåéèá îüëó èëÿ, Àõâàé èëÿ ýþðöøöá åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.
Áó éàíäàí Àõâàé þç-þçöíÿ äåäè:
– Ùÿëÿ ö÷ èë áó îüëàíû èøëÿäÿðÿì. Ùÿðýàù, ñåùèðáàçëûüû þýðÿíäè,
þëäöðÿðÿì, þýðÿíìÿäè àòàñû ýÿëÿíäÿ âåðÿðÿì àïàðàð.
Î çàëûì áó ôèêèðäÿí ñîðà Õàíîüëàí èëÿ åâèíÿ ýÿëäè.
Ñöñÿí ýþðäö àòàñû þçöéíÿí áÿðàáÿð áèð îüëàí ýÿòèðèð. Î îüëàíûí
ýþçÿëëèêäÿ ìèñëè éîõäó. Ãûçûí î úàâàíà ùåéèôè ýÿëèá äåäè:
– Ýÿðÿê íÿ òþùð îëñà, áó îüëàíû àòàìûí úÿíýèíäÿí õèëàñ åäÿì.
Àõâàé Õàíîüëàíû åâèíÿ ýÿòèðäèêäÿí ñîðà î ýöíäÿí øàýèðäëèê èøè èëÿ
ìÿøüóë åòäè. Î ýöíäÿí áàøëàéûá Õàíîüëàí ñåùèðáàçëûã þðýÿíèðäè. Áèð
ýöí Àõâàé øÿùÿðÿ ÷ûõìûøäû. Çèðçÿìèäÿ Ñöñÿí èëÿ Õàíîüëàí ãàëìûø èäè.
Ñöñÿí Õàíîüëàíû éàëãûç ýþðöá éàíûíà ýÿëäè, îíóí áåëÿ àâàðà îëìàñûíûí
ñèððèíè îíäàí ñîðóøäó. Õàíîüëàí î õîø ñèôÿò Ñöñÿíÿ áöòöí áàøûíà ýÿëÿí
ãÿçà-ãÿäÿðè íÿãë åòäè. Ñöñÿíèí î ìóðàç öñòöíäÿ îëàí úàâàíà ðÿùìè
ýÿëèá, àòàñû Àõâàéûí áöòöí ñèðëÿðèíè îíà à÷äû. Õàíîüëàí ñîí äÿðÿúÿäÿ
ùåéðÿòëÿíèá äåäè:
– Ñöñÿí, ùå÷ áèð áåëÿ áèèíñàô, çàëûì àäàì îëàðìû?
Ñöñÿí äåäè:
– Ùå÷ ùåéðÿòäÿ ãàëìà! ßýÿð ñþéëÿäèéèì ñþçëÿðÿ èíàíìàéûðñàíñà,
ýÿë ýþñòÿðèì!
Õàíîüëàí ýþñòÿðìÿýÿ ðàçû îëäóüóíäàí Ñöñÿí îííàí àòàñûíûí
àäàìëàðû ãûðûá äîëäóðäóüó äàìà ýåòäè. Õàíîüëàí íÿ ýþðäö? Áó äàì
áàøäàí-áàøà ìåéèò èëÿ äîëóäóð. ßùâàëû áåëÿ ýþðúÿê éöçöíö Ñöñÿíÿ
äóòóá ÿðç åòäè:
– Åé ðÿùìèêàð! Áÿ ìÿí íÿ òÿð åäèì êè, ùÿì áó èíñàí úÿëëàäûíûí
ÿëèíäÿí ñàëàìàò ãóðòàðûì, ùÿì äÿ ñåùèðáàçëûüû þðýÿíèì?
64
Ñöñÿí äåäè:
– Àé úàâàí, ùÿð íÿ òÿùÿð îëñà, áó çàëûì ñÿíè ùÿëàê åäÿúÿê, áèðúÿ
áó ùèéëÿ èëÿ ñåùèðáàçëûüû þýðÿíèá áóíóí ÿëèíäÿí ñàëàìàò ãóðòàðàñàí. Î
íÿ ãÿäÿð ñÿíäÿí õÿáÿð àëñà êè, îüëóì, ñåùèðáàçëûüû þðýÿíäèíìè, ñÿí
úàâàá âåð êè, óñòà ìåùðèáàí, õåéð. Áÿëêÿ áó ìèíâàë èëÿ ö÷ èëèí ìöääÿòèíäÿ ñåùèðáàçëûüû þðýÿíèá, àòàí ýÿëÿíäÿ ýåäÿñÿí.
Õàíîüëàí Ñöñÿíèí áó òÿäáèðèíÿ “àôÿðèí” äåéèá, ñåùèðáàçëûã èøèíÿ
ìÿøüóë îëäó. Î éàíäàí Àõâàé øÿùÿðäÿí ýÿëèá áóéóðäó:
– Îüóë, áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã ñàíà äåäèéèìäÿí âÿ èíäèéÿ
ãÿäÿð íÿ åëÿìèñÿí. Èíäè äè ýþðöì, ýþñòÿðäèéèì èøè ãóðòàðäûíìû? Èíäèéÿ
òÿê ñåùèðáàçëûãäàí íÿ þðýÿíìèñÿí?
Õàíîüëàí Ñöñÿíèí ÷ÿêäèéè òÿäáèð íÿòèúÿñèíäÿ ÿðç åëÿäè:
– Óñòà ìåùðèáàí, ýþñòÿðäèéèí èøè ãóðòàðìûøàì, àììà ñåùèðáàçëûãäàí áèð øåé áèëìÿéèðÿì.
Àõâàé çàùèðÿí ìÿéóñ, áàòèëÿí õîøùàë îëóá îüëàíû èøëÿäèðäè. Ö÷ èë
òàìàì îëàíà ãÿäÿð Õàíîüëàí ñåùèðáàçëûüû þðýÿíäè. Àíúàã Àõâàé
õÿáÿð àëàíäà, “áèð øåé þðýÿíìÿìèøÿì” äåéèðäè.
Ö÷ èë òàìàì îëäóüóíäàí Õàíîüëàíûí àòàñû Øÿôòÿí ýÿëèá ùÿìÿí
ñÿð÷ÿøìÿíèí öçÿðèíäÿ Àõâàé äåéèá ñÿñëÿíäè. Áóíóí ñÿäàñû Àõâàéûí
ãóëàüûíà éåòèøúÿê, Õàíîüëàí èëÿ îíóí éàíûíà ýÿëäè. Îíóí èëÿ ýþðöøäèêäÿí ñîðà áóéóðäó:
– Àé êèøè, ñÿíèí áó îüëóí íÿ éàìàí êîðàçåùèí èìèø. Áó ö÷ èëäÿ ùÿì
ìÿíèì çÿùìÿòèìè èòèðäè, ùÿì äÿ ñÿíèí éàíûíäà ìÿíè õÿúàëÿò åëÿäè.
Þçö ö÷öí äÿ áèð éóðä-éóâà éàïà áèëìÿäè.
Øÿôòÿí ÿðç åëÿäè êè:
– Àé óñòà, òàíðû ñÿíäÿí ðàçû îëñóí. Ùÿð àäàìûí çåùíè áèð îëìàç, íÿ
åòìÿëè, þðýÿíìÿéèá, þçöíÿ åòäè. Åéëÿ îíóí ñàü-ñàëàìàò ÿëèìÿ ýÿëìÿñè
áþéöê áèð èøäèð. Íåúÿ ìÿí íàõûð÷ûëûã åäèá áèð ãàðíû àú, áèð ãàðíû òîõ
äîëàíûðàì, áó äà åëÿ äîëàíàð.
Øÿôòÿí Àõâàé èëÿ áèð ãÿäÿð ñþùáÿòäÿí ñîðà ÷ûõûá îüëó èëÿ åâèíÿ
ýÿëäè. Õàíîüëàí áó ö÷ èëèí ÿðçèíäÿ áàøûíà ýÿëÿí ãÿçà-ãÿäÿðè àòààíàñûíà òÿìàìÿí íÿãë åòäè. Î éàçûãëàð îüëàíëàðûíûí áèð áåëÿ çÿùìÿò,
ìÿøÿããÿò èëÿ ïåøÿ ñàùèáè îëìàñûíû ýþðöá ÷îõ øàä îëäóëàð.
Õàíîüëàí äåäè:
– Åé ìåùðèáàíëàðûì, ùÿëÿ øàä îëìàíûç ãàáàãäàäûð. Èìäè, àòàúàí,
ìÿí ùÿð íÿ äåñÿì, ÿìÿë åò. ×îõ êå÷ìÿç, ìàë-äþâëÿòèìèç ùÿääÿí
çèéàäà îëàð.
65
Øÿôòÿí ðàçû îëäó.
– Ìåùðèáàí àòà, ìÿí ñåùèð îõóéóá, áèð éàõøû þêöç îëàúàì. Àïàðûá
áàçàðäà ñàòàðñàí, àììà áàøûìûí èïèíè âåðìÿçñÿí. Àõøàì îëúàã, éåíÿ
äÿ åâèìèçÿ ýÿëÿúÿì.
Øÿôòÿí “ýþç öñòÿ” äåäè.
Õàíîüëàí ñåùèðáàçëûã èëÿ áèð éàõøû þêöç îëäó. Àòàñû èïèíäÿí òóòóá
áàçàðà àïàðäû. Áàçàðäà ÿí áàùàëû þêöçöí ãèéìÿòèíÿ ñàòäû. Àíúàã
áàøûíäàí èïè à÷ìàã èñòÿäèêäÿ, àëàí øÿõñ ðàçû îëìàäû. Øÿôòÿí ìèí áåëÿ
þêöç äÿ îëñà, èïè âåðìèéÿúÿéèíè ñþéëÿäè. Íÿùàéÿò, èïè à÷ûá åâÿ ýÿëäè. Î
éàíäàí þêöç àëàí àäàì åâèíÿ àïàðûá õàë-õàëà ñàëäû. Õàíîüëàí î ãÿäÿð
ýþçëÿäè êè, êèøè åâÿ ýåòäè. Áó çàìàí ñåùèð îõóéóá, èíñàí ñèôÿòèíÿ äöøäö.
Îðàäàí äà åâëÿðèíÿ ýÿëäè.
Õàíîüëàíûí áåëÿ ñåùèðáàçëûüûíà àòà-àíàñû ùåéðàí ãàëûá äåäèëÿð:
– Åé íóðè äèäÿìèç, ùÿðýàù ñÿíè áèç ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñÿéäèê, îíäà
ñÿíÿ áÿíè-èíñàí äåìÿê îëìàçäû.
Õàíîüëàí øàä îëóá, ñàáàù éåíÿ áèð ãèéìÿòäàð ùåéâàí ñóðÿòè èëÿ
ñàòûëàúàüûíû àòà-àíàñûíà âÿä åòäè. Áó ñóðÿò èëÿ Õàíîüëàí ùÿð ýöí áàøãà
áèð ùåéâàí äîíóíà ýèðÿðÿê áàùà ãèéìÿòëÿðÿ ñàòûëûðäû.
Íÿùàéÿò, áó ìèíâàë èëÿ îíëàð ñîí äÿðÿúÿ áþéöê äþâëÿòÿ ìàëèê
îëäóëàð. Áó ìàë-äþâëÿò èëÿ äîããóç ìÿðòÿáÿ ñàðàé ãóðäóðäóëàð. Îíà
ýþðÿ äÿ Õàíîüëàíûí àòàñû íàõûð÷ûëûãäàí ÿë ÷ÿêèá, òàúèðéàíà ëèáàñ ýåéäè.
Àüñàããàë, ãàðàñàããàë ìÿðÿêÿñèíäÿ ÿýëÿøèðäè.
Ýåíÿ áèð ýöí àäÿòè öçðÿ Õàíîüëàí ñåùèð îõóéóï áèð äÿâÿ îëäó.
Äåäè:
– Àòà, ñàéûã îë êè, îñàðûìû ìÿíè àëàí àäàìà âåðìÿéÿñÿí.
Øÿôòÿí “ýþç öñòÿ” äåéèá äÿâÿíèí îñàðûíäàí òóòàðàã áàçàðà àïàðäû.
Ãÿçàäàí, î ýöíö Àõâàé äà áèð ÷îäàð ñóðÿòè èëÿ áàçàðà ÷ûõìûøäû. Íÿ
ýþðäö, ùÿìÿí Øÿôòÿí êèøè äÿâÿ ñàòûð. Éàíûíà ýÿëèá äèããÿò èëÿ áàõäûãäà
ñåùèðáàç îëäóãäàí ýþðäö êè, þç ñåùèðèäè. Õàíîüëàí äÿâÿ ñèôÿòèíÿ
ýèðìèøäèð. Î äÿâÿíè Øÿôòÿí þçö äåäèéè ãèéìÿòÿ àëûá îâñàðûíäàí òóòàðàã
ýåòìÿê èñòÿäèýäÿ, Øÿôòÿí äåäè:
– ×îäàð ãàðäàø, îñàðû âåðìÿðÿì.
Àõâàé äåäè:
– Àé êèøè, äÿëè îëìàìûñàí êè, ñàòûëàí ùåéâàíûí áàøûíäàí èï à÷ìàçëàð. ×öíêö îíäà î ùåéâàíäàí õåéð ýþðìÿê îëìàç.
Øÿôòÿí äåäè:
66
– Áèçèì åëèí ãàèäÿñè áåëÿäèð êè, îíëàð ìàë ñàòàíäà ùåéâàíûí áàøûíäà
èï âåðìÿçëÿð.
Àõâàé îñàðû êèøèäÿí àëìàü ö÷öí áàüûðûá áöòöí áàçàð ÿùëèíè îðàéà
òþêäö.
Äåäè:
– Àé ùÿçàðàò, áó ùàíñû ìÿçùÿáäÿ ýþðöíìöøäö êè, äÿâÿíèí áàøûíäàí îñàð à÷ûëà. Íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð îñàðà äà ïóë âåðèì. Àíúàã à÷ìàñûí.
Áàçàð ÿùëè äåäè êè, áèç äÿ ýþðìÿìèøèê. Øÿôòÿí ùÿì áàçàð ÿùëèíèí
ñþçöíÿ èíàíûá, ùÿì äÿ î ùàðàìçàäàíûí ÷îõ ïóë âåðìÿñèíÿ àëäàíûá
äÿâÿíè îñàðëû âåðèá åâèíÿ ýåòäè.
Àõâàé äÿâÿíèí îñàðûíäàí òóòóá çèðçÿìèéÿ ýÿòèðäè. Ñöñÿí óçàãäàí
Õàíîüëàí îëäóüóíó òàíûéûá çèðçÿìèäÿ îëàí êÿñÿðòèëÿðè òàìàì ýèçëÿòäè.
Áó éàíäàí Àõâàé äÿâÿíèí îñàðûíû Ñöñÿíÿ âåðèá îíó þëäöðìÿê ö÷öí
êÿñÿðòè ýÿòèðìÿýÿ ýåòäè. Ñöñÿí ôèðñÿòè ãÿíèìÿò áèëèá äÿâÿíèí îñàðûíû
áóðàõäû. Áó çàìàí Õàíîüëàí ñåùèð îõóéóá áèð äþâëÿò ãóøó ñèôÿòèíÿ
äöøäö. Îðàäàí ó÷óá Ãÿíè øàùûí áàøûíà ãîíäó. Áó éàíäàí Àõâàé ÷îõ
ýÿçäèýäÿí ñîðà êÿñÿðòè ýÿòèðèá ýÿëÿíäÿ íÿ ýþðäö, äÿâÿ éîõäóð. Àõâàé
ãÿçÿáëÿíèá Ñöñÿíäÿí äÿâÿíèí íåúÿ îëäóüóíó ñîðóøäóãäà, Ñöñÿí
äÿâÿíèí áèð äþâëÿò ãóøó ñèôÿòèíÿ äöøöá Ãÿíè ïàäøàùûí áàðèýàùûíà òÿðÿô
ó÷äóüóíó ñþéëÿäè. Î ñåùèðáàç Ñöñÿíäÿí áó ñþçö åøèòúÿê, ñåùèð îõóéóá
áèð äÿðâèø äîíóíà ýèðèá Ãÿíè ïàäøàùûí ñàðàéûíûí éàíûíäà ÷àäûð ãóðóá
îòóðäó.
Ãÿíè øàù äÿðâèøè ùöçóðóíà ýÿòèðòäè. Äåäè:
– Àüà äÿðâèø, íÿ ìÿòëÿáèí âàðñà, ñþéëÿ, ðÿâà åäèì.
Î íÿáàêàð ÿðç åòäè:
– Øàù ñàü îëñóí. Î áàøûíà ãîíàí äþâëÿò ãóøóíó ìàíà âåðñÿíèç,
áöòöí ìÿòëÿáèìè ðÿâà åòìèø îëàðñûíûç.
Øàù äÿðâèøèí áåëÿ áèð íàìöíàñèá ìÿòëÿáèíÿ ãàðøó äåäè:
– Àüà äÿðâèø, áó ãóø äþâëÿò ýÿòèðÿí ãóøäóð, îíà ýþðÿ äþâëÿò
ñàùèáëÿðèíäÿí áàøãà êèìñÿéÿ âåðèëìÿç.
Àõâàé ÿë ÷ÿêìÿéèá ÿðç åòäè êè, åé Ýöëíàùàðûí øàùû, áèë, àýàù îë,
ùÿðýàù áó ãóøó ìàíà âåðìÿñÿí, áóðàäà ùÿð ýöí ñàíà î ãÿäÿð ãàðüûø
åäÿúÿéÿì êè, òàèíêè, òàõòû-òàúûí òàðû-ìàð îëà. Øàù äÿðâèøèí ãàðüûøûíäàí
ãîðõóá, íÿùàéÿò, ãóøó òàúûíäàí ýþòöðöá îíà âåðìÿý èñòÿäèýäÿ, ãóø áèð
ãàá äàðû îëóá éåðÿ òþêöëäö. Äÿðâèø áèð ÷è÷ÿéè òîéóã îëóá î äàðûíû
äÿíëÿìÿýÿ áàøëàäû. Òîéóã äàðûíûí ùàìûñûíû äÿíëÿéèá ãóðòàðäû, éàëûíûç
áèð äÿíÿñè øàùûí òàõòûíûí àëòûíà ñû÷ðàäûüûíäàí, òîéóüóí ýþçö ýþðìÿäè. Î
67
äàðû áèð òöëêö îëóá, òîéóüóí ùÿì úöúÿëÿðèíè, ùÿì äÿ þçöíö áîüóá
þëäöðäö. Áóíäàí ñîðà èíñàí ñèôÿòèíÿ äöøäö.
Øàù áó âÿãÿÿéÿ òÿÿúúöá åäèá áóéóðäó:
– Îüëàí, ñþéëÿ ýþðöì, áó âÿãåÿíèí ñÿáÿáè íÿäèð?
– Øàù ñàü îëñóí, áóéóðóí øÿùÿð ÿùëè ñÿýèðÿí-êÿáèðÿí òÿìàìÿí
áóðàéà úÿì îëñóíëàð, ñîðà âÿãåÿíèí ñÿáÿáèíè ñþéëÿéèì.
Ãÿíè øàù âÿçèðÿ-âÿêèëÿ, ÿéàí-ÿøðÿôÿ, ñÿðáàçëàðà ôÿðìàí âåðèá áöòöí
Ýöëíàùàð øÿùÿðèíèí ÿùàëèñèíè îðàéà òîïëàäûëàð. Øàùûí ôÿðìàíû ìþâúèáèíúÿ úàìàùàò èëÿ Õàíîüëàíûí àòà-àíàñû äà øàùûí áàðèýàùûíà ýÿëäèëÿð.
Áó çàìàí Õàíîüëàí Àõâàéûí þçöíöí áàøûíà ýÿëÿí ãÿçà-ãÿäÿðè àõûðàòÿê
Ýöëíàùàð ÿùëèíÿ, Ãÿíè øàùà íàüûë åòäè. Øàù, Ýöëíàùàð ÿùëè Õàíîüëàíûí
áèð áåëÿ øöúàÿòèíÿ “àôÿðèí” äåäèëÿð.
Ãÿíè øàù áóéóðäó:
– Áàëà, èíäè êè ñÿí áèð ÷îõ çÿùìÿò, ìÿøÿããÿòäÿí ñîðà áèð áåëÿ ñÿíÿò
ñàùèáè îëäóí, ýþçöìöí àüû-ãàðàñû îëàí ãûçûì Ïöñòÿ õàíûìû ñÿíÿ
âåðèðÿì.
Õàíîüëàí îíäàí áó ñþçö åøèäèá ÿë-àéàüûíäàí þïöá äåäè:
– Âàð-äþâëÿòèí ùÿääÿí çèéàäÿ îëñóí, àíúàã ñèçäÿí áèð òÿìÿííàì
âàð.
Øàù äåäè:
– Ùÿð íÿ òÿìÿííàì âàð ñþéëÿ! Úàí-áàø èëÿ ðÿâà åäÿðÿì.
Õàíîüëàí Àéâàéûí ãûçû Ñöñÿíèí îíà åòäèéè éàõøûëûüû, îíóí
çèðçÿìèäÿ êèìñèç-êèìñÿíÿñèç ãàëäûüûíû øàùà íÿãë åòäè.
Øàù áóéóðäó êè, îüëóì áèð ãÿäÿð ñÿðáàç ýþòöðöá Ñöñÿíèí ìÿêàíûíà
ýåò, îíó øÿùÿðÿ ýÿòèð. Ùÿðýàù îüëóì Ðÿùìàí Ñöñÿíè áÿéÿíñÿ, Ñöñÿí
äÿ îüëóìó áÿéÿíñÿ, Ðÿùìàíà àëàðàì.
Õàí îüëàí ðàçû îëóá, áèð ãÿäÿð ñÿðáàç èëÿ Ñöñÿíèí ìÿêàíûíà ýåòäè.
Ñöñÿíè Ãÿíè øàùûí ùöçóðóíà ýÿòèðäè. Øàù Ñöñÿíè ýþðäöêäÿ áàøà äöøäö
êè, äîüðóäàí äà øàùçàäàëàðà ëàéûã áèð ãûçäûð. Øàù Ïöñòÿ õàíûìû ùöçóðà
ýÿòèðäèá, Ñöñÿíè çÿð-çèáà èëÿ áÿçÿéèá ãûðõ èíúÿ ãûç èëÿ ñåéðàí áàüûíà
÷ûõìàüûíû ñþéëÿäè.
Ïöñòÿõàíûì øàùûí ôÿðìàíûíà ýþðÿ, Ñöñÿíè ùÿìÿí ìèíâàë èëÿ
áÿçÿéèá ãûðõ èíúÿ ãûç èëÿ ñåéðàí áàüûíà ñåéðÿ ÷ûõäû.
Áóíëàð ñåéðàí áàüûíäà ñåéèð åòìÿêäÿ îëñóíëàð, ýÿë ñàíà øàùçàäÿ
Ðÿùìàíäàí õÿáÿð âåðèì. Øàùçàäÿ Ðÿùìàí ãûðõ ýöí èäè êè, âÿçèðèíâÿêèëèí îüëó èëÿ áàøûíäà ãûðõ àòëû Ëàëÿ äàüûíà àâà ÷ûõìûøäû. Î úàâàí
68
ëàçûìû ãÿäÿð àâ åäèá, øàäè-õöððÿì Ýöëíàùàð øÿùÿðèíÿ ãàéûäàðêÿí
øÿùÿðèí úèâàðûíäà áèð ãÿäÿð éîðüóíëóãëàðûíû àëìàã ö÷öí ñåéðàí áàüûíà
äöøäöëÿð.
ßùëè ñöâàðëàð àòëàðà áàõìàüà ìÿøüóë èêÿí, øàùçàäÿ Ðÿùìàí áàüûí
äèýÿð òÿðÿôèíäÿ îëàí ÷àðùîâóçäà ÿë-öçöíö éóìàüà ýåòäè. Ãÿçàäàí,
Ñöñÿí äÿ ãûçëàðäàí àéðûëûá ùÿìÿí ÷àðùîâóçäà ÿë-öçöíö éóéóðäó. Áó
ÿñíàäÿ Øàùçàäÿ Ðÿùìàí ÷àðùîâóçóí áàøûíà éåòèøäè. Íÿ ýþðäö
ùîâóçóí áàøûíäà; áèð úåéðàí ìèñàë ãûç ÿë-öçöíö éóéóð. Äöíéàäà ìèñëè
ìàíÿíäè éîõäóð. Ãàøëàðû êàìàí êèìè, êèïðèêëÿðè îõ êèìè, ýþçëÿðè ãàí
ïèéàëÿñè êèìè, ñèôÿòè îí äþðä ýåúÿëèê àé êèìè, áóðíó Ùèíä ôûíäûüû êèìè,
äèøëÿðè ìèðâàðè êèìè, äîäàãëàðû øåù äöøìöø ãûçûëýöë éàðïàüû êèìè,
çÿíÿõäàíäà ùÿáÿøè õàëëàð ìèõÿê äàíÿñè êèìè, ñèíÿ Ñÿìÿðãÿíä êàüûçû
êèìè, ãîëëàð ãàðüû êèìè. Õöëàñÿ, ãÿääè-ãàìÿòè èíñàí öçö ýþðìÿìèø
ìåøÿëÿðäÿ áèòÿí ñÿðâ àüàúû êèìè. Îí äþðä ùþðöê ñèéàù çèëôè äàë ýÿðäÿíèíè áöðöìöø, èíñàí ýþðÿíäÿ âàëåù îëóð.
Áåëÿ áèð âÿñôÿýÿëìÿç ýþçÿëè ýþðÿí øàùçàäÿ Ðÿùìàí áèð êþíöëäÿí
ìèí êþíöëÿ àøèãè-ýèðèôòàðû îëäó. Î éàíäàí Ñöñÿí ÿë-öçöíö éóìàãäàí
ôàðèã îëóá áàøûíû éóõàðû ãàëäûðàíäà íÿ ýþðäö, áèð úàâàí íþðÿñèäÿ
÷àðùîâóçóí êÿíàðûíäà åøã øÿðàáûíû è÷ìèø áèð àøèã êèìè ìÿñò îëìóø áèð
ùàëäà ìÿëóë-ìÿëóë îíà áàõûð. Áó èêè äèë ïÿðâÿðëÿð åøã äÿðéàñû îëàí
÷àðùîâóçóí áàøûíäà áèð-áèðëÿðèíÿ áàõäûãäà öðÿêëÿðèíÿ ìÿùÿááÿò îõó
ñàíúûëäû. Ùÿð èêèñè áèð-áèðèíÿ àøûã ýèðèôòàð îëäóëàð. Øàùçàäÿ Ðÿùìàí
áèòàá áèð ùàëäà ÿðç åòäè:
– Åé íàçÿíèí! Ñþéëÿ ýþðöì, ñÿí ùàíñû áàüûí ýöëö, ùàíñû áàõ÷àíûí
áöëáöëöñÿí?
Ñöñÿí øàùçàäÿéÿ úàâàá îëàðàã äåäè:
– Åé úàâàí, äÿðäñèç àøûã àüëàìàç. ßëáÿò áèð äÿðäè âàð àüëàéûð. Èìäè
ñÿí þç ÿùâàëûíû ìàíà ñþéëÿðñÿí, ìÿí äÿ ùàíñû áàüûí ýöëö, ùàíñû
áàõ÷àíûí áöëáöëö îëäóüóìó ñàíà ñþéëÿðÿì.
Áó çàìàí øàùçàäÿ Ñöñÿíèí éàõûíûíà ýÿëèá þç ÿùâàëàòûíû òÿìàìÿí
îíà íÿãë åòäè. Ñöñÿí äÿ áàøûíà ýÿëÿí ãÿçà-ãÿäÿðè òÿìàìÿí øàùçàäÿéÿ
íÿãë åòäè. Áóíäàí ñîðà ùÿð èêèñè áèð-áèðëÿðèíÿ ñþç âåðèá àéðûëäûëàð.
Øàùçàäÿ ñöâàðûëàðûí è÷èíÿ, Ñöñÿí èñÿ ãûçëàðûí è÷ÿðèñèíÿ ýåòäè. Øàùçàäÿ ñöâàðûëàðûí éàíûíà éåòÿí êèìè îíëàð èëÿ áàùÿì øÿùÿðÿ âàðèä îëäó.
Áó éàíäàí Ïöñòÿ õàíûìëà Ñöñÿí ãûðõ èíúÿ ãûç èëÿ àòàñûíûí áàðèýàùûíà
ýåòäè.
69
Øàùçàäÿ Ðÿùìàí Ñöñÿíÿ àøûã îëäóüóíó àòàñûíà áèëäèðäè. Øàù
Ñöñÿíèí éàíûíà õàúÿ ýþíäÿðèá Ðÿùìàíà ýåòìÿñèíè ñîðóøäó. Ñöñÿí äÿ
Ðÿùìàíà àøûã îëìàñûíû ñþéëÿäè. Áó ÿñíÿäÿ Øÿôòÿí øàùûí éàíûíà ýÿëèá
ýÿëèíèíè àïàðìàüà èçí èñòÿäè. Øàù èñÿ úàí-áàø èëÿ èçí âåðäè. Ùþêì âåðèá
áöòöí Ýöëíàùàð øÿùÿðèíè ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿð èëÿ áÿçÿòäèðäè. Î éàíäàí
Øÿôòÿí øàùûí èçèí õÿáÿðèíè îüëóíà éåòèðÿúÿê Õàíîüëàí áàøûíäà áèð ãî÷
úàâàí èëÿ øàùûí áàðèýàùûíà ýåòäè. Øàùûí ùþêìö ìþâúèáèíúÿ áöòöí
Ýöëíàùàð ÿùëè øàùûí ìÿúëèñèíÿ ýÿëäèëÿð. Çèéàôÿòäÿ éåéèá-è÷äèêäÿí ñîðà
Ïöñòÿõàíûìûí ÿëèíè Õàíîüëàíûí ÿëèíÿ, Ñöñÿíèí ÿëèíè øàùçàäÿ Ðÿùìàíûí
ÿëèíÿ òàïøûðûá äàüûëäûëàð.
Õàíîüëàí Ïöñòÿ èëÿ, øàùçàäÿ Ðÿùìàí Ñöñÿí èëÿ, åøè-èøðÿòÿ ìÿøüóë
îëóá âàð-äþâëÿò è÷ÿðèñèíäÿ àü ýöíëÿð èëÿ þìöð ñöðìÿýÿ áàøëàäûëàð.
70
ÁßÕÒÈÉÀÐ
Áèð âàðäû, áèðè éîõäó. Áÿõòèéàð àäûíäà áèð ãîúà êèøè âàðäû. Áó êèøè
÷îõ êàñûá èäè. Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ áû êèøè èøäÿí éîðíóõ ýÿëèá áèð àç
÷àääàí, êöòäÿí éåéèï éàòäû, ýåúÿ áèð éóõó ýþðäö, ñÿùÿð òåçäÿí áóðàí
êèìè äåäè:
– Àé àðâàä, ùåéáÿéÿ áèðÿç úàääàí1, øîðäàí ãîé, ñÿôÿðÿ ýåäÿúÿéÿì.
Àðâàò äåäè:
– À êèøè, íÿ ñÿôÿð, ùàðà ñÿôÿð åëèéèðñÿí?
Äåäè:
– Àé àðâàò, ñÿí êèøè èøèíÿ ãàðûøìà. Áèð éóõó ýþðìöøÿì, ýåäèðÿì î
éóõóíó òàïàì.
Àðâàò íÿ ãàäûð åëÿäè êè, à êèøè äÿëè îëìà, éóõóéà äà òàìàù îëàðìû?
Ùÿð ýåúÿ àäàì ìèí úöðÿ éóõó ýþðöð. Îëìàäû, êèøè äåäè:
– Àé àðâàò ñÿí ãàðûøìà, ìÿíèì äåäèêëÿðèìè ùàçûð åëÿ.
Àðâàò ãàëõûá éîë òÿäàðèêè ýþðäö.
Êèøè ùåéáÿíè àòûá ÷èéíèíÿ, àðâàäíàí õóäàùàôèçëÿøèá äöøäö éîëóí
àüûíà. ×ÿêèá ÷àðûüûí äàâàíûíû, ãûðûï éåðèí àìàíûíû, ýöíÿ áèð ìÿíçèë,
òåéè ìÿíàçèë, “íàüûëëàðäà ìÿíçèë îëìàç”. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýåòäè
÷ûõäû áèð áèéàáàíà. Ýþðäö áèð ÷îáàí àüûð áèð ñöðö ãîéóí îòàðûð. Èòèíÿí
åøøÿéèíÿí ùàìû áèíÿñè áûðäàäû. Áèð òÿùÿðèíÿí èëÿ èøäÿðèí ýþðöíÿí éàéíû
þçöí ñàëäû ãîéóíóí è÷èíÿ, ÷îáàíà éàõûííàøûá äåäè:
__________
1
Ú à ä – äàðû ÷þðÿéè
71
– Áÿðÿêÿòäè îëñóí, ÷îáàí ãàðäàø. Äèéÿëëÿð: “Àçäûí ÷îáàíà, éîðóëäóí ñàðâàíà”. Íå÷ÿ ýöíäöð éîë ýÿëèðÿì, áèðÿç úàäûì âàð ãóðóäóð.
×îáàí î ñààò áèëÿéëÿðèí ÷èðìèéèá áèð íå÷ÿ ãîéóí ñàüäû, áèð ãàâëàìà
ñöä ýÿòèðèá ãîéäó Áÿõòèéàðûí ãàâàüûíà. Áÿõòèéàð úàääàí äîüðóéóá
ãàâëàìûéà òîããàíûí àëòûí áÿðêèäèá èñòÿäè ýåòñèí, ÷îáàí äåäè:
– ßìè, ùàðäàí ýÿëèá, ùàðà ýåäèðñÿí? Áÿëêÿ éîëóí óçàõäû, ýþçäÿ
áèðÿç éàüäàí, éàâàííûõäàí ùàçûððûéûì.
Áÿõòèéàð ýþðäö áû ÷îáàí áèð éàõøû îüëàíäû, äåäè:
– Áàëà, ìÿí áèð éóõó ýþðìöøÿì, ýåäèðÿì î éóõóíóí äàëûíúàí.
×îáàí äåäè:
– ßìè, íÿ éóõóäó? Éóõóíóí äà äàëûíúàí ýåäÿëëÿðìè? Àäàì ùÿð
ýåúÿ ìèí éóõó ýþðöð.
Êèøè äåäè:
– Áÿëè, îüóë, ìÿíèì î ýþðäöéöì éóõó åëÿ éóõóäó êè, îíóí äàëûíúàí ýåòìÿëèäè.
– ßìèúàí, ýÿòèð î éóõóíó ìàà ñàò.
Êèøè äåäè:
– Íÿ îëàð, ñàòàðàì.
Éóõóíó ÷îáàíà à÷ûá, áöòöí ñöðöñöíö, ùÿòòà èòèíè, åøøÿéèíÿúÿí àëäû.
Àääàðûí äà äÿéèøèá – ÷îáàí îëäó Áÿõòèéàð, êèøè äÿ îëäó Ìÿëèê Ìÿììÿä.
Áÿëè Áÿõòèéàð ùåéáÿíè àòûá ÷èéíèíÿ áèð áèéàáàííàí ýåòìÿéäÿ îëñóí.
Ìÿëèê Ìÿììÿä äÿ ãîéóíóíó éûüûá éàâàø-éàâàø þç êÿíäëÿðèíÿ òÿðÿô
ýÿëäè.
Ïàùî, àðâàä áàõäû ýþðäö êè, ÿðè áûäû ÷îáàí îëóá áèð ñöðö ãîéóí
îòàðà-îòàðà ýÿëèð. Äåäè:
– À êèøè, áû ãîéóí êèìèíäè, èíäè äÿ úàìàùàò äèéÿúÿê Áÿõòèéàð êèøè
àüñàããàë ÷àüûíäà ýåäèá õàëõà ÷îáàí îëäó.
Ìÿëèê Ìÿììÿä äåäè:
– Àé àðâàò, äÿëè-çàä îëìàìûñàí, ÿââÿëà õàëõ êèìäè, ìÿí ÷îáàí
îëàì. Ãîéóí þçöìöíäö, éóõóì èëÿí äåéèøìèøÿì. Èêèìèíúè, ìÿí Áÿõòèéàð äåéèëÿì, ìÿíèì àäûì Ìÿëèê Ìÿììÿääè.
Àðâàò åëÿ áèëäè êè, áû þç ÿðè äåéèë, îíà îõøàéàí áèð àäàìäû. Äåäè:
– Ãàðäàø, áàüûøäà, ìÿí ùåëÿ áèëäèì ñÿí ìÿíèì ÿðèì Áÿõòèéàðñàí,
îíà ýþðÿ áåëÿ äåäèì.
Ìÿëèê Ìÿììÿä àðâàäûíûí ýèúäèéèí ÿââÿëäÿí áèëèðäè, äåäè:
– Àé àðâàò, êàðûõìûñàí? Áÿñ ìÿí ñÿíèí ÿðèí äåéèëÿì, êèìÿì? Éóõóíó äÿéèøÿíäÿ àäûìû äà äÿéèøìèøÿì.
72
Àðâàò î ñààò áàøà äöøöá, ñÿâèíäèéèííÿí ÿðèíèí áàøûíà ôûðôûð ôûðëàíûðäû.
Åëÿ áèë úÿùðÿ òàëüàëàüûäû.
Ìÿëèê Ìÿììÿä èëÿí àðâàäû áûðäà êåô åëÿìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ
êèìíÿí õÿáÿð âåðèì Áÿõòèéàðäàí. Áÿõòèéàð àç ýåòäè, öç ýåòäè, äÿðÿòÿïÿ äöç ýåòäè, ýÿëèá àõøàì÷àüû ÷ûõäû áèð øÿùÿðèí ãûðàüûíà. Îíäà éåòäè
ýþðäö êè, øÿùÿðèí äÿðâàçàëàðû òÿçÿúÿ áàüëàíûá, Áÿõòèéàð íÿ ãÿäÿð åëÿäè,
îíó øÿùÿðÿ áûðàõìàäûëàð. ×ÿêèëèá éîëäàí êàíàð äèôàðûí äèáèíäÿ ùÿéáÿíè
ãîéäó áàøûíûí àëòûíà óçàíäû.
×îáàí àäàìäû, ÷þëäÿ éàòìàüà àäÿò åëÿìèøäè, î ñààò éóõó òóòäó
éàòäû. Ñÿùÿðÿ éàõûí ýþðäö áèð àäàì, “Áÿõòèéàð, Áÿõòèéàð!” äèéèá ÷àüûðûðëàð. Àüà äóðóï î éàíà, áû éàíà áàõûá ýþðäö êè, êèì èñÿ ãàëàíûí áàøûííàí ÷àüûðûð. Ãàëàíûí áàøûííàí ýåíÿ ñÿñëÿíäè êè, íèéÿ äóðóáñàí, ýÿë
òóò, ñÿùÿð à÷ûëûð, ìÿí äÿ áó ñààò ýÿëèðÿì. Áÿõòèéàð èðÿëè éåðèéèï ýþðäö
áèð õóðúóí àüûð øåéäè. Õóðúóíó éåðÿ ãîéäó. Áèð àç êå÷ìèøäè êè, ýþðäö
ùÿìÿí àäàì éåäÿéèíäÿ èêè àò áèð áàëàúà ãàïûíû à÷ûá ùàñàðäàí ÷ûõäû
÷þëÿ, ýåíÿ ãàïûíû áàüëàäû. Öçöí Áÿõòèéàðà òóòóá äåäè:
– Íÿ äóðìóñàí, òåç îë, õóðúóíó áàüëà àòûí òÿðêèíÿ! Ìèí àòûíà,
ãà÷àõ. Áû ñààò àòàì äóéóü äöøÿð, èêèìèçè äÿ òóòäóðóá þëäöðäÿð. Àõøàìíàí áÿðè íå÷ÿ äÿôÿ ýÿëèá ãàëàíûí áàøûíà èøàðÿ èëÿìèøÿì, ýþðìèøÿì
éîõñàí, àõûðìûíúû äÿôÿ èñòÿéèðäèì åâÿ ãàéûäàì. Àüëûìà ýÿëäè êè, áÿëêÿ
éàòûá, ãàéûäûï äèôàðûí áàøûííàí áàõàì ýþðÿì íÿ, éàòûðñàí! Íåéíÿê, òàé
ÿâäÿí ÷ûõìûøàì. Òåç îë, àòû ìèí ãà÷àõ.
Áÿõòèéàð ãàëìûøäû ìàò, áèëìèðäè áû íå÷ÿ ñèðäè. Íÿ äåñèí, áûíûí àäûí
áû ùàðäàí áèëèð, áû àäàì êèìäè? Àõûðäà “Àëëàùà ïÿíàù” äèéèá ìèíäè àòû,
áû àäàì ãàáàõúàí, Áÿõòèéàð äà áûíûí äàëûíúàí áàøëàäûëàð ãà÷ìàüà, òà
ñàáàù îëóíúàí ãà÷äûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëäû. Áÿõòèéàð ýþðäö áû áèð ãûçäû êè, éåìÿ-èøìÿ áûíûí õÿòòèõàëûíà, ýöë úÿìàëûíà òàìàøà åëÿ. Ãûç äþíöá ýåðè áàõàíäà íÿ ýþðäö,
áûíûí äàëûíúàí ýÿëÿí åëÿ áèð ÷îáàíäû êè, ùå÷ þìðöíäÿ àë÷à òóðøñó äàäìàéûá. Ãûç ìàò-ìÿùÿòäÿë ãàëûï áèëìÿäè íÿ äèñèí. Áèðÿç ñîðà þçöí
éûüûøäûðûï äåäè:
– Îüëàí, àäûí íÿäè?
Áÿõòèéàð úàâàá âåðäè:
– Õàíûì, íåéÿ ýåúÿ þçöí ÷àüûðìûðäûí, èíäè áÿñ íèéÿ òàíûìûðñàí?
Ãûç äåäè:
– Ñÿíèí äÿ àäûí Áÿõòèéàðäû?
– Õàíûì, áÿëè, íåúÿ ìÿíäÿí äÿ áàøãà Áÿõòèéàð âàð èäè?
73
Õàíûì úàâàá âåðäè:
– Áÿëè, âàð èäè. Áèë, àýàù îë, åé Áÿõòèéàð, ìÿí ùÿìÿí øÿùÿðèí ïà÷úàùûíûí ãûçûéàì. Àäûìà äà Ïÿðèçàä õàíûì äèéÿëëÿð. Àòàìûí âÿêèëèíèí
áèð îüëó âàðäû, àäûíà Áÿõòèéàð äèéÿðäèëÿð. Áèç áèð-áèðèìèçè ñåâèðäèê.
Àììà àòàì ìÿíè Áÿõòèéàðà âåðìÿê èñòÿìèðäè. Èñòÿéèðäè âåðñèí âÿçèðèí
îüëóíà. Ìÿí äÿ îíà ýåòìÿê èñòÿìèðäèì. Îäóð êè, Áÿõòèéàðíàí âÿäÿ
ãîéäóã êè, áó ýåúÿ ùÿìÿí ñÿí éàòàí éåðÿ ýÿëñèí, ìÿí äÿ àòàì-àíàì
éóõóéà ýåäÿíäÿí ñîðà ýÿëèì ãà÷àõ. Ìÿí äåäèéèì êèìè åëÿäèì, èêè àò,
èêè õóðúóí äà ãûçûë ýþòöðöá ýÿëäèì. Ãÿçàäÿí âÿêèëèí îüëó ãîðõóá, éà
íÿ îëóáñà ýÿëìèéèï, ñÿí ýÿëèá ùÿìÿí éåðäÿ éàòûáñàí. Ìÿí äÿ ñÿíè âÿêèëèí îüëó Áÿõòèéàð áèëèï ãà÷ìûøûã. Èíäè íåéíèéÿê, ãèñìÿò áåëÿéìèø, ñöð
àòû ãà÷àõ àòàìûí òîðïàüûíäàí. Íÿ ãÿäÿð êè ÷ûõìàìûøûã, àòäàí äöøÿ
áèëìÿðèê.
Áÿõòèéàð àòà áèð øàëëàã âûðûá äöøäö ãàáàüà, ãûç äà îíóí äàëûíúàí.
Ãà÷ùàãà÷ “àñòà ãà÷àíà èìàì ãÿíèì îëñóí” àõøàìà êèìè ãà÷äûëàð.
Àõøàì ýöíöí ñàðàëòûñû ãàëàíäà, áàøãà áèð ïà÷úàùûí éåðèíÿ ÷àòûá àòäàí
äöøäöëÿð. Áèðÿç ÷þðÿêäÿí-çàääàí éåäèëÿð, äèíúÿëäèëÿð.
Ãûç þç-þçöíÿ äåäè:
– ßéÿð Áÿõòèéàð ÷îáàí îëóáñà, ýåíÿ îííàí áèð øåé îëàð, éîõ ÿéÿð
íàõûð÷û îëóáñà, àõûðû ùå÷ îëàúàã. Âàõòûêàí áûíû ÿêìÿê ëàçûìäû.
Öçöí Áÿõòèéàðà òóòóá äåäè:
– Áÿõòèéàð, äÿäÿìèí ýöúëö ûëõûñû âàð, äå ýþðöì, ûëõû÷û îëà áèëÿðñÿíìè?
Áÿõòèéàð äåäè:
– Ûëõû íÿäè?
Ïÿðèçàäõàíûì äåäè:
– Áåëÿ áû àëòûìûçäàêû àòûí ñöðöñöíÿ ûëõû äèéèëëÿð. Èëõûíû îòàðàíà äà
èëõû÷û äèéèëëÿð.
– Õåéð, õàíûì, ìÿí ûëõû÷ûëûã áàúàðìàðàì.
Ãûç äåäè:
– Îíäà àòàìûí ÷îõëó ãàðàìàëû âàð, íàõûð÷û îëà áèëèðñÿíìè?
– Õàíûì, ãàðàìàë íÿäè, íåúÿ îëàí øåéäè, îíó äà áèëìèðÿì, ìÿí íàõûð÷û îëà áèëìÿðÿì.
Ãûç äåäè êè, íåéíÿê, äÿâÿ÷è îë, î äà ùåëÿ, ãàòûð÷û îë, î äà ùåëÿ.
Ãûç ýþðäö Áÿõòèéàð áûëëàðûí ùå÷ áèðèí ýþðìöéöï, äåäè:
74
– Áÿõòèéàð àòàìûí ÷îõëó ãîéóíó âàð, äå ýþðöì, ãîéóíà ýåòìÿê áàúàðàðñàíìû?
Ãîéóí àäû òóòóëàí êèìè Áÿõòèéàðûí ñöìöéö îéíàìàüà áàøëàäû. Äåäè:
– Õàíûì, åëÿ ìÿíèì äÿäÿ-áàáà ñÿíÿòèì ÷îáàí÷ûëûõäû. Ãîéóíóí
ëàï þëöñöíöí öñòÿ äöøñÿì, äèðèëäÿðÿì.
Ãûç áû úàâàáû åøèäÿííÿí ñîðà áèð ãÿäÿð òÿñêèíëèê òàïäû. Ýåúÿíèí áèð
ãÿäÿðèíè éàòäûëàð, ñàáàù îëàíà éàõûí àòäàðà ìèíèá äöøäöëÿð éîëóí àüûíà.
Äÿðÿëÿðäÿí éåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí ñåë êèìè àò ãàâûï ýöí úÿøò îëàíäà áèð
øÿùÿðÿ ÷àòäûëàð, àòäàðûí ñöðöï áèð êàðâàíñàðàéà äöøäöëÿð. Àòäàðûí ðàùëûéûá õóðúóííàðûí ýþòöðöï áèð ùöúðÿ êèðàëàéûï, ùöúðÿäÿ ãÿðàð òóòäóëàð.
Ãûç äåäè:
– Áÿõòèéàð, êàðâàíñàðà åëÿ éåðäè êè, îðà ùÿð àäàì ýÿëèð. Èíäè ñÿí ÷ûõ
áàçàðà áèð äÿëëàë òàï, ÿââÿë àòäàðû ñàò, îííàí ñîðà áèð ìèíàñèï ìÿíçèë òóò
éûüûøàõ îðà, ýÿòèðäèéèìèç ìàëäàí-äþâëÿòäÿí õûðûä åëèéèï éåéÿê äîëàíàõ,
Àëëàù êÿðèìäè.
Áÿõòèéàð î ñààò øÿùÿðÿ ÷ûõûï áèð äÿëëàë òàïûá àòäàðû éàõøû ãèéìÿòÿ
ñàòäû. Ñîðà äà õàíà áàõ÷àëû-çàääû ýþçÿë áèð èìàðÿò àëûï éûüûøäûëàð îðà.
Ïÿðèçàä õàíûì î ñààò ãàçû ýÿòèðäèï þç êÿáèíèí Áÿõòèéàðà êÿñäèðäè.
Áÿõòèéàðû ùàìàìà éîëëàäû, áèð äÿñòÿ òàúèðéàíà ïàëòàð àëûï Áÿõòèéàðà
ýåéäèðäè êè, Áÿõòèéàð îëäó áèð ýþçÿë îüëàí. Áàøäàäûëàð Ïÿðèçàä õàíûìíàí êåô èëÿìÿéÿ.
Áèð ìöääÿò áåëÿ éàøàéàííàí ñîðà, áèð ýöí äÿëëÿê ýÿëìèøäè Áÿõòèéàðûí áàøûí ãûðõñûí, íÿ òÿùÿð îëäóñà, ýþçö Ïÿðèçàä õàíûìà ñàòàøäû. Àç
ãàëäû áèùóø îëñóí, áèð òÿùÿðíÿí Áÿõòèéàðûí áàøûí ãûðõûá ùàããûí àëìàüà
äà äàéàíìûéûï þçöí éåòèðäè ïà÷úàùà. Äåäè:
– Ïà÷úàù, òàõòûí òàðàú îëñóí, éÿùÿðèí ãàííàí äîëñóí, íÿ éàòûðñàí?
– Ùÿ, íÿ âàð, ñþéëÿ ýþðöì!
Äÿëëÿê áèðèíèí öñòÿ äÿ áåøèí ãîéóï ãûçû î ãÿäÿð òÿðèô åëÿäè êè, ïà÷úàù ýþðìÿçÿ-áèëìÿçÿ ãûçà àøûã îëäó.
Äåäè:
– Âÿçèð, òÿäáèð! Ìÿí ýÿðÿê íÿ òÿùÿð îëñà, î ãûçû ýþðÿì.
Âÿçèð ýöëöï äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, îííàí ùàñàí íÿ âàð? ×àüûððûõ Áÿõòèéàðû,
äèéÿðèê ñàáàù ýöíîðòà ñàà ãîíàüûã. Ãîéäóüóìóç âàõòäàí áèð ñààò
ãàáàõ ýåäÿðèê, ãÿôèëäÿí è÷ÿðè ýèðèï ãûçû ýþðÿðèê.
75
Ïà÷úàù âÿçèðèí òÿäáèðèíè áÿéÿíèï, î ñààò Áÿõòèéàðû ùöçóðûíà ÷àüûðòäûðûï äåäè:
– Áÿõòèéàð, åøèòìèøèê, áèð éàõøû îüëàíñàí, þçöí äÿ ãÿðèáñÿí. Ñàà ùå÷
êèì ñàòàøìàñûí äèéÿ, ñÿííÿí äîñò îëìàã èñòÿéèðÿì. Ýåò ùàçûððàø, ñàáàù
äöç ýöíîðòà ñàà ãîíàüûõ.
Áÿõòèéàð áàø ÿéèï ýåðè ãàéûòäû. Éîëíàí ýåäÿ-ýåäÿ ôèêèð åäèðäè êè, áû
íåúÿ èøäè? Òàêè ýÿëèá åâÿ ÷àòäû. Ãûç áàõàí êèìè ýþðäö Áÿõòèéàð áèêàôäû.
Î ñààò äóðóï Áÿõòèéàðûí áîéíóí ãóúàõëàéûï äåäè:
– Áÿõòèéàð, ãàäàí àëûì, äå ýþðöì íèéÿ áèêåôñàí? Áû ãÿðèá åëäÿ ñÿí
áèêàô îëàíäà ýþð ìÿí íÿ ùàëà äöøÿðÿì. Äÿðäèíè ýÿðÿê ìàà äèéÿñÿí.
Áÿõòèéàð ÿùâàëàòû ãûçà ìÿí ñèçÿ íàüûë åëèéÿí êèìè íàüûë åëÿäè.
Ãûç î ñààò áàøà äöøäö êè, áó äîñòóã ìÿñÿëÿñè äåéèë, àéðû ìÿñÿëÿäè,
þçö äÿ ÿíýÿë äÿëëÿêäÿí êå÷èï. Áÿõòèéàðûí öðÿéèí ñûõìàìàã ö÷öí äåäè:
– Áÿõòèéàð, ãàäàí àëûì, íèéÿ áèêåôñÿí, áóðàäà êè, áèð ïèñ øåé éîõäó,
íåéÿ äàðûõûðñàí. Ïà÷úàùíàí äîñò îëñàí, äîüðóäàí äà ñàà õåéðè äÿéÿð.
Ýåò áàçàðà äöéöäÿí, éàüäàí, òóðøóäàí-ãûðãîâóëäàí àë âåð ùàìáàëà ýåòèðñèí ÿâèìèçÿ, ñàáàùà åùòèéàò ýþðìÿëèéèê.
Áÿõòèéàð áàçàðà ÷ûõûá, òàïøûðûëàí øåéëÿðè àëäû, ãàéûòäû åâÿ. Î ýåúÿíè
ãûçíàí êå÷èðäè. Ñÿùÿð îëàí êèìè áàøäàäûëàð ùàçûððûõ ýþðìÿéÿ.
Ýöíîðòûéà áèð ñààò ãàëìûø ïà÷úàùíàí âÿçèð ãàïûíû à÷ûï ýèðäèëÿð è÷ÿðè
êè, ïà÷úàù ãûçû áàø à÷ûõ, ãîëó ÷ûðìÿéëè ýþðäö. Ïà÷úàù ãûçû ýþðÿí êèìè
áèð îõ ãûçûí èêè ãàøûíûí àðàñûííàí ãóòàðûï äÿéäè ïà÷úàùûí öðÿéèíèí áàøûííàí. Ïà÷úàù áûéûëìû þëìöø, áèëäèðìè éûõûëûá öðÿéè ýåòäè.
Âÿçèð òÿç ïà÷úàùûí öçöíÿ ñó ñÿïèï, áèðòÿùÿð áàø ãàðûøûõ èêÿí þçöíÿ
ýÿòèðäè. Ãóëàüûíà äåäè:
– Îüëó þëìÿìèø, íÿ ãàéûðûðñàí, þçöíö éûüûøäûð.
Ïà÷úàù þçöí éûüûøäûðûï ýÿëèï îòäóëàð îúàüûí ãûðàüûíäà. Õþðÿê ùàçûð
îëäó, áèð òÿùÿðíÿí áèðÿç çÿùÿððÿíäèëÿð. Ñîíðà äóðóï ýåòäèëÿð. Ïà÷úàù
åâèíÿ ÷àòàí êèìè öçöãîéëó éûõûëûï äåäè:
– Âÿçèð, òÿäáèð! Áàüðûì ÷àòäàäû.
Äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, íÿ òÿäáèð, ñàáàù ÷àüûðûï äèéÿðñÿí êè, ìàà ýÿðÿê
úÿííÿò àëìàñû ýÿòèðÿñÿí, î äà ùàðäàí úÿííÿò àëìàñû òàïàúàõ, ýåäÿð éà
þçö ýÿëìÿç, áîø äà ýÿëñÿ ñÿí áîéíóí âóðäóðàðñàí, àéðû òÿùÿðè éîõäó.
Ýöúíÿí àðâàäûíû ÿëèíäÿí àëà áèëìÿçñÿí, ñÿáÿáñèç þëäöðÿ äÿ áèëìÿçñÿí,
åë íÿ äåéÿð? Ýÿðÿê áèð ñÿáÿá òàïàõ, îíó äà êè, ýþðêÿçèðÿì.
Ïà÷úàù âÿçèðèí ðÿéèí áÿéÿíèï äóðäó îòóðäó.
76
Ñÿùÿð îëúàõ Áÿõòèéàðû ÷àüûðòäûðûï äåäè:
– Áÿõòèéàð, ìÿí íàõîøàì, ùÿêèìëÿð ìàà úÿííÿò àëìàñû äÿðìàí
äèéèï. Ãî÷àüûì, ýÿðÿê íÿ òÿùÿð îëñà, ìàà úÿííÿò àëìàñû òàïàñàí.
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí áèð ãÿðèï àäàìàì, úÿííÿò àëìàñûí
ùàðäàí òàïûì, þç âèëàéÿòèííÿí áÿëÿä îëàí áèð àäàìà äåñÿí éàõøû îëàð.
Ïà÷úàù ãÿçÿïëÿíèï äåäè:
– Óçóí äàíûøìà, ãûðõ ýöíÿ êèìè àëìàíû ýÿòèðäèí ýÿòèðèáñÿí, ýÿòèðìÿäèí áîéíóíó âûðäûðàúûéÿì.
Áÿõòèéàð þëöñö þëìöø àäàì êèìè ãàéûòäû ÿâÿ.
Ãûç Áÿõòèéàðû áû ùàëäà ýþðÿíäÿ äåäè:
– Áÿõòèéàð, íÿéÿ áèêåôñÿí?
Áÿõòèéàð ùàìû ÿùâàëàòû ãûçà ñþéëÿäè. Ãûç äåäè:
– Ãîðõìà, ìÿí ñàà êàüûç âåðÿðÿì, ãèáëÿéÿ òÿðÿô ýåäÿðñÿí, ö÷ ýöí
ýåäÿííÿí ñîðà ÷ûõàðñàí äåâ ïà÷úàùûíûí âèëàéÿòèíÿ. Ìÿíèì áàúûì áû
ïà÷úàùûí àðâàäûäûð. Êàüûçû ùàíñû äåâÿ ýþðêÿçñÿí ñÿíè àïàðàúàõ ïà÷úàùëàðûíûí éàíûíà, î íÿ äèñÿ ÿìÿë åäÿðñÿí. Ýÿðÿê ìàà ñþç âåðÿñÿí êè,
ôàðàüàò äóðàúàõñàí, òà àðâàò-ôèëàí ýåòèðìèéÿúÿêñÿí.
Áÿõòèéàð êàüûçû àëûï Ïÿðèçàä õàíûìíàí ýþðöøöï àéðûëäû. Áàçàðà
÷ûõûá áèð ñàç àò àëûï ìèíèï äöøäö éîëà. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ éîë ýåäèï ÷ûõäû
ùÿìÿí äåâ ïà÷úàùûí òîðïàüûíà. Äèâëÿð áûíû ýþðäöëÿð, äåäèëÿð àïàðàõ
áûíû ïà÷úàùûìûçà ñîãàò, éåñèí.
Áÿõòèéàðû ýÿòèðäèëÿð ïà÷úàùûí éàíûíà. Áÿõòèéàð êàüûçû âåðäè. Äèâ
ýþðäö ïàùî, áû þç áàúàíàüûäû.
Äåäè:
– Áÿõòèéàð, õîø ýÿëìèñÿí! Ñÿí ùàðà, áûðà ùàðà?
Áÿõòèéàð ÿùâàëàòû ïà÷úàùà íàüûë åëÿäè.
Äèâëÿð ïà÷úàùû Áÿõòèéàðû ãîíàõ ñàõëàäû. Áèð íÿôÿð ÷àüûðûï Áÿõòèéàðû
îíà òàïøûðûá äåäè:
– Áûíà úÿííÿò àëìàñû ëàçûìäûð, áûíû àïàðàðñàí ùàðà ëàçûìäû, îðà.
Ñîíðà äèâ Áÿõòèéàðû àëûï êöðÿéèíÿ òÿíóð åëÿäè. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ éîë
ýåäÿíäÿí ñîðà, áèð éåðäÿ äöøäö. Áèð ÷èíàð ýþðêÿçèï äåäè:
– Ïÿðèëÿð ïà÷úàùûíûí ãûçû ýÿëèï îðàäà áèð áóëàõ âàð, î áóëàõäà ÷èìÿúÿéëÿð. Áèðèíèí äîíóí îüóððàðñàí, îííàí ñîðà íÿ äèñÿí, îíó èëÿéÿúÿêëÿð.
Áÿõòèéàð ýÿëèï ùÿìÿí éåðäÿ êè, äèâ äåìèøäè, áûëàüà éàâóõ áèð êîëà
ýèðèá ýèçëÿíäè. Áèð ÿçäÿí ñîðà Áÿõòèéàð ýþðäö ö÷ ýþéÿð÷èí ýÿëäè, ãîíäó
áûëàüûí áàøûíà. Äèë îëäó áàøäàäû áèð-áèðèíÿí äàíûøìàüà.
77
Áþéöê áàúû äåäè:
– Áàúûëàð, äè ñîéóíóí ÷èìÿê.
Êè÷èê áàúû äåäè:
– Áàúû, ìÿí ïèñ éóõóëàð ýþðìöøÿì ÷èììèéÿúÿéÿì.
Î áèðèëÿðè äåäè:
– Àé áàúû, îðäàí áûðà ýÿëìèøèê, ñÿí ÷èììÿñÿí, áèç äÿ ÷èììèéÿúÿéèê. Ýÿë áèçè ïåøèìàí åëÿìÿ.
Àõûðû êè÷èê áàúû ðàçû îëäó. Ñîéóíäóëàð ÷èììÿéÿ áàøäàäûëàð.
Áÿõòèéàð êîüàíû óçàäûï êè÷èê áàúûíûí äîíóí ÷ÿêäè.
Ãûçäàð ÷èìèï ÷ûõäûëàð, áþéöê áàúûéíàí îðòàíúûë äîííàðûí ýåéäèëÿð,
êè÷èê áàúûíûí äîíó òàïûëìàäû. Íÿ ãÿäÿð ýÿçäèëÿð, äîíó òàïà áèëìÿäèëÿð.
Àõûðû äåäèëÿð:
– Àé äîíó îüóððàéàí, ñÿíè àíä âåðèðèê íÿéÿ èíàíûðñàí îíà! ×ûõ,
áèçèì äîíóìóçó âåð. Àíä îëñóí Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí áàøûíûí úûããàñûíà, íÿ èñòÿñÿí âåðÿúÿéèê.
Áÿõòèéàð î ñààò ÷ûõûï äåäè:
– Èíäè êè, áåëÿäè, áû ñààò ñèçäÿí áèð íå÷ÿ äàíà úÿííÿò àëìàñû èñòÿéèðÿì, ýþòèðèí áûðà, äîíóíóçó âåðèì.
Áþéöê áàúû ó÷óá î ñààò áèð íå÷ÿ úÿííÿò àëìàñû ýÿòèðäè, âåðäè Áÿõòèéàðà. Áÿõòèéàð äà äîíó ãàéòàðäû ãûçäàðà, ãàéûòäû êè, ýåðè ýÿëñèí, ýþðäö
ùÿìÿí äîíóí îüóððàäûüû ãûç äà áûíûí äàëûíúà ýÿëèð. Äåäè:
– Àé ïÿðèçàäÿ, ñÿí ùàðà ýÿëèðñÿí?
Ïÿðèçàä äåäè:
– Áÿõòèéàð, ìàà àäàì ÿëè äÿéèá, ìÿíè áèð äÿ ïÿðèëÿð þç èøëÿðèíÿ
ãîéìàçäàð.
– Íÿéíèéÿê, ýÿë ýåäÿê.
Ãûç áèð ëþù îõóéóá Áÿõòèéàðû åëÿäè áèð ÷þï, àëäû úûéíàüûíà ó÷óá
ýÿëäè äöøäö Áÿõòèéàðûí ãàïûñûíà, ýåíÿ äÿ áèð ëþù îõóéóá Áÿõòèéàðû
åëÿäè àäàì. Ýèðäèëÿð è÷ÿðè.
Õàíûì ýþðäö ïàùî, Áÿõòèéàð áûäû ïÿðèëÿð ïà÷úàùûíûí äà ãûçûí ýÿòèðèð.
Ýöëäö äåäè:
– Áÿõòèéàð, ñàà ýåäÿíäÿ íÿ òàïøûðìûøäûì?
– Õàíûì, âàëëàù, ìÿí ýÿòèðìÿäèì, þçö ýÿëäè.
Ïÿðèçàä õàíûì ýöëöï äåäè:
– Íåéíÿê, ýÿëèï, õîø ýÿëèï. Ìÿí äÿ ãÿðèáäèì ùÿìñþùáÿò îëëóõ.
78
Áû ãûçûí äà àäû Ùóðèçàä èäè.
Ñÿùÿð òåçäÿí Áÿõòèéàð èñòÿäè àëìàëàðû àïàðñûí ïà÷úàùà, Ùóðèçàä äåäè:
– Áÿõòèéàð, àëìàëàðû ùàðà àïàðûðñàí?
Áÿõòèéàð:
– Ïà÷úàùà, – äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ãûç äåäè:
– Áÿõòèéàð äÿëè îëìàìûøñàí êè, î àëìàëàðû ùÿð êÿñ éåñÿ, îí áåø éàøûíäà úàâàí îëàð. Àëà ñàà îíà îõøàéàí ö÷ àëìà âåðèì, àïàð ïà÷úàùà,
ýÿòèð îëàðû þçöìèç éÿéÿê.
Áÿõòèéàð àëìàëàðû àëûï ãîéäó úèáèíÿ. Úÿííÿò àëìàëàðûí þçäÿðè éåäè,
î áèðè àëìàëàðû ýÿòèðèá âåðäè ïà÷úàùà.
Ïà÷úàù ýþðäö ïàùî, Áÿõòèéàð ñàü ãàéûòäû. Äîüðóäóð, öçäÿí ýöëäö
èñÿ äÿ, àììà ãàðíûíà ñàíúû äîëäó. Àëìàíû Áÿõòèéàðäàí àëäû. Áÿõòèéàð
ïà÷úàùäàí èçèí àëûï ãàéûòäû åâèíÿ.
Îëàð éåéèï-è÷ìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, äÿëëÿêäÿí.
Äÿëëÿê ýÿëìèøäè Áÿõòèéàðûí áàøûí ãûðõìàüà, ýþðäö ïàùî, Áÿõòèéàð
áèð ãûç ýÿòèðèï âàëëàù, éåìÿ-èøìÿ îíóí õÿòòè-õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Î áèðè ãûç áûíûí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ éàðàìàç. Áèð òÿùÿðíÿí
Áÿõòèéàðûí áàøûí ãûðõûï þçöí éåòèðäè ïà÷úàùà. “Ïà÷úàù ñÿíèí òàõòûí
òàðàú îëñóí, éÿùÿðèí ãàííàí äîëñóí. Ùÿìÿí Áÿõòèéàð áó äÿôÿ áèð ãûç
ýÿòèðèï î ãàáàãêû ùå÷ îíóí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ äÿ éàðàìàç”.
– Àù, éîõ.
Äÿëëÿê äåäè:
– Áàøûí ö÷öí, íåúÿ äèéèðÿì, åëÿäè êè âàð.
– Âÿçèð, íÿ òÿùÿð åëÿéÿê êè, áèð î ãûçû äà ýþðÿê.
– Îííàí àñàí íÿ âàð, ýåíÿ ãàáàãêû êèìè ãîíàõ ýåäÿðèê, ýþðÿðèê.
Î ñààò ïà÷úàù õÿáÿð éîëëàäû êè, Áÿõòèéàð ñàáàù àõøàì ñàà ãîíàüûõ,
ùàçûððàø. Î áèðè ýöí ïà÷úàù àõøàì äåìèøäè, ýöíîðòà ýÿëäè. Ãÿôëÿòÿí åëÿ
ýÿëäè êè, ãûçäàðûí èêèñèíè äÿ ýþðäö.
Ïà÷úàù ýþðäö áû ãûç, äîüðóäàí äà î áèðèííÿí ìèí êÿððÿ ýþçÿëäè. Áèð
òÿùÿð ÷þðÿéè-õþðÿéè éåéèï, ãàéûòäûëàð ýåðè.
– Âÿçèð, òÿäáèð. Ìÿí ïà÷úàù, ýÿäÿíèí áèðè áåëÿ ýþçÿëëÿðÿ ñàùàá îëà,
ìÿí îëà áèëìèéèì.
79
– Ãèáëåéè-àëÿì, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, îíó åëÿ éåðÿ ýþíäÿðÿðÿì êè, ýåðè
ãàéûòìàç. Ñàáàù ñÿí ÷àüûð Áÿõòèéàðû, äåéèíÿí êè, ýÿðÿê ìàà Ýöëöñòàíè
áàüè-Èðÿìíÿí ýöë ýÿòèðÿñÿí, éîõñà áîéíóíó âûðäûðàúûéàì. Îíäà î
ýåäÿð, áèð äÿ ãàéûòìàç.
Ñÿùÿð òåçäÿí ïà÷úàù Áÿõòèéàðû ÷àüûðòäûðûï äåäè:
– Áÿõòèéàð, ãî÷àüûì, ýþðöðÿì ñÿí áèð ãî÷àã îüëàíñàí, ýÿðÿê ìàà
Ýöëöñòàíè-Èðÿìíÿí ýöë ýÿòèðÿñÿí. Ãûðõ ýöí ñàà ìþùëÿòäè, ýåòìÿñÿí
áîéíóí âûðûëàúàõäû.
Áÿõòèéàð ýþðäö êè, äàíûøûãäàí áèð ìûðàä ùàñûë îëìûéà÷àõ, áûêåô,
ìÿëóë ãàéûòäû åâÿ. Ãûçäàð ýþðäöëÿð Áÿõòèéàð ÷îõ ìÿéóñäû, äåäèëÿð:
– Áÿõòèéàð, íèéÿ áèêåôñÿí. Ñÿí áèëìèðñÿí êè, ñÿí áèêåô îëàíäà áû
ãÿðèá þëêÿäÿ áèç íÿ ùàëà äöøöðöê?
Áÿõòèéàð ÿùâàëàòû ãûçäàðà íàüûë åëÿäè.
Ùöðèçàä ýöëöá äåäè:
– Åëÿ áû?
– Áÿëè.
Ãûç äåäè:
– Îíäà, ýÿë ãûðõ ýöíöí ùÿëÿ îòóç äîããóçóíó éåéÿê-è÷ÿê, êåô
èëÿéÿê, ãûðõûìúûíû äà Àëëàù êÿðèìäè.
Áàøäàäûëàð îòóç äîããóç ýöí êåô åëÿäèëÿð, ãûðõûìúû ýöí Ùóðèçàä
õàíûì áèð ëþù îõóéóá Áÿõòèéàðà äåäè:
– Áû ëþùö îõóéàðñàí ýþçöíö éóìàðñàí, ùà âàõò àéàüûí éåðÿ äÿéäè,
à÷àðñàí, îðà Ýöëöñòàíè-Èðÿìäè. Áèð äÿñòÿ ãûç ýþðÿúÿêñÿí. Àëà áû êàüûçû,
îëàðûí è÷èíäÿ áèð Ýöëè Ãàù-Ãàù õàíûì âàð, âåð îíà, î ñàà ýöë âåðÿð.
Àììà áèçè éàäûíäàí ÷ûõàðòìà. Áèð äÿ áèçÿ ýÿðÿê ñþç âåðÿñÿí êè, ôàðàüàò
äóðàúàõñàí. Ãûç-çàä ýÿòèðìèéÿúÿêñÿí. Ñîðà ýåíÿ áó ëþùö îõóéàðñàí,
îëàúàõñàí þç åâèìèçäÿ.
Áÿõòèéàð ëþùö àëûï äöç ÷ûõäû øÿùÿðèí êÿíàðûíà, ëþùö îõóéóï ýþçäÿðèí éóìäó. Áèð âàãò ýþðäö, àéàüû éåðÿ äÿéäè, ýþçèí à÷ûï ýþðäö ïàùî, áû
åëÿ áèð éåðäè êè, äèéÿñÿí úÿííÿòèí áèð ýóøÿñèäèð. Áöëáöëëÿð úÿù-úÿù
âûðûð, ýöëëÿð ïÿù-ïÿù âûðûð, òàìàøàñûííàí äîéìàõ îëìûð. Áû ùàëäà ýþðäö,
ïàùî áûäû ãûðõ èíúÿ ãûç ÷àëà-÷àëà, îéíàéà-îéíàéà ýÿëèð. Äèéÿñÿí, Àëëàùòààëà õîø ýöíöíäÿ, õîø ñààòûíäà áûëëàðû éàðàäûï.
Áÿõòèéàð áûëëàðû ýþðÿíäÿ ïà÷úàù äà, ýöë äÿ – ùÿð øåé éàäûíäàí
÷ûõäû. Î ãÿäÿð òàìàøà åëÿäè êè, áèð âàãò ýþðäö êè, àç ãàëûï ýöí éàòñûí,
80
êàüûçû-çàäû äà éàäûíäàí ÷ûõàðäûï, òåç ýåðè äþíäö. Ëþùö îõóäó, ýþçöí
éóìäó. Áèð âàõò ýþðäö ÿéàüû éåðÿ äÿéäè, ýþçöí à÷ûï ýþðäö êè, þç ãàïûñûíäàäû. Èñòÿäè åâÿ ýèðñèí, áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, ÿäÿ ñÿí íÿéÿ ýåòìèøäèí. Áÿñ ýöë ùàíû, êàüûçû íèéÿ âåðìÿäèí. Èñòÿäè ãàéûäà Ùóðèçàä
õàíûì äàëäàí ÷àüûðäû:
– Áÿõòèéàð, ùàðà ãàéûäûðñàí. Áèð ýÿë åâÿ, ýþðÿê íÿ îëóá?
Áÿõòèéàð ãàéûòäû åâÿ. Ýþðäö ïàùî, ùÿìÿí Ýöëöñòàíè-Èðÿìäÿ ýþðäöéö ãûç áûäû áûðäà îòóðóá.
Ùóðèçàä õàíûì äåäè:
– Áÿõòèéàð, íÿ ãàéûðäûí?
Áÿõòèéàð ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè:
– Ãàéûäûðäûì, ýöë ýÿòèðèì.
Áûíû åøèäÿí êèìè Ýöëè Ãàù-Ãàù õàíûì ýöëäö. Î ñààò àüçûííàí áèð
íå÷ÿ òàáàõ ýöë äöøäö. Äåäè:
– Áÿõòèéàð, äè ýþòöð, àïàð ïà÷úàùà âåð.
Áÿõòèéàð ýöëö ýþòöðöï àïàðäû ïà÷úàùà.
Ïà÷úàù ýþðäö ïàùî, Áÿõòèéàð þëìèéèï, áûäû ýöëè ýÿòèðäè. Ýåíÿ ãàðíûíà ñàíúû äîëäó. Òàé áèð øåé äåìÿäè.
Áÿõòèéàð äà ðöñõÿò àëûï ÿâèíÿ ýÿëäè, ãûçäàðûí ö÷öíö äÿ áàøûíà éûüûï
áàøäàäû ñþùáÿòÿ.
Ñÿùÿð à÷ûëäû éåíÿ äÿëëÿê ýÿëäè Áÿõòèéàðûí áàøûí ãûðõìàüà. Ýþðäö
íÿ, áû äÿôÿ áèð ãûç ýÿòèðèï êè, î áèðèëÿðè áûíûí éàíûíäà ùå÷ íÿäè.
Áÿõòèéàðûí áàøûí àëà-òÿëÿñèê ãûðõûï þçöíö éåòèðäè ïà÷úàùà, äåäè:
– Ïà÷úàù åâèí éûõûëñûí, õÿáÿðäÿí õÿáÿðèí âàð? Ñÿí Áÿõòèéàðû ýþíäÿðìèøäèí êè, þëñöí, î áû äÿôÿ áèð ãûç ýÿòèðèï, î áèðèëÿðè áûíûí éàíûíäà áèð
êþïèéÿ äÿ äÿéìÿç.
Ïà÷úàù áûíû åøèäÿí êèìè äåäè:
– Âÿçèð, ýÿðÿê áèð äÿ Áÿõòèéàðýèëÿ ãîíàõ ýåäÿê, ýþðÿê áû ãûç íåúÿäè?
Áÿëè, Áÿõòèéàðà õÿáÿð éîëëàäûëàð êè, ôèëàí ýöíäÿ, ôèëàí ñààòäà ñàà
ãîíàüûõ, åùòèéàòûíû ýþð.
Áÿõòèéàðýèë åùòèéàò ýþðìÿêäÿ îëñóíëàð.
Ïà÷úàù âÿçèðè äÿ ýþòöðöð åëÿ ýÿëäè êè, ãûçäàð õÿáÿð òóòìàìûø åâÿ
ýèðèï ãûçûí ö÷öíö äÿ ýþðäö. Òà ïà÷úàùûí áîüàçûííàí õþðÿê êå÷ÿ áèëÿðäèìè? Áèð òÿùÿð õþðÿêäÿí äàääû. Äóðóï ãàéûòäûëàð ÿâëÿðèíÿ.
– Âÿçèð, òà ìÿí òèôëàäûì, áèð ÿëàú. Áûíû ùàðà ýþíäÿðèðèê, ñàü ýÿëèð.
Íåéíèéÿê êè, áûíûí áàøûí áàòûðàã?
81
– Ãèáëåéè-àëÿì, íåéíèéÿ áèëëèê? ßéÿð áûíû þëäöðäöï àðâàäûí àëñàí,
áû îëàúàõ àü. Õàëõ äà öç äþíäÿðÿð. Ýÿðÿê áûíû åëÿ éåðÿ ýþíäÿðÿê êè, áèð
äÿ áûðàëàðà ýÿëÿ áèëìÿñèí. Òàêè, ñÿí äÿ ìÿòëÿáèíÿ ÷àòàñàí.
– Ùàðà ýþíäÿðÿê?
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áûíû ýþíäÿðÿê ãûðõ ãóëëóííó àò ñöäö ýÿòèðñèí, áÿëêÿ àò áûíû áèðòÿùÿð åëèéÿ.
Ïà÷úàù âÿçèðÿ “àôÿðèí” äèéèá òÿçÿäÿí Áÿõòèéàðû ÷àüûðòäûðäû. Äåäè:
– Ãî÷àüûì, ìÿí íàõîøàì, ùÿêèìëÿð ìÿíÿ Ãûðõ ãóëëóííó àò ñöäö
äÿðìàí äèéèï. Ýÿðÿê íÿ òÿùÿð îëñà îíó ýÿòèðÿñÿí.
Áÿõòèéàð ôèêèððÿøèï äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, îíäà ìàà ãûðõ ýöí ìþùëÿò âåð, ýþðöì áàøûìà
íÿ ýÿëèð?
Ïà÷úàù ìþùëÿò âåðèá äåäè:
– Áàõ, ãûðõ ýöíöí òàìàìûíäà ýÿëìÿñÿí, áîéíóíó âûðäûðàúàüàì.
Áÿõòèéàð ýåíÿ áèêåô åâÿ ãàéûòäû. Ãûçäàð Áÿõòèéàðû áû ùàëäà ýþðÿíäÿ ùÿðÿñè áèð éàííàí éàïûøûï äåäè:
– Áÿõòèéàð íèéÿ áèêåôñÿí, áû íÿ ùàëäû?
Áÿõòèéàð ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè.
Ùóðèçàä äåäè:
– Åëÿ áû? Ùÿëÿ ýÿë îòó, îòóç äîããóç ýöí êåô åëèéÿê, îíäàí ñîðà
Àëëàù êÿðèìäè.
Áûëëàð îòóç äîããóç ýöí êåô åëÿäè, ãûðõìûíúû ýöí Ùóðèçàä õàíûì áèð
ëþù îõóéóá Áÿõòèéàðà äåäè:
– ×ûõàðñàí øÿùÿðäÿí êàíàðà, áû ëþùö îõóðñàí, ýþçäÿðèíè éóìàðñàí.
Ýþçöâö à÷àíäà ýþðÿðñÿí êè, áèð òÿïÿíèí äèáèíäÿñÿí. Òÿïÿíèí áàøûíäà
áèð ãàëà÷à âàð, ýåäÿðñÿí î ãàëà÷àéà. Ýþðÿðñÿí áèð ãîúà íóðàíè êèøè âàð,
î ãÿäÿð ãîúàëûï êè, îíó ïàìáûã àðàñûíà áöêöá ãîéóïëàð óøàõ êèìè
áåøèéÿ, îíóí ïàìáûüûí äÿéèøäèðÿðñÿí. Éûðüàëàéàðñàí, éàòàð, äèíúÿëÿð.
Àéûëàíäà äÿðäèíè îíà äåéÿðñÿí. Î ñàà ÿëàú åëÿð.
Áÿõòèéàð ãûç äèéÿí êèìè åëÿäè. Ýþçöí à÷àíäà ýþðäö äîüðóäàí äà
áèð òÿëëè äèáèíäÿäè. Éàâàø-éàâàø òÿëëèí áàøûíà ÷ûõûï ýþðäö áèð ãàëà÷à
âàð, ãàëà÷àéà ýèðèï ýþðäö ãûç äèéÿí êèìè áèð ïèðàíè ãîúà êèøè âàð. Î
ãÿäÿð ãîúàëûï êè, éóìàüà äþíöá. Òåç ãîúàíûí éåðèí àøäû, ïàìáûüûí äÿéèøäè, ãûç äåéÿí êèìè ðàùàò åëÿäè.
82
Ãîúà éàòûï äèíúÿëÿííÿí ñîðà ýþçöí àøäû äåäè:
– Áÿõòèéàð, áàëà õîø ýÿëìèñÿí! Íÿ äÿðäèí âàð?
Áÿõòèéàð òÿÿúúöá åëÿäè êè, áû ùàðäàí ìÿíè òàíûð, èðÿëè éåðèéèá ÿäÿáíÿí äÿðäèí ãîúàéà äåäè.
Ãîúà äåäè:
– Áàëà, áû ÷îõ ãîðõóëó èøäè, î ïà÷úàù ñÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèð. Àììà
ãîðõìà, ìÿíèì ãóëàüûìûí êèðèííÿí áèð àç ïàìáûüà ñöðòöï ýþòöðÿðñÿí.
Ãàðüûäàí äà áèð íåé ãàéûðàðñàí, ýöí ÷ûõàíûíäà áèð ýþë âàð, ýåäÿðñÿí î
ýþëöí ãûðàüûíäà áèð ãóéó ãàçàðñàí, ýèðÿðñÿí î ãóéóéà. Ýöíîðòàíûí èñòèñèíäÿ àòäàð ýÿëÿúÿê ñó è÷ìÿéÿ, éàõûííàøàíäà ïàìáûüû àòàðñàí ñóéà,
ñó êþïöðöéöï ãàëõàúàõ. Îíäà àòäàð ùöðêöøöï ÷ÿêèëÿúÿêëÿð. Î ñààò ñÿí
áàøäàðñàí íåé ÷àëìàüà, îíëàð òîïëàíàúàõëàð ãóéóíóí áàøûíà. Éàëâàðàúàõëàð êè, áèð äÿ ÷àë, îíäà ñÿí äåíÿí êè, àíä è÷ êè, ìàà äÿéìèéÿúÿêñÿí,
÷ûõûì ÷þëÿ ÷àëûì.
Ùÿð íÿéÿ àíä è÷ñÿ èíàíìà. Àììà, åëÿ êè, ñó ïèøèýè Ãÿðèáèí úàíûíà
àíä è÷äè îíäà ÷ûõàðñàí. Ñîðà íÿ äåñÿí, ÿìÿë åäÿð.
Áÿõòèéàð éàâàø-éàâàø ýÿëèá ýþëöí ãûðàüûíäà áèð ãóéó ãàçäû. Ãîúà
äèéÿí êèìè ãàðüûäàí äà áèð íåé ãàéûðûï ýÿòèðäè. Ýèðäè ãóéóéà, áàøäàäû
ýþçäÿìÿéÿ, åëÿ êè, ýöíîðòà îëäó, Áÿõòèéàð ýþðäö, áûäû àò äàëûíäà äà
ãûðõ ãóëóíó ýÿëèð. Åëÿ êè ýþëÿ éàõûíëàøäûëàð, Áÿõòèéàð ïàìáûüû àòäû ýþëÿ,
ýþëöí ñóéó î ñààò êþïðöéöï ãàëõäû. Àòäàð áûíû ýþðÿí êèìè õîððóéóï
ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð. Áÿõòèéàð áàøäàäû òöòÿéè áèð ÿë ÷àëìàüà. Î ñààò àòäàð éûüûøäûëàð ãóéóíóí áàøûíà. Áÿõòèéàð òÿç êÿñäè. Àíà àò áàøäàäû éàëâàðìàüà êè, ýåíÿ ÷àë.
– Àíä èø êè, ìàà äÿéìèéÿúÿêñÿí, þçö äÿ íÿ äèñÿì éåðèíÿ éåòèðÿúÿêñÿí. ×ûõûì ÷þëÿ, íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí, ÷àëûì.
Àò ùÿð íÿéÿ àíä èøäèñÿ, Áÿõòèéàð ãÿáóë åëÿìÿäè, äåäè êè, òà Ãÿðèáèí úàíûíà àíä è÷ìÿñÿí, ÷ûõìàðàì.
Àò ÿëàúû êÿñèëèï äåäè:
– Ãÿðèáèí úàíû ö÷öí ñàà äÿéìÿðÿì, þçö äÿ íÿ èñòÿñÿí ìöçàéèãÿì
éîõäó.
Áÿõòèéàð áûíû åøèòúÿê, ÷þëÿ ÷ûõäû, áàøäàäû òöòÿéè ÷àëìàüà. Áèðÿç ÷àëàííàí ñîðà äåäè:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð? Áèçèì ïà÷úàùûìûç àçàððûäû, îíà ñÿíèí ñöäöíö
äÿðìàí äèéèáëÿð. Ýÿðÿê ìàà î ñöäöííÿí âåðÿñÿí.
Àò äåäè:
83
– Áèëèðñÿí, íÿ âàð? Î ïà÷úàù ñÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèð. Ýÿë ñÿí ìèí
ìÿíèì äàëûìà. Áÿðê-áÿðê òóò éàëìàíûìíàí. Ñÿí äèéèíÿí áûäû àòû ýåòèðìèøÿì, ýÿëèí þçöíöç ñàüûí, ãîé ýÿëñèííÿð þçäÿðè ñàüñûííàð, ýþðÿê ñàüà
áèëÿúÿêëÿðìè? Ùÿð êèì ìÿíèì ñöäöìö éåñÿ, ùÿìèøÿ úàâàí îëàð. Îíëàðà áèð ýèëÿ äÿ ñöä âåðìÿðÿì. Ñÿíèí èøèí î îëñóí êè, ìÿíè ïà÷úàùà òÿùâèë âåðúÿê ýåò, îííàí îéàíû ìÿíèì èøèìäè.
Áÿõòèéàð àò äèéÿí êèìè åëÿäè, ìèíèï àòûí áåëèíÿ, ýþçäÿðèí éóìóï
éàïûøäû àòûí áÿðê éàëìàíûííàí. Àò ãàíàä áàüëàäû. Áèð ñààò ÷ÿêìÿäè àò
äåäè:
– Áÿõòèéàð, èíäè ýþçäÿðèíè à÷!
Áÿõòèéàð ýþçäÿðèí à÷ûá ýþðäö, ïàùî þç øÿùÿðèíäÿäè. Àòû ñöðöï ïà÷úàùûí ãàïûñûíà ñÿñ åëÿäè êè, àòû ýÿòèðìèøÿì. Ïà÷úàù íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð,
ñàüñûí.
Ïà÷úàù ÷ûõûï ýþðäö íÿ, Áÿõòèéàð áûäû àòû ãóëóííàðûéíàí ýÿòèðèï.
Äåäè êè, àòäàðû áèð ìþùêÿì éåðÿ ñàëûí, àõøàì ñàüàðûõ. Àòû ìþùêÿì áèð
éåðÿ ñàëûï, Áÿõòèéàðû äà áûðàõäûëàð ýåòäè åâèíÿ.
Åëÿ êè, Áÿõòèéàð î éàíà ýåòäè, àò ãóëàõëàðûí ãÿëÿì åëèéèï ùàðàéàñà
ñû÷ðàäû. Ãóëóíëàðû äà äàëûéúàí öç ãîéäó áÿððè-áèéàáàíà. Àé ãîéìàéûí!
Àé ãàáàüûí êÿñèí! Íÿ îëàúàãäûð? Àò ãàáàüûíà ýÿëÿíèí äÿ áàøûí öçöï
÷ûõäû ýåòäè. Õÿáÿð ïà÷úàùà ýåòäè êè, àòäàð áåëÿ-áåëÿ ãà÷äû.
Ïà÷úàùûí äÿðäè àòäàéäû êè, îíóí ãàðíûíûí àüðûñû àéðû èäè. Äåäè:
– Íÿ áèëèì, ãà÷äû. Ãà÷àíû ñàõëàìàõ îëìàç êè.
Î áèðè òÿðÿôäÿí âÿçèðè ÷àüûðûï äåäè êè, âÿçèð, áåëÿ îëìàç. Áûíû ùàðà
éîëëàñàõ, ýåíÿ ýÿëèï ÷ûõàúàã, òÿäáèð! Àììà áû äÿôÿ ýÿðÿê åëÿ òÿäáèð
òþêÿñÿí êè, áû òÿëÿô îëà, éîõñà ìÿíèì áàüðûì ÷àòäàð.
Âÿçèð áèðÿç ôèêèðëÿøèá äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ñàáàù Áÿõòèéàðû ÷àüûðòäûð, äå êè, ýÿðÿê
ýåäèï î äöíéàäàí ìÿíèì àòà-àíàìíàí õÿáÿð ýåòèðÿñÿí. Îíäà ýþðÿê
íÿ åëÿéÿúÿê?
Ïà÷úàù òÿäáèðäÿí øàä îëóá ñÿùÿð îëàí êèìè Áÿõòèéàðû ÷àüûðòäûðäû.
Äåäè:
– Áÿõòèéàð, ýþðöðÿì, ñÿííÿí ãî÷àõ àäàì éîõäó, ýÿðÿê ýåäèï î
äöíéàäàí ìÿíèì àòà-àíàìíàí ìàà áèð õÿáÿð ýÿòèðÿñÿí.
– Ïà÷úàù, ÿäàëÿòèíÿ ýöú åëÿìÿ, î äöíéàäàí äà õÿáÿð ýåòèðìÿê îëàð?
Ïà÷úàù áûíû åøèòúÿê ãÿçÿáëÿíèï ÷ûüûðäû êè, ìÿí ñàà íÿ áóéóðóðàì
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿëèñÿí. Ãûðõ ýöí ñàà ìþùëÿòäè. Î äöíéàäàí ìàà õÿáÿð
84
ýÿòèðäèí ýÿòèðäèí, ýÿòèðìÿäèí áîéíóíó åëÿ âûðäûðàúàüàì êè, áèð äàìúû
ãàíûí éåðÿ äöøìÿñèí.
Áÿõòèéàð ìöðÿõõàñ îëóï ýÿëäè ÿâèíÿ.
Àðâàòëàð áàõäûëàð ýþðäöëÿð íÿ? Áÿõòèéàð þëöï, éåðäÿí ýþòöðÿí éîõäó.
Äåäèëÿð, Áÿõòèéàð, ýÿíÿ íÿéÿ ôèêèðëèñÿí, íÿ îëóï, äÿðäèíè áèçÿ äå áèëÿê.
– Àé àðâàò, ïà÷úàù, ùÿëÿ áèð íàäÿùèì èø áóéóðóï êè, ùå÷ ÿëàúû
éîõäóð. Ìàà äåéèð êè, ýÿðÿê î äöíéàäàí ýåäèï àòà-àíàìíàí áèð õÿáÿð
ýÿòèðÿñÿí, ýÿòèðìÿñÿí ãûðõ ýöííÿí ñîðà áîéíó âûðäûðàúèéÿì. Èíäè áèëìèðÿì íÿ åëÿéèì?
Ýöëè Ãàù-Ãàù õàíûì äåäè:
– Áÿõòèéàð, ãîðõìà, ýåò ïà÷úàùà äåéèíÿí êè, îäóí òîïëàòñûí ñÿíè äÿ
ãîéñóí öñòÿ. Äþðä òÿðÿôèíÿ íåôèò òþêöá îä âóðñóí. Îäóíó àíúàõ ÷îõ
éûüäûð êè, ñÿí îðòàñûíäà îòóðàñàí, òöñòö ùÿð òÿðÿôè áöðöéÿíäÿ ìÿí ñÿíè
ëþù îõóéóï áèð ÷þï èëÿéèï ýÿòèðÿúèéÿì åâÿ. Òà ñîðàñûéíàí ñÿíèí èøèí
éîõäó. Ýþð, î ïà÷úàùûí áàøûíà íÿ èø ýåòèðÿúèéÿì?
Áÿõòèéàðûí êåôè áàøäàäû øûòûðûõ ÷àëìàüà. Þçöí ïà÷úàùà éåòèðèï äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, áóéóð øÿùÿðäÿíêÿíàð áèð éåðäÿ ãûðõ ãàòûð éöêö
îäóí éûüñûííàð, ìÿí ñàáàù ÷ûõûï îäóíóí öñòÿ îòóðàúûéÿì. Äþðä òÿðÿôäÿí íåôòäèéèï îä âûðñûííàð, ýåäèï î äöíéàäàí ñàà õÿáÿð ýåòèðÿúèéÿì.
Áÿõòèéàð ãûðõ éöê äåìèøäè ïà÷úàù áóéóðäó, éöç éöê éûüäûëàð. Äåäè
ãîé ëàï ñöìöêëÿðè äÿ éàíñûí.
Ñÿùÿð Áÿõòèéàð, ïà÷úàù, âÿçèð, âÿêèë ùàìû úàìàùàò éûüûøûï ýÿëäèëÿð
ùÿìÿí éåðÿ. Áÿõòèéàð ÷ûõûï îòäó ùÿìÿí îäóíóí öñòÿ, äþðä òÿðÿôäÿí
íåôòè òþêäöëÿð. Ïà÷úàù þç ÿëèéíÿí îä âûðäû. Îäóí àëûøûï òöñòö áöðöéÿíäÿ Ýöëè Ãàù-Ãàù õàíûì áèð ýþéÿð÷èí îëóï äöøäö ãîíäó Áÿõòèéàðûí éàíûíà áèð ëþù îõóéóï Áÿõòèéàðû åëÿäè áèð ÷þï, âûðäû úàéíàüûíà áèðáàø ýÿòèðäè åâëÿðèíÿ, áèð ëþù îõóéóï ýåíÿ èëÿäè àäàì. Äåäè
– Áÿõòèéàð èíäè áû øÿùÿðäÿ ëàï ãîúà êèìäè, îíó òàï ýÿòèð áûðà.
Áÿõòèéàð øÿùÿðè ýåçèï åëÿ áèð ãîúà òàïäû êè, òàé ãîúàëûãäàí éåðèéÿ
áèëìèðäè, áûíû ýÿòèðäè åâÿ. Õàíûì áûííàí ñîðóøäó êè, ïà÷úàùûí àòàñûíû
ýþðìèñÿíìè?
Ãîúà úàâàá âåðäè êè, ëàï áàáàñûíû äà ýþðìöøÿì. Ýöëè Ãàù-Ãàù
õàíûì øàä îëóï ãÿëÿì êàüûç àëûï ïà÷úàùûí éåääèìúè áàáàñûííàí áÿðèíèí
ñèéàùèñèíè òóòäó, âÿçèðèí äÿ åëÿ, âÿêèëèí äÿ åëÿ, äÿëëÿéèí äÿ åëÿ. Ýþòöðäö
îíëàðûí äèëèíúÿ ïà÷úàùà áèð êàüûç éàçäû êè, öçöí ãàðà îëñóí îüóë, Áÿõòèéàðúàí äà éîõñàí, î ýÿëäè áèçè éîõëàäû, ñÿí áèçè áèð éàäà äà ñàëìûðñàí?
85
Áèðèí âÿçèðÿ, áèðèí âÿêèëÿ, áèðèí äÿ äÿëëÿéÿ þç àòà-àíàëàðûíûí äèëèííÿí áåëÿ éàçäû, áèð øåéÿ ãîéóï àñäû Áÿõòèéàðûí áþéðöííÿí. Îòóç äîããóç ýöí êå÷äè, ãûðõìûíúû ýöí òåçäÿí ýÿëèï êöëöí ëàï îðòàñûíäà Áÿõòèéàðû áàñäûëàð êöëÿ, àðâàòäàð þçäÿðè ãàéûòäûëàð ÿâëÿðèíÿ.
Î áèðè òÿðÿôäÿí ïà÷úàù âÿçèðÿ ÿìð åëÿäè êè, ýåäÿê î êöëö äàüûòäûðàõ Áÿõòèéàðûíûí ñöìöéöíöí éàíûüûíäàí-çàääàí òàïàõ, ùàìû áèëñèí êè,
î þëöï, ñîðà àðâàòäàðûí òîéóíà áàøäàðûõ.
Áåë÷èäÿí, êþðÿíúèäÿí ýþòöðöï ýÿëäèëÿð êöëöí éàíûíà. Ïà÷úàù áóéóðäó, êöëö áàøäàäûëàð êöðöìÿéÿ. Î ãÿäÿð êöðöäöëÿð êè, ëàï îðòàéà ÷àòàíäà, Áÿõòèéàð áèðäÿí êöëöí îðòàñûííàí ïûðòäàéûï ÷ûõäû. Ýþðäöëÿð ïàùî
Áÿõòèéàð áûäû ñàüäû, áþéðöíäÿ äÿ éåêÿ áèð áàüëàìà âàð.
Áÿõòèéàð ïà÷úàùà áàø åíäèðèï äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, àòà-àíàíû ýþðäöì, êåôëÿðè ÷îõ ñàçäûð,
éàõøûäû, áåùèøòÿ îòóðóï áèð éàííàðûííàí áèð ñöä ýþëö àõûð, áèð éàííàðûííàí áàë ýþëö àõûð. Þçëÿðè äÿ ñÿííÿí ÷îõ ýèëåéëèäèëÿð.
– Ìÿíèìêèíè äÿ ýþðäöíìö?
– Ñÿíèíêèíè äÿ, âÿêèëëÿðèí äÿ, äÿëëÿéèí äÿ àòà-àíàñûíû ýþðäöì. Ùàìûñû
ïà÷úàùûí àòà-àíàñûíûí ãóëëóüóíäà èäèëÿð. Þçäÿðè êàüûç âåðèá, áûäû áàüëàìàäàäûð, à÷ûí îõóéóí.
Áàüëàìàíû àøäûëàð. Ýþðäöëÿð ïÿ, óëó áàáàëàðûíäàí áÿðè ùàìûñûíûí
áûðäà êàüûçû âàð, ùàìûñû äà ýèëåé åëÿéèð êè, ñèçèí öçöíöç ãàðà îëñóí!
Áÿõòèéàðúàí äà îëìàäûíûç, î ýÿëäè, ùå÷ îëìàñà áèð áèçè ýþðäö. Ñèç ùå÷
éàäûíûçà äà ñàëìûðñûíûç.
– Áÿõòèéàð, ìÿí ýåòñÿì, íÿ ãÿäÿð îäóí ëàçûìäû?
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ñÿí áþéöê àäàìñàí, ýÿðÿê ñÿíèí îäóíóí îí äÿôÿ àðòûõ îëà.
Âÿçèð äÿ, âÿêèë äÿ ùàìûñû äåäèëÿð êè, áèç äÿ ýåäÿúèéèê.
– Îíäà ýÿðÿê îäóíó ëàï ÷îõ éûüàñûíûç.
Ïà÷úàù ÿìð åëÿäè áèð äÿðÿíèí àðàñûíà î ãÿäÿð îäóí éûüäûëàð êè, òà
ùå÷ îëìûéàí êèìè. Ñîðà âÿçèð, âÿêèë, äÿëëÿê, ïà÷úàù ùàìûñû áöòöí
ãîùóì-ÿãðÿáà, àðâàò óøàõëàðûéíàí éûüûøûï îòäóëàð. Îäóíóí öñòÿí äþðä
òÿðÿôäÿí íåôò òþêöá îäó âûðäûëàð. Ùàìûñû ÷ûüûð-÷ûüûð éàíäûëàð. Ãûðõ ýöí86
íÿí ñîðà ýÿëèï êöëö äàüûòäûëàð. Ýþðäöëÿð êè, ïà÷úàù íÿ ýÿçèð, âÿçèð íÿ
ýÿçèð. Ùÿð éåðäÿí áèð öòöëìöø àäàì ñöìöéö òàïûëûð. Áèëäèëÿð êè, éàíûïëàð.
Éûüûøûï þçäÿðèíÿ ïà÷úàù òèêäèëÿð.
Áÿõòèéàð áàøäàäû áûðàäà ïà÷úàùëûõ åëÿìÿéÿ. Åëÿ ÿäàëÿòíÿí ïà÷úàùëûõ åëÿäè êè, úàìàùàò äåäè:
– Àé Àëëàù, åëÿ áû èø ÷îõäàí îëàéäû? Ùàìûñû Áÿõòèéàðà äóà÷ûäû.
Áèð ýöí Áÿõòèéàð äèâàíõàíàäàí åâÿ ýÿëäè, ýþðäö õàíûìëàð ö÷ö äÿ
éàòûïëàð, òà áûëëàðû ãûéìàäû îéàòñûí, åëÿ éûõûëûï ö÷öíöí îðòàñûíäà áèð øåéÿ
áöðöíöï éàòäû. Áèð âàõò Ùóðèçàä õàíûì îéàíäû, ýþðäö áèð äÿëÿíýàâàçûí
áèðè éûõûëûï áûðäà éàòûï, î áèðè ãûçäàðû äà îéàäûï ÿùâàëàòû äåäè îëàðà. Îëàð
äà áàõûá ýþðäöëÿð äîüðóäóð. Ìÿñëÿùÿò ãîéäóëàð êè, þëäöðñöííÿð. Áèðäÿí Ïÿðèçàä õàíûì äåäè:
– Àé àìàí, äÿéìèéèí áû åëÿ Áÿõòèéàð þçö îëàúàõäû, ÷öíêè î ÷îáàííûõ
åëèéèï. Áû éàòûø îíóí éàòûøûäû. Ãûçûí áèðè ñàüäà, áèðè ñîëäà, áèðè äÿ Áÿõòèéàðûí áàøûíûí öñòÿ îòóðóï î ãÿäÿð ýþçäÿäèëÿð êè, Áÿõòèéàð îéàíäû.
Áÿõòèéàð áûëàðû ýþðÿí êèìè ãàù-ãàù ÷åêèï ýöëäö. Ãûçäàð äåäèëÿð êè,
Áÿõòèéàð íèéÿ ýöëöðñÿí? Ýÿðÿê áèçè àýàù åëèéÿñÿí.
– Áûðäà áèð ñèð âàð.
Î éóõó êè, ìÿí àëìûøäûì, èíäè çàùèð îëäó, îíà ýöëöðÿì.
Î êèøè ýþðìèøäè êè, áèð ýöí îíóí ñàüûííàí áèð àé, ñîëóííàí áèð
éûëäûç, áàøûíûí öñòöííÿí áèð ýöí äîüóá. Èíäè Ùóðèçàä õàíûì ýöí, Ýöëè
Ãàù-Ãàù àé, ñÿí äÿ éûëäûçñàí. Ìÿíèì äÿ ÿñëè àäûì Ìÿëèê Ìÿììÿä
èäè êè, î êèøèéíÿí äÿéèøìèøäèì.
87
ÀÂ×Û ÌßÙßÌÌßÄ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ÿééàìè ñàáèãäÿ áèð äàíÿ Ìÿùÿììÿä âàð
èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Ìÿùÿììÿä ÷þëäÿ éåð øóìëàéûðäû. Ìÿùÿììÿä ãàí-òÿð è÷èíäÿ åâÿ äþíäö âÿ àíàñûíà äåäè:
– Àíà! Äîüðóñóí äè. Ìÿíèì àòàì íÿ ñÿíÿò ñàùèáè èäè?
– Îüóë, âàëëàù, àòàí àâ÷û èäè. Ùÿð ýöí àâà ÷ûüàíäà éîðüóí ýÿëèá öçö
öñòÿ äöøöá, òîðáà áàðûò ÷åøìÿäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð èø ýþðìöðäö.
Ìÿùÿììÿä äåéèð:
– Àòàìíàí ãàëìà øåéëÿðè ýåòèð ýþðöì.
Ìÿùÿììÿäèí àíàñû êþùíÿ áèð ñàíäûã à÷äû, îíûí è÷èííÿí áèð òöôÿíý,
áèð òîðáà áàðûò ÷ûõàðòäû. Îüëóíà óçàòäû. Ìÿùÿììÿä ýöí ÷ûõìàìûøäàí
òöôÿíýè ýþòöðöá éîëà äöøäö.
Ìÿùÿììÿä àç ýåäèá ÷îõ ýèðëÿíäè, áèð ìÿíçèë áàøûíà äöøäö. Ýåúÿíè
îðàäà åëèéèá ñÿùÿð éîëà ÷ûõäû. ßðçóìàí äàüëàðûí àøäû, áèð äÿ íÿ ýþðäö,
ãàáàüûíà áèð úåéðàí ÷ûõäû. Ìÿùÿììÿä áèð õåéëàã úåéðàíà áàõäû äåäè:
– Ìÿí áó úåéðàíû äèðè äóòàúàüàì.
Àòûí ÷àïäû, úåéðàí òîç åëÿäè, áèð ãàëà÷àäàí è÷ÿðè ýèðäè. Ìÿùÿììÿä
äÿ áóíóí àðäûíúà.
Ìÿùÿììÿä áèð äÿ ýþðäö êè, áóðàäà ñà÷ûííàí áèð ãûç áàüëàíûá êè, íÿ
áèëèì, äöíéà ýþçÿëè. Úåéðàí äöç îíóí éàíûíà ãà÷äû. Ãûç úåéðàíû òóìàðëàäû. Áèðäÿí Ìÿùÿììÿäè ýþðäö, äåäè:
– Åé îüëàí, ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà? Àü äèâ ýÿëèá ñÿíè áó ñààò ÿòèí àøûõúàã, ãàíûâû ãàøûõúàí åëèéÿð.
88
Ìÿùÿììÿäèí ýþçè ãûçà äöøäö, äåäè:
– Àõòàðäûüûìû òàïäûì! Ìÿí ñÿíèí ö÷öí ýÿëìèøÿì.
Ãûç äåäè:
– Ñÿí òà àü äèâè þëäöðìÿñÿì, ìÿíè àïàðà áèëìèéÿúÿêñÿí.
– Ñÿí ìÿíÿ äå äèâèí úàíû ùàðàäàäûð?
Ãûç ÿëèéëÿ ýþñòÿðäè:
– Áàõ îðàäà, øèøÿ è÷èíäÿäèð.
Ìÿùÿììÿä øèøÿíè ÿëèíÿ àëûá äåâèí úàíûí éåðÿ âûðäû. Áó âàõò àü äèâ
áèð íÿðÿ ÷ÿêèá ýþéäÿí éåðÿ äöøäè. Ìÿùÿììÿä úåéðàíû, ãûçû, õåéëè ëÿëúÿâàùèðÿò ýþòöðöá åâëÿðèíÿ ýÿëäè.
Àíàñû îüëóíó ãóúàãëàäû. Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Áàõ, àíà, ãûçû ñÿíÿ òàïøûðûðàì.
Ãûç Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Áó úåéðàíû àïàð ïàäèøàùà ùÿäèééÿ.
Ìÿùÿììÿä úåéðàíû ïàäèøàù ö÷öí àïàðäû. Ïàäèøàù úåéðàíû ýþðöá
âÿçèðè ÷àüûðäû.
– Âÿçèð, àïàð áó îüëàíà ìèí òöìÿí õÿçèíÿäÿí ÿíàì âåð.
Âÿçèðèí ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû, ìèí òöìÿí Ìÿùÿììÿäÿ âåðèá
äåäè:
– Îüëàí, áó ìèí òöìÿííÿí áèçÿ áèð øåé âåð.
– Ùå÷ ãàðà ãóðóø äà äåñÿí îëìàç.
Ìÿùÿììÿä ïóëëàðû éûüûá, ãûçûí éàíûíà ýÿëäè. Ãûç ñóàë åòäè:
– Ìÿùÿììÿä, úåéðàí ö÷öí íÿ ãÿäÿð ïóë âåðäèëÿð.
– Ìèí òöìÿí.
Ãûç äåäè:
– Íÿ ñÿôèù ïàäèøàùäûð. Îíûí ãèéìÿòè ìèí òöìÿíäèð?
Áèð ýöí ïàäèøàù âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, ìÿí ïàäèøàù, ñÿí âÿçèð, î èìàðÿò, áó äà úåéðàí.
Âÿçèð Ìÿùÿììÿäè òîðà ñàëìàã èñòÿéèðäè.
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, äîüðóäóð. ßììà...
Ïàäèøàù äåäè:
– Êèøè à÷ûã äàíûø. Íÿ, ÿììà? Âÿçèð, áó úåéðàíûí, áó áàüûí ãûçûë
ýöìöø þðäÿýè äÿ îëìàëûäûð. Êèì îíó ýÿòèðÿ áèëÿð?
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, úåéðàíû ýÿòèðÿí, þðäÿýèíè äÿ ýÿòèðÿð.
89
Ïàäèøàù ÿìð âåðäè êè, áó ñààò àâúûíû áóðà ýÿòèðñèíëÿð. Àäàì éîëëàäûëàð, Ìÿùÿììÿäè òàïäûëàð. Ìÿùÿììÿä ýÿëäè, áàø ÿéäè. Ïàäèøàù äåäè:
– Åé îüëàí, ýåò áó ñààò ùàðàäàí îëóðñà îëñóí, áó úåéðàíûí ãûçûëýöìöø þðäÿýèíè äÿ òàïìàëûñàí. Éîõñà, áàøóâû äàëäàí âóðäóðàðàì.
Ìÿùÿììÿä åâÿ äþíäö. Ãûç õÿáÿð àëäû:
– Ìÿùÿììÿä, íÿ âàð?
– Çàëûì îüëó âÿçèð, éûõûá åâèìè.
Ãûç äåäè:
– Íÿ îëûá?
– Ïàäèøàù ãûçûë-ýöìöø þðäÿýëÿðè èñòèéèð.
Ãûç äåäè:
– Ùå÷ ôèêèð åòìÿ. Ñÿí ýåò ïàäèøàùà äåýèíÿí êè, ìÿí ýåäèðÿì, ÿììà
ñÿíÿ âÿçèðèí àòäàðûíäàí áèðèí, âÿçèðèí ïóëóíäàí áèð òóëóã éàü, áèð òóëóã
äà áàë âåðñèí.
Ìÿùÿììÿä ïàäèøàùûí éàíûíà ýåòäè, äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí ýåäèðÿì. Ýÿðÿê ìÿíÿ âÿçèðèí áèð
éàõøû àòûíäàí, áèð äÿ õöñóñè âÿçèðèí þç ïóëóíäàí àëûíìûø áèð òóëóã éàü,
áèð òóëóã áàë âåðÿñÿí.
Ïàäèøàù âÿçèðè ÷àüûðòäûðäû.
– Âÿçèð, äóðìà, Ñÿìÿíä àòûíëà áèð òóëóã éàü, áèð òóëóã áàë âåðýèíÿí
àâ÷ûéà.
Âÿçèð áàø ÿýäè ýåòäè. Âÿçèð Ìÿùÿììÿäè éîëà ñàëäû. Ìÿùÿììÿä
áèðáàø ãûçûí éàíûíà ýåòäè.
Ãûç äåäè:
– Ùÿ ýÿëäèí?!
– Áÿëè, ýÿëäèì.
Ãûç äåäè:
– Ìÿùÿììÿä áóðàäàí ýåäÿðñÿí, äöç áèð ýöí éîëóí âàð. Áèð ýöíö
âóðàðñàí áàøà, ñîðà ãàáàüóâà áèð áþéöê äàü ýÿëÿúÿê, äàüû àøàðñàí. Áèð
õåéëàã äöçÿíýàù ýåäÿúÿêñÿí, ñîðà ãàáàüóâà ýöëëöê ýÿëÿúÿê. Ùÿìÿí
ýöëëöêëÿðäÿ àòûíû áàüëàéûá áèð àç ïèéàäà ýåäÿðñÿí. Ãàáàüûâà áèð ÷åøìÿ
÷ûõàúàã. Î ÷åøìÿíèí ñóéóíó ãóðóäàðñàí. ùÿìÿí áàë èëÿ éàüû î ÷åøìÿéÿ òþêÿðñÿí. Þçèí äÿ áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëèá ýèçëÿíÿðñÿí. Îðäàêûëàð îíû
ñó áèëèá ýÿëèá ÷èìÿúÿêëÿð. Åëÿ êè, ýÿëäèëÿð ÷èììÿýÿ, îíëàðûí ãàíàòëàðû
øèðÿéÿ áàòàúàã. Îíäà ñÿí îíëàðû òóòàðñàí.
90
Ìÿùÿììÿä àòà ìèíèá éîëà äöøäö. Ãûçûí äåäèýè éåðÿ ÷àòäû, ÷åøìÿíèí ñóéóíó ãóðóäóá áàëû îðà òþêäö, þçö áèð òÿðÿôäÿ äàëäàëàíäû. Þðäÿêëÿð ÷èìÿíäÿ Ìÿùÿììÿä òåç þðäÿêëÿðè òóòäó. Àòûíà ìèíèá ýåðè ãàéûòäû.
Þðäÿêëÿðè ïàäèøàù ö÷öí àïàðäû. Ïàäèøàù þðäÿêëÿðè ãÿáóë åëèéèá âÿçèðè
÷àüûðäû. Âÿçèð ýÿëäè. Ïàäèøàù äåäè:
– Âÿçèð, àïàð áó àâ÷ûéà ö÷ ìèí òöìÿí âåð.
Âÿçèð ïóë ýÿòèðèá Ìÿùÿììÿäÿ âåðäè.
– Áèçÿ áèð øåé âåð.
– Áèð ãàðà ãóðóø áåëÿ âåðìÿéÿúÿéÿì.
– Éàõøû, ýþð ñÿíÿ íåéíèéÿúÿéÿì?
– ßëèíäÿí ýÿëÿíè åëÿ.
Ìÿùÿììÿä åâëÿðèíÿ äþíäö. Ãûç Ìÿùÿììÿäè ãóúàãëàäû:
– Ìÿùÿììÿä, ýÿëèáñÿí?
– Áÿëè, ýÿëìèøÿì.
Àðàäàí áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ìèøäè, ïàäèøàù âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, áó áàü, áó úåéðàí, áó þðäÿê, áó äà ìÿí.
– ßììà...
Ïàäèøàù:
– Íåúÿ ÿììà?
– Áó áàüûí áèð øåéè ÿñêèêäè, î äà Ùèíäèñòàí ïàäèøàùûíûí ãûçû ýÿðÿê
áó Ýöëö ôèðÿíýèäÿ îëà. Òà êè, ñîðà ñÿíèí àäûí òàðèõëÿðäÿ ñþéëÿíìèø îëà.
– Áóíó êèì ýÿòèðÿ áèëÿð?
Âÿçèð:
– ßëáÿòäÿ, þðäÿýè, úåéðàíû ýÿòèðÿí îüëàí.
Ïàäèøàù ÿìð åëÿäè:
– Áó ñààò îüëàíû ÷àüûðûí.
Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðäûëàð. Ýåäÿíäÿ ãûç Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Ïàäèøàù ñÿíÿ íÿ äåñÿ ñÿí ðàçû îë. Ãîðõìà.
Ïàäèøàù Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Îüëàí, äóðìà áó ñààò ýåò Ùèíäèñòàí ïàäèøàùûíûí áàðèýàùûíäà éàøàéàí äöíéà ýþçÿëè ãûçû ýÿòèð. Éîõñà, áàøóâó äàëäàí âóðäóðàðàì.
91
Ìÿùÿììÿä åâÿ ýÿëäè, ãûç ö÷öí äàíûøäû. Ãûç äåäè:
– Åù! Î ìÿíèì áàúûìäûð. Ñÿí ýåò áó ñààò ïàäèøàùà äå, âÿçèðèí ïóëóíäàí áèð ýÿìè ãàéûòäûðñûí, áèð òàõòàñû ãûçûë, áèð òàõòàñû ýöìöø. Ñîðà
ìÿí þçöì ýåäèá áàúûìû ýÿòèðÿðÿì.
Ìÿùÿììÿä ïàäèøàùûí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Áó ñààò ýÿðÿê áèð ýÿìè ãàéûòäûðàñàí, áèð òàõòàñû ãûçûë, áèð òàõòàñû
ýöìöø, ÿììà âÿçèðèí ïóëóíäàí îëà.
Ïàäèøàù âÿçèðè ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Âÿçèð, ýÿðÿê áó ñààò þç ïóëóíäàí áèð ýÿìè ãàéûòäûðàñàí. Áèð òàõòàñû ãûçûë, áèð òàõòàñû ýöìöø îëñóí.
Âÿçèðèí áîüàçûíûí éîëó ãóðóäó. Öçöíö àâ÷ûéà òóòóá äåäè:
– Éàõ÷û, ýþð ñÿíÿ íÿ åëÿðÿì?
– Íÿ áèëèðñÿí åëÿ.
Âÿçèð ýåòäè, ùÿñèðèíÿ êèìèí ñàòäû, ýÿìèíè äöçÿëòäè. Ýÿìèíèí áèð
òàõòàñû ãûçûë, áèðè ýöìöø ñóéà ñàëäûëàð. Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðäûëàð:
– Ýÿìè ùàçûðäû.
Ãûç èëÿ Ìÿùÿììÿä ýÿìèéÿ ìèíèá úÿçèðÿéÿ ÷àòäûëàð. Ýÿìèíè áèð
ãûðàãäà ñàõëàäûëàð. Ãûç Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Áèç ýÿìèäÿí äöøìèéÿúÿéûõ. ßââÿëúÿ úàìàùàò áó ýÿìèíèí òàìàøàñûíà ýÿëÿð. Ñîðà õÿáÿð ïàäèøàùà ÷àòàð. Ìÿíèì áàúûì ïàäèøàùà äèéÿúÿêäè ãîé ìÿí ýåäèì ýÿìèíèí òàìàøàñûíà.
Øÿùÿð ÿùàëèñè ýÿìèíèí òàìàøàñûíà ýÿëäèëÿð. Ñàáàùûñû ýöí ïàäèøàù
ÿìð åëÿäè êè, áöòöí øÿùÿð ÿùëè åâÿ ýèðìÿëèäèð; Íóðè Úàùàí õàíûì ýÿìèíèí òàìàøàñûíà ýåäÿúÿê. Íóðè Úàùàí õàíûì ýÿìèéÿ ýÿëäè. Ãûç Ìÿùÿììÿäÿ äåäè:
– Ñÿí ùàçûð îë.
Ùÿð èêè áàúû ýÿìèäÿ ýþðöøäöëÿð. Áöòöí ïÿðèëÿð ýÿìèäÿí ÷ûõäû. Íóðè
Úàùàíûí áàøû áàúûñû èëÿ ñþùáÿòÿ ãàðûøäû. Áèð áàøà ýÿìè ýþçäÿí èòäè. Íóðè
Úàùàí õàíûìû ïàäèøàùûí áàðèýàùèíÿ àïàðäûëàð. Ïàäèøàù âÿçèðè ÷àüûðòäû,
äåäè:
– Âÿçèð, áó ãûç êèìÿ ÷àòàð.
– ßëáÿòäÿ, ñèçÿ ÷àòàð.
Ïàäèøàù ÿìð åòäè êè, âÿçèðèí áîéíóí âóðñóíëàð. Ìÿùÿììÿäÿ äÿ
âÿçèðëèýè âåðäèëÿð.
92
ÃÓØ ÄÈËÈ ÁÈËßÍ ÈÑÊßÍÄßÐ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Áèð íàõûð÷û âàðäû, áèðúÿ îüëó âàðäû. Àäûíà Èñêÿíäÿð äåéÿðäèëÿð. Íàõûð÷ûíûí àðâàäû þëäö, þéÿ àðâàä ýÿòèðäè. Èñêÿíäÿð
àëòû éàøûíäåéäû, àììà ÷îõ àüûëëû, ôÿðàñÿòäè áèð îüëàíûäû. Þçö äÿ ùÿð áèð
ãóøóí äèëèí áèëèðäè. Äåäèêúÿ äÿ ýþé÷ÿê áèð ïà÷úàùéàíà óøàüûäû. Áûëëàðûí ÿâëÿðèíèí ãàáàüûíäà áèð áàõ÷àëàðû âàðäû. Áèð ýöí þéÿ àíà ùÿìÿí
áàõ÷àäà ïàëòàð ãàçàíû àñûï, ïàëòàð éóéóðäó. Èñêÿíäÿð äÿ úóð-úóáóõ
éûüûð, îúàüà ãîéóðäó. Íÿíÿëèéèíÿ êþìÿê åëèéèðäè. Èñêÿíäÿð áàõäû
ýþðäö, áèð áöëáöë îõóéóð, áàøãà áèð áöëáöëÿ äåéèð:
– Àé áöëáöë, áèð âàõò îëàúàõ Èñêÿíäÿð áû øÿùÿðÿ ïà÷úàù îëàúàõ; áû
áàõ÷ûéà ãîíàõ ýÿëÿúÿê, ùÿìÿí áû àíàëûüû îíóí ãàáàüûíà õþðÿê ýÿòèðÿúÿê. Äÿäÿñè äÿ àôäàùà-ëÿéÿí ýÿòèðÿúÿê, îíóí ÿëèíÿ ñó òþêÿúÿê.
Èñêÿíäÿð ýöëäö. Àðâàäûí áûíûí ýöëìÿñèíÿ àúûüû òóòäó, îúàõäàí áèð
êþñÿâ ýþòöðäö Èñêÿíäÿðè âûðäû êè, íÿéÿ ýöëöðñÿí, êîðàì, øèëÿì, êå÷ÿëÿì, éîõñà íÿéèìÿ ýöëöðñÿí?
Èñêÿíäÿð äåäè:
– Àé àíà, âàëëàù, îíà ýöëìöðÿì. Î áöëáöë îõóéóð. Äåéèð êè, Èñêÿíäÿð áû øÿùÿðÿ áèð âàõò ïà÷úàù îëàúàõ, ïà÷úàùëûõ åëèéÿúÿê. Áû áàõ÷àëàðûíà ãîíàõ ýÿëÿúÿê, íÿíÿëèýè ãàáàüûíà õþðÿê ýÿòèðÿúÿê, äÿäÿñè äÿ
àôäàôà-ëÿéÿí ýÿòèðèï Èñêÿíäÿðèí ÿëèíÿ ñó òþêÿúÿê. Èíäè îíà ýöëöðÿì.
Àðâàä òÿçÿäÿí áàøäàäû áûíû äþéìÿéÿ êè, àé êþïîüëó, ñÿí íÿñÿí,
èíäè äÿ øÿùÿðÿ ïà÷úàù îëàñàí, ìÿí äÿ ñÿíÿ ÷þðÿê ýÿòèðÿì. Ýþð ñÿíèí
áàøûíà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì?..
Àõøàì êèøè íàõûðäàí ãàéûòäû ýÿëäè. Àðâàä äåäè:
93
– Áû àíä ìÿíèì öçÿðèìÿ ãÿíèì îëñóí, áû Èñêÿíäÿðè áû ýåúÿ éà
þëäöð, éà áû òîðïàõäàí ðÿää åëÿ. Åëÿäèí, åëÿäèí, åëÿìÿäèí ñÿíäÿ îòóìóéàúûüàì.
Êèøè íÿ ãÿäÿð ìèííÿò, ñöííÿò åëÿäè, äåäè, éîõ áèðäè, èêè äåéèë.
Êèøèíèí ÿëÿúè êÿñèëäè, Èñêÿíäÿðÿ äåäè:
– Áàëà, äóð ýåäÿê.
Èñêÿíäÿðè äÿ ýþòöðäö ýÿëäè, áàçàðäàí áèð ñàíäûõ äà àëäû, äåäè:
– Áàëà, Àëëàù êÿðèìäè, ýÿë ýåäÿê, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ.
– Äÿäÿ, áèð ìöøÿíáÿ äÿ ýþòöð, ñàíäûüûí àüçûí ìöøÿìáÿëÿ êè, ñó
äîëìàñûí.
Êèøè áèð ìöøÿíáÿ äÿ ýþòöðäö. Ñàíäûüû äà ýþòöðöá ýÿëäèëÿð áèð äÿðéàíûí êÿíàðûíà. Èñêÿíäÿðè ãîéäó ñàíäûüà àüçûí áàüëàäû ìöøÿìáÿëÿäè
ñàëäû äÿðéàéà.
Äÿðéà áûíû îðà-áûðà âûðà-âûðà þç ïà÷úàùëàðûíûí øÿùÿðèííÿí ÷ûõàðòäû,
ýÿòèðäè ÷ûõàðòäû ö÷öíúö ïà÷úàùà. Áûðäà áèð òîð÷ó òîð àòûðäû, ýþðäö êè, áèð
ñàíäûã ýÿëèð. Òîðó àòäû, áû ñàíäûüû äÿðéàäàí ÷ûõàðòäû. Äåäè:
– Éàõøû îëäó, ýþðÿí ùàíñû ñþéäÿýÿðèí ìàëûäû?
Áû êèøèíèí äÿ çöðéÿòè éîõóäó. Åëÿ áèð þçöéäö, áèð äÿ àðâàäû. Ñàíäûüû à÷äû, ýþðäö áèð îüëàí óøàüûäû êè, öçöíÿ áàõàíäà ýþç ãàìàøûð. Áûíû
äóðãóçäó, ñîðóøäó êè, áàëà àäûí íÿäè?
Äåäè:
– Àäûì Èñêÿíäÿðäè.
Êèøè äåäè:
– Àëëàù éàõøû éåòèðèï ñÿíè ìàà, ùå÷ ìÿíèì çöðéÿòèì éîõäó.
Èñêÿíäÿðè ñÿâèíÿ-ñÿâèíÿ ýþòèðäè ÿâÿ. Äåäè:
– Àðâàä, Àëëàù-òààëà áèçÿ áèð îüóë êÿðàìÿò åëèéèï.
Àðâàä áàõäû ýþðäö, äîüðóäàí áû áèð ýþé÷ÿê óøàõäû êè, íÿòÿð? Ùÿð
ö÷ö äÿ ñåâèíèðäèëÿð. Àðâàä, êèøè ñåâèíèðäèëÿð êè, îüëóìóç îëäó. Èñêÿíäÿð
äÿ ñåâèíèðäè êè, áÿëè, äÿðéàäàí ñàü-ñàëàìàò ÷ûõäûì.
Êèøè ýåòäè áàçàðäàí áèð äÿñò ïà÷úàùéàíà ëèáàñ àëäû, ýÿòèðäè, Èñêÿíäÿðè ýåéèíäèðäè. Ìîëëàíû ÷àüûðäû, òàïøûðäû:
– Áû ìÿíèì îüëóìäó, áûíà éàõøû äÿðñ âåðÿðñÿí.
Ìîëëà áûíà áàøäàäû äÿðñ âåðìÿéÿ, áèð ýöí, èêè ýöí. Áèð ýöí ýþðäö,
áû óøàõ åëÿ ôÿðàñÿòäè, çåùèííèäè êè, áû ìîëëà äåäèéèí ÿëáÿùÿë ýþòöðöð.
Áû ìÿêòÿáäÿ äÿ áèð Éàùéà àääû óøàõ âàðûäû. Èñêÿíäÿð è÷ÿðè ýèðÿíäÿ äåéÿðäèëÿð Éàùéàäû, Éàùéà ýèðÿíäÿ äåéÿðäèëÿð Èñêÿíäÿðäè. Áûëëàð î
94
ãÿäÿð áèð-áèðëÿðèíÿ îõóéóðäóëàð êè, áèð-áèðèííÿí ñå÷èëìèðäè. Áû èêèñè äÿ,
ñèüÿ îõóòäóëàð, ãàðäàø îëäóëàð. Áûëëàð áèð-áèðèíè åëÿ ÷îõ èøäèéèðäèëÿð êè,
áèðÿç ýåú ýþðÿíäÿ, áèðè-áèðèíè àç ãàëûðäûëàð äÿëè îëñóííàð. Úöò ýåäÿðäèëÿð, úöò ýÿëÿðäèëÿð, úöò äÿ ýÿçÿðäèëÿð.
Áèð ýöí ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàíäà ïà÷úàùûí âÿçèðè ýÿçèøèðäè, Èñêÿíäÿðè
ýþðäö, ýÿëäè áûíû áèðÿç äàíûøäûhäû, ýþðäö ÷îõ àüûëëû, ÷îõ ãàíàúàõëû,
ìÿðôÿòäè áèð óøàõäû. Áû âÿçèð áûííàí ñèüÿ îõóäóï ãàðäàøäûõ îëäóëàð. Èñêÿíäÿðè ýþòöðäö ýÿëäè ÿâèíÿ. Õþðÿêäÿí-çàääàí éåäèëÿð. Èñêÿíäÿð ýÿëäè
ÿâëÿðèíÿ, àõøàì îëäó. Àòàñû ýÿëäè ÿâÿ.
Äåäè:
– Àòà, ñàáàù ìÿíèì áàõäûìà áèð òîð àò, íÿ äöøÿð-äöøÿð. Àïàðfúûéàì âÿçèð ãàðäàøûìà. Áû êèøè äÿ Èñêÿíäÿðè ÷îõ èñäÿðäè. Ñÿùÿð à÷ûëäû,
êèøè òîðó ýþòöðäö, – áèñìèëëàù èðÿùìàí èððÿùèì – äåäè, ýåòäè. Ñûôäÿ òîðó
àòäû äÿðéàéà, ýþðäö òîð ÷îõ àüûðäû, ÷ÿêäè ýþðäö áèð ãûçûë áàëûã. Äåäè:
– Áèçèì àòà-áàáàìûç äà äåéÿðäèëÿð êè, áû äÿðéàäà ãûçûë áàëûã îëìàç.
Ýþð Èñêÿíäÿð íÿ ãÿäÿð õîøáàõäûñà, áû áàëûã òîðà äöøöá. Áàëûüû äà ýþòöðäö ñÿâèíÿ-ñÿâèíÿ ýÿëäè ÿâëÿðèíÿ. Àðâàä áû áàëûüû éàðäû, òÿìèçäÿäè,
ãîéäó õîí÷óéà. Èñêÿíäÿð ìÿêòÿáäÿí ãàéûòäû. Äåäè:
– Àòà íåéëÿäèí?
– Áàëà, ñÿí ÷îõ õîøáàõò àäàìñàí. Ìÿí éàøûìíàí áÿðè î äÿðéàäà
ãûçûë áàëûã îëäóüóí åøèäèï, ýþðìÿìèøÿì. Àòà-áàáàìûç äåéÿðäè êè, áû
äÿðéàäà ãûçûë áàëûã îëìàç.
Ñÿùÿð úöìÿ ýöíöéäö. Èñêÿíäÿðèí äÿðñè éîõóäó. Áó õîí÷àíû ýþòöðäö àïàðäû âÿçèðÿ. Âÿçèð áàõäû ýþðäö, áû áèð ãûçûë áàëûõäû, äåäè:
– Èñêÿíäÿð áû íå÷ÿ èøäè, ùå÷ ìÿí éàøûìíàí áÿðè áû øÿùÿðäÿ åøèòìÿìèøÿì ãûçûë áàëûã îëà. Õþðÿéè éåäèëÿð, èøäèëÿð, ùÿìÿí õîí÷àíû äîëäóðäóëàð ãûçûëíàí, Èñêÿíäÿð ýÿòèðäè ÿâëÿðèíÿ.
Ùÿð ýöí àäûíà àõøàìû àòàñûíà òàïøûðàðäû êè:
– Àòà, ñàáàù ìÿíèì äÿðñèì éîõäó. Áó ýöí òîðó ìÿíèì áàõäûìà àò.
Ñÿùÿð àïàðàúûéàì âÿçèðÿ.
Ùÿð àòàíäà äà áèð ãûçûë áàëûã äöøÿðäè. Áèð ýöí ýåíÿ ãûçûë áàëûüû õîí÷àäà ýÿòèðäè âÿçèðÿ.
Ùÿð åâÿ ãàéûäàíäà äà õîí÷àñûíû ãûçûëíàí äîëäóðàðäûëàð. Áû äà ýÿòèðèï àòàñûíûí ãàáàüûíà ãîéàðäû. Áû êèøè áàøäàäû áû ãûçûëëàðûíàí éàõøû ÿâ
òèêäèðäè. Èìàðàòëàð òèêäèðäè êè, íÿ òÿùÿð. Þç-þçöíÿ äåéèðäè êè, Àëëàù, ñàà
øöêöð, íÿ éàõøû áûíû, ìàà éåòèðäèí. Þç îüóëó äà àäàìûí áåëÿ îëìàç.
95
Áèð ýöí ïà÷úàù äèâàíõàíàäà îòóðìóøäó êè, úàìàùàò íÿ øèêàéÿòè
îëñà, ýÿëèï îðäà ïà÷úàùà äåéèðäè. Áèð äÿ ýþðäö áèð ñöðö àëà ãàðüà òþêöëäö ãàïûéà, áàøäàäûëàð ãûð-âûð. Òà áû àëà ãàðüàëàðûí ñÿñèííÿí íÿ øèêàéÿòÿ
áàõà áèëäè, íÿ äÿ äèâàí åëèéÿ áèëäè. Íÿ ãÿäÿð äÿ åëèéèðäèëÿð, ýÿíÿ ýåòìèðäèëÿð. Ïà÷úàù äóðäó äèâàíõàíàíû áàüëàäû, ýÿëäè ÿâèíÿ. Ýåúÿ éàòäû,
ñÿùÿð äóðäó äåäè:
– Ýåäèì äèâàíõàíûéà, øèêàéÿòÿ-çàäà áàõûì.
Åëÿ äèâàíõàíàíûí ãàïûñûíà ýÿëäè, àøäû ãàïûíû, èñäèéèðäè øèêàéÿòÿ
áàõñûí, ýåíÿ ùÿìÿí ãàðüàëàð òþêöëäöëÿð ýÿëäèëÿð, áàøäàäûëàð ãà-ãó,
ãûð-âûð åòìÿéÿ. Ïà÷úàù ýåíÿ ãàïûíû áàüëàäû, ýÿëäè ÿâÿ, äåäè:
– Âÿçèð, áó ãóø ãèñìè àäàìíàí ãà÷àð. Áÿñ áû íåúÿ èøäè?
– Ãèáëåéè-àëÿì, îëàðûí øèêàéÿòè âàð. Èíäè íÿäèñÿ, ãóø äèëèíäÿ êèì
áèëèð êè, äÿðäëÿðèí áèëÿ?
– Áèð ãóø äèëè áèëÿí òàïûá ýÿòèðÿñÿí.
– Àé ïà÷úàù, ìÿí ùàðäàí òàïûì?
– Ãûðõ ýöí ñàà âàõò âåðèðÿì. Ãûðõ ýöíÿúÿí òàïäûí òàïäûí, òàïìàäûí áîéíóíó âûðäûðàúûéàì.
Âÿçèð áåêàô, ìÿëóë ýÿëäè ÿâÿ, äåäè:
– Àðâàä, áèðÿç áèð äÿñìàëà ÷þðÿêäÿí-çàääàí áàüëà, ýåäÿúèéÿì
ãûðõ ýöíöí ñÿôÿðèíÿ. Àììà ãûðõ ýöííÿí ñîðà áîéíûì âûðûëàúàõ.
Àðâàä äåäè:
– Íèéÿ, íîëóï?
Âÿçèð ÿùâàëàòû ñþéëÿäè. Àðâàäûíà òàïøûðäû êè, íÿáàäà, Èñêÿíäÿðÿ äåéÿñÿí. Äåìÿ, þçö äÿ ýÿëÿíäÿ ùÿìÿøÿêè ãàéäåéíàí éîëà ñàë. Áûíû
äåéèï éîëà äöøäö. Èñêÿíäÿð ýåíÿ úöìÿ ýöíö áèð ãûçûë áàëûüû õîí÷àäà
ýÿòèðäè âÿçèðèí ÿâèíÿ, âåðäè. Ñîðóøäó áÿñ, ãàðäàøûì ùàíû? Àðâàä äåäè:
– Ïà÷úàù ãûðõ ýöíöí ñÿôÿðèíÿ ýþíäÿðèï.
– Íÿ èøÿ ýåäèï?
Äåäè:
– Áèëìèðÿì, âàëëàù.
Õöëàñÿ, íÿ ãÿäÿð åëÿäè, àðâàä äåìÿäè. Áûíû àðâàä ùÿìÿøÿêè êèìè
éîëà ñàëäû.
96
Èñêÿíäÿð ùÿð úóìà ýÿëäè. Áÿëè, áèëèðäè êè, âÿçèð áû ýöí îòóç äîããóç
òàìàìäû, ýÿëÿúÿê. Ýåíÿ áèð ãûçûë áàëûã õîí÷àéà ãîéóï ýÿòèðäè. Âÿçèð
äÿ ýÿëìèøäè. Èñêÿíäÿð õîí÷àíû âåðäè, áàõäû ýþðäö, âÿçèðèí öçöíÿ þëö
áÿíèçè ÷ÿêèëèï. Ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, íèéÿ áåëÿ îëìóñàí?
– Ùå÷, áèðÿç àçàððàìûøäûì.
Èñêÿíäÿðèí ãàáàüûíà ÷àé ýÿòèðäèëÿð, ÷þðÿê ýÿòèðäèëÿð.
Äåäè:
– Õåéð, éåìÿðÿì. Ýÿðÿê ñÿíèí äÿðäèí áèëÿì. Ñÿí àçàððû äåéèëñÿí,
àéðû äÿðäèí âàð. Ãàðäàøûí ãàðäàøäàí àéðû äÿðäè îëìàç.
Íÿ ãÿäÿð âÿçèð äåäè êè, õþðÿýèíè éå, íåéíèðñÿí?
Èñêÿíäÿð ÿë ÷ÿêìÿäè, äåäè:
– Õåéð, éåìÿðÿì, ýÿðÿê äåéÿñÿí.
Âÿçèð ýþðäö îëìûéàúàõ. Äåäè:
– Ýöíäÿ ïà÷úàùûí äèâàíõàíàñûíà áèð ñöðö àëà ãàðüà òþêöëöð, ãîéìóëëàð êè, ïà÷úàù øèêàéÿòÿ áàõà. Ñÿñäÿðè àëÿìÿ äöøöð. Ïà÷úàù äà ìàà
ãûðõ ýöí ìþùëÿò âåðèï êè, ýÿðÿê áèð ãóø äèëè áèëÿí àäàì òàïàñàí. Ìÿí
äÿ òàïìàäûì. Ñàáàù äà ãûðõ òàìàìäû, áîéíóì âûðûëàúàõ. Îíóí ö÷öí
áåëÿ îëìûøàì.
– Ãàðäàø, åëÿ ìÿíè áûðäà ãîéóï øÿùÿððÿðè ýÿçèðñÿí?
– Íÿ äåéèðñÿí?
– Úàíûí ö÷öí, ãóøäàðûí ùàìûñûíûí äèëèí áèëèðÿì.
Ùÿð èêèñè øàä-øàëàéûí õþðÿêëÿðèí éåäèëÿð. Ñÿùÿð âÿçèð Èñêÿíäÿðè ýÿòèðäè ïà÷úàùûí éàíûíà. Ïà÷úàù äåäè:
– Òàïäûí?
– Áÿëè, áû îüëàíäû.
Ïà÷úàù íÿçÿð ñàëäû, ýþðäö áÿëè, áû áèð ïà÷úàùéàíà, ýþé÷ÿê îüëàíäû.
×àüûðäû éàíûíà, äåäè:
– Ãî÷àüûì, ãóø äèëè áèëèðñÿíñÿ, îíëàð ýþð íÿ äåéèð.
Èñêÿíäÿð ãàðüàíûí äèëèíúÿ äåäè:
– Ñàêèò îëóí.
97
Î ñààò úàìàùàò ýþðäö êè, ãàðüàëàð åëÿ ñàêèò îëäóëàð, òà áèðèííÿí áèð
ñÿñ ÷ûõìàäû. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Øèêàéÿòèíèç íÿäè, áèðèíèç äåéèí!
Àíà ãàðüà äåäè:
– Áèð åëÿ àúäûõ îëäó êè, áèð ãóø þçöíÿ áèð äÿí òàïûá éåéÿ áèëìÿäè.
Áû àòà ãàðüà, áû áàëàëàðû òþùäö ìÿíèì öñäöìÿ ÷ûõäû ýåòäè. Ìÿí ñàõëàäûì, áþéöòäöì, áèð áåëÿ àðòûïëàð. Èíäè ýÿëèï êè, ìÿí äÿ øÿðèêÿì.
Èñêÿíäÿð ïà÷úàùà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, øèêàéÿòäÿðè áûäû.
– Áàëàëàð àíà ãàðüàíûíäû, àòà ãàðüàíûí ùàããû éîõäó, áèð ñþç äåéÿ
áèëìÿç.
Èñêÿíäÿð ïà÷úàù äåäèéèí ãóø äèëèíúÿ áóíëàðà äåäè.
Àòà ãàðüà àüçûí ÷ÿâèðäè áèð òÿðÿôÿ ÷ûõäû ýåòäè. Àíà ãàðüà äà áàëàëàðû éûüäû áèð òÿðÿôÿ ýåòäè. Ïà÷úàù äåäè:
– Ìÿíè èñäèéÿí áûíà õÿëÿò!
Ùÿðÿ áèð õÿëÿò âåðäè áûíà. Î ãÿäÿð õÿëÿò âåðèëäè, òà íÿ òÿð.
Áû íÿ êè õÿëÿòäÿð âàðûäû ýþíäÿðäè àòàñûíà. Ïà÷úàù äåäè:
– Âÿçèð, áû íÿ éàõøû îëäó.
– Ãèáëåéè-àëÿì, ýÿë áûíà áèð éöíýöë ãóëëóõ âåðÿê, åëÿ ÿëèìèçèí àëòûíäà äîëàíñûí, î äîííóüó âåðÿê îíà.
– Éàõøû îëàð!
Äåäè:
– Íÿ ãóëëóüà ãîéàõ?
– Ìÿí áèð ãóëëóõ äåéèì, ýþð íÿòÿðäè?
Äåäè:
– Ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ êè, ãûçûíà õþðÿê ÷ÿêèëèð âåðèëèð, áûíû ãîéàõ õþðÿéè
àøáàçõàíàäàí àïàðñûí âåðñèí ãûçà. Äîííóõ äà êÿñÿê.
– Éàõøû îëàð.
Áûíà áÿëè, äåäèëÿð ñÿí áû èøè ýþðÿúÿêñÿí, ñàà àéäà äà ôèëàí ãÿäÿð âåðÿúÿéèê. Èñêÿíäÿð ðàçû îëäó.
Ñÿùÿð Èñêÿíäÿð õþðÿéè àïàðäû, ãîéäó ãûçûí ãàáàüûíà. Ãûç äåäè:
– Àé îüëàí, îòóð ñþùáÿò åëèéÿê.
98
– Õåéð.
Ãûç äåäè:
– Àëÿì äåéèð, î ãûçû áèð ýþðåéäèê, èíäè ñÿí îòóðóï ñþùáÿò åëÿìèðñÿí?
– Õåéð, ýåäÿúèéÿì.
×ûõäû ãàéûòäû. Ýöíîðòà ýåíÿ õþðÿéè ýÿòèðäè, òà ãûçûí ãàáàüûíà ãîéìàäû, ãîéäó àðàëû. Ãûç íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû: “ßäÿ, áÿðè ýÿë, áÿðè ýÿë!” Èñêÿíäÿð áàõìàéûá ãàïûäàí ÷ûõäû. Àõøàì ýåíÿ ýÿòèðäè, ãàïûíûí àüçûíäà
ãîéäó. Íÿ ãÿäÿð ãûç éàëâàðäû, áàõìàäû, ýåòäè. Òà ùÿìèøÿ õþðÿéè ýÿòèðèï ãàïûíûí àüçûíà ãîéóðäó. Ãàðàáàøäàð ýÿòèðèðäè õàíûìûí ãàáàüûíà. Íÿ
ãÿäÿð åëèéèðäèëÿð Èñêÿíäÿð è÷ÿðè ýèðìèðäè.
Òàìàì áèð àé áåëÿ ýÿòèðäè. Ãàïûíûí àüçûíà ãîéóðäó. Îðäàí âåðèðäèëÿð õàíûìà. Áèð àéûí òàìàìûíäà Èñêÿíäÿð õÿñäÿëÿíäè. Ýåòäè Éàùéàíûí éàíûíà. Äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí àçàððàìûøàì, éàõøû îëóíúàí ýÿë î õþðÿéè ñÿí àïàð.
Éàùéà ýÿëäè, õþðÿéè àïàðäû, ãûçûí ãàáàüûíà ãîéàíäà, ãûç éàïûøäû
áûíûí áèëÿéèííÿí, äåäè ýÿë ñþùáÿò åëèéÿê. Éàùéà îòóðäó. Áàøäàäûëàð
ñþùáÿòÿ, ýöíäÿ õþðÿéè àïàðûðäû. Ñþùáÿòèí íàçèê éåðèííÿí áàøäàäûëàð.
Îí áåø ýöí Éàùéà õþðÿéè àïàðûðäû, îòóðóï ñþùáÿòÿ áàøäûéûðäûëàð.
Îí áåø ýöíöí òàìàìûíäà Èñêÿíäÿð äåäè:
– Ãàðäàø, òà éàõøûéàì. Ýÿë ñÿí ýåò èøèíÿ, ÷þðÿéè þçöì àïàðûì.
Èñêÿíäÿð ÷þðÿéè àïàðäû, ãîéäó ýåíÿ ãàïûíûí àüçûíà, èñäÿäè ãàéûòñûí,
ãûç äåäè:
– Àé ëÿâÿíä îüëó, ëÿâÿíä. Åëÿ äöíÿí ìÿííÿí ñþùáÿò åëèéèðäèí,
áóéóí íîëäó?
Èñêÿíäÿð î ñààò áàðìàüûí äèøäÿäè, äåäè:
– Áÿëè, òà èø àéðû úöð îëäó.
Èñêÿíäÿð ýÿëäè âÿçèðèí éàíûíà. Äåäè:
– Ãàðäàø, þç ïà÷úàùëàðûí, ñàëûõ âåðäè. Ìÿí äÿ ôèëàí ïà÷úàùûí îüëóéàì. Èíäè èñäèéèðÿì, ýåäÿì.
– Ýåäÿúÿêñÿí? Íîëàð.
Âÿçèð Èñêÿíäÿðè äÿ ýþòöðäö ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà.
Äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, áó äà ôèëàí ïà÷úàùûí îüëóäó, èíäè ýåòìÿê èñäèéèð.
99
– Îíäà ìÿíèì ãûçûìû àëñûí, ìÿíèì éåðèìäÿ ïà÷úàùëûõ åëÿñèí.
Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûëàð. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Õåéð, ìÿí ýåäÿúÿéÿì.
Áûíà áèð äÿñò ïà÷úàùéàíà ëèáàñ âåðäèëÿð, ùàìàìëàíäûðäûëàð, áèð
äÿñäÿ ãîøóííàí áûíû þç øÿùÿððÿðèíÿ éîëà ñàëäûëàð. Ãîøóííàí äöøäöëÿð
éîëà. Î ãÿäÿð ýÿëäèëÿð êè, ÷àòäûëàð þç øÿùÿððÿðèíÿ. Ýÿòèðäèëÿð Èñêÿíäÿðè
ñàëäûëàð øÿùÿðÿ. Áû øÿùÿðèí äÿ ïà÷úàùû þëìöøäö, ãûçû éåðèíäÿ ïà÷úàùëûõ
åëèéèðäè.
Áû ãûçà õÿáÿð ýåòäè êè, ãîøóí ýÿëèï òþêöëöï øÿùÿðÿ. Ãûç àäàì ýþíäÿðäè êè, ýåäèí ýþðöí íÿ èøÿ ýÿëèï, áèçèíÿí äàâàìû åëèéèð, éîõñà áàøãà
èøÿ ýÿëèï. Àäàì ýÿëäè. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Õåéð, ùå÷ áèð èøÿ ýÿëìÿìèøèê. Àéðû ïà÷úàùûí îüëóéàì, ýåäèðÿì
þç éåðèìÿ.
Õÿáÿðè ýÿòèðäèëÿð ãûçà. Ãûç äåäè:
– Îíäà ìàà ãîíàõäû.
Ýÿëäèëÿð Èñêÿíäÿðÿ äåäèëÿð êè:
– Áÿëè, õàíûì äåéèð, áèçÿ ãîíàõäû.
Èñêÿíäÿð ýÿëäè. Èñêÿíäÿðíÿí ãûç ñþùáÿò åëÿäèëÿð, ÷þðÿê-çàä éåäèëÿð.
Ãûç äåäè:
– Èñêÿíäÿð, àòàì þëöï éåðèíäÿ ïà÷úàùëûüû ìÿí åëèéèðÿì, ýÿë ìÿíè
àë, åëÿ ïà÷úàùëûüû ñÿí åëÿ.
Èñêÿíäÿð ðàçû îëäó. Èñêÿíäÿð ãîøóíó àçàä åäèá ýåðè ãàéòàðäû. Áèð
ìîëëà ýÿòèðòäèëÿð, ãûçûí êÿáèíèí êÿñäè Èñêÿíäÿðÿ. Òîé åëÿäèëÿð, ãûçû àëäû
éåðèíäÿ ïà÷úàù îëäó. Áèð ìöääÿò áû øÿùÿðÿ ïà÷úàùëûõ åëÿäè.
Áèð ýåúÿ éàòìûøäû, ýþðäö ãàïû äþéöëöð. Èñêÿíäÿðèí ÿëèííÿí ïÿùëèâàííûõ äà ýÿëèðäè. Äóðäó ÿñíàùàëàðûí ýåéèíäè, õàñ ïîëàäà ãÿðã îëäó,
ýåòäè ãàïûíû àøäû, ýþðäö ãàðäàøû Éàùéàäû. Éàùéà äåäè:
– Ãàðäàø, ôèëàí ïà÷úàù áèð ïÿùëèâàí ýþíäÿðèï. Ïà÷úàùäàí ùÿìÿí
ãûçû äà èñäèéèð. Éåääè èëèí äÿ áàäè-õàðàúûí äà.
Èñêÿíäÿðèí àðâàäû áû ÿùâàëàòäàí áèõÿáÿð èäè. Éàòìûøäû. Èñêÿíäÿð
äåäè:
– Ãàðäàø, ýÿë ñÿí ýåò, éàâàøúà ñîéóí ýèð ìÿíèì éåðèìÿ, ìÿí äÿ
ýåäèì, Àëëàùà ïÿíàù.
Èñêÿíäÿð éîëà äöøäö. Éàùéà äà ñîéóíäó, ãûëûíúû ãîéäó àðâàäûíàí
þç àðàñûíà éàòäû.
100
Èñêÿíäÿð ýåúÿíè ýöíäöçÿ, ýöíäöçö ýåúèéÿ âûðäû. Ýåòäè ÷ûõäû ùÿìÿí
éåðÿ. Îíäà éåòèøäè êè, ýþðäö úàìàùàò éûüûøûï ìåéäàíà êàüûç ìþùöððÿíèð êè, éåääè èëèí áàäû-õàðàúûíû äà, ãûçû äà âåðñèííÿð. Î ãÿäÿð ýþçäÿäè
êè, êàüûç áûíà ýÿëÿíäÿ àëäû äþðä ïàð÷à åëÿäè, òþêäö éåðÿ. Ïÿùëèâàí ãàëõäû ïà÷úàùûí öñòäÿ êè, èíäè äÿ êàüûçû úûðäûðûðñàí? Åëÿ áèëäèëÿð Éàùéàäû,
÷öíêö áûëëàð áèð-áèðèíÿ î ãÿäÿð îõøóéóðäóëàð êè, ùàíñû Éàùéàäûð, ùàíñû
Èñêÿíäÿðäè ñå÷èëìèðäè. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñÿíèí ùàíêû ïÿùëèâàíûíû þëäöðöï, ùàíêû àäàìûíû
ãûðûï?
– Íåéíÿé Éàùéà, äóð ÷ûõ ìåéäàíà.
Èñêÿíäÿð ãûëûíúûí ñèâèðäè, àëäû ÿëèíÿ, ãàëõàíûí ýþòöðäö ãàëõäû ÿéàüà.
Ïÿùëèâàí äà äóðäó, ýÿëäèëÿð ìåéäàíà. Ïÿùëèâàí äåäè:
– Íþáÿ ñÿíèíäè, éà ìÿíèì?
– Õåéð, áèç ùÿìèøÿ, ôèðñÿíäè äöøìàíà âåðìèøèê. Íþâáÿ ñèçèíäè.
Èñêÿíäÿð ãàëõàíû úÿùäè áàøûíà, áû ïÿùëèâàí ö÷ ãûëûíú âûðäû Èñêÿíäÿðèí áàøûíà. Èñêÿíäÿð ãàëõàíûí àëòäàí ñèëêèíäè ÷ûõäû. Äåäè:
– Ìÿí äÿìèð÷è çèíäàíû äåéèëÿì êè, äÿìèð÷èëèéè ìÿíèì áàøûìäà þðýÿíèðñÿí. Äöøìÿìèñÿí ãîø äàâàñûíà, äöøìöñÿí òîëó-ìîëó äàâàñûíà...
×ÿê ãàëõàíûí áàøûíà. Áû ãàëõàíûí úÿùäè áàøûíà.
– Ö÷ ãûëûíú âûðìûñàí áàøûìà. Èêèñèí áàüûøäûéûðàì ñàà, òÿê áèðúÿ ãûëûíú âûðàúàüàì.
Èñêÿíäÿð ãûëûíúû ãàëõûçûï åëÿ âûðäû êè, ïÿùëèâàí èêè áþëöíäö. Ùÿðÿñè
áèð òÿðÿôÿ äöøäö, úàíû úÿùÿííÿìÿ âàñûë îëäó.
Î ñààò Èñêÿíäÿðè úàìàùàò àëãûøëàäû. “Àé ìÿíè èñäèéÿí, áûíà õÿëÿò!
Ùÿð êÿñ Éàùéàéà áèð õÿëÿò âåðñèí!” Ùÿðÿ áèð õÿëÿò âåðäè Èñêÿíäÿðÿ. Èñêÿíäÿð éûüûëàí õÿëÿòäÿðè ýþíäÿðäè Éàùéàíûí ÿâèíÿ.
Ïà÷úàù áèð éàõøû, êàìûë ìîëëà ýÿòèðäè, áû ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðäè
Éàùéàéà. Ýåúÿ ãàëäû, ñÿùÿð äöøäö éîëà. Ýÿëäè ÷ûõäû þç øÿùÿðèíÿ.
Ãàïûíû éàâàøúà òûããûëäàòäû. Î ñààò Éàùéà äóðäó ýåéèíäè ýÿëäè ãàïûíû àøäû. Ýþðäö Èñêÿíäÿðäè. Ñîðóøäó êè, ãàðäàø, íÿòÿð îëäó?
– Ãàðäàø ïÿùëèâàíû þëäöðäöì, ãûçûí êÿáèíèíäÿ êÿñäèðäèì ñàà. Íÿ
ãÿäÿð äÿ õÿëÿò âåðìèøäèð, ýþíäÿðäèì ÿâÿ.
Éàùéà äåäè:
101
– Ãàðäàø öðÿêëÿð þðòöëöäö. Ýåäÿðñÿí êöëôÿòèéèí éàíûíà, îíäà áèëÿðñÿí.
Éàùéà ÿâèíÿ ýÿëìÿêäÿ, áû äà ñîéóíäó ýèðäè àðâàäûíûí éàíûíà.
Àðâàä áûíà àúûõëàíäû. Äåäè:
– Íå÷ÿ ýöíäö àðûéà ãûëûíú ãîéóðñàí, èíäè ýÿëìèñÿí.
Ãàéûòäû áèð ëþù îõóäó, Èñêÿíäÿðè ñàëäû ÷îõ èéðÿíú áèð ùåéâàí ùàëûíà.
Þçöíÿ äÿ áèð àúëûõ ãÿëÿáÿ åëÿäè êè, íÿ éåñåéäè äîéìàçäû. Àðâàä î ñààò
ýåéèíäè, íþêÿðëÿðÿ ÷ûüûðäû êè, åé êþïÿé óøàõëàðû, áû íåúÿ ùåéâàíäû ýÿòèìèñèíèç, ýèðèï áûðà?
Ýÿëäèëÿð ýþðäöëÿð áÿëè, áèð áèìöðâÿò, áÿäöðÿò ùåéâàíäû. Ùÿðÿ áèð
àüàú ýþòöðäö, áûíû äþéÿ-äþéÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõàðòäûëàð. Áû ýÿëäè ÷ûõäû áèð
ìåøèéÿ. Ìåéâÿëÿðäÿí-çàääàí íÿ ãÿäÿð éåäè, ýþðäö åëÿ àúûííàí þëöð.
Áû áûðäà ãàëñûí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì Éàùéàäàí. Ýÿëäè ÷ûõäû ÿâèíÿ,
ýþðäö î ãÿäÿð õÿëÿò âåðèïëÿð êè, ÿâäÿ õÿëÿò ÿëèííÿí éåð éîõäó. Ïà÷úàù
äà àäàì ýþíäÿðäè êè, òîéóí åùòèéàòûí ýþðñöí. Òîé åùòèéàòû ýþðäö, éåääè
ýöí, éåääè ýåúÿ òîé âûðäûðäû, ïà÷úàùûí ãûçûí ýÿëèí ýÿòèðäè.
Îí áåø ýöí òàìàìûíäà ïà÷úàù þëäö. Éàùéàíû áûíûí éåðèíäÿ ïà÷úàù
åëÿäèëÿð.
Áû áûðäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, Èñêÿíäÿðäÿí. Èñêÿíäÿð áû
ìåøÿäÿí, î ìåøÿäÿí ìåéâÿ éåéÿ-éåéÿ, ýÿëäè ÷ûõäû Éàùéàíûí øÿùÿðèíèí ìåøÿñèíÿ. Éàùéà äà ïà÷úàùà õåéðàò âåðèðäè. Àäàì òþêöï ìåøÿäÿí
îäóí ãûðäûðûðäû. Èñêÿíäÿð áûíûí áèðèí ÷àüûðäû, äåäè:
– Áû îäóíó íåéíèðñèíèç áèð áû ãÿäÿð ãûðûðñûíûç?
Áû àäàì áàõäû ýþðäö, áû áèð áÿäóðÿò ùåéâàíäû, ãîðõäó ãà÷äû. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Ãîðõìà, àäàì éåéÿí äåéèëÿì, ñÿííÿí ñþç õÿáÿð àëûðàì.
Áû àäàì ýåííÿí äóðäó äåäè:
– Äå ñþçöíö.
– Äåéèðÿì êè, áû îäóíó íåéíèðñèíèç?
Î àäàì äåäè:
– Ïà÷úàùûìûç þëöï, Éàùéà îíóí éåðèíäÿ ïà÷úàùäû, èíäè ïà÷úàùà
õåéðàò âåðèð.
Èñêÿíäÿð î àäàìà äåäè:
– Èíäè Éàùéà õþðÿê éåéèëÿíäÿ ýÿëèï àðàëûõäà ýÿçÿúÿê êè, ýþðöì
êèìèí õþðÿéè àçäû, éàüëûäû, éàâàíäû. Îíäà ÿòÿéèííÿí òóò, äåéÿúÿê éàü102
ëûäû, éàâàíäû, éà àçäû, íÿ äåéèðñÿí? Îíäà äåíÿí, õåéð, ôèëàí ìåøÿäÿ áèð
ùåéâàí âàð, äåéèð, î îëñóí Èñêÿíäÿðèí úàíû, ìÿíè äîéóðñóí.
Éàùéà àðàëûõäà ýÿçèðäè, ùÿìÿí àäàì Éàùéàíûí ÿòÿéèííÿí òóòäó.
Éàùéà äåäè:
– Íÿ äåéèðñÿí áàëà, õþðÿéèí àçäû, éàüëûäû, éàâàíäû?
Äåäè:
– Õåéð, ôèëàí ìåøÿäÿ áèð ùåéâàí âàð, äåéèð, îëñóí î Èñêÿíäÿðèí úàíû,
ìÿíè äîéóðñóí.
Î ñààò Éàùéà äåäè:
– Àé àìàí, äóðóí ýåäèí îíó ýÿòèðèí áûðà.
Ýÿòèðäèëÿð. Áèð íèì÷ÿ õþðÿê âåðäèëÿð éåäè. Äåäè:
– Ñÿí Èñêÿíäÿðèí úàíû ìÿíè äîéóð.
Áèðèí äÿ âåðäèëÿð ýåíÿ ùåéëÿ, èêèñèí, ö÷öí... Àõûðäà áàõäûëàð ýþðäöëÿð òà õþðÿêõàíàäà õþðÿê ãàëìûð.
Éàùéà ýÿëäè. Äåäè:
– Áû ñèðäÿí ìÿíè àýàù åëÿ ýþðöì, ñÿí êèìñÿí, íÿñÿí?
Î ñààò äåäè:
– Ìÿí ôèëàí Èñêÿíäÿðÿì. Î àðâàä ìÿíèì áàøûìà áû îéóíó ýÿòèðèï.
Î äÿì äÿ Éàùéà íÿ êè úàäó, ìöíÿúúèì, ùÿêèì âàðûäû òþùäö áûðà.
Ùàíñû áàõäûñà, äåäè:
– Áûíà ÿëàú éîõäó.
Áûëëàðûí áèðè äåäè:
– Ôèëàí éåðäÿ áèð ãîúà úàäûêóí âàð, ãîúàëûï ÿëäÿí äöøöï. ßéÿð îðäà
îëñà îëàúàõ áûíà ÿëàú.
Ýåòäèëÿð îíó äà ýÿòèðäèëÿð, áàõäû äåäè:
– Ìÿíèì ôèëàí éåðäÿ áèð êèòàáûì âàð, ÿéÿð îëñà îíäà îëàúàõ áûíà
ÿëàú, îíäà îëìàñà áûíà ÿëàú éîõäó.
Ýåäèï î êèòàáû ýÿòèðäèëÿð. Áàõäû äåäè:
– Áûäû, òàïäûì!
Éàùéà áèð âöðä þðýÿòäè.
Äåäè:
– Áû âöðäö îõóðñàí àïàðûï áûíû ôèëàí ùàìàìäà ùàìàìëàíäûðàðñàí.
Îíäà áû úèëèääÿí ÷ûõàúàõ, þç úèëèäèíÿ äöøÿúÿê.
Áûíû àïàðäûëàð ùàìàìà. Éàùéà î âöðäö äÿ îõóäó, áûíû ùàìàìëàíäûðäûëàð. Èñêÿíäÿð ÷ûõäû î úèëèääÿí, äöøäö þç úèëèäèíÿ. Ïàëòàð ýÿòèðäèëÿð
ýåéèíäèðäèëÿð, ýÿëäèëÿð ÿâÿ. Éàùéà äåäè:
– Ãàðäàø, íÿ ãÿäÿð ãîøóí èñäèéèðñÿí ùàçûðäû. Ýåäÿê.
103
– Õåéð, ìàà ãîøóí ëàçûì äåéèë.
ßñëàùàñûí ýåéèíäè, ãûëûíúûí, ãàëõàíûí ýþòöðäö, äöøäö éîëà. Ýåúÿíè
ýöíäöçÿ, ýöíäöçö ýåúèéÿ âûðûï ýÿëäè ÷ûõäû þç ÿâèíÿ. Êÿìÿíäè àòäû, áàðûäàí àøûï ýèðäè è÷ÿðè. Îòàüà ýèðäè, ýþðäö àðâàä éàòûï òàõäûí öñòäÿ, ãûëûíúû ñèâèðäè åëÿ âûðäû êû òàõäûéíàí þçöí äþðä ïàð÷à åëÿäè, ñàëäû éåðÿ.
Ïà÷úàù ïàëòàðûí ýåéèíäè, ÷ûõäû òàõòà. Áèð íå÷ÿ ýöí áàøäàäû øÿùÿðÿ
ïà÷úàùëûõ åëÿäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö, àäàì ýþíäÿðäè êè, ôèëàí íàõûð÷ûéà äåéèí ïà÷úàù
äåéèð êè, áû ýöí îíà ãîíàüàì.
Íàõûð÷ûéà õÿáÿð àïàðäûëàð. Õþðÿê-çàä ùàçûððàäû, áàõ÷àíû äþøÿòäèðäè,
áàçàðäàí àéûííàí-îéóííàí àëäû, êöðñö ýÿòèðòäèðäè. Áàõ÷àäà ïà÷úàùéàíà
áèð ìÿúëèñ äþøÿòäèðäè. Õþðÿê âàõäû ïà÷úàù ýÿëäè ÿéëÿøäè. Áèð äÿ ýþðäö,
àòàñû ÿëèíäÿ àôäàùà-ëÿéÿí, àíàñû äà ÿëèíäÿ õîí÷àäà õþðÿê ýÿòèðèð. Ýÿëäèëÿð Èñêÿíäÿðÿ áàø éåíäèðäèëÿð. Äèë-àüûç åëÿäèëÿð. Àòàñû àôäàùà-ëÿéÿíè
ýÿòèðäè êè, Èñêÿíäÿðèí ÿëèíÿ ñó òþùñöí. Èñêÿíäÿð äóðäó ÿéàüà, äåäè:
– Àòåéè-ìåùðèáàí, ëàéûõ äåéèë êè, àòà îüóëóí ÿëèíÿ ñó òþêÿ. Ìÿí
ñÿíèí îüëóí Èñêÿíäÿðÿì.
Î ñààò àðâàä ÿëèíäÿêè õþðÿéè éåðÿ òóëëàäû. Äåäè:
– Áàùî... Êîðîüëó, èíäè äÿ ìàà ïà÷úàùëûõ åëèéèð.
Èñêÿíäÿð î ñààò úÿëëàäëàðû ýÿòèðòäèðäè, äåäè:
– ×ûõàðäûí ùÿéÿòäÿí áàéûðà. Îíóí áîéíóí âûðûí, ãîéóí îðäà èòäÿð
éåñèí úÿìäÿéèí.
Àðâàäûí áîéíóí âûðäûðäû, áèð äÿñäÿ ïà÷úàùéàíà ëèáàñ ýÿòèðòäèðäè,
àòàñûí ùàìàìëàíäûðäû, ýåéèíäèðäè, àïàðäû éàíûíà.
Äåäè:
– Àòà, íÿ ãÿäÿð úàíûìäà úàí âàð éå, è÷, êåô åëÿ. Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ.
Î éåäè, éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
äöøäö. Áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
104
ÍÀÐ ÃÛÇÛ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð ïàäèøàùûí áèð îüëû âàðèìèø. Áó îüëàí
áèð ýåúÿ éóõóäà Íàð ãûçûíà àøèã îëóð. Ñöáù îëàíäà âÿçèðèí ÷àüûðóá éóõóñóíó ñþéëÿéöá áóíà äåéèð êè, ýÿðÿê ýåäèá Íàð ãûçûíû ìàíà àëàñàí.
Âÿçèð ÿðç åäèð êè, áàøãà ùÿð íÿ ÿìðèí âàðñà éåðèíÿ éåòèðèì. Àììà îíû
ýÿòèðìÿê ìÿíèì ö÷öí ìöìêöí äåéèë, ÷öíêö î äåâëÿðèí è÷èíäÿäèð.
Ïàäèøàùûí îüëó úàâàá âåðèð êè, ùþêìàí ýÿðÿê ýåäÿñÿí! Éîõñà áîéíóâè âóðàðàì.
Âÿçèðèí ÿëàúû êÿñèëèá ãÿáóë åäèð. Øàùçàäÿ áóíà õåéëè ïóë âåðöá éîëà
ñàëûð. Âÿçèð äÿ ýåäÿíäÿ áàçàðäàí áèð õåéëè ãûð-ñàããûç àëûð. Áèð ìöääÿò
éîë ýåäÿíäÿí ñîðà ýÿëöá áèð åâÿ ÷ûõûð. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ áàõûá ýþðöð êè, áóðàäà áèð ãàðû îòóðìóø êè, àëò äîäàüû éåð ñöïöðöð, öñò äîäàüû ýþé. Ãàðû
áóíó ýþðÿíäÿ ñÿâèíèá äåéèð:
– Ãàäàí àëûì ýÿë, éàõøû ýÿëäèí, àëòû àé îëóð êè, àäàì ÿòè éèìÿìèøÿì. Òåç ýÿë, ñÿíè éåéèì. Éîõñà îüëàíëàðûì ýÿëèá ñÿíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëóá éèéÿðëÿð, ìàíà áèð øåé âåðìÿçëÿð.
Áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ âÿçèð ãàðûíûí àüçûíà áèð ãÿäÿð ãûð-ñàããûç òîëëàéûð. Ãàðû ñàããûçû ÷åéíÿìÿýÿ áàøëàéóð, éàçûüû ýÿëöá áóíó éèìÿéèð.
Âÿçèð þçè äÿ ñåùð áèëèðìèø. Ãàðûíûí îüëàíëàðû ýÿëìÿéÿ éàõûíëàøàíäà, áèð
ñåùð îõóéóá áèð ÷óâàëäóç èýíÿñè îëóá áèð äåøèýÿ ýèðèð. Áó ùàëäà îüëàíëàð åâÿ äàõèë îëóá àíàëàðûíà:
– Àíà! Àäàì-áàäàì èéñè ýÿëèð, éàüëû áàäàì èéñè ýÿëèð, ãàòûð ýÿëÿð
äûðíàã ñàëàð, ãóø ýÿëÿð ãàíàä ñàëàð, äå ýþðÿê áóðàéà êèì ýÿëìèø? –
äèéèá áàüûðûðëàð.
105
Ãàðû úàâàá âåðèð:
– Áóðàéà êèìñÿ ýÿëìÿìèø, éÿãèí þçèíèç áàüäà, äàøäà òàïóá éåìèøñèíèç, èéñè äèøëÿðèíèçèí äèáèíäÿí ýÿëèð. Ùÿðýàù áóðàéà àäàì ýÿëñÿ, éèéÿðÿì, ñèçÿ äÿ ñàõëàìàðàì.
Ãàðûíûí îüëàíëàðû èíàíóá éàòäûëàð. Ñöáù îëàíäà èøëÿðèíÿ ýåòäèëÿð.
Îüëàíëàð ýåäÿíäÿí ñîðà, èýíÿ ýÿíÿ äÿ àäàì îëóá ãàðûäàí éîëó ñîðóð.
Ãàðû äà áóíà:
– Ýöíáàòàí òÿðÿôÿ ýåò, – úàâàá âåðèð.
Âÿçèð éîëó äóòóá ýåäèð. Áèð ìöääÿò ýåòäèêäÿí ñîðà áèð åâÿ ÷àòûð.
È÷ÿðè ýèðÿíäÿ ýþðèð êè, áóðàäà áèð ãàðû îòóðìóø àëò äîäàüû éåðè ñöïöðöð,
öñò äîäàüû ýþéè. Ãàðû áóíó ýþðÿíäÿ:
– Éàõøû ýÿëìèñÿí, àëòû àéäûð êè, àäàì ÿòè éåìÿìèøÿì, ýÿë ñÿíè
éåéèì. Éîõñà îüëàíëàðûì ýÿëÿðëÿð, ñÿíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëàðëàð, – äèéèá
èñòÿéèð áóíó éèñèí.
Âÿçèð áóíóí äà àüçûíà áèð ïàð÷à ãûð-ñàããûç òóëëàéûð. Ãàðû ñàããûçû
÷åéíÿìÿýÿ ìÿøüóë îëóð, áóíà éàçûüû ýÿëèá þëäèðìèð. Áóíà äåéèð êè,
èìäè îüëàíëàðûì ýÿëÿúÿêëÿð, ýÿë ñÿíè ýèçëÿäèì. Âÿçèð èñìè-ÿçÿì îõóéóá áèð ïàëàç ïàð÷àñû îëóð, ãàðû àïàðûá áóíó ýþéëèýäÿ ýèçëÿäèð, áó ùàëäà
ãàðûíûí îüëàíëàðû ýÿëèð, è÷ÿðè äàõèë îëóá:
– Àíà! Àäàì-áàäàì èéñè ýÿëèð, éàüëû áàäàì èéñè ýÿëèð, ãàòûð ýÿëÿð
äûðíàã ñàëàð, ãóø ýÿëÿð ãàíàä ñàëàð. Äè, ýþðÿê áóðà êèì ýÿëìèø? – äèéèá
áàüûðûðëàð.
Àíàëàðû èñÿ úàâàá âåðèð êè, áóðàéà êèìñÿ ýÿëìÿìèø, éÿãèí äàüäà,
äàøäà àäàì òàïóá éèìèñèíèç, èíäè èéèñè äèøëÿðèíèçèí äèáèíäÿí ýÿëèð.
Àäàì îëñà, þçèì éèéÿðÿì, ñèçÿ äÿ âåðìÿðÿì.
Îüëàíëàð àíàëàðûíûí ñþçöíÿ èíàíûá éàòûðëàð. Ñöáù îëàíäà ÷ûõûá èøëÿðèíÿ ýåäèðëÿð. Îüëàíëàð ýåäÿíäÿí ñîðà ïàëàç ãûðûüû éåíÿ äÿ àäàì îëóá,
ýÿëèá ãàðûäàí éîëó ñîðóøóð. Ãàðû äà ýöíáàòàí òÿðÿôè áóíà ýþñòÿðèð.
Âÿçèð áèð ìöääÿò éîë ýåäÿíäÿí ñîðà ýÿíÿ áèð åâÿ éåòèøèð, è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ýþðèð êè, ÿââÿëêè êèìè áóðàäà äà áèð ãàðû ÿéëÿøìèø êè, àëò äîäàüû éåð
ñöïöðöð, öñò äîäàüû ýþé. Áó ãàðû äà áóíó ýþðÿíäÿ ñåâèíèá áóíà äåéèð:
– Ãàäàí àëûì, õîø ýÿëìèñÿí. Àëòû àéäûð àäàì ÿòè éèìÿìèøÿì, ýÿë
ñÿíè éåéèì. Éîõñà áó ñàÿò îüëàíëàðûì ýÿëèá ñÿíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëàðëàð, ìàíà áèð øåé âåðìÿçëÿð.
Èñòÿéèð êè, áóíó éåñèí, òåç âÿçèð áóíóí äà àüçûíà áèð ïàð÷à ãûð-ñàããûç òîëëàéûð. Ãàðû ñàããûçû ÷åéíÿìÿýÿ ìÿøüóë îëóá áóíà éàçûüû ýÿëèá
áóíó éèìÿéèð.
106
Îüëàíëàðûíûí ýÿëìÿê âÿãòè îëàíäà âÿçèð èñìè-ÿçÿì îõóéóá áèð
úèáèí îëóá áèð äåøèýÿ ýèðèð. Îüëàíëàðû ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè áóíëàð äà:
– Àíà, àäàì-áàäàì èéñè ýÿëèð, éàüëû áàäàì èéñè ýÿëèð, ãàòûð ýÿëèá
äûðíàã ñàëàð, ãóø ýÿëèá ãàíàä ñàëàð. Äè ýþðÿê, áóðàéà êèì ýÿëìèø? –
äèéèá áàüûðûðëàð.
Àíàëàðû úàâàá âåðèð êè, áóðàéà êèìñÿ ýÿëìÿìèø. Éÿãèí äàüäàäàøäà àäàì òàïóá éèìèøñèíèç. Îäóð êè, èéèñè äèøëÿðèíèçèí äèáèííÿí ýÿëèð.
Îüëàíëàðû àíàëàðûíûí ñþçèíÿ èíàíûá éàòûðëàð. Ñöáù îëàíäà ãàëõóá èøëÿðèíÿ
ýåäèðëÿð.
Îüëàíëàð ýåäÿí êèìè âÿçèð ýåíÿ äÿ àäàì îëóá ãàðûäàí Íàð ãûçûíûí
éåðèíè ñîðóð. Ãàðû úàâàá âåðèð:
– Îíû ýÿòèðìÿê ìöøêöëäöð, áó ôèêèðäÿí äàøûí. Äåâëÿð ñÿíè þëäèðÿðëÿð.
Âÿçèð úàâàá âåðèð:
– Ùÿð íÿ îëóð îëñóí, ýÿðÿê ýåäÿì!
Ãàðû ýþðöð êè, ÿëàú éîõäóð, Íàð ãûçûíûí éåðèíè ñþéëÿéèá, áóíà äåéèð:
– Áóðàäàí áèð àç óçàãäà áèð áàü âàð, î áàüäà áèð íàð àüàúû âÿ àüàúûí áàøûíäà ö÷ íàð âàð. ßììà àüàúûí ÿòðàôûíäà äåâëÿð êåøèý ÷ÿêèðëÿð.
Ýÿðÿê î íàðëàðû åëÿ äÿðÿñÿí êè, äåâëÿðèí õÿáÿðè îëìàñûí.
Âÿçèð ãàðûäàí Íàð ãûçûíûí éåðèíè þéðÿíÿíäÿí ñîðà éîëà äöøöð, ýåäèá
ùÿìÿí áàüà éåòèøèð. Äèâàðäàí áàõóá ýþðèð êè, äîüðóäàí äà äåâëÿð êåøèê
÷ÿêèðëÿð, ãîðõóñóííàí èñìè-ÿçÿì îõóéóá áèð ìèë÷ÿê îëóá äèâàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíèð. Ýåúÿ àðàéà ýÿëèá äåâëÿð éóõóéà ýåäÿíäÿ õÿëâÿò ýåäèá ö÷
íàðû öçöá ãà÷ûð, áàøëàéûð ãàéûòìàüà. Áèð ìöääÿò ýÿëäèêäÿí ñîðà þç øÿùÿðëÿðèíÿ éàõûíëàøûð. Áóðàäà îòóðóá ÿââÿëúÿ íàðûí áèðèíè ïàð÷àëàéûð,
è÷èíäÿí áèð øåé ÷ûõìàéûð, èêèíúèñèíäÿí áèð øåé ÷ûõìàéûð. Ö÷öíúèñèíè ïàð÷àëàéàíäà è÷èíäÿí ýþçÿë áèð ãûç ÷ûõûð. ×ûõàí êèìè áþéöéöá îí áåø éàøûíäà áèð íàçÿíèí ñÿíÿì îëóð. Âÿçèð èñòÿéèð êè, áóíó àïàðñóí, ãûç áóíà äåéèð:
– Ìÿíè áó ùàë èëÿ àïàðìà, ýåò ëèáàñ ýÿòèð, ýåéèíèì, ùÿì äÿ òîé åäèí,
ñîðà àïàðûí.
Âÿçèð, ãûçû áèð ÷èíàðûí áàøûíäà ãîéóá ýÿëèá ÿùâàëàòû ùÿì åâäÿ ñþéëÿéèð, ùÿì äÿ øàùçàäÿéÿ ñþéëÿéèð, òîé òÿäàðèêèíÿ áàøëàéóðëàð. Âÿçèðèí
ãóëëóã÷óñó ãàá ýþòöðöá ùÿìÿí ÷èíàðûí äèáèíäÿêè ãóéóäàí ñó àïàðìàüà
ýÿëèð. Áàõóá ýþðöð êè, ñóäà ýþçÿë áèð ãûçûí ÿêñè ýþðöíöð. Éóõàðû áàõàíäà
ýþðöð êè, ÷èíàðûí áàøûíäà áèð íàçÿíèí ñÿíÿì ÿýëÿøìèø. Ãóëëóã÷ó ÿùâàëàòû áèëèðìèø. Áó äà ÷èíàðûí áàøûíà ÷ûõûð. Ãûç èëÿ áèð àç ñþùáÿò åòäèêäÿí
ñîðà èòÿëÿéèá áèðäÿí ãûçû ãóéóéà ñàëóá þçè éåðèíäÿ îòóðóð.
Íàð ãûçû ãóéóäàí ÷ûõûá êÿíàðäà áèð ýöë àüàúû îëóð.
107
Ãÿðÿç òîé òÿäàðèêèíè ýþðöá øàùçàäÿ ïàëòàð ýþòöðöá âÿçèð-âÿêèë,
õåéëè ãîøûí èëÿ ãûçû àïàðìàüà ýÿëèðëÿð. Ýÿëèá ýþðöðëÿð êè, àüàúûí áàøûíäà áèð ãàðà ãûç ÿýëÿøìèøäèð. Øàùçàäÿ âÿçèðäÿí:
– Áû ãûç íèéÿ áåëÿ ãàðàäû? – äèéèá ñîðàíäà, âÿçèð òÿÿúúöá åòäè.
– Ýöíÿøèí ãàáàüûíäà ãàëìûø, îíóí ö÷öí ãàðàëìûø, – äèéèá úàâàá
âåðèð.
Õöëàñÿ, ãàðà ãûçû ýþòöðöá øÿùÿðÿ ýÿëèðëÿð. Òîé åäöá øàùçàäÿéÿ òàïøûðûðëàð.
Âÿçèð èñÿ ÷èíàðûí äèáèíäÿ ýöëäÿí áèð äÿñòÿ äÿðöá ýþòèðìèø èìèø. Åðòÿñè ýöí áóíó øàùçàäÿíèí àðâàäû ãàðà ãûçà ýþíäÿðèð. Ãàðà ãûç èñÿ àëûá
ïÿíúÿðÿäÿí åøèýÿ àòûð. Áó ýöë áóðàäà áèð ÷èíàð îëóð.
Áèð èëäÿí ñîðà øàùçàäÿíèí ùÿìÿí ãàðà ãûçäàí áèð îüëó îëóð. Àðâàä
øàùçàäÿéÿ äåéèð êè, ÷èíàðû êÿñäèðèá óøàüà áåøèê ãàéûòäûðûëñûí. Øàùçàäÿ
ãÿáóë åäèá ÷èíàðû êÿñäèðèá òàõòà éîíäóðóð. Áó òÿõòÿíèí áèðèíè áèð ãàðû
àïàðûð åâèíäÿ òàõ÷àéà ãîéóð. Áó ãàðû ýåäèá áàçàðäàí éóí àëóá ÿýèðèá
ñàòàðìûø, ãàçàíúû èëÿ áèð íþâ äîëàíàðìûø. Áèð ýöí ýÿíÿ ýåäèá áàçàðäàí
îí ýèðâÿíêÿ éóí àëûð. Ýþòöðöá åâÿ ãîéóá ýåäèð. Áó òàõòà, áèð ãûç îëóá
ãàëõóá åâè ñöïöðöá, áèð áó òÿðÿôèíÿ öôöðöð äöýö îëóð, áèð áó òÿðÿôèíÿ
öôöðöð éàü îëóð. Áóíëàðû ýþòöðöá áèð éàõøû ïèëîâ ïèøèðèð. Öñòöíäÿí áèð àç
éåéèá ãàëàíûíû ñàõëàéóð. Ñîðà éóíóí ùàìûñûíû äàðàéóá, ÿýèðèá ýÿíÿ äÿ
òÿõòÿ îëóá òàõ÷àäà þç éåðèíäÿ îòóðóð.
Ãàðû åâÿ ýÿëÿíäÿ áàõóá ýþðèð êè, åâ òÿìèç ñöïöðöëöá, éóí òàìàì
äàðàíûëìûø, ÿýðèëìèøäè. Îúàüà áàõàíäà ýþðèð êè, ïèëîâ äÿ äÿìäÿäèð. Áó
èøÿ òÿúúöá åäèá èïè àïàðóá áàçàðäà ñàòûð. Åðòÿñè ýöí áó ÿùâàëàò ýåíÿ öç
âåðèð. Àõûðäà ãàðû ýåäèá ÿùâàëàòû ãîíøóëàðûíà äà ñþéëÿéèð. Ãîíøóëàðû
ìóíà ìÿñëÿùÿò ýþðèðëÿð êè, åâäÿ ýèçëÿíèá áóññóí. Ãàðû áó ñþçÿ ÿìÿë
åäèá åðòÿñè ýöí áàçàðà ýåòìÿê áÿùàíÿñèëÿ áèð òÿðÿôäÿ ýèçëÿíèð. Áèð äÿ
ýþðèð êè, øàùçàäÿíèí åâèíäÿí ýÿòèðäèýè òàõòà äþíèá áèð ãûç îëäè. Åâè
òÿìèç ñöïöðöá éóíó äàðàäû, ÿéèðäè. Ñîðà áèð î òÿðÿôÿ, áèð áó òÿðÿôÿ
öôöðäö: éàü îëäó, áèð òÿðÿôÿ öôöðäö, äöýö îëäè. Ñîðà ãàëõóá ïèëîâ áèøèðèá öñòöíäÿí áèð àç éåäè, ãàëàíûí ýÿíÿ îúàüà ãîéäó. Áó ùàëäà ãàðû ýèçëÿíäèéè éåðäÿí òåç ÷ûõûá ãûçû äóòóð. Ãûç áóíà éàëâàðûð êè, áó ñèððè áèð
êèìñÿéÿ ñþéëÿìÿñèí. Ãàðû úàâàá âåðèð êè, õàòèðúÿì îë, êèìñÿéÿ ñþéëÿìÿðÿì. Áóðàäà ìÿíèì éàíûìäà ãàë ìàíà êþìÿê åò. Ãûç áóíà ðàçû
îëóá ãàðûíûí éàíûíäà ãàëûð. Áèð ýöí øÿùÿðÿ õÿáÿð ÷ûõûð êè, ïàäèøàùûí
îüëó Ìÿêêÿéÿ ýåòìÿê èñòÿéèð. Îíà ýþðÿ äÿ úÿìàÿòÿ éàéûëûð êè, áèð àéûí
ìöääÿòèíäÿ êèì àòà éàõøû áàõñà, îíà ïàäèøàù ÷îõ ïóë âåðÿúÿêäèð. Áó
õÿáÿðè åøèäÿíäÿ Íàð ãûçû úàâàá éîëëàéûð êè, ýåäèá øàùçàäÿäÿí áÿñëÿ108
ìÿê ö÷öí áèð àò àëñûí. Ãàðû úàâàá âåðèð êè, áèçèì íÿ îòóìóç âàð, íÿ
àðïà-ñàìàíûìûç, íÿ äÿ òþéëÿìèç.
Ãûç äåäè:
– Ñÿí ýåò àë ýÿòèð, îðàñû ìÿíèì èøèìäèð.
Õöëàñÿ, ãàðû ýåäèá øàùçàäÿäÿí áèð àðûã àò àëûð. Ãàðû àòû åâÿ ýÿòèðèð.
Ãûç àòû ýþðÿíäÿ áèð î òÿðÿôÿ ôöëÿéèð, áèð áó òÿðÿôÿ ôöëÿéèð. Àðïà, ñàìàí
îëóá àòû òþéëÿéÿ ÷ÿêèá, áóðàäà îíà áàõìàüà áàøëàéûð.
Àé òàìàì îëàíäà àòëàðû éûüûðëàð. Øàùçàäÿ àòëàðà áàõàíäà ùå÷ áèðèñèí áÿýÿíìÿéèð. Áó ùàëäà øàùçàäÿéÿ õÿáÿð âåðèðëÿð êè, áèð àò äà ôèëàí
ãàðûäà âàð. Àäàì ýþíäÿðèð êè, ýåòñèí îíû äà ýÿòèðñèí. Øàùçàäÿíèí àäàìëàðû ýÿëöá ãàðûíûí ãàïûñûíû äþýÿíäÿ, ãàðû ãàáàüà ÷ûõäû. Áàõûá ýþðöð êè,
àòû àïàðìàüà ýÿëìèøëÿð. Ýåäöá ãûçà õÿáÿð âåðèð. Ãûç ñþéëÿéèð:
– Ýåò, âåð àïàðñûíëàð!
Àäàìëàð ýÿëèá òþéëÿéÿ ýèðÿíäÿ àò áóëàðû éàõûíûíà ãîéìàéûð. Ãàáàüà êå÷ÿíè àüçû èëÿ äèøëÿéèð, äàëà êå÷ÿíè òÿïèê èëÿ âóðóð. Õöëàñÿ, àïàðà
áèëìÿéèá ýåäöá øàùçàäÿéÿ õÿáÿð âåðèðëÿð. Áó äÿôÿ àäàìëàðû èëÿ øàùçàäÿ þçè íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðëàðñà àòû òþéëÿäÿí ÷ûõàðà áèëìèðëÿð. Àõûðäà ãàðûíû ÷àüûðóá äèéèðëÿð:
– Àòû êèì áÿñëÿìèøñÿ, ýÿëñèí òþéëÿäÿí ÷ûõàðñûí.
Íàð ãûçû áóíó ùå÷ êÿñ òàíûìàñûí äèéÿ, áàøûíà áèð ïàëàç ïàð÷àñû
ñàëóá, ýÿëöá òþéëÿäÿí àòû ÷ûõàðóá øàùçàäÿéÿ âåðèð. Ãÿðÿç áèð íîéèëÿ àòû
àïàðûðëàð.
Î çàìàí ãàéäà áåëÿéìèø êè, øàùçàäÿëÿð Ìÿêêÿéÿ ýåäÿíäÿ öñòö
èíúè ìóíúóã èëÿ òèêèëìèø ïàëòàð ýèéÿðëÿðìèø. Îäóð êè, øàùçàäÿ áèð äÿñò
ïàëòàð àëóá ÿìð åäèð êè, øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð èíúè ìóíúóã òèêìÿêäÿ óñòàä
àðâàò âàðèñÿ, ýÿëöá áóíóí ïàëòàðûíà èíúè, ìóíúóã òèêñèíëÿð.
Áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ Íàð ãûçû ãàðûéà éàëâàðûð êè, ãàðû áóíà èçèí
âåðñèí, ýåäöá ïàäèøàùûí ïàëòàðûíà èíúè âÿ ìóíúóã òèêñèí. Ãàðû èçèí âåðèð.
Õöëàñÿ, àðâàòëàð, ãûçëàð ìóíúóãëàðû ýÿòèðóá îðòàéà ãîéóð. Âÿ îíëàð
íþáÿ èëÿ îõóéà-îõóéà òèêìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Íþáÿò Íàð ãûçûíà ÷àòàíäà
äåéèð:
Ìÿí áèð Íàð ãûçû èäèì – Èíúèì, äöçöë, äöçöë!
Àëìàäàí ãûðìûçû èäèì – Èíúèì, äöçöë, äöçöë!
×ûõäûì àüàú áàøûíà – Èíúèì, äöçöë, äöçöë!
Ãûç áåëÿ ñþéëÿäèêäÿ ïàäèøàùûí àðâàäû ãàðà-ãàðàâàø ìÿòëÿáè àíëàéûá
âÿ þëöìèí ýþçèíèí ãàáàüûíà ýÿòèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí ïàäèøàùûí îüëó ýÿëöá
ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà îòóðóá àðâàòëàðûí îõóìàñûíà ãóëàã àñûðìûø.
109
Ãàðà-ãàðàâàø, øàùçàäÿ áóíóí ñþçëÿðèíè åøèòìÿñèí äèéÿ àðâàòëàðûí îõóìàñûíû áÿùàíÿ åäöá øàùçàäÿéÿ ñþéëÿéèð êè, ïåíúÿðÿíèí ãàáàüûíäàí
ýåòñèí. Øàùçàäÿ ïåíúÿðÿíèí ãàáàüûíäàí ÷ÿêèëèð. Ãûç îõóìàüà áàøëûéàíäà ýÿíÿ ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà ýåäèá äèíëÿéèð. Ñþçèíÿ äàâàì åäèð:
Ãàðà ãàðàâàø ýÿëäè, àôòàôàíû äîëäóðäû.
Èíúèì, äöçöë, äöçöë!
Àôòàõàíû âóðäè äàøäàí-äàøà, èíúèì, äöçöë, äöçöë!
×ûõäûì ãîíäóì àüàú áàøûíà – èíúèì, äöçöë, äöçöë!
Ãàðàâàø áàõóá ýþðäö êè, øàùçàäÿ ýÿíÿ ïÿíúÿðÿäÿí áàõûð. Íÿ
ãÿäÿð èñòèéèðñÿ øàùçàäÿíè ïåíúÿðÿíèí ãàáàüûííàí óçàõëàøäûðñûí, ìöìêöí îëìàéûð. Áó ùàëäà, âÿçèð äÿ ýÿëèð. Áÿðàáÿð ãûçûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàõ
âåðèðëÿð. Ãûç ñþçèíÿ äàâàì åäèð:
Ìÿíè àüàúäàí ñàëäû ãóéóéà – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Áèòäèì îëäóì ýöë àüàúû – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Ìÿíäÿí áèð äÿñòÿ ýöë äÿðäèëÿð – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Ìÿíè ýÿòèðäèëÿð øàù åâèíÿ – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Áó ñþçëÿðè âÿçèð åøèäÿíäÿ øàùçàäÿéÿ äåéèð êè, ìÿíèì ýÿòèðäèýèì
ãûç áóäóð. Ãóëàõ âåð ýþðÿê äàùà íÿ ñþéëèéÿúÿê. Ãûç ñþçèíÿ äàâàì åäèð:
Îòàõäàí ìÿíè òóëëàäûëàð ýöëëöýÿ – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Ãàëäûì îëäóì ÷èíàð àüàúû – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Ìÿíèì òàõòàìäàí ãàðû àïàðäû – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Èíäè ýÿëäèì èíúè äöçìÿéÿ – èíúèì, äöçöë, äöçöë.
Âÿçèð øàùçàäÿéÿ äåéèð:
– Éÿãèí, áó ùÿìÿí ìÿí ýÿòèðäèéèì ãûçäû.
Ùÿìÿí ñààò àðâàòëàðû éîëà ñàëûá îíû ñàõëûéûðëàð.
Âÿçèð áóííàí ñîðóøóð:
– Ñÿí Íàð ãûçûñàíìû?
Ãûç úàâàá âåðèð:
– Áÿëè!
ßùâàëàòû áàøäàí-àéàüà áóíëàðà ñþéëÿéèð. Áóííàí ñîðà ãûðõ ýöí,
ãûðõ ýåúÿ òîé åëèéèá áó ãûçû øàùçàäÿéÿ àëûðëàð. Ãàðàâàøû äà áèð õàì àòûí
ãóéðóüóíà áàüëàéûá ñÿùðàéà áóðàõûðëàð.
Àò îíó äàüà, äàøà ÷ûðïûá, ïàð÷à-ïàð÷à åëèéèá þëäöðöð.
110
ÊÈ×ÈÊ ØÀÙÇÀÄß
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð ïàäèøàù âàð èìèø. Áó ïàäèøàùûí
ýþçÿë áèð öçöì áàüû âàð èìèø. Ïàäèøàù áèð ýöí áàüäà ýÿçÿíäÿ ýþðöð êè,
áàüûí òÿíÿêëÿðè ãûðûëìûø, õåéëè öçöì äÿðóá àïàðìûøëàð. Ïàäèøàù áàüáàíû
ùèçóðèíÿ èñòÿéöá, îíäàí áó íÿ ÿùâàëàò îëäóüóíó ñîðóð. Áàüáàí áèð øåé
áèëìÿäèýèíè ñþéëÿéèð. Ïàäèøàù ÿìð åäèð êè, ýåúÿëÿð áàüà ãàðàâóë ãîéñóíëàð, îüðóíó äóòñóíëàð. Áàüà íÿ ãÿäÿð ãàðàâóë ãîéóëóðñà, ýåúÿíèí áèð
âÿãòè éàòûð. Îüðó äà ýÿëöá áàüû òàëàí åäèð.
Ïàäèøàùûí ö÷ îüëó âàð èìèø. Áèð ýöí îüëóíè ùèçóðèíÿ ÷àüûðûá, ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿéèá, ýåúÿ áàüäà ãàðàâóë îëóá îüðóíó äóòìàüû ÿìð åäèð.
Áþéöê îüëó ýåúÿ áàüà ýåäèð. Ýåúÿäÿí áèð íå÷ÿ ñààò êå÷ÿíäÿí ñîðà
éóõó áóíó àïàðûð. Ñöáù îëàíäà ýþðöðëÿð êè, ýÿíÿ äÿ áàüû õàðàá åòìèøëÿð. Ïàäèøàù èêèíúè ýåúÿ îðòàíúûë îüëûíû ýþíäÿðèð, áó äà àüøàìäàí áèð àç
êå÷ìèø éàòûð, ýåíÿ îüðó ýÿëèá áèëäèýèíè åëÿéèð. Ö÷öíúö ýåúÿ êè÷èê îüëóíó ýþíäÿðèð. Áó èñÿ éàòìàéûì äèéÿ, áàðìàüûíûí áèðèíè êÿñöá éåðèíÿ
äóç äîëäóðóð. Ýåúÿíèí áèð âÿõòè ýþðöð êè, áàüà áèð çîðáà äåâ ýÿëäè.
Øàùçàäÿ áèëèð êè, òÿíÿêëÿðè õàðàá åäöá öçöìö äÿðÿí áóäóð. Òåç íèøàí
àëóá áóíà áèð îõ àòûð. Îõ èñÿ áîøà êå÷èð. Äåâ áàüäà àäàì îëäóüóíó
äóéóá òåç ãà÷ûð. Øàùçàäÿ äÿ áóíóí äàëûíúàí äöøöð.
Áèð õåéëè éîë ýåäÿíäÿí ñîðà, ãàáàãëàðûíà áèð äàø ÷ûõûð. Øàùçàäÿ
ýþðöð êè, òåç äåâ äàøû ãàëäûðûð, àëòûíäàí áèð ãóéó ÷ûõûð. Äåâ ãóéóéà ýèðèð,
äàøû äà ýÿíÿ éåðèíÿ ãîéóð. Áóíó ýþðäèêäÿí ñîðà øàùçàäÿ åâëÿðèíÿ ãàéûäóá, ÿùâàëàòû ãàðäàøëàðûíà ñþéëÿéèð. Èï ýþòöðöá ãàðäàøëàðèëÿ ãóéóíóí
áàøûíà ýÿëèðëÿð. Øàùçàäÿ ÿë àòûð äàøà, ãàëäóðûá ãóéóíóí àüçûíäàí áèð
111
ñÿìòÿ éûüûðëàð, èïè áåëèíÿ áàüëàéóá ãóéóéà äöøöð. Ãàðäàøëàðû äà ãóéóíóí
êÿíàðûíäà ãàëóá áóíó ýþçëÿéèðëÿð. Øàùçàäÿ ãóéóíóí äèáèíÿ äöøäèêäÿí
ñîðà èïè à÷óá éîë ýåòìÿýÿ áàøëàéóð. Áèð ãÿäÿð éîë ýåòäèêäÿí ñîðà áèð
èìàðÿòÿ éåòèøèð. È÷ÿðè äàõèë îëàíäà ýþðèð êè, áèð òÿõòèí öñòöíäÿ ö÷ ýþçÿë
ãûç ÿéëÿøìèøëÿð. Ãûçëàð áóíó ýþðÿíäÿ ãîðõóéà äöøöá áóíà äèéèðëÿð:
– Îüëàí, ñÿí íÿ úöðÿò åäèá áóðàéà ýÿëäèí? Áóðà äåâëÿðèí ìÿñêÿíèäèð.
Äåâ éóõóäàí ãàëõàíäà ñÿíè þëäèðÿúÿéäè.
Øàùçàäÿ äåäè:
– Ìÿí åøèòìèøÿì äåâèí úàíè øèøÿäÿ îëóð. Øèøÿíèí éåðèíè ìàíà ýþñòÿðèí. Äåâè þëäöðöì, ñèçè äÿ áóðàäàí õûëàñ åäèì.
Ãûçëàðûí ÿí êè÷èýè êè, ùàìûñûíäàí ýþçÿë èäè, ãàëõûá øèøÿíèí éåðèíè
áóíà ýþñòÿðäè. Áó ùàëäà äåâ éóõóäà ýþðöð êè, áóíóí úàíè è÷èíäÿ îëàí
øèøÿ àäàì ÿëèíÿ äöøìöøäöð. Òåç éóõóäàí ãàëõóá øàùçàäÿ îëàí åâÿ éöýöðöð. Øàùçàäÿ øèøÿíè ÿëèíÿ àëóá äàøà ÷àëìàã èñòÿéèðäè êè, äåâ éåòèøèá
øàùçàäÿ èëÿ äóòóøäè. Áèð ãÿäÿð ãîâüà åòäèêäÿí ñîðà ôèðñÿò åäöá øèøÿíè
äàøà ÷àëäû. Øèøÿ ïàð÷àëàíäûãäà äåâ äÿ éûõûëóá ùÿëàê îëäó. Áóíäàí ñîðà
ãûçëàðû ýþòöðöá ãóéóíóí éàíûíà ýÿëäè, áþéöê ãûçû èïÿ áàüëàéóá ãàðäàøëàðûíà õÿáÿð âåðèðäè êè, èïè ÷ÿêñèíëÿð. Áóíäàí ñîðà îðòàíúûë ãûçû èïÿ áàüëàéóá ãàðäàøëàðû ÷ÿêäè. Íþáÿ êè÷èê ãûçà ýÿëÿíäÿ, ãûç äåäè:
– Ìÿí áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ýþýúÿéÿì. Ãàðäàøëàðûí ìÿíè ýþðñÿëÿð,
àðòûã ñÿíè éóõàðû ÷ÿêìÿçëÿð, ñÿí áóðàäà òÿëÿô îëàðñàí. Éàõøûñû áóäóð êè,
ãàáàõúà ñÿí ÷ûõ, ñîðà ìÿíè ÷ûõàðäàðñàí.
Øàùçàäÿ áóíà ðàçû îëìàäû, îíäà ãûç áóíà äåéèð:
– ßýÿð, ãàðäàøëàðûí ìÿíè éóõàðû ÷ÿêñÿëÿð îíäà ãóéóíóí ñàü òÿðÿôèíÿ ýåò. Ãàáàüûíà áèðè àü, áèðè ãàðà èêè ãîéóí ÷ûõàúàãäûð. Úÿùä åëÿ àü
ãîéóíóí äàëûíà ìèí. Îíäà î ñÿíè ûøûãëû äöíéàéÿ àòàúàãäûð, ýÿëöá áèçè
òàïàúàãñàí. Éîõ, ãàðà ãîéóíóí äàëûíà ìèíñÿí, ñÿíè ãàðàíëûã äöíéàéÿ
àòàúàãäûð.
Áóíäàí ñîðà ãàðäàøëàðû êè÷èê ãûçû äà ÷ÿêèðëÿð. Íþáÿ øàùçàäÿéÿ ÷àòàíäà, éîëóí éàðûñûíäà èïè êÿñèðëÿð. Øàùçàäÿ ãóéóíóí äèáèíÿ äöøöð.
Øàùçàäÿíèí ãàðäàøëàðû ãûçëàðû ýþòöðöá àòàëàðûíûí éàíûíà ýÿëöð, îíà áåëÿ
ñþéëÿéèðëÿð:
– Êè÷èê ãàðäàøûìûç äåâ èëÿ äàâà åòäèêäÿ ùÿëàê îëäó. Áèç äåâè þëäèðäèê, ãûçëàðû äà õûëàñ åòäèê.
Ïàäèøàù äà îüëàíëàðûí ñþçëÿðèíÿ èíàíûð.
Øàùçàäÿ ãóéóíóí äèáèíÿ äöøÿííÿí ñîðà ãóéóíóí ñàü òÿðÿôèíÿ éîë
áàøëàéûð. Áèð ãÿäÿð ýåòäèêäÿí ñîðà ãàáàüûíà áèð ãàðà ãîéóí, áèð àü
112
ãîéóí ÷ûõûð. Øàùçàäÿ àü ãîéóíóí áåëèíÿ àòûëìàõ èñòÿéèð, ãàðà ãîéóí
áåëèíè èðÿëè äóòóð, áó äà îíóí áåëèíÿ äöøöð. Ãàðà ãîéóí, áóíó ãàðàíëûã
äöíéàéÿ àòûð. Éåðÿ äöøäèêäÿí ñîðà áèð ãÿäÿð éîë ýåäèð. Ýþðöð êè, áèð ãûç
ÿëèíäÿ áèð ãàá àïàðûð. Áóíäàí ñîðóð êè:
– Àïàðäûüûí íÿäèð?
– ×þðÿêäèð.
– Áóíó êèìèí ö÷öí àïàðûðñàí?
– Áóðàäà áèð ÿæäÿùà ïåéäà îëóáäóð, ñóéóí áàøûíû êÿñöá, êèìñÿéè ñó
àïàðìàüà ãîéìàéûð. Èìäè áó õþðÿêè àïàðûðàì êè, ÿæäÿùà áóíó éèéÿíäÿ
ìÿí äÿ ôèðñÿò åäèá ãàáûìû ñó èëÿ äîëäóðóì. Ùÿð ýöí èøèìèç áîéëÿäöð.
Øàùçàäÿ áó ñþçè åøèòäèêäÿ äåäè:
– Ãàáû ìàíà âåð, ìÿí áó ñààò ÿæäÿùàíû þëäöðöì, ñÿíè äÿ õèëàñ
åäèì.
Øàùçàäÿ õþðÿêè éåäèêäÿí ñîðà ýåäöá ÿæäàùàíè þëäöðöð, õÿëãè àçàä
åëÿéèð. Ãûç áóíó ýþðÿíäÿ, òåç ÿëèíè ÿæäÿùàíûí ãàíûíà áàòûðûá øàùçàäÿíèí êöðÿýèíÿ áàñäû. Áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ áèð íå÷ÿ àäàì éöýöðäö ïàäèøàùà ÿæäÿùàíû þëäöðäöêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Áó òÿðÿôäÿí øàùçàäÿ ýåäöá
áèð áþéöê àüàúà éåòèøäè. Áó àüàúûí áàøûíäà áèð áþéöê éóâà, éóâàíûí
è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ ãóø áàëàñû âàð èäè. Øàùçàäÿ éîðóëäóüóíäàí éûõûëûá àüàúûí êþëýÿñèíäÿ éàòûð. Áèð ãÿäÿð éàòäûãäàí ñîðà ãóø áàëàëàðûíûí áàüûðòûñûíà éóõóäàí ãàëõóá ýþðöð êè, áèð èëàí àüàúà ãàëõóá ãóøóí áàëàëàðûíû
éåìÿê èñòÿéèð. Òåç ãàëõóá èëàíû þëäöðöð, ýåíÿ äÿ éàòûð. Áó ùàëäà áèð
çîðáà ãóø ó÷óá ýÿëèð. Øàùçàäÿíè àüàúûí äèáèíäÿ éàòìûø ýþðÿíäÿ, åëÿ
õèéàë åäèð êè, ýöíäÿ ýÿëöá áóíóí áàëàëàðûíû éèéÿí áóäóð. Èñòÿéèð êè,
àøàüû ÿíöá øàùçàäÿíè þëäöðñöí áàëàëàðû áàüûðûøûðëàð:
– Àíà, îíû þëäèðìÿ, î áèçèì äöøìàíûìûç èëàíû þëäöðöá.
Ãóø áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ àøàüû ÿíöá ãàíàäëàðûíû à÷óá øàùçàäÿéÿ
êþëýÿëèê åäèð. Áèð õåéëè éàòäûãäàí ñîðà øàùçàäÿ îéàíûð. Ãóø áóíà äåéèð:
– Ñÿí ìÿíèì áàëàëàðûìû äöøìÿíäÿí õèëàñ åòäèí, èíäè ìÿíäÿí íÿ
èñòÿéèðñÿí, èñòÿ.
Øàùçàäÿ úàâàá âåðèð êè, õàùèø åäèðÿì ìÿíè ûøûãëû äöíéàéÿ ÷ûõàðàñàí.
Ãóø úàâàá âåðèð êè, ýåò áèð ãîéóí, áèð òóëóã äà ñó òàï ýÿòèð. Ñÿíè
èøûãëû äöíéàéÿ ÷ûõàðûì. Áó ñþçäÿí ñîðà øàùçàäÿ î éåðèí ïàäèøàùûíûí éàíûíà ýåäèð âÿ ÿæäÿùàíû þëäöðöá õÿëãè çèëëÿòäÿí õèëàñ åòäèýèíè ñþéëÿéèð.
Ïàäèøàù èíàíìàã èñòÿìÿéèð. Îíäà øàùçàäÿ ÿæäàùàíû þëäöðÿíäÿ áèð
113
ãûçûí ýþðäöýöíö áÿéàí åäèð. Ïàäèøàù ÿìð åäèð, ùÿìÿí ãûçû òàïóá ýÿòèðèðëÿð. Ãûç Øàùçàäÿíèí ñþçèíè òÿñäèã åäèð. Ïàäèøàù ÿæäÿùàíû áó þëäöðäöýöíö íÿäÿí òÿéèí åòäèýèíè ãûçäàí ñîðàíäà, ãûç úàâàá âåðèð:
– Ìÿí î âÿãò ÿëèìè ÿæäÿùàíûí ãàíûíà áóëàéûá îíûí êöðÿýèíèí îðòàñûíà áàñìûøàì.
Áàõóá ýþðöðëÿð êè, äîüðóäàí äà îüëàíûí êöðÿýèíäÿ ãàíëû ÿë íèøàíÿñè
âàð. Îíäàí ñîðà ïàäèøàù øàùçàäÿéÿ äåéèð:
– Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, ñþéëÿ âåðèì.
Øàùçàäÿ:
– Ñÿíäÿí áèð ãîéóíäàí, áèð òóëóã ñóäàí áàøãà ùå÷ áèð øåé èñòÿìèðÿì.
Øàù ÿìð åëÿäè, øàùçàäÿ èñòÿäèýèíè âåðäèëÿð. Øàùçàäÿ ãîéóíó þëäöðöá ÿòèíè, áèð òóëóã ñóéó ýþòöðöá ãóøóí éàíûíà ýÿëèð. Ãóø áóíà äåäè:
– Ìèíÿðñÿí ìÿíèì äàëûìà, ìÿí “ãà” äèéÿíäÿ ÿò, “ãó” äèéÿíäÿ ñó
âåðÿðñÿí. Òà êè ñÿíè ûøûãëû äöíéàéà ÷ûüàðàðàì.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîðà øàùçàäÿ ãóøóí äàëûíà ìèíèð. Ãóø “ãà” äåäèêäÿ
ÿòäÿí, “ãó” äåäèêäÿ ñóäàí âåðèð. Ûøûãëû äöíéàéà àç ãàëìûøäû êè, ÿò ãóðòàðäû. Øàùçàäÿ áû÷àüû ÷ûüàðäóá þç áóäóíäàí áèð ïàð÷à êÿñèá ãóø “ãà”
åäÿíäÿ îíà âåðèð. Ãóø ãàíûð êè, áó àäàì ÿòèäèð, éåìÿéèá àüçûíäà ñàõëàéóð. Ãÿðÿç áîéëÿëèêëÿ ûøûãëû äöíéàéÿ ÷ûõûðëàð.
Áóðàäà ãóø øàùçàäÿíè éåðÿ ãîéóð. Ýþðöð êè, øàùçàäÿ éåðèéÿíäÿ
àõñàéóð. Ùÿìÿí ñààò ÿòè ÷ûõàðäûá éåðèíÿ ãîéóð, ãàíàäûíû ñöðòöð, éàðà
ñàüàëûð. Ãóø áóðàäà õóäàùàôèñ åäèá ýåðè ãàéûäûð. Øàùçàäÿ äÿ áàøëàéóð
âèëàéÿòëÿðèíÿ ýåòìÿýÿ. Áèð ìöääÿò ýåòäèêäÿí ñîðà ýÿëöá àòàñûíûí éàíûíà ÷ûõûð. Ãàðäàøëàðûíûí ÿùâàëàòûíû àòàñûíà ñþéëÿéèð. Ïàäèøàù äà îüëàíëàðûíû ÷àüûðûá îíëàðà õÿáÿð âåðèð. Øàùçàäÿíè þç éåðèíäÿ âÿëèÿùä åäèð.
Êè÷èê ãûçû äà òîé åäöá áóíà àëûð.
114
ÌßËÈÊ ÌßÙßÌÌßÄ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð ïàäèøàùûí ö÷ îüëû âàð èìèø. Áþéöê
îüëûíûí àäû Ìÿëèê Úÿìøèä, îðòàíúûë îüëûíûí àäû Ìÿëèê ßùìÿä, êè÷èê
îüëûíûí àäû Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä. Áó ïàäèøàù þëÿíäÿ îüëàíëàðûíû éàíûíà
÷àüóðóá, îíëàðà áåëÿ áèð âÿñèééÿò åäèð:
– Ìÿí þëÿíäÿí ñîðà Ìÿëèê Úÿìøèä, îíäàí ñîðà Ìÿëèê ßùìÿä âÿ
îíäàí ñîðà Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ïàäèøàù îëñóí, ìÿìëÿêÿòèí ùÿð áèð
ñÿìòèíÿ ýåòìÿýÿ èõòèéàðûíûç âàð. ßììà, ôèëàí äàüûí î òÿðÿôèíÿ ýåòìÿéèí êè, àõûðäà çÿðÿð ÷ÿêÿðñèíèç.
Ïàäèøàù þëÿíäÿí ñîðà Ìÿëèê Úÿìøèä ïàäèøàù îëóð. Áèð ýöí Ìÿëèê
Úÿìøèä ãîøóí ýþòöðöá àâà ÷ûõûð. Íÿ ãÿäÿð äîëàíûðñà, ÿëèíÿ áèð øåé êå÷ìÿéöð òà êè, ýÿëèá àòàñû âÿñèééÿò åòäèýè äàüû àøûð. Áó ùàëäà áóíëàðûí ãàáàüûíà áèð ìàðàë ÷ûõûð. Ìÿëèê Úÿìøèä ãîøóí ÿùëèíÿ ñþéëÿéèð êè, ìÿí áó
ìàðàëûí äàëûíúÿ ýåäÿúÿéÿì, ö÷ ýöí ìÿíè áàéûðäà ýþçëÿéèí. Áó ìöääÿòäÿ ýÿëìÿñÿì îíäà ýåäöá Ìÿëèê ßùìÿäè þçöíöçÿ ïàäèøàù åäÿðñèíèç. Áó ñþçö ñþéëÿéöá ìàðàëûí äàëûíúà àò ñàëóá ýþçäÿí ãàéûá îëóð.
Ãîøóí ö÷ ýöí ýþçëÿéöá øÿùÿðÿ ãàéûäûð, áèð ìöääÿòäÿí ñîðà áèð ýöí
Ìÿëèê ßùìÿä ãîøóí ýþòöðöá àâà ÷ûõûð âÿ áóíóí äÿ ÿëèíÿ áèð øåé êå÷ìÿéöá ùÿìÿí äàüû àøûð. Ýÿíÿ äÿ ùÿìÿí ìàðàëà ðàñò ýÿëèðëÿð. Áó äà
ãàðäàøû êèìè âÿñèééÿò åäöá ìàðàëûí äàëûíúà ãà÷ûá ýþçäÿí ãàéèá îëóð.
Ãîøóí ÿùëè ö÷ ýöí ýþçëÿéöá øÿùÿðÿ ãàéûäûð, úàìàùàò éûüûëóá Ìÿëèê
Ìÿùÿììÿäè þçëÿðèíÿ ïàäèøàù åäèðëÿð.
115
Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà áó äà ãàðäàøëàðû êèìèí ãîøóí ýþòöðöá àâà
÷ûõûð, äîëàíà-äîëàíà ùÿìÿí äàüû àøûðëàð. Ýÿíÿ ìàðàëà ðàñò ýÿëèðëÿð.
Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ãîøóí ÿùëèíÿ ãàðäàøëàðû êèìè âÿñèééÿò åäöá äåéèð:
– Ö÷ ýöíÿ êèìè ãàéûòìàñàì, ìÿñëÿùÿò ýþðäöéèíèçè þçèíèçÿ ïàäèøàù
åäèí.
Áó ñþçëÿðè äèéöá ìàðàëûí äàëûíúà àò ñàëûð. Úàìàùàò ö÷ ýöí ýþçëÿéöá
øÿùÿðÿ ãàéûäûð.
Áó òÿðÿôäÿí Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ìàðàëûí äàëèéúÿí àò ñàëûð. Ìàðàë
áóíó ýþðÿí êèìè ãà÷ûð. Ìöõòÿñÿð, ìàðàë ãà÷ûð, áó ãîâóð, òà êè ýÿëöá áèð
øÿùÿðÿ ÷àòûðëàð. Ìàðàë ýÿëöá øÿùÿðèí êÿíàðûíäà áèð ãàïûäàí ýèðèá ýþçäÿí èòèð. Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ýÿëöá ãàïûíû à÷äû. Áóíóí ãàáàüûíà áèð
ãîúà êèøè ÷ûõûð. Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä:
– Ìàðàëûì ãà÷óá áóðàéà ýèðäè,– äèéèá ãîúà êèøèäÿí ãàéòàðûëìàñûíû
ðèúà åäèð. Ãîúà êèøè èñÿ:
– Ýþðöðÿì éîëäàí ýÿëìèñÿí, éîðóëìóñàí. Áóéóð, ýÿë áó ýåúÿ ãîíàüûì îë, – äèéèá áóíó åâèíÿ àïàðûð, ýåúÿíè åâèíäÿ ñàõëàéûð. Ýåúÿ ñþùáÿò ÿñíàñèíäÿ ãîúà áóíà ñþéëÿéèð:
– Øÿùÿðèí ïàäèøàùûíûí áèð ãûçû âàðäûð, íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ëàë îëìûø,
äàíûøìàéóð. Ïàäèøàù ÿùä åòìèø êè, ùÿð êÿñ ö÷ äÿôÿ ãûçû äàíûøäûðñà, ãûçû
îíà âåðñèí, þçèíö äÿ âÿëèÿùä åëÿñèí. Ùÿð êÿñ äàíûøäûðà áèëìÿñÿ, îíû
çèíäàíà ñàëñûí. Îäóð êè, ùÿïñõàíÿ äîëìóøäóð, êèìñÿ ãûçû äàíûøäûðà
áèëìÿéèð.
Áó õÿáÿðè Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä åøèòäèêäÿ ãÿò åäèð êè, åðòÿñè ýöí ýåòñèí þç áÿõòèíè ñûíàñûí. Áó ôèêðèíè ãîúàéà äà ñþéëÿäè.
Åðòÿñè ýöí, ñÿùÿð òåçäÿí Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä éóõóäàí ãàëõóá ïàëòàðûíû ýåéèá, ïàäèøàùûí øÿùðèíÿ òÿðÿô éîë áàøëàéóð. Éîëäà áèð òóòó ãóøóíà
ðàñò ýÿëèð. Òóòó ãóøó äèëÿ ýÿëöá Ìÿëèê Ìÿùÿììÿäÿ äåéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä! Ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð. Ãûçûí îòàüûíà äàõèë
îëäûãäà ãàáàãúà ìÿíè îòàüà áûðàõ, ìÿí õÿëâÿò ýåäèá ýöçýèíèí äàëûíäà
ýèçëÿíÿúÿéÿì. Îíäà ñÿí ãàïûäàí äàõèë îëàíäà, êèìñÿéÿ åòèíà åòìÿ.
Ýöçýèéÿ ñàëàì âåð. Îíäàí õàùèø åëÿ êè, ñàíà ãÿðèáÿ áèð ÿùâàëàò ñþéëÿñèí. Ãàéûäàíäà ýÿíÿ õÿëâÿò ìÿíè þçèíëÿ ãàéòàð.
Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä òóòóíó ýþòöðöá ïàäèøàùûí ãÿñðèíÿ ýÿëèð. Ïàäèøàùÿ õÿáÿð âåðèðëÿð êè, áèð îüëàí ýÿëìèø, ãûçû äàíûøäûðìàã èñòÿéèð. Ïàäèøàù ÿìð åäèð êè, îüëàíû ãûçûí éàíûíà ñàëñûíëàð. Òóòó ñþéëÿäèýè êèìè ãàïûäàí äàõèë îëàíäà õÿëâÿò ãóøó áûðàõûð, ãóø äà ýÿëöá ýöçýöíöí äàëûíäà
ýèçëÿíèð. Ìÿëÿê Ìÿùÿììÿä îòàüà äàõèë îëóá êèìñÿéÿ åòèíà åòìÿäÿí
116
ýöçýöéÿ ñÿëàì âåðèð. Ýöçýöíöí äàëûíäà ãóø úàâàá âåðèð. Ùàìû åëÿ áèëèð
êè, úàâàá âåðÿí ýöçýöäöð. Ñîðà áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàò ñþéëÿìÿñèíè ýöçýöäÿí õàùèø åäèð. Ýÿíÿ äÿ ýöçýöíöí äàëûíäàí ãóø äèëÿ ýÿëèá ñþéëÿéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä! Ìÿëóìóí îëñóí êè, áèð íÿôÿð äöëýÿð, áèð
äÿðçè, áèð ìîëëà éîëäàø îëóá ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøäûëàð. Áóíëàð áèð ìåøÿéÿ éåòèøäèëÿð. Àõøàì îëäûüûíäàí áóðàäà ãàëûðëàð, Ãÿðàð ãîéóðëàð êè, íþáÿ èëÿ
áèð íÿôÿðè éàòìàéóá êåøèê ÷ÿêñèí. Ïöøý àòûðëàð. ßââÿëèíúè íþáÿ äöëýÿðÿ,
èêèíúè íþáÿ äÿðçèéÿ, ö÷öíúö íþáÿ ìîëëàéà äöøöð.
Õöëàñÿ, ìîëëà èëÿ äÿðçè éàòûð, äöëýÿð êåøèê ÷ÿêèð. Éóõó áóíó áàñìàñûí äèéÿ äóðóá àüàúäàí áèð àäàì éîíóð. Âÿãòè áèòäèêäÿ äÿðçèíè îéàäóá þçè éàòûð. Äÿðçè áàõóá ýþðèð êè, äöëýÿð àüàúäàí áèð àäàì éîíóáäóð,
áó äà áèð äÿñò ïàëòàð òèêèá àäàìà ýåéäèðèð. Âÿãòè òàìàì îëäûãäà ìîëëàíû
îéàäûá þçè éàòûð. Ìîëëà áàõûá ýþðöð êè, àüàúäàí áèð àäàì ãàéûðóá áóíà
áèð äÿñò ïàëòàð ýåéäèðìèøëÿð. Ãàíûð êè, áó éîëäàøëàðûíûí èøèäèð. Áó äà
äóðóá äÿñòÿìàç àëóá, èêè ðöêÿò íàìàç ãûëûá Àëëàùà éàëâàðûð êè, îíà úàí
âåðñèí. Ùÿìÿí ñààò àäàì äèðèëöá ýþçÿë áèð ãûç îëóð. Ñöáù îëäóãäà áóíëàðûí àðàñûíà ìöáàùèñÿ äöøöð. Äöëýÿð äåéèð êè, ãûç ìÿíèìäè, ÷öíêè îíû
ìÿí éîíìûøàì. Äÿðçè äåéèð êè, ãûç ìÿíèìäè, ÷öíêè ïàëòàðûíû ìÿí òèêìèøÿì. Ìîëëà äà äåéèð êè, ãûç ìÿíèìäèð, ÷öíêè äóàì èëÿ Àëëàù îíà úàí
âåðìèøäèð. Èíäè åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, ñþéëÿ ýþðöì, ãûç êèìÿ ÷àòàúàõ?
Ùåêàéÿ áèòÿí êèìè ïàäèøàùûí ãûçû áèèõòèéàð ÿéàüà ãàëõóá ñþéëÿéèð
êè, ãûç ìîëëàéà ÷àòàñûäûð.
Ãûçûí äàíûøäûüûíû åøèäöá òåç ïàäèøàùûí éàíûíà ìöæäÿ÷è ýåäèð êè, ãûç
äàíûøäû. Áó ÿñíàäÿ Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ôèðñÿò òàïóá ãóøó ýþòöðöá ýåäèð.
Àõøàì ãóø Ìÿëèê Ìÿùÿììÿäÿ äåéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, ãûç áó ýåúÿ ýöçýöíè ãûðäè. Ñàáàù ìÿí áó
ïÿðäÿíèí àëòûíà ýèðÿúÿéÿì. Îäèð êè, ãàïûäàí ýèðÿíäÿ ñàëàìèíè âåðÿíäÿ
ïÿðäÿéÿ âåðÿðñÿí, ùåêàéÿíè äÿ îíäàí èñòÿðñÿí.
Åðòÿñè ýöí Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ëèáàñûíû ýåéöá ãóøó äà ýþòöðöá ãÿñðÿ
ýåäèð. Ãûçûí îòàüûíà äàõèë îëàíäà ãàáàõúà ãóøó áóðàõûð. Ãóø õÿëâÿò
ýåäöá ïÿðäÿíèí äàëûíäà ýèçëÿíèð. Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä èñÿ îòàüà äàõèë
îëóá, êèìñÿéÿ åòèíà åòìÿêäÿí ïÿðäÿéÿ ñÿëàì âåðèð. Ïÿðäÿíèí äàëûíäàí
ãóø úàâàá âåðèð. Ñîðà ïÿðäÿäÿí ãÿðèáÿ áèð ÿùâàëàò ñþéëÿìÿñèíè õàùèø
åäèð. Ïÿðäÿíèí äàëûíäàí ãóø äèëÿ ýÿëöá ñþéëÿéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä! Ìÿëóìóí îëñóí êè, ö÷ íÿôÿð éîëäàø îëóá
áèð øÿùÿðÿ ýåäèðëÿð. Áóðàäà èøëÿéèá ùÿð áèðè õåéëè ïóë ãàçàíûð. Áóíëàðäàí áèðè áèð êèòàá, î áèðèñè áèð õàë÷à, ö÷öíúöñö áèð ãûçûë òàñ àëûð. Êèòàáûí
117
õàñèééÿòè áó èìèø êè, ùÿð êÿñ îíà áàõñà èìèø äöíéàäÿêè âÿãèàò îíà
ìÿëóì îëàðìûø. Õàë÷àíûí õàñèééÿòè áó èìèø êè, îíûí öñòöíäÿ îòóðóá
ùàíñû éåðè íèéÿò åòñÿéäèí, õàë÷à ùàâàéà ãàëõóá îðàéà ó÷àðìûø. Òàñûí
õàñèééÿòè áó èìèø, îíû ñó èëÿ äîëäóðóá íèéÿò åäöá ùàíñû íàõîøóí áàøûíäàí òþêöëñÿéìèø, ùÿìÿí õÿñòÿëèêäÿí øÿôà òàïàðìûø.
Áóíëàð áèð ýöí áèð éåðäÿ îòóðóá ñþùáÿò åòäèêëÿðè ÿñíàäÿ êèòàá ñàùèáèíÿ äåéèðëÿð êè, áàõñûí ýþðÿê äöíéàäÿ íÿ ÿùâàëÿò öç âåðìÿêäÿäöð.
Áàõûá úàâàá âåðèð:
– Ôèëàí ïàäèøàùûí áèð ýþçÿë ãûçû âàð. Áÿðê õÿñòÿëÿíìèø, þëöì ùàëûíäàäûð. Ïàäèøàù ÿùä åòìèø êè, ùÿð êÿñ ãûçûíà ÿëàú åäöá ñàüàëòñà, ãûçû îíà
âåðñöí.
Áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ, õàë÷à ñàùèáèíäÿí ðèúà åäèðëÿð êè, îíëàðû ùÿìÿí
øÿùÿðÿ éåòèðñèí. Õàë÷à ñàùèáè ãÿáóë åäöá áèð ñààòÿ îíëàðû ùÿìÿí øÿùÿðÿ
éåòèðèð. Áóðàäà òàñ ñàùèáè òàñûíû ýþòöðöá ïàäèøàùûí ùèçóðèíÿ ýÿëèð êè, ìÿí
ãûçà ÿëàú åäÿðÿì. Ïàäèøàù ÿìð åäèð, áóíû ãûçûí éàíûíà àïàðñûíëàð. Ãûçûí
éàíûíà éåòäèêäÿ, òàñû ñó èëÿ äîëäóðóá íèéÿò åäöá ãûçûí áàøûíà òþêöð.
Äÿðùàë ãûç øÿôà òàïûð. Ïàäèøàù ÿùäèíÿ ýþðÿ ãûçû áóíà âåðìÿê èñòÿéèð.
Àíúàã î áèðè éîëäàøëàðû ùÿð áèðèñè äàâàéÿ ÷ûõûðëàð êè, ãûç îíëàðà ÷àòàñûäûð. Êèòàá ñàùèáè äåéèð êè, ìÿí îëìàñàéäûì, ÿùâàëàòû áèëöá ãûçà øÿôà
âåðÿ áèëìÿçäèíèç. Õàë÷à ñàùèáè äåéèð êè, ìÿí îëìàñàéäûì, òàñûì îëìàñàéäè, ùÿð ùàëäà, ãûç øÿôà òàïìàçäû. Èíäè, àé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, ñþéëÿ
ýþðÿê, ãûç êèìÿ ÷àòàñûäûð?
Áó ñþçö åøèòäèêäÿ áèèõòèéàð ãûç àéàüà ãàëõóá äåéèð êè, ãûç ñàùèáèíÿ
÷àòàñûäûð.
Ãûçûí èêèíúè äÿôÿ äàíûøìàüûíû ýÿíÿ äÿ ïàäèøàùà õÿáÿð àïàðûðëàð. Áó
ÿñíàäÿ Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ôèðñÿò òàïóá ãóøó ýþòöðöá ýåäèð. Ýåúÿ ãóø
Ìÿëèê Ìÿùÿììÿäÿ äåéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä! Ãûç ïÿðäÿíè úûðûïäûð. Áó äÿôÿ äÿ òàõòèí
àëòûíäà ýèçëÿíÿúÿéÿì. Îäóð êè, ñÿíèí ñÿëàìûí, úöìëÿ ñóàë-úÿâàáûí
òÿõòÿ îëìàëûäûð.
Åðòÿñè ýöí Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä ãûçûí îòàüûíà ýèðÿíäÿ ýåíÿ õÿëâÿò
ãóøó áóðàõûð. Ãóø õÿëâÿò ýÿëöá òÿõòèí àëòûíà ýèðèð. Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä
îòàüà äàõèë îëàíäà êèìñÿéÿ åòèíà åòìÿäÿí òÿõòÿ ñàëàì âåðèð, úÿâàá
àëàíäàí ñîðà ãÿðèáÿ áèð ÿùâàëàò ñþéëÿìÿñèíè õàùèø åäèð. Òÿõòèí àëòûííàí
ãóø äèëÿ ýÿëöá ñþéëÿéèð:
– Åé Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, ìÿëóìóí îëñóí êè, áèð ýöí ïàäèøàùûí, âÿçèðèí, âÿêèëèí àðâàòëàðû àòëàíóá ñåùðÿ ÷ûõìûøëàð. Éîëäà ïàäèøàùûí, âÿçè118
ðèí àðâàòëàðû áàõóá ýþðöðëÿð êè, éîëäà áèð ãûçûë ýÿðäÿíáÿíä äöøöáäöð.
Áóíëàð åòèíà åòìÿéöðëÿð. Âÿêèëèí àðâàòû äöøöá ýþòöðöð, åâÿ ãàéûäàíäà
ýÿðäÿíáÿíäèí öñòöíäÿ ìöáàùèñÿ äöøöð. Ïàäèøàùûí, âÿçèðèí àðâàòëàðû äèéèðëÿð êè, ãàáàãúà áèç ýþðìöøöê, áèçÿ ÷àòàð. Âÿêèëèí àðâàäû äåéèð êè,
ìÿí ýþðìöøÿì ìàíà ÷àòàð. Èìäè, Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, ñþéëÿ ýþðöì,
ýÿðäÿíáÿíä êèìÿ ÷àòàúàãäûð?
Êèìñÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿéèð. Ýåíÿ ïàäèøàùûí ãûçû úÿëä ãàëõóá äåéèð
êè, âÿêèëèí àðâàòûíà ÷àòàúàãäûð.
Ïàäèøàùà õÿáÿð ýåòäè êè, ãûç ö÷ äÿôÿ äàíûøäû. Ïàäèøàù Ìÿëèê Ìÿùÿììÿäè ùèçóðèíÿ èñòÿéöð, ãûçûíû îíà âåðöá þçöíÿ âÿëèùÿä åäèð. Ìÿëèê
Ìÿùÿììÿä ãàðäàøëàðûíû, áàøãà äóñòàãëàðû ùÿïèñäÿí àçàä åäèð.
119
ÒÀÕÒÀ ÃÛËÛÍÚ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð ïàäèøàùûí áèð îüëó, áèð àðâàäû âàð
èìèø. Áèð ýöí áó ïàäèøàù îüëóíó, âÿçèðèíè, âÿêèëèíè ýþòöðöá ãîøóí èëÿ øèêàðà ÷ûõûð, õåéëè àâ åòäèêäÿí ñîðà áèð ýþçÿë ÷ÿìÿíäÿ ÷àäûð ãóðóá, áóðàäà îòóðàã åäèðëÿð.
Ïàäèøàùûí îüëó ùÿéà åòäèéèíäÿí, þç ÷àäûðûíû áèð êÿíàðäà ãóðóð.
Ïàäèøàù îüëóíó ÷îõ èñòÿäèýèíäÿí, òåç-òåç îíó éîõëàðìûø. Ýÿíÿ äÿ
ãàëõûá îüëóíó éîõëàìàüà ýåäèð âÿ ýÿëöá ÷àäûðÿ ýèðäèêäÿ, áàõóá ýþðöð
êè, ÷àäûðûí äàëûíäàí áèð ãûçûë èëàí äàõèë îëóá îüëóíó ÷àëìàã öçðÿäöð. Òåç
ïàäèøàù áàøìàüûíûí áèð òàéûíû ñó èëÿ äîëäóðóá èëàíûí ãàáàüûíà ãîéóð.
Èëàí ñó è÷èá ãàéûäûð. Ïàäèøàù èñÿ îüëóíó îéàäóá:
– Èñòÿêëè îüëóì! Ãàëõ, áóðàäà éàòìà. Ìÿñëÿùÿò äÿýèë, – äåéèá ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿäè, îüëó èëÿ áÿðàáÿð þç ÷àäûðûíà ãàéûòäû. Áèð àç ãàëûá, øÿùÿðÿ ýåòäèëÿð. Áó ÿùâàëàòäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîðà, ïàäèøàùûí àðâàòû áÿðê
íàõîøëóéóð, îüëóíó éàíûíà ÷àüûðûá îíà áåëÿ áèð âÿñèééÿò åäèð:
– Èñòÿêëè îüëóì! Áó õÿñòÿëèêäÿí ìÿí ãàëõìûéàúàéàì, þëÿúÿéÿì.
Ìÿí þëÿííÿí ñîðà àòàí ýåäöá áàøãà àðâàò àëàúàã. Òàçÿ àëäûüû àðâàò ñÿíè
éîëà àïàðìûéàúàãäóð. Àüàí èëÿ ñÿíèí àðàíäà çèääèëèê äöøÿúÿê. Ýåòýåäÿ çèääèëèê àðòàúàãäûð. Àòàí ãåéçÿ ýÿëèá ñÿíè þëäöðìÿê èñòÿéÿúÿê.
Àòàíû î ìÿãàìà ýÿëìÿéÿ ãîéìà, áàø ýþòöð áèð ìöääÿò àòàéûí âèëàéÿòèíäÿí ÷ûõ ýåò. Éîëäà ùÿð êÿñ êè, ñÿíèíëÿ éîëäàø îëäó, ÷þðÿé éåéÿíäÿ
ñÿí þç ÷þðÿéèâè îðòàéà ãîé. Ùÿðýàù éîëäàøûí ÷þðÿéèí ÷îõ ùèññÿñèíè
ñÿíèí ãàáàüûâà ãîéñà, îíóíëà éîëäàø îë. Éîõ, ãàáàüûéà ãîéìàñà, îíäà
îíäàí àéðûë, áèð äÿ éîëäàøûíëà áèð ÷àéûí êÿíàðèíÿ éåòèøñÿí, ñÿí îíà òÿêëèô
120
åò êè, ýÿë äàëûìà ìèí, ñÿíè ñóäàí êå÷èðäèì. ßýÿð î ñÿíè äàëûíà àëûá
ñóäàí êå÷èðñÿ, îíäà îííàí éîëäàø îë. Éîõ ñÿíèí äàëûâà ìèíñÿ îííàí
éîëäàø îëìà. Òåç îíäàí àéðûë. Áó ñþçëÿðè ñþéëÿéèá, àíà áû âÿñèééÿòëÿðèíè òàìàì åòäè.
Îüëàí ãàëõûá àíàñûíûí ÿëèííÿí þïöá îòàõäàí ÷ûõäû. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîðà ïàäèøàùûí àðâàòû þëöð. Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà ïàäèøàù ýåäèá áèð
àðâàò àëûð. Áó àðà àðâàä íàíÿúèá îëäóüóíäàí îüëàíû éîëà âåðìÿéèá ùÿð
íÿ èëÿ ìöìêöíäöðñÿ, àòàñèëÿ áóíóí àðàñûíà áèð çèääèëèê ñàëìàüà ÷àëûøûðäû. Îäóð êè, øàùçàäÿ àíàñûíûí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åäöá, áàø ýþòöðöá
àòàñûíûí âèëàéÿòèíäÿí ÷ûõûá ýåäèð. Îüëàí áóííàí ùàðàéà ýåòäèýèíè ñîðäóãäà, “áàøãà áèð âèëàéÿòÿ”, äåéèá úàâàá âåðäè.
Ìÿíèì àäûì Òàõòà ãûëûíúäûð. Ìÿíè äÿ þçèíëÿ áÿðàáÿð ýþòöð äåéèá
úàâàí îüëàí øàùçàäÿäÿí ðèúà åëÿäè. Õöëàñÿ, éîëäàø îëäóëàð, áèð ãÿäÿð
éîë ýåäÿííÿí ñîðà, áèð éåðäÿ îòóðóá ÷þðÿéè éåìÿê èñòèéèðëÿð. Øàùçàäÿ
áèð ÷þðÿéè ÷ûõàðäûá îðòóéà ãîéóð. Îüëàí ÷þðÿéè êÿñèá ÷îõ ùèññÿñèíè øàùçàäÿíèí, àç ùèññÿñèíè þç ãàáàüûíà ãîéóð. Îüëàí ýþðöð êè, àíàñûíûí
âÿñèééÿò åòäèýè öçÿðÿ éîëäàøëûüà ëàéûã áèð îüëàíäû. ×þðÿé éåéèá éîëà
äöøäöëÿð. Éîëäà áèð ÷àéà éåòèøèðëÿð. Øàùçàäÿ îíà òÿêëèô åäèð êè, ýÿë äàëûìà ìèí, ñÿíè ñóäàí êå÷èðäèì. Îüëàí øàùçàäÿíè äàëûíà àëûá ñóäàí êå÷èðäèð éîëëàðûíà äàâàì åäèá ýåäèðëÿð. Áèð ìöääÿò ýåäÿíäÿí ñîðà áèð
øÿùÿðÿ éåòèøèðëÿð, áóðàäà åâ äóòóá ìÿíçèë åäèðëÿð. Åðòÿñè ýöí úàâàí
îüëàí ïàäèøàùûí îüëóíà äåéèð êè, ãàðäàø, ñÿí åâäÿ îòóð, ìÿí ýåäèì ãàçàíûì ýÿòèðèì áÿðàáÿð éåéÿê. Î ýåäèá ýöíäÿ ãàçàíûá ýÿòèðèð, áàùÿì
éåéèðëÿð. Áèð ýöí áåëÿ, áåø ýöí áåëÿ, àõûðäà ïàäèøàùûí îüëó ôèêèð åäèð êè,
íÿ âàõòà êèìèí áó îüëàí ãàçàíûá ýÿòèðÿúÿê, ìÿí äÿ éåéèá áåêàð îòóðàéàüàì? Ìÿíèì äÿ èø ýþðìÿéèì ëàçûìäûð. Áó ôèêèð èëÿ àéàããàáûñûíû
ýåéèá åâäÿí êÿíàðà ÷ûõûð. Êö÷ÿëÿðè äîëàíûð. Áèð âàãò áàõóá ýþðäö êè,
ùöíäöð áèð èìàðÿòèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýþçÿë áèð ãûç áàõûð. Ãûçû ýþðöá, îíà
àøûã îëäó. Äåìÿ, áó èìàðÿò ïàäèøàùûí, ãûç äà ïàäèøàùûí ãûçû èìèø. Ïàäèøàùûí îüëó ôèêèðëè ìÿíçèëÿ ãàéûäûð. Áèð àç êå÷èð éîëäàøû ýÿëèð. Îüëàí
áàõóá ýþðöð êè, øàùçàäÿ ÷îõ áåéêåôäè. Áóíäàí ñÿáÿáèíè õÿáÿð àëûð.
Øàùçàäÿ èñÿ ÿùâàëàòû áóíà ñþéëèéèð. Îüëàí ýöëöá äåéèð:
– Åëÿ áóíäàí þòöðöí áåéêåô îëìóñàí? Áó êè àñàíä èøäèð, éÿãèí áèð
âÿãòäÿ î ãûçû ñÿíÿ àëàðàì, – äåéèá îíû ñàêèò åòäè.
Åðòÿñè ýöí îüëàí ýåäèá åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Ïàäèøàùà õÿáÿð
ýåòäè êè, åë÷è ýÿëèá. Ùÿìÿí ñààò àäàì ýþíäÿðäèëÿð êè, ýåäèí ýþðöí ñþçö
íÿäöð. Îüëàí úàâàá âåðèð:
121
– Ïàäèøàùûí ãûçûíû ãàðäàøûì ö÷öí èñòèéèðÿì.
Ïàäèøàù õÿáÿð ýþíäÿðèð êè, ùÿð êèì ìÿíèì èìàðÿòèì êèìèí áèð
èìàðÿò òèêäèðñÿ, ãûçûìû îíà âåðÿðÿì. Îüëàí ãÿáóë åëèéèð. Åðòÿñè ýöí
õÿëã éóõóäàí îéàíàíäà áàõóá ýþðèðëÿð êè, ïàäèøàùûí åâèíèí ãàáàüûíäà
áèð åâ òèêèëèï êè, ïàäèøàùûí åâèíäÿí ìèí äÿôÿ ýþçÿëäöð. Îüëàí ïàäèøàùà
õÿáÿð ýþíäÿðèð êè, åâ ùàçûðäû. Ïàäèøàùûí àðòûã äèéÿúÿê ñþçö îëìàéóá
ãûçû âåðèð. Òîé îëóð. Øàùçàäÿ ãûçûí éàíûíà ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ îüëàí
äåéèð:
– Ãàðäàø, ùÿëÿ äàéàí, ãîé ãàáàõúàí ìÿí ýåäèì ýÿëèì, ñîðà ñÿí
ýåò.
Øàùçàäÿ ãÿáóë åëèéèð. Îüëàí ãûçûí éàíûíà ýåäöá áóíóí àüçûíäàí
öôöðöð. Ùÿìÿí ñààò ãûçûí àüçûíäàí áèð-áèðèíèí äàëûíúàí îí áèð èëàí
÷ûõûð. Ùÿð áèðèñè ÷ûõäûãúà èñòèéèð êè, îüëàíû âûðñûí, ÿììà îüëàí çèðÿùëèê
åäèá áèð-áèð îí áèðèí äÿ þëäöðöð. Ñîðà ãóëàüûíû ãûçûí àüçûíà ãîéóá
ýþðäö êè, áèð èëàí äà ãàëûá. Õöëàñÿ, ãàéûäûá îüëàíû ãûçûí éàíûíà ýþíäÿðèð.
Äåìÿ êè, áóííàí ãàáàõúà ãûçû êèìÿ âåðèðëÿðìèø, ÿââÿëèíúè ýåúÿäÿ
èëàíûí áèðè ÷ûõûá îüëàíû âóðóá þëäöðöðìöø. Îäó êè, ïàäèøàù éÿãèí åäèðäè êè, áó îüëàí äà ñàáàùà ñÿëàìÿò ÷ûõìûéàúàãäû.
Åðòÿñè ýöí ñöáù òåçäÿí ïàäèøàù áèð àäàì ýþíäÿðèð êè, îüëàííàí áèð
õÿáÿð ýÿòèðñèí. Ýÿëèá ýþðèðëÿð êè, ñàëàìàò îòóðóá ãûç èëÿ ñþùáÿò åäèð. Áó
õÿáÿðè ïàäèøàùà àïàðàíäà ïàäèøàù ÿìð åäèð êè, úàìàùàò ö÷ ýöí øàäéàíëûã åòñèíëÿð.
Áèð ìöääÿò áóðäà ãàëäûãäàí ñîðà øàùçàäÿ þç âèëàéÿòëÿðèíÿ ãàéûòìàã ôèêðèíÿ äöøöð. Ïàäèøàùäàí ðöñõÿò èñòèéèð. ×îõ òÿêèääÿí ñîðà ïàäèøàùäàí èçí àëûð. Ïàäèøàù áóíëàðà ÷îõëû ìàë, ãûçûë-ýöìöø, äþâëÿò âåðèá
éîëà ñàëûð, ÿìð åäèð êè, ö÷ ìÿíçèë áóëàðû þòöðñöíëÿð.
Ìöõòÿñÿð øàùçàäÿ îüëàííàí ÿââÿë ýþðöøäöêëÿðè éåðÿ ýÿëèðëÿð. Áóðàäà îüëàí øàùçàäÿéÿ äåéèð:
– Ãàðäàø, àðòûã àéðûëìàëûéûã, áó ìàë-äþâëÿòè äÿ, ãûçû äà áàùÿì ãàðäàøëûãäà ýÿðÿê éàðû áþëÿê. Øàùçàäÿ ðàçû îëóð ùÿð øåéè áþëöðëÿð. Àíúàã
áþëöíìÿìèø áèð äÿâÿ, áèð ãàòûð, áèð äÿ ïàäèøàùûí ãûçû ãàëûð. Îüëàí äåéèð
êè, áóëàðû éàðû áþëìÿëèéèê. Ãûëûíúûí ÷ÿêöá ÿââÿë äÿâÿíè, ñîðà ãàòûðû îðòàäàí éàðû áþëöá, íîáàò ãûçà ýÿëäèêäÿ øàùçàäÿ íÿ ãÿäÿð éàëâàðûðñà, ãûçû
éàðû áþëìÿñèí, îüëàí ðàçû îëìóð. Àõûðäà øàùçàäÿ òÿêëèô åäèð êè, úÿìè
äþâëÿò îíûí îëñóí, àíúàã ãûç áóíóí îëñóí. Îüëàí ýÿíÿ ðàçû îëìàéûð.
122
Ñîðà øàùçàäÿ òÿêëèô åäèð êè, ãûçû áöòþâ ýþòöðñöí. Ýÿíÿ äÿ îüëàí ðàçû
îëìóð, ãûçû ýÿòöðöá áèð àüàúà ñÿðèéèð. Ãûëûíúû ÷ÿêöá ãàëäûðûð âÿ èñòèéèð
êè, ãûçûí áàøûí öçñöí. Ãûç ãîðõóñóííàí ãóñóð, àüçûííàí àõûðìûíúû èëàí
äöøöð. Áóííàí ñîðà îüëàí ãûëûíúû éåðÿ ãîéóá øàùçàäÿéÿ äåéèð:
– Ìÿíÿ ìàë-äþâëÿò, ãûç ëàçûì äåéèë. Ìÿãñÿäèì ùÿìÿí èëàíû ãûçûí
àüçûííàí ÷ûõàðìàü èäè. Áó ÷ûüìàñàéäû áèð ýöí ÷ûõûá ñÿíè ùÿëàê åäÿúÿéäè. Èíäè áó ìàëû, äþâëÿòè ãûçû ýþòöðöá àòîâûí éàíûíà ýåò, áèð äÿ ìÿëóìóí
îëñóí êè, ìÿí èíñàí äåéèëÿì. Ìÿí ùÿìÿí èëàíàì êè, àòîí éàõøûëûã åäöá
áàøìàã òàéûíäà ñó âåðìèøäè. Èíäè ìÿí éàõøûëûã áîðúûíäàí ÷ûõäûì. Àðòûã
õóäàùàôèç.
Áóíó äåéèá îüëàí áèð èëàí îëóð, áèð äåøèéÿ ýèðèá ýþçäÿí èòèð. Áóííàí
ñîðà øàùçàäÿ àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ äÿëèð. Àòàñû îüëóíóí ýÿëìÿê õÿáÿðèíè
åøèäöá ïèøâàçà ÷ûõûá úàù-úÿëàë èëÿ øÿùÿðÿ ýÿòèðèð. Áóëàðà òÿçÿäÿí òîé
åëèéèð. Îíëàð éåéèá-è÷èá éåðÿ êå÷èá, áèç äÿ éåéÿé-è÷ÿê, äþâðÿ êå÷ÿê.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûë äèéÿíèí, áèðè äÿ äèíëèéÿíèí.
123
ÑÖÄßÌßÍ
Áèðè âàðûäû, áèðè éîõóäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ íÿ éîõäó. Áèð áþéöê
ñþâäÿýàð âàðûäû. Áûíûí äà áèð ãûçû âàðûäû. Áû ãûç áèð ýöí ãûçäàðíàí ÷ûõìûøäû ñèéàùàòà. Áèð äàüäà ýÿçèðäèëÿð. Áèð âÿäÿ ýþðäöëÿð êè, áèð àéû ÷ûõäû,
èñäÿäèëÿð ãà÷ñûíëàð, ãîðõóäàí ãà÷à áèëìÿäèëÿð. Áû àéû ýÿëäè, ãûçäàðûí
è÷èííÿí ñþâäÿýàðûí ãûçûí ýþòöðäö. “Éà ßëè, ìÿäÿò” – äåéèá àïàðäû ñàëäû
áèð êàùûéà, àüçûíà äà áèð èðè äàø äþíäÿðäè.
Áèð èëèí ìöääÿò áû ãûçû áûðäà ñàõëàäû. Áû àéûäàí ãûçûí áîéóíà áèð
óøàõ äöøäö. Àé þòäö, èë äîëàíäû, ýÿëäè áûíûí áèð îüëó îëäó. Áûíûí àäûí
ãîéäó “Ñöäÿìÿí”. Áó óøàõ éåêÿëäè, áèð éàøûííàí èêè éàøûíà, èêèäÿí
ö÷ÿ, áåëÿ-áåëÿ ýÿëäè ÷àòäû éåääè éàøûíà. Áû ãûç äà ÷îõ ñàâàääûéäû. Áû
îüëàíà äà äÿðñ âåðèï þðýÿòäè. Àíàñû ýþðäö áû óøàõ åëÿ çåùèííèäè êè, íÿ
ùÿðèô äåéèð î ñààò îíó ýþòöðöð. Áû óøàõ ýÿëäè ÷àòäû îí èêè éàøûíà ÷îõ ôÿðÿñÿòòè, ãàíàúàõëû, áàøàðûõëû óøàõ îëäó. Áèð ýöí Ñöäÿìÿí àíàñûíà äåäè:
– Àíà, ñÿí äÿ èíñàí, ìÿí äÿ, áÿñ áû àéû íÿäè?
– Áàëà, ìÿí Ùåéäàðàáàä øÿùÿðèíäÿ Ùÿñÿí ñþâäÿýàðûí ãûçûéäûì.
Àòàì äà ãûðõ ñþâäÿýàðûí áþéöêöéäö. Áèð ýöí ãûçäàðûíàí ñèéàùàòà ÷ûõìûøäûì. Àéû ìÿíè îðäàí ýþòöðäö, ýÿòèðäè áûðà, þçöíÿ àðâàä ãàéûðäû.
Îííàí äà ýÿëäè, ñÿí îëäóí.
Ñöäÿìÿí äåäè:
– Àíà, èíäè ýåäÿðñÿíìè, ñÿíè àïàðûì àòàéûí âèëàéÿòèíÿ?
124
– Àé áàëà, î äàøû êè, îðà äþíäÿðèï, îíó íÿòÿð ãàëõûçìàõ îëàð? Àéû
äà ýÿëÿð, áèçè þëäöðÿð.
– Àíà, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ùå÷ íÿäÿí ãîðõóì éîõäó.
Äåäè:
– Áàëà, äè äóð ýåäÿê, î äàøû íÿòÿð ãàëõûçàõ?
– Îííàí ñÿíèí èøèí éîõäó, î ìÿíèì èøèìäè.
Ñöäÿìÿí äóðäó äàøà áèð òÿïèê âûðäû, äàø éóìàëàíäû. Áû îí èêè, îí
ö÷ èëèí ÿðçèíäÿ êè, áû àðâàä êàùàäà ãàëìûøäû, áèð éåðÿ ÷ûõìàìûøäû, òà
éåðèéÿ áèëìèðäè. Äåäè:
– Áàëà, àõû ìÿí éåðèéÿ áèëìèðÿì, ãûë÷àëàðûì àüðûéûð.
– Àíà, ôèêèð åëÿìÿ.
Àíàñûí àëäû äàëûíà, ýÿëäèëÿð. Î ýöíö àõøàìàòàí ÷ûõäûëàð î äàüûí áàøûíà êè, àéû îðäàí áûíû àïàðìûøäû. Ýþðäö áèð øÿùÿð ýþðöêöð. Ñöäÿìÿí
äåäè:
– Àíà, áû øÿùÿð íÿ øÿùÿðèäè?
– Áàëà, î øÿùÿð Ùåéäÿðàáàä øÿùÿðèäè êè, àòàì îðäà îëóð.
Áûðäàí àíàñûí äà àëäû äàëûíà, ýÿòèðäè äÿäÿñèíèí øÿùÿðèíÿ, ýÿëäèëÿð
ÿâÿ. Äÿäÿñè, ãûçûí ýþðÿíäÿ ÷îõ øàä îëäó, ýÿòèðäèëÿð ãóðáàí, íèéàç êÿñäèëÿð, ïàéëàäûëàð. Éåäèëÿð, èøäèëÿð, éàõøû ùöðìÿò-èççÿò åëÿäèëÿð ãûçà. Áèð
ýöí àòàñû ãûçäàí ñîðóøäó êè, áàëà áû êèìäè? Ãûç áàøûíà ýÿëÿíè àòàñûíà
íàüûë åëÿäè, äåäè:
– Áû äà, ùÿìÿí îüëóìäó.
– Àäû íÿäè?
Ãûç äåäè:
– Àäû Ñöäÿìÿíäè.
Äåäè:
– Áàëà, ùå÷ áèð øåé áèëèð, îõóéóá?
Ãûç äåäè:
– Áÿëè, ñàâàääûäûð.
Êèøè áûíû ýåíÿ àïàðäû ãîéäó ìÿêòÿáÿ. Áû ìÿêòÿáäÿ îõóäó. Ùÿð
êÿñèíÿí äàëàøûðäû, áèð éóìðóõ âûðûðäû, þëöðäö. Ýÿëäèëÿð áû Ñöäÿìÿííÿí
øèêàéÿò÷è îëäóëàð. Äåäèëÿð:
125
– Ýåäèï ïà÷úàùà ñÿííÿí øèêàéÿò åëèéÿúÿéèê. Òàà áåëÿ èø îëìàç êè,
ñÿí åëèéèðñÿí, òà ìÿêòÿáäÿ óøàõ ãàëìàäû, ùàìûñûí ñÿí þëäöðäöí. Ïà÷úàùà úàìàùàò áû Ñöäÿìÿííÿí ùÿð ýöí øèêàéÿò åëèéèðäè. Áèð ýöí àòàñû
ãûçà äåäè:
– Áàëà, àõû áåëÿ øåé îëìàç. Úàìàùàò ùàìûñû ìÿíèì öçöìÿ ýÿëèð.
Áûíà þéöä, íÿñèùÿò âåð.
Ñöäÿìÿí ìÿêòÿáäÿí ýÿëÿíäÿ àíàñû äåäè:
– Áàëà, áåëÿ øåé îëìàç, úàìàùàò ùàìûñû ñÿíèí öñäöíäÿ áàáàíû äàííûéûð.
– Àíà, áèëèðñÿí íÿ âàð? Ìÿí èñäÿìèðÿì, áàáàìûí öçöíÿ ñþç ýÿëÿ.
Ìàà áèðÿç àéûí-îéóí âåð, ìÿí ýåäèì áèð áàøãà éåðäÿ îëóì. Ùå÷ áàáàìûí öçöíÿ äÿ ñþç ýÿëìÿñèí.
– Áàëà, ùàðà ýåäèðñÿí?
Äåäè:
– Ùàðà îëñà, îëñóí.
Àíàñû ýÿòèðäè áûíûí ùåéáÿñèíÿ ÷þðÿêäÿí, ãÿíääÿí, àéûí-îéûí íÿ ëàçûìûäû ãîéäó. Ñöäÿìÿí àíàñûéíàí, áàáàñûéíàí, ãîùóì-àãðàáàñûéíàí
ùàëàë-ùèììÿò åëèéèá éîëà äöøäö. Àüçûí ÷åâèðäè áèð áÿððè-áèéàáàíûíàí
ýåòäè.Î ãÿäÿð êè ýÿëäè, ÷ûõäû áèð éîëà, îòäó áûðäà, õåéëàõ äèíúÿëäè.
Ýþðäö èêè äÿ àäàì ýÿëèð. Áûíëàð äà ýÿëäèëÿð ñàëàì ìÿëåéêöì, ÿëåéêÿññàëàì, îòóðäóëàð äèíúÿëäèëÿð, äöøäöëÿð éîëà. Ö÷ö äÿ éîëäà áèðè-áèðèííÿí
ñîðóøäóëàð:
– Áÿëè, ùàðà ýåäèðñèíèç?
Äåäèëÿð:
– Ýåäèðèê, ãÿðèáÿ øÿùÿðëÿðäÿ èøäÿìÿéÿ.
– Ãàðäàøäàð, áèç îëäóõ éîëäàø, ãàðäàøûõ, õåéð ùà õåéð, øÿð ùà øÿð.
Îëäóëàð ãàðäàø, ýÿëäèëÿð áèð øÿùÿðÿ, áàõäûëàð ýþðäöëÿð áèð éåðèííÿí
éàçûëûï êè, ùÿð êÿñ áû øÿùÿðÿ ýÿëñÿ, ýÿðÿê áû ùþðêöäÿí áèð èï ùþðñöí.
Ýþðäöëÿð, áûíûí áþéðöíäÿ äÿ áèð ãàëà÷à âàð. Ýèðäèëÿð áû ãàëà÷ûéà, ýþðäöëÿð áûðäà ùÿð øåé âàð, éàü, äöéö, êèøìèø. Ýÿëäèëÿð èêèñè ùþðýö ùþðìÿéÿ. Ñöäÿìÿí áèðèíÿ äåäè:
– Ñÿí ýåò õþðÿê ãàéûð.
Áû ýÿëäè äöéöíö àðòäàäû, õþðÿéè áèøèðäè, äÿìÿ âûðäû. Áèð âÿäÿ
ýþðäö, ãàïû à÷ûëäû, áèð êèøè ýèðäè. Þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø, ñàããàëûí äà áîéíóíà äîëóéóá.
126
Äåäè:
– Áèð êÿïýèð î õþðÿéèííÿí ìÿíÿ âåð.
Áó ýþòöðäö õþðÿêäÿí áèð êÿôýèð ãîéäó áèð áîøãàáà, ãîéäó áûíûí
ãàáàüûíà, îíû éåäè, äåäè:
– Áèð êÿïýèð äÿ âåð.
Áû äåäè:
– Ñÿííÿí äÿ áàøãà àäàì âàð àõû!
Þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø áûíà áèð øàïàëàõ âûðäû. Áû î ñààò éûõûëäû, éûõûëàí êèìè ñàããàëûííàí áèð òöê ÷ÿêäè áûíûí ÿëèí-ÿéàüûí î òöêöíÿí ìþùêÿì ñàðûäû. Éûõäû áèð òÿðÿôÿ. Õþðÿéè ÷ÿêäè ãàáàüûíà, áàøäàäû
éåìÿéÿ. Òÿìèç éåäè, äóðäó ÷ûõäû ýåòäè. Áû äà ÷àáàëàäû áîéàíà-îéàíà,
àõûðû áèð òÿùÿðèíÿí ÿëèí à÷äû, ÿéàüûí äà à÷äû. Äóðäó òÿëÿì-òÿëùäèëè áèð
õþðÿê ãàéûðäû, ýåíÿ äÿìÿ âûðäû òà àõøàì ÷àüûäû. Ýÿëäèëÿð ö÷ö äÿ éûüûøäûëàð áû õþðÿéè ÷ÿùäèëÿð éåäèëÿð. Ýþðäöëÿð è÷è äàøäû, êÿñÿêäè. Åëÿ áèë ùå÷
áû äöéö àðòäàíìûéûï. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, éàòäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëäû áûëëàðûí èêèñè ýåíÿ ýåòäè ùþðýö ùþðìÿéÿ. Èíäè äÿ î áèðè
ãàëäû ÿâäÿ. Áû äà ùÿð øåéè ùàçûððàäû, õþðÿéè áèøèðäè äÿìÿ âûðäû, ýþðäö
ãàïû à÷ûëäû, è÷ÿðè áèð àäàì ýèðäè – þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûøäû. Ñàããàëûí äà äîëóéóá áîéíóíà.
Äåäè:
– Áèð êÿôýèð î õþðÿêäÿí ìàà âåð!
Áû äà áèð ãàá ýÿòèðäè, áûííàí áèð øàïàëàõ ãîéäó âåðäè, áûíû äà éåäè.
Äåäè:
– Áèð êÿôýèð äÿ âåð.
Áû äà äåäè:
– Çàëûì îüëó, çàëûì, áèçèíÿí øÿðèê äåéèëñÿí ùà? Àõû ñÿííÿí äÿ
áàøãà àäàì âàð.
Þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø î ñààò áûíà áèð øàïàëàõ âóðäó, áû éûõûëäû. Ñàããàëûííàí áèð òöê ÷ÿêäè, áûíûí ÿëèí äÿ, ÿéàüûí äà ìþùêÿì áû
òöêöíÿí ñàðûäû. Éûõäû áèð òÿðÿôÿ. Áàøäàäû õþðÿéè ãàáàüûíà ãîéóá éåìÿéÿ.
Éåäè, òÿìèç ãóòàðäû, ÷ûõûá ýåòäè.
Áû äà î éàíà, áó éàíà ïàðòäàäû. ßëèí àøäû, îííàí äà ÿéàüûí äà àøäû
äóðäó. Áàøäàäû ýåíÿ òÿçÿäÿí õþðÿê ãàéûðìàüà. Õþðÿéè ùàçûðëàäû äÿìÿ
âûðäû, àõøàì ö÷ö äÿ éûüûøäûëàð õþðÿéè éåäèëÿð ýþðäöëÿð áû õþðÿê äÿ îíóí
êèìèäè.
Áû èêèñèíèí ñèððè áèð îëäó. Ñöäÿìÿí áèëìÿäè. Ýåúÿ éàòäûëàð, áÿëè,
ñÿùÿð à÷ûëäû, íþáÿò ýÿëäè Ñöäÿìÿíÿ. Ñöäÿìÿí ýÿòèðäè äöéö àðòäàäû. Áèð
127
ãàçàí õþðÿê ãàéûðäû, äÿìÿ âûðäû. Ýþðäö ãàïû à÷ûëäû, è÷ÿðè áèð àäàì ýèðäè
– þçö áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûøäû. Ýÿëäè Ñöäÿìÿíÿ äåäè:
– Î õþðÿêäÿí áèð êÿôýèð âåð ìàà.
Áàõäû ýþðäö ñàããàëûíû áîéíóíà äîëóéóï. Þçö-þçöíÿ äåäè êè, ùÿ,
áûëëàðûí áàøûíà îéóí ýÿòèðÿí áóäó. Äåäè:
– Ýþçöí ÷ûõà, áèð äöéö äÿ âåðìÿðÿì.
Èñòÿäè êè, áû Ñöäÿìÿíè âûðñûí, Ñöäÿìÿí ÿë àòäû áûíûí ñàããàëûííàí
òóòäó. Áûíû âûðäû éåðÿ, áàøäàäû áûíûí áàøûí êÿñäè, áàø áèð òÿðÿôÿ éóìàëàíäû äöøäö ãóéóéà, áÿäÿí äÿ áàøãà ãóéóéà. Ñöäÿìÿí ýþðäö áàø äåéèð
êè, ýþçÿë èñäèéÿí ìàà ñàðû ýÿëñèí, áÿäÿí äåéèð, õÿçíÿ èñäèéÿí ìàà ñàðû
ýÿëñèí.
Ýÿëäèëÿð éîëäàøäàðû àõøàì úÿìëÿøäèëÿð, õþðÿéè ÷ÿêäèëÿð éåäèëÿð.
Ýþðäöëÿð áû ÷îõ éàõøû, ëÿçÿòäè õþðÿêäè. Éàòäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëäû Ñöäÿìÿí äåäè:
– Ãàðäàøäàð, áèëèðñèíèç íÿ âàð? Ñèçèí áàøûíûçà îéóí ýÿòèðÿí, þçö áèð
ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûøû þëäöðìöøÿì. Áàøû äèéèðÿíèï î ãóéóéà äöøöï,
ëåø äÿ áû áèðè ãóéóéà. Áàø äåäè êè, ýþçÿë èñäèéÿí ìàà ñàðû ýÿëñèí; ëåø
äåäè êè, õÿçíÿ èñäèéÿí, ìàà ñàðû ýÿëñèí. Ãàðäàøäàð, ýÿëèí, èíäè ìÿíè
ñàëëûéûí ýþçÿë îëàí ãóéóéà.
Áûíû ñàëëàäûëàð ãóéóéà. Ýåòäè ýþðäö, áèð íå÷ÿ ãûçäû, áû áàøû àëûïëàð
ãóúàõëàðûíà, àüëûéûðëàð. Áû ãûçäàð î ãûçäàðäû êè, Àëëàù-òàëà õîø ýöíäÿ,
õîø ñàòäà éàðàäûï. Áû ãûçäàð äåäèëÿð, áû áèçèì áàáàìûçäû, î îòàõäà íÿ
âàð ùàìûñû áûíûíäû. Îðäà ùÿð êÿñ êè õþðÿé ãàéûðàðäû ùåéëÿ åëèéÿðäè. Èíäè
ñÿí áûíû þëäöðäöí. Ñÿíèí àäûí íÿäè?
Äåäè:
– Ìÿíèì àäûìà Ñöäÿìÿí äåéÿðëÿð.
Ãûçäàð äåäèëÿð:
– Àé Ñöäÿìÿí, ÿçèééÿò ÷ÿêìèñÿí, ÿçèééÿò äÿ ÷ÿêÿúÿêñÿí. Îííàð
áèçè ýþðñÿëÿð, ñÿíè ãóéóäà ãîéàúàõëàð, îíäà ñÿí áèð àü ãî÷óíàí áèð ãàðà
ãî÷ ýÿëèï áûðäà ùÿëëÿøÿúÿê. Îíäà åëÿ àòûëûï ìèíäèí àü ãî÷óí áåëèíÿ,
èøûõëû äöíéàéà ÷ûõàðäàúàõ, åëÿ êè, ãàðà ãî÷óí áåëèíÿ äöøäöí, ñÿíè åëÿ
âûðàúàõ éåðÿ êè, éåääè ãàò éåðèí àëòûíà ýåäÿúÿêñÿí, ÷ûõàúàõñàí ãàðàííûõ äöíéàéà.
Ñöäÿìÿí ãûçäàðû ãóéóäàí ñàíäûüà ãîéäó àüçûí áàüëàäû. Ýÿòèðäè
äåäè:
– ×ÿêèí áûëëàðû!
128
×ÿêäèëÿð, ÷þëäÿ ñàíäûüû àøäûëàð, ýþðäöëÿð èêè ãûçäû êè, éåìÿ-èøìÿ,
áûëëàðûí õÿääè-õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Áûëëàð äåäèëÿð òà Ñöäÿìÿí ãóéóäà ãàëàñû îëäó, åëÿ àäàìà áèðèäè. Ãûçäàðû ýþòöðäöëÿð, éà ßëè
ìÿäÿä, ýåòäèëÿð êÿíäèðè äÿ ãûðäûëàð.
Ñöäÿìÿí ãàëäû ãóéóäà. Îòóðóï ôèêèð åëèéèðäè êè, áû íÿ èøäè ìÿíèì
áàøûìà ýÿëäè. Ýþðäö áûäû èêè ãî÷äó ýÿëèð, áèðè àü, áèðè ãàðà. Ýÿëäèëÿð,
áàøäàäûëàð ùÿëëÿøìÿéÿ. Àòûëäû êè, àü ãî÷óí áåëèíÿ äöøñöí, äöøäö ãàðà
ãî÷óí áåëèíÿ. Ãî÷ áûíû åëÿ âûðäû êè, éåðÿ, éåääè òàáàüà éåðèí àëòûíà
ýåòäè, ÷ûõäû ãàðàííûõ äöíéàéà. Ýþðäö, áèð ãàðàííûõ âèëàéÿòäè. Éàâàøéàâàø Àëëàùà ïÿíàù äåéèï, ýÿëäè áèð ãàðûíûí ÿâèíÿ. Áèð ýöí, èêè ýöí áû
ãàðûíûí ÿâèíäÿ ãàëäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíö áû ñóñàäû.
Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ìàà áèðÿç ñó âåð.
Ãàðû àéûï îëìàñûí, ÷ûõäû ÷þëÿ áèð ãàáà ïÿøàâ åëÿäè, ýÿòèðäè âåðäè
áûíà. Ñöäÿìÿí àëäû èñäÿäè è÷ñèí, ýþðäö ïÿøàâ èéè ýÿëèð. È÷ìÿäè, òóëëàäû.
Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, áû íÿäè?
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, Àëëàùäàí ýèçäèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçäèí. Áèð ÿæäÿùà ïåéäàù îëóï éûõûëûï áèçèì êÿùðèçèí àüçûíà, ñó îíóí ãàðíûíà ýåäèð. Ýöíäÿ
áèð àäàìûíàí áèð íèì÷ÿ àø ýåäèð, áèð ýöí ñó áóðàõûð áèçÿ.
– Ãàðû íÿíÿ, îðàíûí éîëó ùàðäàíäû?
Äåäè:
– Áàëà, åëÿ áóðàéíàí ýåò, ãàáàüûíà ÷ûõàúàõ.
Ñöäÿìÿí ÿëèíÿ ãûëûíúûí àëûð, éîëà äöøöð. Îíäà éåòèðäè, ýþðäö áèð
ãûçäû ÿëèíäÿ äÿ áèð íèì÷ÿ àø àüëûéà-àüëûéà ýåäèð. Ãûçûí ÿëèííÿí õþðÿéè
àëäû éåäè.
Äåäè:
– Àüëàìà, èíäè áû ñààò ìÿí î ÿæäÿùàíû þëäöðÿúÿéÿì.
Äóðäó éàâàø-éàâàø ýåòäè. ßæäàùà åëÿäè êè, ãàëõñûí Ñöäÿìÿíèí
öñäöíÿ. Ñöäÿìÿí áèð “Àëëàùö-ÿêáÿð” íÿðÿñè ÷ÿùäè, åëÿ ñû÷ðàäû êè, äöøäö
ÿýäàùàíûí î òÿðÿôèíÿ, ãûëûíúû ñèâèðäè. Åëÿ âûðäû êè, ÿæäÿùàíûí áàøû ñû÷ðàäû
áûðäàí ùàðà. Ãàéûòäû ÿæäÿùàíû ïàð÷àëàäû, òóëëàäû î éàíà. Ãûç î ñààò ÿæäÿùàíûí ãàíûíà ÿëèí áûëûéûï ÷ÿùäè Ñöäÿìÿíèí êöðÿéèíÿ.
Ñöäÿìÿí ãàéûòäû ýÿëäè ÿâÿ äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, äè äóð ýåò ñó ýÿòèð.
129
Ãàðû äåäè:
– ßæäàùà íåúîëäó?
– ßæäàùàíû þëäöðäöì.
Øÿùÿðäÿ úàð ÷àüûðûëäû êè, áÿëè, ÿæäÿùà þëöï, êèì ñó àïàðàúàõ, ýÿëñèí
àïàðñûí. Ïà÷úàù áû õÿáÿðè åøèäèï, ÷àð ÷àüûðòäûðäû êè, ùÿð êÿñ î ÿæäÿùàíû
þëäöðöï, ýÿëñèí ãûçûìû âåðÿúÿéÿì îíà. Ïà÷úàù ýöíäÿ úàð ÷àüûðòäûðûðäû.
Áû ýÿëèðäè, ìÿí þëäöðìöøÿì, î ýÿëèðäè, ìÿí þëäöðìöøÿì. Ãûçû äà ýÿòèðìèøäèëÿð äåéèðäè: õåéð.
Áåø ýöí òàìàìûäû, áû ùÿð ýöí àäàìû éûüûðäû, þëäöðÿíè òàïà áèëìèðäè.
Àëòûíúû ýöíö ïà÷úàù äåäè:
– Òàà øÿùÿðäÿ àäàì ãàëìûéûï êè?
Äåäèëÿð:
– Áÿëè, ôèëàí ãàðûíûí ÿâèíäÿ áèðè ãàëûï.
ßìð åëÿäè êè, ýåäèí îíó ýÿòèðèí. Ýåòäèëÿð Ñöäÿìÿíè ýÿòèðäèëÿð.
Àïàðàí êèìè ãûç ýþðäö äåäè:
– Àòà áûäû.
– Íÿ áèëèðñÿí?
Äåäè:
– Íèøàíàñû äà âàð.
– Ãûçûì, íèøàíàñû íÿäè?
Ãûç êöðÿéèí ãàâçàäû, ýþðäöëÿð, áÿëè ãûç ãàíëû áàðìàüûíûí áåøèí äÿ
÷ÿêèá Ñöäÿìÿíèí êöðÿéèíÿ.
– Ýÿë ãûçûìû âåðäèì ñàà, îòóð ìÿíèì òàõäûìäà. Áû øÿùÿðÿ ïà÷úàùäûõ åëÿ.
– Õåéð, ìÿíè ÷ûõàðò èøûõëû äöíéàéà.
– Ñàíà ÿëàú åëÿìÿê ìöìêöíäö. Ýåäÿðñÿí, ôèëàí ÷èíàð àüàúûíäà áèð
çöìðöä ãóøó âàð, ÿéÿð ìöìêöí îëñà, î ÿëàú åëèéÿúÿê!
Áûíà áèð áÿëÿò÷è ãîøäóëàð, ýÿëäè ùÿìÿí ÷èíàðûí éàíûíà. Ñöäÿìÿí
ýþðäö áèð ÿæäÿùàäû ÷ûõûð çöìðöä ãóøóíóí éóâàñûíà. Î ñààò áèð îõ ãîéäó
êàìàíà, àòäû ÿæäÿùàíû þëäöðäö, ïàð÷àëàäû òóëëàäû éóâûéà. Áûíû çöìðöä
ãóøóíóí áàëàëàðû éåäè, áèðÿç äÿ ñàõëàäûëàð àíàëàðûíà. Ñöäÿìÿí äÿ áàøûí
ãîéäó éàòäû. Áÿëÿò÷è äÿ ãàéûòäû ýÿëäè.
130
Çöìðöä ãóøó ýÿëäè ýþðäö àüàúûí äèáèíäÿ áèð áÿíè-àäÿì éàòûï, èñäÿäè éåíñèí áûíû þëäöðñöí. Áàëàëàðû ÷ûüðûøäû, äåäèëÿð, àíà, áûðà áèçè éåìÿéÿ áèð ÿæäÿùà ÷ûõûðäû. Î îüëàí þëäöðäö àòäû áèçÿ, éåäèê éàðûñûí äà ñàà
ñàõëàäûõ.
Çöìðöä ãóøó éåíäè ýÿëäè ãàíàäûí òóòäó Ñöäÿìÿíèí öñòäÿ. Îüëàí
öøöäö, îéàíäû. Ýþðäö çöìðöä ãóøóäó ãàíàäûí òóòóï áûíûí öñäÿ. Çöìðöä ãóøó îüëàíûí îéàíìàñûí ýþðäö. Äåäè:
– Àé îüëàí, ìÿííÿí íÿ èñäèéèðñÿí?
Äåäè:
– Ñÿííÿí ùå÷ íÿ èñäÿìèðÿì, àíúàõ ìÿíè ÷ûõàðò èøûõëû äöíéàéà.
Çöìðöä ãóøó äåäè:
– Åé îüëàí, ýåäÿðñÿí ïà÷úàùäàí éåääè òóëóõ ñó, éåääè ãîéóíóí
úÿìäÿéèí àëûï ýÿòèðÿðñÿí, îííàí ñîðà ñÿíè ÷ûõàðäàðàì èøûõëû äöíéàéà.
Áû îüëàí äóðäó éàâàø-éàâàø ýÿëäè ïà÷úàùà áàø éåíäèðäè. Äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì! Ìàà éåääè òóëóõ ñó, éåääè ãîéóí úÿìäÿéè âåð!
Ïà÷úàù î ñààò éåääè òóëóõ ñó, éåääè äÿ ãîéóí úÿìäÿéè éöêëÿäè áèð
àòà, âåðäè áûíà. Ñöäÿìÿí éàâàø-éàâàø ýþòöðöï ýÿëäè. Çöìðöä ãóøó
äåäè:
– Ñöäÿìÿí éûü áåëèìÿ, þçöí äÿ ìèí. Ìÿí “ãàã” åëèéÿíäÿ òóëóüóí
áèðèí àò, “ãóã” åëÿéÿíäÿ úÿìäÿêäÿí áèðèí àò.
Äåäè:
– Áàø öñòÿ!
Áûëëàðû éöùëÿäè çöìðöä ãóøóíóí áåëèíÿ, þçö äÿ ìèíäè äöøäöëÿð
éîëà. “Ãàã” åëèéÿíäÿ òóëóüóí áèðèí àòûðäû, “ãóã” åëèéÿíäÿ úÿìäÿéèí
áèðèí àòûðäû.
Áåëÿ-áåëÿ àòûðäû, éàâûõëàøàíäà úÿìäÿéè àòàíäà áèðäÿí úÿìäÿê
äöøäö éåðÿ. Ñöäÿìÿí î ñààò ïû÷àüûí ÷ûõàðòäû, áóäóíóí ÿòèííÿí ñèâèðäè
àòäû ãóøà. Ãóø ýþðäö áû ÷îõ øèðèíäè. Éåìÿäè äèëèíèí àëòûíäà ñàõëàäû.
Áû ãóø ýÿëäè ÷ûõäû áèð éåðÿ, áàõäû ýþðäö òà áûðà èøûõëû äöíéàäû. Ãóø
Ñöäÿìÿíÿ äåäè:
– Òàà éåðè, ýåò. Áûðà èøûõëû äöíéàäû.
Ñöäÿìÿí éåðèéÿíäÿ ãóø ýþðäö àõñûéûð.
Ñîðóøäó êè:
– Ñöäÿìÿí, íèéÿ àõñûéûðñàí?
– Àëëàùäàí ýèçäèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçäèí, ñàà ÿòè àòàíäà éåðÿ
äöøäö. Ýÿòèðäèì áóäóìóí ÿòèííÿí àòäûì. Èíäè îí÷óí àõñûéûðàì.
131
Ãóø î ñààò äèëèíèí àëòûííàí ÿòè ÷ûõàðòäû âåðäè Ñöäÿìÿíÿ, ãîéäó þç
éåðèíÿ. Ãóø ãàíàäûí äà úÿùäè öñòäÿí, î ñààò Ñöäÿìÿíèí ãûë÷û îëäó àíàäàí äîüìà.
Ãóø äåäè:
– Ñöäÿìÿí, ìÿííÿí òà íÿ èñäèéèðñÿí?
– Ñÿííÿí îíó èñäèéèðÿì êè, ìÿíè àïàð î øÿùÿðÿ êè, îðäà ìÿíè ñàëûïëàð ãóéóéà.
Ãóø áûíû ýþòöðäö àïàðäû ùÿìÿí øÿùÿðÿ. Ñöäÿìÿí ýþðäö áûíû ãóéóéà ñàëàí àäàìëàð òîé åëèéèð ùÿìÿí ãûçäàðà. Ýåòäè î èêè àäàìëàðû äà
þëäöðäö, ãûçäàðû þçö àëäû.
Áèð íå÷ÿ ýöí éàøàäûëàð, áèð ýöí áû øÿùÿðèí ïà÷úàùû þëäö. Ñöäÿìÿí
ýþðäö úàð ÷àüðûëûð êè, úàìàùàò éûüûëñûí ìåéäàíà. Äþâëÿò ãóøó ó÷óðäàúàõëàð ïà÷úàù òèùìÿéÿ. Äóðäó éàâàø-éàâàø ýåòäè ìåéäàíà. Áèð êÿíàðäà äóðäó. Ãóøó ó÷óðäóëàð ýÿëäè ãîíäó Ñöäÿìÿíèí áàøûíà. Ýÿòèðäèëÿð
áûíû ïà÷úàù åëÿäèëÿð. Ýþðäöëÿð áû áèð ïà÷úàù îëäó êè, ùå÷ îëìóéàí êèìè
ÿçàçèë. Éàõøû, Ñöäÿìÿí áàøäàäû áûðäà ïà÷úàùëûõ åëÿìÿéÿ. Ýþòöðäö áèð
êàüûç éàçäû àíàñûíûí öñäÿ êè, “éûüûøûí ýÿëèí áûðà. Ìÿí áûðäà ïà÷úàùëûõ
åëèéèðÿì, êåôèì äÿ ÷îõ éàõøûäû”. Áàáàñû, àíàñû, éûüûøûï ýÿëäèëÿð. Áàøäàäûëàð áûðäà êåô åëèéèï, éåéèï-è÷èï, ýÿçäèëÿð. Î éåäè éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ
éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí,
áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
132
ÝÖË ÑÓÌÀÍÀ ÍÅÉËßÄÈ?
Áèðè âàðûäû, áèðè éîõóäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Áèð êàñûá
îüëàí âàðûäû, àäûíà Ìÿùÿììÿä äåéÿðäèëÿð. Áó ïà÷úàùûí ãûçûí èñäèéèðäè.
Åë÷è ýþíäÿðäè.
– Ýåòñèí õÿáÿð ýÿòèðñèí ýþðÿê, Ýöë Ñóìàíà íåéëÿäè, Ñóìàí ýöëÿ
íåéëÿäè? Îííàí ñîðà ãûçûìû âåðÿðÿì îíà.
Åë÷è ýÿëäè ïà÷úàù äåäèéèí Ìÿùÿììÿäÿ õÿáÿð âåðäè. Ìÿùÿììÿä
äåäè:
– Íåéíÿê, ýåäèï ýÿòèððÿì.
Ìÿùÿììÿä äóðäó, äöøäö éîëà. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåé-ìÿíàçèë,
ýÿëäè ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Ýþðäö áó øÿùÿðäÿ áèð ìàøûí÷û âàð. Ïàëòàðû òèêèð,
ãà÷ûéíàí äîüðóéóð òþêöð éåðÿ, äåéèð:
– Ýöë Ñóìàíà íåéëÿäè, Ñóìàí Ýöëÿ íåéëÿäè?
– Éàõøû, îíó äà ñàíà äåéÿðÿì.
Äöøäö éîëà. Éàâàø-éàâàø ýÿëäè, ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Ýÿëäè ýþðäö áèð
ãàëòàõ÷û âàð. Ãàëòàüû ùàçûððûéûð. Ñîðà ÷ÿêèúèíÿí äþéöï ÿçèð. Äåéèð:
Äåäè:
– Éàõøû, ñÿíÿ äÿ õÿáÿðèí ýÿòèððÿì.
Ýåòäè ýþðäö áèð äÿìèð÷èäè äÿùðÿ, áàëòà ãàéûðûð, ùàçûððûéûð. Ñîðà ÿçèð
áûëëàðû, äåéèð:
133
Ãàéûòäû øÿùÿðäÿí ÷ûõäû. Ýÿëäè ýþðäö ö÷ äåâ ýÿëèð. Äåâëÿð áûíû ýþðÿíäÿ äåäèëÿð:
– Áÿíè-àäÿì êÿñÿð øÿðèìèçè.
Äåâëÿð ýÿëäè áûíà ÷àòäû. Áû äåäè:
– Øÿðèíèç íÿäè?
Äåäèëÿð:
– Áèð õÿë÷ÿäè, áèð ñûðôà, áèð òàú. Áþëÿ áèëìèðèê.
– Ìÿí áþëÿðÿì. Îíëàðûí ìÿíàñû íÿäè?
Äåâëÿð äåäè:
– Ñûðôàíû à÷ûï äåñÿí Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ ôèëàí øåé ùàçûð
îëñóí, î ñààò íÿ èñäÿñÿí, ùàçûð îëàð. Õÿë÷èéÿ äÿ ìèíÿðñÿí, äåéÿðñÿí:
Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ ôèëàí éåðäÿ îë! Î ñààò ùàðäà äåìèñÿí,
îðäà îëàð. Òàúû äà áàøûíà ãîéàðñàí, ùå÷ êèì ýþðìÿç, àììà ñÿí ùàìûíû
ýþðÿðñÿí.
– Ìÿí èíäè ö÷ îõ àòàúûéàì. Ùÿðÿíèç áèðèíèí äàëûíúà ýåäèí, ùàíêûíûç òåç ýÿëñÿ, ñûðôà îíóí, îííàí ñîðà ùàíñûíûç ýÿëñÿ, õÿë÷ÿ îíóí, ùàíñûíûç àõûðà ãàëñà, òàú îíóí. Äåâëÿð ðàçû îëäóëàð. Ìÿùÿììÿä îõëàðû àòäû.
Áûëëàð îõóí äàëûíúà éöéöðÿíäÿ, Ìÿùÿììÿä ñûðôàíû, òàúû ýþòöðäö, ìèíäè
õÿë÷èéÿ.
Äåäè:
– Õÿë÷ÿ, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ, îë Ñóìàíûí ãàïûñûíäà.
Ñóìàí áèð ïàäøàùûäû. Î ñààò õÿë÷ÿ Ñóìàíûí ãàïûñûíäà îëäó.
Äåâèí áèðè ýÿëäè ýþðäö áÿíè-àäÿì éîõäó, íÿ äÿ àéûí-îéóí, î áèðè
äÿ ýÿëäè äåäè:
– Áÿñ, áÿíè-àäÿì ùàíû?
Äåäè:
– Íÿ áèëèì ùàðà ýåòäè?
Áû äåäè:
– Ñÿí éåìèñÿí áóíó.
Âûðäû äåâè þëäöðäö. Î áèðè ýÿëäè ýþðäö, äåâèí áèðè þëöï, áÿíè-àäÿì
äÿ éîõäó, íÿ äÿ àéûí-îéóí. Ñîðóøäó êè, áÿñ áÿíè-àäÿì ùàíû?
Äåäè:
– Íÿ áèëèì!
Î äåäè:
– Îíäà áÿíè-àäÿìè éåìèñèíèç, øåéëÿðè äÿ ýèçëÿìèñèíèç.
134
Âóðäó áóíó äà áû þëäöðäö.
Ìÿùÿììÿä ýÿëäè äöøäö Ñóìàíûí ãàïûñûíà. Ýèðäè è÷ÿðè, äåäè:
– Àëëàù ãîíàüû.
Ñóìàí äåäè:
– Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, ãîíàüûíà äà, ýÿë.
Ýÿëäè, îòóðäóëàð. Àõøàì Ñóìàí õþðÿê ýÿòèðäè ãîéäó Ìÿùÿììÿäèí
ãàáàüûíà. Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Éåìÿðÿì. Ýÿðÿê, äåéÿñÿí êè, ñÿí Ýöëÿ íåéëÿìèñÿí, Ýöë ñàà
íåéëèéèá, ñîðà éåéÿì.
– Ìÿùÿììÿä, ÷þðÿéèíè éå, îíó ñîðóøìà.
– Õåéð, ýÿðÿê äåéÿñÿí.
Áó Ñóìàíûí ãûðõ îòàüû âàðûäû, àüçû îëäóüó îòàüà à÷ûëûðäû, àíúàõ îëäóüó îòàüûí àéðû ãàïûñû âàðûäû. Áó îòàüûí áèðèíäÿ ãûðõ õÿë÷ÿ âàðûäû, ùàìûñû ãàòäàëû éûüûëìûøäû áèð-áèðèíèí öñäöíÿ. Îííàðûí ùþêìö Ñóìàíäàéäû.
ßâÿ ãîíàõ ýÿëÿíäÿ äåéèðäè, ãûðõ õÿë÷ÿ òóò, òóòóðäóëàð. Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, äóð ýÿë áóðà.
Àïàðäû áèð çèðçÿìè ýþñäÿðäè êè, àüçûíàúàí èíñàí ìåéèäè èäè.
Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, áàõ èñäèéèðñÿí ñÿí äÿ þëÿñÿí, ñþéëöéöì. Ùÿð êÿñÿ
ñþéëÿñÿì, ñþéëÿéèï ãóðòàðàííàí ñîðà þëäöðöðÿì.
– Íåéíÿù, þëäöñÿí äÿ äå.
Ìÿùÿììÿä þç öðÿéèíäÿ äåäè:
– Þðòöëö ãàïûëàð ùàìûñû Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ à÷ûëñûí, à÷ûõ
ãàëñûí, ãàòäàëû õÿë÷ÿëÿð äÿ à÷ûõ ãàëñûí.
– Äè Ìÿùÿììÿä, õþðÿéèíè éå, ñàà íàüûë åëèéÿúÿéÿì.
Ìÿùÿììÿä ýþðäö, áèð òóëàñû âàð, áóíà ÷îõ ùþðìÿò åëèéèð, õþðÿéè
÷ÿùäè áèð íèì÷èéÿ, ýÿòèðäè ãîéäó òóëàíûí ãàáàüûíà, àðòûã ãàëàí íÿ ãÿäÿð
äÿ ñöìöéö-çàäû âàð, îíó äà áóúàõäà áèð ãàòûð áàüëàìûøäû, àïàðäû òþùäö
îíóí ãàáàüûíà. Ãàéûòäû ãàòûðà áèð àüàú âûðäû, ãàòûð áàøäàäû ñöìöéö
éåäè. Ñóìàí äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ìÿíèì èêè àòûì âàð, ÷îõ õÿòðèí èñäÿðÿì. Åëÿ ýþðöðÿì áó àòäàð ýöíö-ýöííÿí ýåðè ýåäèð, ìåéòÿððÿðÿ äåéèðÿì, áÿñ ìÿíèì
àëàôûì íåúÿ îëóð êè, áó àòäàð ýöíö-ýöííÿí ñûíûõûð, äåéèðëÿð, íÿ áèëèì.
135
Ùÿð ýåúÿ äÿ ÿìèì ãûçû Ýöë, éàíûìà ýèðÿíäÿ áóç êèìè îëóð. Äåéèðÿì:
– Ùàðà ýåòìèøäèí êè, áåëÿ ñþéöõñàí?
Äåéèð:
– Ùå÷ éåðÿ, ÷þëÿ ÷ûõìûøäûì.
Ìåéòÿð áèð ýöí äåäè:
– Ñóìàí ñÿí áþéöêñÿí, éîõñà Ýöë?
Äåäè:
– ßëáÿòäÿ, ìÿí. Íåúÿ?
Äåäè:
– Ùÿð ýåúÿ Ýöë ñÿíèí ïàëòàðûíû ýåéèíèð, àòûí áèðèí éÿùÿððÿäèð ìèíèð,
÷ûõûð, ýåäèð.
Ìÿùÿììÿä î ýåúÿ áàðìàüûìû êÿñèá äóç äîëäóðóð, éàòìûð. Ýåúÿíèí áèð àëÿìè ýþðöð î, äóðäó, ìÿíèì ïàëòàðûìû ýåéèíäè, ýþéäÿí ãûëûíúû
ñèâèðäè, ö÷ äÿôÿ ìÿíèì öñäöìÿ éåíäèðäè ãàëõûçäû, ÷ûõäû ýåòäè. Ìåéòÿðÿ
äåäè:
– Àò ùàçûðäû?
Ìåéòÿð äåäè:
– Ùàçûðäû.
Àòû ìèíäè äöøäö éîëà. Ìÿí äÿ î áèðè àòû ìèíäèì áóíóí äàëûíúà
ãàðàáàãàðà ýåòäèì. Ýþðäöì, áèð äàüûí äèáèíäÿ èøûõ ýÿëèð. Ýöë áó èøûõû
òóøäóéóï ýåäèð. Î ãÿäÿð ýåòäè êè, ýþðäöì ùÿìÿí äàüûí äþøöíäÿ áèð
èìàðàò âàð. Èìàðàòûí ãàïûñûíäà äöøäö, àòû áàüëàäû, ýèðäè è÷ÿðè. Ìÿí äÿ
àòû áàüëàäûì ýÿëäèì ïÿíúÿðÿäÿí áàõäûì, ýþðäöì ãûðõ ùàðàìûäû, áóðäà
îòóðóáëàð. Ýöëíÿí ñþùáÿò åëèéèðëÿð. Ùàðàìèáàøû Ýöëÿ äåäè:
– ×ÿïÿë, áÿñ íèéÿ ýåú ýÿëäèí?
Ýöë äåäè:
– Íÿ áèëèì, éàòìàìûøäû. Ýþçäÿäèì éàòäû, ýÿëäèì.
Ùàðàìèáàøû äåäè:
– Áÿñ íèéÿ þëäöðìÿäèí?
Ýöë äåäè:
– Íÿ áèëèì, þëäöðìÿäèì.
Àììà ýþðäöì òþâëÿäÿí îòàüà éîë âàð. Ýèðäèì ýþðäöì ãûðõ àò áàüëàíûï êè, òà íÿòÿð, éåéèï éàòìûø àòäàðäû. Áûëëàðûí áèð íå÷ÿñèíèí íîõäàñûí
à÷äûì, àòäàð áàøäàäûëàð òÿïèêëÿøìÿéÿ. Ùàðàìèáàøû áûëëàðà äåäè:
– Áèðèíèç ýåäèí ýþðöí àòäàð íèéÿ áåëÿ åëèéèð?
136
Àòäàð áåëÿ åëÿäèêúÿ áèð-áèð ýÿëäèëÿð ìÿí äÿ áîéóííàðûí âûðäûì,
éûõäûì. Áåëÿ-áåëÿ îòóç äîããóçóíóí áîéíóí âûðäûì, ýèðäèì è÷ÿðè. Ùàðàìè áàøûéíàí òóòàõëàøäûì. Ýþðäöì Ýöë èñäèéèð ìÿíè Ùàðàìè áàøûíûí
àëòûíà ñàëà. Áû òóëà äà éàíûìäåéäè. Î ñààò òóëà Ùàðàìèáàøûíû éûüûøäûðäû
ñàëäû ìÿíèì àëòûìà. Ãàéûòäûì Ùàðàìèáàøûíûí áàøûí êÿñäèì ñàëäûì òîðáàéà. ßìèì ãûçû Ýöë î ñààò äóðäó ÷ûõäû. Àòû ìèíäè ýÿëäè. Ìÿí äÿ òîðáàíû ýþòöðäöì áûíûí äàëûíúàí ýÿëäèì ÿâÿ. ßìèì ãûçûíà ÷îõ ìÿùÿááÿòèì
âàðûäû, ùå÷ ãÿëáèì îííàí ñûíìûðäû. Íÿ ãÿäÿð þéöä, íÿñèùÿò åëÿäèì,
ýþðäöì, õåéð ùå÷ áû ùàëà ýÿëÿí äåéèë. Ñÿùÿð à÷ûëäû äóðäóì äåäèì:
– ßìè ãûçû, äóð ÷àé ãîé, õþðÿê ãàéûð.
Ìàíà áèð âöðä îõóäó åëÿäè áèð òóëà, äåäè:
– Ýåò, êþïîüëóíóí òóëàñû!
Ìÿí îëäóì òóëà, áûðäà èòäÿð áîüäó, îðäà èòäÿð áîüäó. Ýåòäèì ÷ûõäûì áèð ãÿññÿáõàíàíûí ãàáàüûíà. Áó ãÿññÿáèí øÿéèðäè ìàà áèð ïàð÷à ÷èé
ÿò àòäû. Áûíû éåìÿäèì.
Äåäè:
– Áû íÿ éàõøû òóëàäû, áóíó ñàõëûéàúûéàì.
Ýÿòèðäè ìÿíèì áîüàçûìà áèð õàëòà ñàëäû, àïàðäû îòàüûí áèð êöíúöíäÿ áàüëàäû. Ýþðäö ìÿí ÷èé ÿò éåìèðÿì. Íÿ áèøèðèðäè, ìàà äà îííàí âåðèðäè. Ùÿð ýöí áèð ãûçûë ýÿòèðèï ñàëûðäû ìÿíèì áàøûìûí öñäöíäÿêè î äàõèë
êèìèéÿ, áèëèðäèì êè, áûíû ãÿññàáäàí äàëäàëûéûð.
Ãûðõ ýöí áóðäà ãàëäûì. Ùÿð ýöí äÿ ýþðöðÿì êè, î áèð ãûçûë ýÿòèðèð,
ñàëûð áû äàõûëà. Ãûðõ ýöí òàìàìûíäà áóëëàð ýèëåéëÿøèï àéðûëäûëàð. Ìàëû,
ìàéàíû áþëäöëÿð. Ýÿëäè ìÿíè ÷ÿêäè êè, à÷ñûí àïàðñûí, àéàüûìû éåðÿ äèðÿäèì, ýåòìÿäèì. Áèð ÷îìàõ ýþòöðäö ýÿëäè êè, ìÿíè äþéñöí. Àòûëäûì î
äàõûëû òþêäöì. Áû áèëäè êè, ìÿí îí÷óí ýåòìèðìèøÿì. Ãûçûëëàðû éûüäû,
ãÿññÿáÿ äÿ äåäè:
– Áûíû äà îüóððàìûñàí.
Ìÿíè äÿ ýþòöðäö, ãûçûëëàðû äà, ýÿëäè ÿâèíÿ. Áàüëàäû ìÿíè áèð áóúàüà,
àëòûìà äà áèð äþøÿé ñàëäû. Àíàñûíà äà òàïøûðäû êè, áóíà éàõøû áàõûí.
Éàõøû òóëàäû, ìàà äà áèð áåëÿ õåéð âåðèï. Áóëëàð äà íÿ áèøèðñåéäèëÿð ìàà
äà âåðèðäèëÿð. Ìÿí äÿ þç öðÿéèìäÿ äåäèì, ìÿí íÿòÿð åëèéèì, äÿðäèìè
áûëëàðà áèëäèðèì. Ùå÷ äåìåéíÿí, áû àðâàä äà úàäûêóí èìèø. Áûíûí ãûçû
ùÿìÿøÿ ìÿíèì ïàéûìû ýÿòèðèï âåðèðäè. Áèð ýöí ÷þðÿéè ãîéäó ãàáàüûìà.
Áàøäàäû çÿíä åëÿäè ìàà.
Äåäè:
– Àé íÿíÿ, áû Ñóìàíà îõøóéóð.
137
Ãàéûòäû ìàà äåäè:
– Ñÿí Ñóìàíñàí?
Ìÿí àüëàäûì.
Äåäè:
– Àé íÿíÿ, âàëëàù Ñóìàíäû, áàõ Ñóìàíñàí, äåäèì, àüëàäû.
Àðâàò ýÿëäè áàõäû, ýþðäö Ñóìàíàì. Î ñààò áàðìàüûí äèøäÿäè êè,
áûíû î ÷ÿïÿë áó ùàëà ñàëûï.
Àðâàò äåäè:
– Éàõøû, ãîé îüëàí ýÿëñèí.
Îüëàí ÿâÿ ýÿëäè. Àðâàò äåäè:
– Áàëà, áû Ñóìàíäû! Ýöë áûíû áû ùàëà ñàëûï.
– Àíà, ÿëàúûí âàðñà, þç ùàëûíà ñàë, î áèçÿ ÷îõ éàõøûëûõëàð åëèéèï.
Àðâàò î ñààò áèð âöðä îõóäó. Ìÿí îëäóì ùÿìÿí Ñóìàí. Ìÿùÿììÿä, ãàéûòäû áèð âöðä äÿ ìàà þðýÿòäè.
Äåäè:
– Ýåäÿðñÿí, áû âöðäö îõóðñàí, äåéÿðñÿí: “îë ôèëàí øåé!” Î ñààò íÿ
äåñÿí, î îëàð.
Ýÿëäèì ÿâÿ. Ìÿíèì îíäà î ãÿäÿð èñäÿéèì âàðûäû êè, öðÿéèì ãÿáóë
åëÿìÿäè êè, î âöðäö îõóéàì, îíó áèð øåé ãàéûðàì. È÷ÿðè ýèðÿí êèìè
äåäè:
– Ýåò, êþïîüëóíóí ãàðüàñû.
Î ñààò áèð ãàðüà îëäóì.
Áóðäà ãàðüàëàð äþéäö, îðäà äþéäö. Áèð òÿùÿðíÿí þçöìö ñàëäûì
ùÿìÿí ãàðûíûí éàíûíà.
Ãàðû äåäè:
– Ñÿíè éàõøû åëÿìèéÿúèéÿì, ìÿí ñàíà âöðä îõóäóì êè, ýåò, îíó áèð
øåé åëÿ. Åëÿìÿäèí. Áåø ýöí, îí ýöí ãàëäûì, áèð ýöí ýåíÿ îüëàí éàëâàðäû êè, àé àíàí, ñÿí Àëëàù, áûíû éàõøû åëÿ! Àðâàò áèð âöðä îõóäó, ìÿí
îëäóì ùÿìÿí àäàì.
Äåäè:
– Áû ñÿôÿð åëÿìÿñÿí, òàà ñÿíè éàõøû åëÿìèéÿúÿéÿì.
Ýÿëäèì è÷ÿðè ýèðäèì, ýåíÿ öðÿéèì ãÿáóë åëÿìÿäè.
Ìÿíè ýþðÿí êèìè äåäè:
– Ýåò, êþïîüëóíóí åøøÿéè, îëäóì áèð åøøÿê. Âåðäè ÷àðâàäàðà. Î
ãÿäÿð èøäÿòäèëÿð êè, ÿëäÿí äöøäöì. ×àðâàäàððàð áîøäàäûëàð ìÿíè. Ýÿëäèì
áû ãàðûíûí ÿâèíèí áþðöíÿ. Îðäà îòäàäûì, îðäà äà éàòäûì. Áû îüëóéíàí
138
ãûçû ýåíÿ éàëâàðäûëàð êè, áûíû ñàüàëò éàçûõäû. Áû ýÿòèðäè ýåíÿ áèð âöðä
îõóäó. Ýåíÿ îëäóí ùÿìÿí ÿââÿëêè Ñóìàí. Äåäè:
– Ýåäÿðñÿí, áó ñÿôÿð îíà áèð øåé åëÿìÿñÿí, òàà éàõøû åëìèéÿúèéÿì!
Ýÿëäèì, Ìÿùÿììÿä, î âöðäö îõóäóì åëÿäèì ãàòûð. Èíäè áàõ î
ãàòûð, îäó è, ñöìöéö òþêìöøÿì ãàáàüûíà. Áû òóëà äà ùÿìÿí ùàðàìè áàøûíû ìÿíèì àëòûìà ñàëàí òóëàäû. Ýþðöðÿì áû òóëà ÿìèì ãûçûííàí âÿôàëûäû. Îíóí ö÷öí îíà éàõøû ùöðìÿò åëèéèðÿì. Áû áàøäà ùàðàì áàøûíûí áàøûäû êè, ÷óáóüóíàí äþéöðÿì, î éåéèð. Îíó äà ùåéëÿ åëèéèðÿì. Ìÿùÿììÿä, ìÿíèì äÿðäèì áóäó.
Ìÿùÿììÿä õþðÿéèí éåäè. Ñóìàí äåäè:
– Èíäè äÿ þëäöðÿúÿéÿì ñÿíè.
Ñóìàí äóðäó êè, ãàïûíû áàüëàñûí, Ìÿùÿììÿäè þëäöðñöí. Ìÿùÿììÿä î ñààò òàúû áàøûíà ãîéäó. Òà Ñóìàí Ìÿùÿììÿäè ýþðìÿäè. Àíúàõ
Ìÿùÿììÿä Ñóìàíû ýþðöðäö. Ñóìàí ãàïûíû áàüëàäû, ýÿëäè, äåäè:
– Þðòöéö ãàïûëàð, òóò!
Ýþðäö ùå÷ ñÿñ ÷ûõìàäû. Äåäè:
– Ãàòäàëû õÿë÷ÿëÿð, òóò!
Ýþðäö ùå÷ ñÿñ ÷ûõìûð.
Ãûëûíúû ñèâèðäè, äåäè:
– ×ÿïÿë, ìÿí äåäèì áû ñèð ÷þëÿ ÷ûõìàñûí, òà èíäè êè ÷ûõäû, ñÿíèí ãàëìàüûí ëàçûì äåéèë!
Ãàéûòäû áû ãàòûðû åëÿ äîüðàäû êè, ïóë êèìè.
Ìÿùÿììÿä àéûí-îéóííàðûí ýþòöðäö ÷ûõäû ÷þëÿ. ×þëäÿ õÿë÷èéÿ
ìèíäè, äåäè:
– Õÿë÷ÿ, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ, äÿìèð÷èíèí ãàïûñûíäà îë!
Î ñààò ýþðäö ùÿìÿí äÿìèð÷èíèí ãàïûñûíäàäû. Íåúÿ êè, Ñóìàí íàüûë
åëÿìèøäè, ùåéëÿ íàüûë åëÿäè.
Îðäàí äà ýÿëäè ãàëòàõ÷ûíûí äöêàíûíà îíà äà íàüûë åëÿäè. Ìèíäè õÿë÷èéÿ äåäè:
– Õÿë÷ÿ, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ, îë ôèëàí ìàøûí÷ûíûí äöêàíûíûí ãàáàüûíäà!
Ýÿëäè îðà. Ìàøûí÷ûéà äà ñþéëÿäè. Îðäàí äà ýåíÿ õÿë÷èéÿ ìèíäè,
äåäè:
– Õÿë÷ÿ, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ, îë ùÿìÿí ïà÷úàùûí ãàïûñûíäà
Ýÿëäè îðà, ïà÷úàùà áàø éåíäèðäè, äåäè:
– Åé ïà÷úàù, áèð ãîíàõëûõ åëÿ, úàìàùàòû éûü. Úàìàùàòûí éàíûíäà
ñþéëöéöì. Ùàìû äà åøèòñèí.
139
Ïà÷úàù ÿìð åëÿäè, úàìàùàòû éûüäû. Áû îüëàí äà äåäè êè, ùå÷ áèð øåé
ëàçûì äåéèë, þçöì ùàìûñûí äöçÿëäÿúèéÿì, èøèíèç éîõäó. Úàìàùàò ùàìûñû úÿì îëäó. Ìÿùÿììÿä ñûðôàíû àøäû ãàáàüà.
– Íÿ âàð êè, áû ñûðôàíû àøäû?
Áèð äÿ ýþðäö Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ áû úàìàùàòûí ùÿðÿñèíÿ áèð ãàá
õþðÿê èñäèéèðÿì! Î ñààò ùÿð àäàìà áèð íèì÷ÿ õþðÿê, éàíûíäà õóðóäó,
õþðÿéèíÿí ùàçûð îëäó. Ïà÷úàù ìÿùÿòäÿë ãàëäû áû èøäÿðÿ. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð éûüûøäûëàð. Ìÿùÿììÿä íåúÿ áèç ñþéëÿäèê, ùåéëÿ ñþéëÿäè.
Ïà÷úàù, î ñààò áèð ìîëëà ýÿòèðòäè, ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðäè Ìÿùÿììÿäÿ.
Äåäè:
– Äè, ýåò òîéóí åùòèéàòûí ýþð!
Ìÿùÿììÿä òîéóí åùòèéàòûí ýþðäö. Ýÿëèíè ýÿòèðäè.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí.
140
ÝÖË ÈËß ÑÀÍÀÂÀÐ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áèð ïàäèøàù âàð èäè.
Áó ïàäèøàùûí ö÷ îüëó âàðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ö÷ ãàðäàø áèð-áèðèíÿ
äèéèðëÿð:
– Ýÿëèí, àòàìûçà õÿáÿð éîëëàéàã êè, áèç éåòèøìèøèê.
Ãàðäàøëàð áàçàðà ÷ûõûá ö÷ äÿíÿ ãîâóí àëûðëàð. Áó ö÷ ãîâóíóí áèðè
ëàï éåòèøìèø, î áèðè ìèéàíÿ, ö÷öíúèñè àëàáàáàò. Áó ö÷ ãîâóíó ãûçûë ìÿúìÿéÿéÿ ãîéóá àòàëàðû ö÷öí éîëëàäûëàð. Ïàäèøàù ãîâóíó ýþðöá òåç âÿçèðè
÷àüûðòäûðäû:
– Âÿçèð áó ãîâóíëàð íÿ îëàí èøäèð?
– Ïàäèøàù ñàü îëñóí, áó ãîâóíëàðû îüëàíëàðûí àëóá, éÿíè áèç áó ãîâóíëàð êèìè éåòèøìèøèê.
Ïàäèøàù ôèêðÿ ýåòäè.
– Åéáè éîõäóð, âÿçèð ýåò áó ñààò ö÷ äÿíÿ îõ ýÿòèð, àïàð âåð îüëàíëàðûìà ãîé íèøàí àëñûíëàð, áÿõòëÿðèíÿ íÿ ÷ûõäû îíëàðûí îëñóí.
Ñÿùÿð îëäó, úàð ÷ÿêèëäè, ùå÷ êèì åâäÿí áàéûðà ÷ûõìàñûí. Ïàäèøàùûí
îüëàíëàðû îõ àòäûëàð. Áèðèíèíêè âÿçèðèí ãàïûñûíà äöøäö. Î áèðèíêè âÿêèëèí
ãàïóñóíà äöøäö. Âÿçèðèí ãûçûíû ïàäèøàùûí áþéöê îüëó àëäû. Âÿêèëèí îðòàíúûëû àëäû.
Õÿáÿðè âåðèì ñèçÿ, ïàäèøàùûí êè÷èê îüëóíäàí. Ìÿëèê Äö÷àð îõ àòäû.
Îõó ýåäèá äöøäö áèð ãàðà êöëëöýÿ. Ìÿëèê Äö÷àð îíóí äöøäöýö éåðÿ
ýåäèá ýþðäö êè, áèð ìåéìóí ãûçûë çÿíúèðÿ áàüëàíûá. Ìÿëèê Äö÷àð ìåéìóíó à÷ûá éîëà äöøäö. Ïàäèøàùÿ õÿáÿð ýåòäè êè, êè÷èê îüëóíóí áÿõòèíÿ
141
áèð ìåéìóí ÷ûõûá. Ïàäèøàù ãÿìëè îëäó. ßìð âåðäè êè, øÿùÿðèí áèð ãûðàüûíäà îíà ÿâ âåðñèíëÿð. Ìÿëèê Äö÷àð ìåéìóíó ýþòöðöá ýåòäè. Áþéöê
ãàðäàøäàð ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åäèá åâëÿíäèëÿð.
Ìÿëèê Äö÷àð ìåéìóíó ÿâèíÿ àïàðûá áèð òÿðÿôäÿ áàüëàäû. Ýåúÿýöíäöç àüëàéûðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ èêè ãàðäàø áèð-áèðèíÿ äåäè:
– Ýþðÿñÿí, Ìÿëèê Äö÷àð ìåéìóí èëÿ íÿ åäèð?
Èêèíúè ãàðäàø äåäè:
– Ýÿë, Ìÿëèê Äö÷àð ö÷öí õÿáÿð éîëëàéàã êè, àòàìûç áèçäÿí ùàìàì
èñòèéèð.
Áèð ýöí Ìÿëèê Äö÷àðû ÷àüûðòäûðûá äåäèëÿð:
– Àòàìûç áèçäÿí ùàìàì èñòèéèð.
Ìÿëèê Äö÷àð ÿâÿ ãàéûòäû, àüëàéà-àüëàéà ìåéìóíóí éàíûíà ýÿëäè.
Áó ìåéìóí ïÿðèëÿð ïàäèøàùûíûí ãûçû èäè. Ìåéìóí Ìÿëèê Äö÷àðûí áó
ùàëûí ýþðöá äåäè:
– Ìÿí ïÿðèëÿð ïàäèøàùûíûí ãûçûéàì. Ìÿí ñÿíèí áÿõòèíÿ ÷ûõäûì.
Ìÿëèê Äö÷àðûí ýþçëÿðè èøûãëàíäû. Ìåéìóí úèëèòäÿí ÷ûõûá áèð ãûç
îëäó.
Ìÿëèê Äö÷àð äåäè:
– Àòàìûç áèçäÿí áèð ùàìàì èñòÿéèð.
Ïÿðèëÿð ãûçû äåäè:
– Äóðìà, ýåäÿðñÿí ïÿðèëÿð ïàäèøàùûíûí éàíûíà, äèéÿðñÿí êè, ãûçû
ïÿðèëÿð õàíûì äåéèð êè, àòàìäàí ãàëàí ãàðïóçó âåðñèí. Ñîðà î ãàðïóçó
ýþòöðÿðñÿí. Ýöí áàòàíäà éîõ, ýöí ÷ûõàí òÿðÿôäÿ ãàðïóçû éåðÿ âóðàðñàí,
ãàéûäûá äàëà áàõìûéàñàí.
Ìÿëèê Äö÷àð ýåòäè. Àüàúû éåðÿ âóðóá ïÿðèëÿð õàíûìûí àòàñûíäàí
ãàëàí ãàðïóçè èñòÿäè. Áèð ÿë ÷ûõäû, Ìÿëèê Äö÷àðà ãàðïóçû óçàòäû:
Ãàðïóçó àëûá ýöí ÷ûõàí òÿðÿôÿ ýÿëäè. Ãàðïóçó éåðÿ ÷ûðïûá äàëà áàõìàäàí ýåðè äþíäö.
Ïàäèøàù ñÿùÿð éóõóäàí äóðóá áàüà ÷ûõäû. Áèð ñàüà áàõäû íÿ ýþðäö
áèð ùàìàì òèêèëèá. Ñîëà áàõäû, íÿ ýþðäö, áèðè äÿ áóðäà òèêèëèá. Ýöí ïàäèøàùûí ýþçèíÿ äöøäè. ßììà ýöí ÷ûõàíäà áèð ùàìàì òèêèëèá êè, àäàìûí
àüëûíû àëûð. Ïàäèøàù âÿçèðè ùèçöðà ÷àüûðäûá äåäè:
– Âÿçèð, áó ýöí ýÿðÿê îüëàíëàðûìûí òèêäèðäèýè ùàìàìëàðà òàìàøà
åäèì.
Âÿçèð, âÿêèë éûüûøûá ïàäèøàùûí éàíûíà äöøöá ýåòäèëÿð. Ïàäèøàù áþéöê
îüëóí, ñîðà îðòàíúûëûñûíûí ùàìàìûíà ýåäèá, àõûðûíúûñû Ìÿëèê Äö÷àð òèêäèðäèýè ùàìàìà ýÿëäè. Ïàäèøàù ùàìàìûí ãàïóñóíà ÷àòà-÷àòìèéà
142
ãóëëàð-ãàðàáàøëàð ïàäèøàùû ÿë öñòÿ ýþòöðöá òÿõòÿ îòóðäóëàð. Ïàäèøàù
÷èìäè. ßììà áó ùàìàì ïàäèøàùûí ùóøèíè àïàðìûøäû.
Áåëÿ áèð èìàðÿò õÿáÿðè ãàðäàøëàðà ÷àòäû. “Âàé äàä, Ìÿëèê Äö÷àð
áèçè àïàðäû. Àòàìûç áèçèì òèêäèðäèýèìèç ùàìàìû áÿýÿíìÿäè”.
Îðòàíúûë ãàðäàø äåäè:
– Ýÿë, áó äÿôÿ Ìÿëèê Äö÷àðû ãîíàã ÷àüûðàã. Áåëÿ äèéÿê, ýóéà àòàìûç äåéèð êè, ýÿðÿê Äö÷àð àäàõëûñûíû äà ýÿòèðñèí. Îíóí äà àäàõëûñû ìåéìóí îëäóüó ö÷öí ýÿëèá ïÿðò ãàëàúàã.
Ãàðäàøëàð õÿáÿð éîëëàäûëàð Ìÿëèê Äö÷àð ö÷öí. Ìÿëèê Äö÷àð ïÿðèëÿð
õàíûìûí éàíûíà ýÿëèá äåäè:
– Èìäè àòàì ñÿíè ãîíàã ÷àüûðûð, ìÿí ñÿíèí ö÷öí íå÷ÿ åäèì?
Ïÿðèëÿð õàíûìû äåäè:
– Àë áó àüàúû, ýåò ùÿìÿí êöëëöýÿ, àüàúû âóð éåðÿ, äèýèëÿí êè, ïÿðèëÿð ïàäèøàùûíûí ãûçû, ïÿðèëÿð õàíûì äåéèð êè, àòàìäàí ãàëàí ãûçûë ñàíäûüû
âåðñèí, àíúàã äàëà áàõìàçñàí.
Ìÿëèê Äö÷àð éîë åëÿäè êöëëöýÿ. ×àòäû, àüàúû éåðÿ âóðóá äåäè:
– Ïÿðèëÿð ïàäèøàùûíûí ãûçû ïÿðèëÿð õàíûìû äåéèð êè, àòàìäàí ãàëàí
ãûçûë ñàíäûüû âåðñèí.
Ìÿëèê Äö÷àð ñàíäûüû àëûá ýÿòèðäè. Ãûç ýåéèíèá-êåúèíèá Ìÿëèê Äö÷àðà äåäè:
– Èìäè ýåäÿê, àë áó úèëäè áàüëà êöðÿêìèí îðòàñûíà. Âàé îíäà êè,
ãàðäàøëàðûí úèëèäèìè éàíäûðàëàð. Îíäà ìÿíè äàéè ýþðìÿçñÿí.
Ãàðäàøëàð áþéöê ãîíàãëûã åòìèøäèëÿð. Þç àòàëàðûíû äà ÷àüûðìûøäûëàð.
Ìÿëèê Äö÷àð þç àäàõëûñû èëÿ ìÿúëèñÿ ýèðäèëÿð, ïàäèøàù âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð, áó íÿ îëàí èøäèð? Áóíóí áÿõòèíÿ êè, áèð ìåéìóí ÷ûõìûøäû.
Ùàìó îòóðäó, ìÿúëèñèí ýþçè Ïÿðèëÿð õàíûìûíäà èäè. Ïÿðèëÿð õàíûìû
áèð ïèëîâ íèì÷ÿäÿí ýþòöðöá ãîëóíóí è÷èíÿ òþêöð, éàðûñûí éåéèð. Áàëäûçäàð áóíó ýþðöá, áóëàð äà äöýöíö ãîëëàðûíà òþêöðëÿð. Õþðÿê éåéèëäè,
ñöôðÿ éûüûøäû. Áþéöê áàëäûç äóðäó îéíàäû ãîëëàðûí òÿðïÿäÿíäÿ äöýö ñÿïÿëÿíäè ïàäèøàùûí ñàããàëûíà. Ñîðà Ïÿðèëÿð õàíûìû äóðäó îéíàäû, ùÿð
äÿôÿ ôûðëàíàíäà éåðÿ ìèðâàðè ñÿïÿëÿíäè. Ïàäèøàù ÿë âóðäó.
Õÿáÿðè âåðèì ñèçÿ ãàðäàøëàðäàí. Áó äÿì áèð ìàíãàë îä ãàëàéûá
Ìÿëèê Äö÷àðû îéíàòìàã áÿùàíÿñèëÿ äÿðèíè áåëèíäÿí à÷ûá îäà àòäûëàð.
Ïÿðèëÿð ãûçû âàé äèéèá áèð ýþéÿð÷èí îëäó ýåòäè. Ýÿëäè áèð àüàú áàøûíäà
îòóðóá äåäè:
– Ìÿëèê Äö÷àð, ìÿí ýåòäèì. Äÿìèð ùàñàâûí óúó éåéèëÿíäÿ, äÿìèð
ñàðûüûíûí àëòû ñöðòöëÿíäÿ ìÿíè òàïàðñàí.
143
Ïàäèøàùûí ÿùâàëû ïîçóëäó. Ìÿëèê Äö÷àð î ýöíö àüëàäû. Øÿùÿðè
äóðóá äÿìèð ÷àðûã ýèéèá äÿìèð ùàñà ýþòöðäö, éîëà äöøäö.
Éîë àüçûíäà èêè äåâ îòóðìóøäè. Áóëàðûí àòàëàðûíäàí áèð õàë÷à, áèð
ïàïàã ãàëìûøäû. Ìÿëèê Äö÷àð äåâëÿðÿ éàõûí ýÿëèá áóíëàðûí íÿ öñòÿ ñþçäÿøìÿëÿðèí ñîðäó. Äèâëÿðèí áèðèñè äåäè:
– Àé èíñàí ãàðäàø, áèçèì àòàìûçäàí áèð õàë÷à ãàëìûøäûð, ùÿð êÿñ
îíóí öñòÿ îòóðóá äåéèð êè, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, àïàð ìÿíè
ãîé ôèëàí éåðäÿ, àïàðûð. Áèð äÿ áó ïàïàõäû êè, áóíó äà êèì ãîéñà áàøûíà,
ùå÷ êèì îíó ýþðìÿç. Ñÿí ýÿë áóíó áèçèì àðàìûçäà áþë.
– Ìÿí áþëëÿì, ñèç áèð àç êÿíàð äóðóí, ýþçëÿðöâöçè éóìóí, ìÿí áèð
àç ôèêèðëÿøèì.
Äèâëÿð áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè. Ìÿëèê Äö÷àð õàë÷àéà ìèíèá ïàïàüû áàøûíà
ãîéäó:
– Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, ìÿíè àïàð Ïÿðèëÿð âèëàéÿòèíÿ.
Äèâëÿð áóíó ýþðöá, áàøëàðûíà äþéöá “âàé èíñàí ãàðäàø áèçè àëäàòäû”
äåäèëÿð. Áóëàð áóðäà áèð-áèðëÿðèíè äþýìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì
Ìÿëèê Äö÷àðäàí.
Ìÿëèê Äö÷àð ùÿìÿí éåðÿ ÷àòäû. Øÿùÿðè äîëàíäû, ÿììà áèð øåé òàïìàäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Ìÿëèê Äö÷àð áèð áàüà ýèðäè. Áèð äÿ ýþðäö
êè, ö÷ ýþéÿð÷èí áèð ùàâóç ãûðàüûíà ýÿëèá îòóðäó. Úèëèäëÿðèí ÷ûõàðûá ÷èììÿéÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Ìÿëèê Äö÷àð Ïÿðèëÿð õàíûìû ýþðöá òàíûäû. Òåç þç
àäàõëûñûíûí úèëèäèíè îüóðëàäû. Ö÷ áàúû ÷èìäèëÿð ÷ûõäûëàð. Ïÿðèëÿð õàíûìû:
“âàé, ìÿíèì úèëèäèìè îüóðëàäûëàð” – äåäè.
Áàúûëàð íÿ ãÿäÿð ýÿçäèëÿð, òàïìàäûëàð. Ìÿëèê Äö÷àð úèëèäè îðàéà
àòûá áóëàðûí äàëûíúà äöøöá ÿâëÿðèíÿ ýåòäè.
Íå÷ÿ ýöí Ìÿëèê Äö÷àð Ïÿðèëÿð õàíûìûí åâèíäÿ ãàëäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Ïÿðèëÿð õàíûìû àíàñûíà äåäè:
– Õþðÿéäÿí ùå÷ äîéìóðàì?
– Ãûçûì, ùÿëÿ ÿââÿëêè ãÿäÿð ÷ÿêèðèê, íÿ àçäû, íÿ ÷îõ, ãàéäÿñèéëÿ.
Áèð ýöí Ïÿðèëÿð õàíûìû ýÿíÿ òààì éåéèðäè. Áó äîéìàäû, áèðäÿí ãàéûäûá äåäè:
– Åé ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí èíñàí êèìè ñÿíÿ àíä âåðèðÿì äöíéàäÿ êèìè
ñÿâèðñÿí ÷ûã àøêàðà.
Ìÿëèê Äö÷àð øåïêöëàùè áàøûíàí ýþòöðöá äåäè:
– Åëÿ ìÿí þçöìÿì.
– Âàé äàä ñÿí áóðà íåúÿ ýÿëäèí?
144
Ïÿðèëÿð õàíûìû àíàñûíû ÷àüûðòäûðûá áöòöí ÿùâàëàòû äàíûøäû, äåäè:
– Àòàìà äåýèíÿí, Ìÿëèê Äö÷àð ýÿëèá.
Àíàñû Ïÿðèëÿð õàíûìûí àòàñûíûí éàíûíà ýåòäè, îíó àíä âåðäè êè, àúûãëàíìàñûí, ãûçûí àäàõëûñû Ìÿëèê Äö÷àð ýÿëèá ãûçû àïàðìàüà. Ïàäèøàù
ôèêèðÿ ýåòäè. ßììà áÿíè-èíñàíÿ ãûç âåðìÿê èñòÿìèðäè. Ìÿëèê Äö÷àðû
þëäöðìÿê èñòèéèðäè. Àðâàäû äåäè:
– ßýÿð, î ìÿíèì ö÷öí Ýöë èëÿ Ñàíàâàðûí ùåêàéÿñèí òàïñà, ìÿí îíà
ãûçû âåððÿì, òàïûá ýÿòèðìÿñÿ, éîõ.
Àíàñû ãûçûíûí éàíûíà ýÿëäè. Àòàñûíûí èñòÿäèýè Ýöë èëÿ Ñàíàâàð íàüûëûí Ìÿëèê Äö÷àð ýÿðÿê ýÿòèðñèí.
Áó õÿáÿðè Ìÿëèê Äö÷àðà ãûç éåòèðäè. Ìÿëèê Äö÷àð øÿïêöëàíû áàøûíà
áàñûá õàë÷àéà ìèíèá éîëà äöøäö. Õàë÷à Ìÿëèê Äö÷àðû ýöëöí äàìûíûí
öñòöíÿ ãîéäó.
Ìÿëèê Äö÷àð àøàüû åíäè. Ñàíàâàð áóíó ýþðöá äåäè:
– Ùåéèô ñÿííÿí, îüëàí, áóðà ýÿëäèí. Ìÿíèì ñèððèìè ùå÷ êÿñ àïàðà
áèëìÿéèá. Áèð ÷îõ úàâàíëàðûí áàøûí êÿñìèøÿì.
– Ñÿí ìÿíÿ þç ùèêàéÿíè íàüûë åëÿ. Ñîðà þëäöðìÿëèñÿí þëäöð ìÿíè.
Ñàíàâàð Ìÿëèê Äö÷àðû åâÿ ýÿòèðäè. Ìÿëèê Äö÷àð ýþðäö áèð òÿðÿôäÿ
áèð ãûçûë çÿíúèðÿ èò áàüëàíûá. Î áèðè òÿðÿôäÿ áèð úåéðàí, àðàéà èêè íèì÷ÿ
àø ýÿëäè. Ñàíàâàð àøû èòèí ãàáàüûíà ãîéäó, ñîðà èòèí àðòûüûíû úåéðàíûí ãàáàüûíà ãîéäó. Úåéðàí éåìÿäè. ßë ÷àëäû áèð ãûçûë íèì÷ÿäÿ áèð ãóë áàøû
îðàéà ýÿëäè. Ñàíàâàð ÷óáóüó ÿëèíÿ àëäû, î ãÿäÿð áóíóí äîäàõëàðûíà
âûðäû êè, úåéðàíûí ýþçèíÿí éàø äàìäû. Úåéðàí àøû éåäè.
– Áóíäàí ìÿíè ãÿíè åò.
Ñàíàâàð ñþçÿ áàøäàäû:
– Áèç èêèìèç ÿìè ãûçû, ÿìè îüëó èäèê. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áèç åâëÿíäèê. Áèð ýöíëÿðè éàòìûøäûì, ãóëëóõ÷óëàðûì ìÿíèì áàøûìûí öñòÿ
îòóðìóøäó. Áóëàð þçëöêëÿðèíäÿ áèð-áèðèíÿ äåéèðäèëÿð. Ùåéèô àüàìûçäàí
áóðäà òÿê éàòûá. Õàíûì èñÿ ãóëëàð èëÿ åø-åøðÿòÿ ìÿøüóëäóð. ßìèì ãûçû
ãóëëóõ÷óëàðû ãîâäó. Áèð öçöìÿ áàõäû. Ìÿí ýþçëÿðèìè éóìäóì, ñîðà
ãûëûíúû ö÷ äÿôÿ öñòöìÿ ÷ÿêäè, ìÿí àéûëìàäûì. Òÿõòèííÿí óçàãëàøäû,
àøàüû åíäè. Ìÿí äÿ äóðóá áóíóí äàëûíúàí äöøäöì. Àòûìû ìèíèá éîë
åëÿäè. Ìÿí äÿ òÿçÿäÿí áèð àò ÷ûõàðûá ìèíäèì, áóíóí äàëûíúàí éîë
åëÿäèì. ßìèìèí ãûçû áèð ãàëàíûí ãàáàüûíäà äöøäö, è÷ÿðè ýèðäè. Ùÿìÿí
áó ãóë êè, áàøûíû êÿñèá ñàõëàìûøàì, îðàäà îòóðìóøäó. Ìÿíèì õàíûìûìû
ýþðöá ÿéàüà ãàëõäû:
145
– Åé ñöõòÿ! Áó âàãòà ãÿäÿð ùàðàäàñàí? Ùàìû êåôèí ÷ÿêèá.
ßìèì ãûçû áóíóí ÿéàüûíà äöøäö. Ìÿí ñÿáèð åëèéÿ áèëìÿäèì. Áàéðà
÷ûõûá àòëàðû à÷ûá áèð-áèðèíÿ ãàòäûì. Àòäàð êèøíÿäè, áó ñÿñÿ ùàìû áàéðà
÷ûõäû. Ìÿí þçöìö è÷ÿðè àòäûì, áó ãóëó áÿðçÿíýèíè þëäöðìÿê èñòÿäèì.
ßìèì ãûçû è÷ÿðè ýèðäè, ìÿíÿ áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè. Âÿôàëû èòèì è÷ÿðè ýèðäè. Áÿðçÿíýèíèí öñòÿ àòûëûá õàéàñûííàí äóòäó. Ìÿí ãûëûíúû ãàëäûðûá áàøûíû
êÿñäèì. Åâÿ ãàéûòäûì. Ìÿíèì ÿìèì ãûçû ìÿíÿ áèð ÷óáóõ ÷ÿêäè, ìÿíè
åëÿäè áèð åøøÿê. Äöøäöì øÿùÿðè ýÿçìÿýÿ. Áèð ãÿññàá ìÿíè äóòóá,
åâèíÿ àïàðäû. Ãÿññàáûí áèð ãûçû âàðûäû. Î òèëèñèì÷è èäè. Ìÿíè ýþðÿí êèìè
àòàñûíà äåäè:
– Áó êè, èíñàíäû.
Ìÿíÿ áèð ÷óáóõ ÷ÿêäè, àäàì åëÿäè. ßëèìÿ áèð ÷óáóã âåðèá “ýåò”
äåäè:
– Ùÿìÿí àäàìûí éàíûíà ÷àòñàí, îííàí ãàáàã ñÿí áó ÷óáóãëà îíû âóð.
Ìÿí äÿ åâÿ ãàéûòäûì, ÿìèì ãûçû ãàáàüûìà ÷ûõäû. Ìÿí áèð ÷óáóõ
îíà âóðäóì. Öðÿýèìäÿí ýÿëìÿäè, úåéðàí åëèéèá áèð òÿðÿôÿ áàüëàìûøàì.
Ùÿð ýöí èòèí àðòûüûíû îíóí ãàáàüûíà ãîéóðàì éåìèð. Ìÿí äÿ áó áàøà
èéèðìè-îòóç ÷óáóõ ÷ÿêèðÿì, î àüëàéûð. Ñîðà èòèí àðòûüûíû éåéèð. Èìäè èñÿ
äÿñòÿìàçû àë, áàøûíû êÿñÿì.
Ìÿëèê Äö÷àð áèð àç ôèêèð åäèá äåäè:
– Ìÿí áèð ñþç äåìèðÿì, àíúàã ìÿíÿ áåø äÿãèãÿ ìþùëÿò âåð êè,
áàéðà ÷ûõûì.
Ìÿëèê Äö÷àð áàéûðà ÷ûõäû. Øÿïêöëàíû áàøûíà ãîéóá ïàëàçà ìèíèá,
Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ ïÿðèëÿð âèëàéÿòèíÿ ÷àòäû.
Ñàíàâàð áàéðà ÷ûõäû, Ìÿëèê Äö÷àðû ýþðäö äåäè:
– Âàé! Ìÿí áó ñèððè íå÷ÿ èëäèð ñàõëàìûøàì, èíäè ôàø îëäó.
Ñàíàâàð áåëèííÿí ãûëûíúû ÷ÿêèá úåéðàíû þëäöðäö.
Ìÿëèê Äö÷àð òàõòûíà ÷àòäû, áöòöí ýþðäöýöíö ïàäèøàùà íÿãèë åëÿäè.
Ïàäèøàù ãûçû Ìÿëèê Äö÷àðà âåðäè. Ìÿëèê Äö÷àð Ïÿðèëÿð õàíûìûíû àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ ýÿòèðèá, ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òÿçÿäÿí òîé åòäè.
146
ÁÓËÓÄ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäû. Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäû. Áèð ïà÷úàù
âàðäû. Ýþçöíöí áèðè áîçàðìûøäû, àäûíà “Êîð ïà÷úàù” äåéÿðäèëÿð. Ýöííÿðèí áèð ýöíö áöòöí ìöíÿúúèìëÿðè éûüäû, äåäè:
– Áèð ðÿì àòûí ýþðöì, áó ýþçöìöí äÿðìàíû íÿäè?
Ìöíÿúúèìëÿð ðÿì àòäûëàð, äåäèëÿð:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñÿíèí ýþçöíöí äÿðìàíû ôèëàí äÿðéàäà áèð ãûçûë
áàëûãäàäû.
Ïà÷úàù òîð÷óíó ÷àüûðäû, äåäè:
– Ôèëàí äÿðéàäàí áèð ãûçûë áàëûã ýÿòèðÿðñÿí.
Òîð÷ó òîð àòäû ùÿìÿí äÿðéàéà. Ïà÷úàùûí äà áèð îüëó âàðûäû, àäû
Èáðàùèì èäè. Èáðàùèì ýåòäè, ýþðäö òîð÷óíóí òîðóíà áèð ãûçûë áàëûã äöøöá.
Òîð÷óéà äåäè:
– Áóíó áûðàõ, ýåòñèí, éàçûõäû.
Òîð÷ó Èáðàùèìûí ñþçöí ÷ÿâèðìèéèá áóðàõäû. Òîð÷ó ãàéûòäû ýÿëäè åâÿ.
Ýåúÿ éàòäû, ñÿùÿð ýåíÿ ýåòäè, òîð àòäû, áèð ãûçûë áàëûã äöøäö òîðà. Èáðàùèì ýåíÿ ýÿëäè, äåäè:
– ßøè, áóðàõ, éàçûõäû, òîð÷ó! Ìÿí ïóëóí âåððÿì.
Òîð÷ó äåäè:
– Àõû, àòàí áóéóðóï êè, ýÿðÿê áèð ãûçûë áàëûã ýÿòèðÿñÿí.
Èáðàùèì äåäè:
– ×îõ äà àòàì äåéèá. Ñÿíÿ ìÿí íÿ äåéèðÿì, îíà áàõ.
Áó ñÿôÿð äÿ áóðàõäû, ýÿëäè ÿâÿ. Ñÿùÿð áèð äÿ òîðó ýþòöðäö ýåòäè. Òîðó
äÿðéàéà àòäû. Ùÿìÿí ãûçûë áàëûã áó ñÿôÿð äÿ äöøäö òîðà. Èáðàùèì áó ñÿôÿð
ýåíÿ áèðòÿùÿð, çîððàìà áàëûüû áóðàõäû. Ñÿùÿð ïà÷úàù òîð÷óíó ÷àüûðòäû, äåäè:
147
– Áÿñ ìÿí ñàà áèð áàëûã òóò ýÿòèð äåìÿäèììè?
Òîð÷ó äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, ö÷ ýöíäö ýåäèðÿì áàëûüû òóòóðàì, ñÿíèí îüëóí
Èáðàùèì ýÿëèð, çîððàìà áûðàõäûðûð.
Ñÿùÿð ïà÷úàù Èáðàùèìè ÷àüûðäû, äåäè:
– Èíäè êè ìÿíèì ýþçöìöí ñàüàëìàñûíà áàéèñ îëóðñàí, èòèë áûðäàí.
Ýåò, ùàðà ýåäèðñÿí. Äóðìà, ýþçöìöí ãàáàüûíäà!
Èáðàùèì àòûí ìèíèá àüçûí ÷åâèðäè áÿððè-áèéàáàíà. Àç ýåòäè, ÷îõ
ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè. Ýåòäè ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Ýÿëäè ýþðäö øÿùÿðèí ãûðàüûíäà áèð êîìà âàð, àòû ñöðäö áó êîìàéà, ÷àüûðäû:
– Àé åâ éèéÿñè, àé åâ éèéÿñè.
Áèð ãàðû ÷ûõäû. Èáðàùèì äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, Àëëàù ãîíàüû èñòÿìèðñÿí?
Ãàðû äåäè:
– Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, ãîíàüûíà äà. Áàëà, ýÿë è÷ÿðè.
Èáðàùèìèû àïàðäû ÷àéäàí-÷þðÿêäÿí âåðäè. Èáðàùèì äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, íÿéèí âàð?
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, ùå÷ áèð øåéèì éîõäó. Åëÿ òÿêÿì.
– Ãàðû íÿíÿ, åëÿ ìÿí ñàà îëóì îüóë, ñÿí äÿ îë ìàà íÿíÿ, áûðäà
äîëàíàõ.
Ãàðû äåäè:
– ×îõ éàõøû îëàð, íîëàð.
Èáðàùèì áèð ñÿùÿð àòûí ÷ûõàðòäû áàçàðà, ñàòäû, ïóë åëÿäè. Áèðÿç ÿòäÿí,
éàüäàí, äöéöäÿí ýÿòèðäè åâÿ, ãàðû äà áèøèðäè, éåäèëÿð. Ýöíäÿ Èáðàùèì
áó ãàéäåéíÿí àéûííàí-îéóííàí àëûá ýÿòèðèðäè, áóðäà äîëàíûðäûëàð.
Áèð ýöí Èáðàùèì ýþðäö øÿùÿðäÿ áèð ñàíäûõ ñàòûëëàð. Àììà äåéèðëÿð,
àëàí äà ïåøìàíäû, ñàòàí äà! Ãèéìÿòè äÿ éöç òöìÿíäè. Ùÿð êÿñ äÿ äåéèð
êè, àüçûí à÷ ýþðÿê, è÷èíäÿ íÿ âàð? Äåéèðëÿð: “Õåéð, õåéð! Àüçûí à÷à áèëìÿðÿì. Åëÿ-áåëÿ ñàòàúàüàì”.
Èáðàùèì éöç òöìÿí âåðäè, áó ñàíäûüû àëäû ýÿòèðäè åâÿ. Ùà÷àðûí ñàëäû,
ñàíäûüû à÷äû, ýþðäö ïàùî... ñàíäûüûí è÷èíäÿ áèð îüëàí âàð êè, ùå÷ òàéûáÿðàáÿðè éîõäó. Îüëàí î ñààò àéàüà ãàëõäû, äåäè:
– Èáðàùèì, íÿòÿðñÿí, íåúÿñÿí? Êåô-ÿùâàë?
Èáðàùèì þç-þçöíÿ äåäè êè, áó ìÿíèì àäûìû íÿ áèëèð? Îüëàíà äåäè:
– Ìÿíè ùàðäàí òàíûéûðñàí?
148
– Òàíûéûðàì.
– Ñÿíèí àäûí íÿäè?
– Ìÿíèì àäûì Áóëóääó.
Èáðàùèì ÷ûõàðòäû àëòû øàùû âåðäè, äåäè:
– Áóëóä, ýåò, áóíà äöéö àë ýÿòèð.
Áóëóä ýÿëäè áàããàëûí äöêàíûíà. Äåäè:
– Àüàì äåéèð, áó àëòû øàùûéà éàðûì ïóò äöéö âåðñèí.
– Àëòû øàùûéà äöéö âåðÿëëÿðìè?
Áóëóä áàããàëà áèð øàïàëàõ âóðäó. Áàããàë éûõûëûá öðÿéè ýåòäè. Áóëóä
äöéöíö êèñÿñèíÿí ýþòöðäö ýÿëäè åâÿ.
Èáðàùèì áó ÿùâàëàòäàí ÷îõ ãîðõäó, äåäè:
– Áó ìÿíèì áàøûìà ÷îõ ãÿçà ýÿòèðÿúÿê.
×ûõàðòäû ö÷ øàùû äà âåðäè êè, ýåò áóíà äà éàü àë, ýÿòèð.
Áóëóä ýÿëäè áàããàëûí éàíûíà, äåäè:
– Àüàì äåéèð, áó ö÷ øàùûéà èêè ýèðâÿíêÿ éàü âåðñèí.
– ßäÿ, ñÿôåù îüëó, ñÿôåù. Îíà èêè ýèðâÿíêÿ éàü âåðÿëëÿðìè?
Áóëóä áèð øàïàëàõ âóðäó, áóíóí äà î áèðè áàããàë êèìè öðÿéè ýåòäè.
Áÿëè, áåø ýèðâÿíêÿ éàü ýþòöðäö, “éà ßëè, ìÿäÿò” äåéèá ýÿòèðäè, ö÷
øàùûíû äà âåðäè Èáðàùèìà. Äåäè:
– Àüà! Äåéèð, ãÿëïäè.
Èáðàùèì þç-þçöíÿ äåäè:
– Àëëàù, ñàà ïÿíàù! Ýþðÿí áó ìÿíèì áàøûìà, íÿ îéóí ýÿòèðÿúÿê.
Äåäè:
– Áóëóä, ýåò áó ö÷ øàùûíû âåð, àðïà àë ýÿòèð, àòûí àðïàñû éîõäó.
Áóëóä ýÿëäè àðïà ñàòàíà äåäè:
– Àëà áû ö÷ øàùûíû, áèð ïóò àðïà âåð.
Äöêàí÷û äåäè:
– Áàëà, ö÷ øàùûéà áèð ïóò äà àðïà âåðÿëëÿðìè?
Áóëóä äåäè:
– Íèéÿ âåðìÿçëÿð?
Êèøèéÿ áèð øàïàëàõ âóðäó, äåäè:
– Áåëÿ âåðÿëëÿðìè?
Àðïàäàí áèð ïóò ýþòöðäö. “Éà ßëè, ìÿäÿò!” ýÿòèðäè ýåíÿ ö÷ øàùûíû
âåðäè Èáðàùèì äåäè:
149
– Àüà äåéèëëÿð êè, ïóë ãÿëïäè, ýþòöðìÿäè.
Áóëóä áó øÿùÿðÿ áèð âÿëâÿëÿ ñàëäû. Ùàðà ýþíäÿðèðäèëÿð áåëÿ éûüûá
ýÿòèðèðäè.
Áèð ýöí Áóëóä ýÿëäè áèð äÿìèð÷èíèí éàíûíà, äåäè:
– Óñòà, ìàà áèð ýöðç ÷ÿêÿðñÿí, äþðä ÿðøèí óçóííóüó, äþðä ïóò äà
àüûððûüû.
Óñòà äåäè:
– Çàëûì îüëó, çàëûì! Îíó êöðÿéÿ ñûüûøäûðìàõìû îëàð?
– Ñàà íÿ äåéèðÿì, îíó åëÿ. Éîõñà âûððàì ÿíýèí ÷ûõàð, àëà áó äà ïóëóí.
Ïóëó âåðäè. Äÿìèð÷è ãîðõóäàí äåäè:
– Éàõøû, ùàçûððàðàì.
Áÿëè äÿìèðè âàðà âóðä åëÿäè, äåäè:
– Áèð áåëÿ ÷ûõàðû ÷ûõàúàõ. Éåðäÿ äÿ áèð áåëÿ ãàëàúàõ.
Ãîéäó êöðöéÿ. Êþðöéö áàñäû, áó äÿìèð ãóðãóøóì êèìè ÿðèäè. Áèð
ýöðçö ãàéûðäû.
Ñÿùÿð Áóëóä ýÿëäè äåäè:
– Óñòà, ùàçûðäûìû?
Óñòà äåäè:
– Áÿëè, ùàçûðäû.
Áóëóä ýöðçö àëäû ÷èéíèíÿ, ýåòäè åâÿ. Èáðàùèì ýþðäö Áóëóä áèð ýöðç
ýÿòèðèð êè, ùå÷ îëìóéàí êèìè, äåäè:
– Âàé ìÿíèì ùàëûìà.
Àõøàì îëàíäà Áóëóä äåäè:
– Àüà, äóð áÿðè ýÿë.
Èáðàùèì ãîðõóñóííàí äóðäó äöøäö Áóëóäóí éàíûíà. Áóëóä Èáðàùèìû
ýÿòèðäè áèð èìàðàòûí ãàáàüûíà, äåäè:
– Àüà, ýþðöðñÿí, áó èìàðàòû? Áû èìàðÿò ïà÷úàùûí ãûçûíûí èìàðÿòèäè,
î ãûçûí àäûíà “Ö÷ ×ÿðÿê õàíûì” äåéÿëëÿð.
Ãàïûíû à÷äû, äåäè:
– Ýåäÿðñÿí. Ãûç éàòûá, îíóí áèð öçöííÿí þïÿðñÿí, òà äÿéìÿçñÿí,
ãàéûäûï ýÿëÿðñÿí. Âàëëàù ñàà áèð ýöðç âûððàì êè, íÿòÿð.
Èáðàùèì ãîðõóñóííàí ýåòäè. Ýþðäö áèð ýþé÷ÿê ãûçäû éàòûï. Áèð
öçöííÿí þïäö ãàéûòäû.
Ñÿùÿð à÷ûëäû. Ãûç äóðäó, ýåéèíäè, ÿëèí éóäó, öçöí éóäó, áÿäÿííÿíìÿ ýöçýöéÿ áàõäû. Ýþðäö, öçöíöí áèð òÿðÿôèíÿ ëÿêÿ äöøöá. Ãûç òà ùå÷
êèìÿ áèëäèðìÿäè.
Àõøàì îëäó ýåíÿ Áóëóä äåäè:
150
– Àüà, äè äóð, ýåäÿê.
Èáðàùèì äóðäó ýÿëäèëÿð ùÿìÿí èìàðàòà.
– Ýåäèðñÿí èíäè äÿ î áèðè òÿðÿôèííÿí þïÿðñÿí, ýÿëÿðñÿí, òà ÿëèíè áàøãà
øåéÿ âóðìàçñàí. Àíä îëñóí, ÿëèíè áèð øåéÿ âóðñàí, ñàà áèð ýöðç ÷ÿêÿúèéÿì, áàëà ïèøèê êèìè ôûððàíàúàõñàí.
Èáðàùèì ãîðõóñóííàí ýèðäè î áèðè öçöííÿí þïäö, ÷ûõäû. Ýÿëäèëÿð
éàòäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëäû, ãûç ýåíÿ ùÿìÿøÿêè ãàéäåéíàí äóðäó. Áÿäÿííÿìÿ
ýöçýöéÿ áàõäû, ýþðäö èíäè äÿ î áèðè òÿðÿôèíÿ ëÿêÿ äöøöï.
Äåäè:
– Éàõøû, áó ýåúÿ òàïàðàì, áó êèìäè.
Ýåúÿ ýåíÿ Áóëóäíàí Èáðàùèì ýÿëäèëÿð. Èáðàùèìà Áóëóä äåäè:
– Ýåäÿðñÿí, ãûçûí ñóàë-úàâàáû íÿäè, ìàà äåéÿðñÿí.
Èáðàùèì ýèðäè è÷ÿðè, ãûç ýþðäö áó áèð îüëàíäû, ýþçÿëëèêäÿ ìèñëè
éîõäó, ìèí êþíöëäÿí Èáðàùèìà àøûã îëäó.
Ãûç î ñààò ãàëõäû àéàüà, äåäè:
– Åé îüëàí, íÿ÷èñÿí, êèìñÿí?
– Ìÿí êîð ïà÷úàùûí îüëóéàì, àäûìà äà Èáðàùèì, äåéÿëëÿð.
Ãûç äåäè:
– Èáðàùèì, ìÿíè àïàðà áèëÿðñÿíìè?
– Ãûç áèð ùàâûð äàéàí.
×ûõäû ÷þëÿ Áóëóäà äåäè:
– Õàíûì äåéèð, “ìÿíè àïàðà áèëÿðñÿíìè?”
– Ýåò, äåíÿí àïàððàì.
Èáðàùèì ýÿëäè ãûçà äåäè:
– Àïàððàì.
Ãûç ÷ûõäû ÷þëÿ. Áóëóä äåäè:
– Ãûç èêè àò éÿùÿððÿðñÿí áèðèí Èáðàùèìà, áèðèí äÿ þçöíÿ.
Ãûç èêè éàõøû àò ùàçûððàäû. Áèðèí Èáðàùèì, áèðèí äÿ ãûç ìèíäè. Áóëóä
äà áóíëàðûí éàíûíäà, ùÿð ö÷ö äöøäöëÿð éîëà. Ùàâà èøûãëàíûíúà àò ñöðäöëÿð.
Ýöí ÷ûõàíäà ïà÷úàùà õÿáÿð ýåòäè êè, áó ýåúÿ ãûçûíû àïàðûáëàð. Ïà÷úàù
ùþêì åëÿäè, ãîøóí àòäàíäû áóíëàðûí äàëûñûíúà. Áèð âÿäÿ Èáðàùèì ýþðäö,
áóäó ãîøóí ãàðûøãà êèìèäè ýþòöðöá äöíéàíû. Ãîøóíó ýþðÿíäÿ Áóëóä äåäè:
151
– Èáðàùèì, ñèç éàâàø-éàâàø ýåäèí. Ìÿí ãàéûäûì ãîøóíóí ãàáàüûíà,
ýþðöì íÿ èñòÿéèðëÿð?
– Ãûç, ýÿë, ãà÷àõ! Áóëóäó þëäöðÿúÿêëÿð ýÿëèï ñÿíè äÿ ìÿíèì ÿëèìíÿí àëàúàãëàð.
Áóíëàð ãà÷ìàãäà îëñóí, Áóëóä äà ãîøóíóí ãàáàüûíà ýåòìÿêäÿ.
Áèð ïà÷úàù âÿçèðèéíÿí îâà ÷ûõìûøäû. Ýþðäöëÿð áóäó áèð îüëàííàí
áèð ãûç ãà÷ûð. Òåç àòëû ýþíäÿðäè, áóíëàðû òóòäóëàð. Èáðàùèìè ñàëäûëàð áèð
ãóéóíóí òÿêèíÿ. Ãûçû äà àïàðäû þç ãûçûíûí éàíûíà ãîéäó.
Áóëóä ýÿëäè, ãîøóíà éàâûõëàøàíäà éåðÿ áèð ýöðç âóðäó êè, î ñààò áèð
äÿðéà à÷ûëäû, ãîøóí êå÷ÿ áèëìÿäè.
Áóëóä ýÿëäè ýþðäö, íÿ ãûç âàð, íÿ äÿ Èáðàùèì. Àììà ýþðäö áèð
øÿùÿð ýþðöíöð. Ýÿëäè øÿùÿðèí êÿíàðûíà, ýþðäö áèð äÿñòÿ óøàã àøûõ-àøûõ
îéíóéóð. Áèð êå÷ÿë äÿ äóðóï áàõûð. Äåäè:
– Êå÷ÿë, ñÿí íèéÿ îéíàìûðñàí?
– Ìÿí úûüàëàì äåéèí, ìÿíè ãîéìóðëàð îéíóéàì.
– Îíäà, àëà áó ïóëó, áóðà áèð îüëàííàí áèð ãûç òóòóï ýÿòèðèïëÿð, îíóí
éåðèí òàïûá, ìàà äåéÿñÿí.
– Âåð ïàïàüûíû ýþòöðöì ãà÷ûì, ùàíêû èìàðàòà âóðñàì, áèë êè, ãûç î
èìàðàòäàäû. Ùàðäà äà òóëëàíäûì-äöøäöì, áèë êè, îüëàí î ãóéóäàäû.
Êå÷ÿë Áóëóäóí ïàïàüûí ýþòöðäö ãà÷äû. Áóëóä äà áóíóí äàëûíúà.
– Âàé êå÷ÿë, ñèç ãÿðèáÿ áåëÿ ùþðìÿò åëÿðñèíèç? – äåéÿ äöøäö éîëà.
Ùÿìÿí ãûçûí èìàðàòû äà ïà÷úàùûí èìàðàòûíà áèòèøèéèäè. Êå÷ÿë ýÿòèðäè
ïàïàüû âóðäó ùÿìÿí èìàðàòà ãàéûòäû. Áèð éåðäÿ äÿ òóëëàíäû ýþéÿ, äöøäö
éåðÿ. Áóëóä ýÿëäè ïàïàüû ýþòöðäö. Ýÿëäè ùÿìÿí éåðÿ, ýþðäö áèð ãóéóäó
àüçûíà áèð äàø äþíäÿðèáëÿð. Äàøû ãàâçàäû, äåäè:
– Èáðàùèì!
Èáðàùèì ãóéóäàí äåäè, úàí!
– Áÿñ ìÿí ñàà äåìÿäèì éàâàø ñöð, ìÿí äÿ ýÿëèðÿì.
Òåç êÿìÿíäè áåëèííÿí àøäû, ñàëëàäû ãóéóéà, Èáðàùèìè ÷ûõàðòäû. Ïà÷úàùà ãàðàâûë÷ûëàð õÿáÿð àïàðäû êè, øÿùÿðÿ áèð ïÿùëèâàí ýÿëèá, ùÿìÿí
îüëàíû äà ÷ûõàðòäû. Øÿùÿðè áó ñààò àëò-öñò åëèéÿúÿê.
152
Áóëóä Èáðàùèìè äà ýþòöðäö, ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà. Ïà÷úàù áàõäû
ýþðäö, áó äîüðóäàí äà áèð ïÿùëèâàíäû. ßýÿð äèíñÿ, øÿùÿðè àëò-öñò åäèá
âèðàí ãîéàúàã. Äåäè:
– Âÿçèð, òÿäáèð!
– Òÿäáèð îäóð êè, ãûçûíû âåðÿñÿí îíà, ãîùóì îëàñàí.
Ïà÷úàù Áóëóääàí ñîðóøäó:
– Àäûí íÿäè?
Äåäè:
– Àäûì Áóëóääó.
– Áóëóä, áèð ãûçûì âàð, îíó àëàðñàíìû?
– Õåéð, ìàà ëàçûì äþéöë, àüàìà âåð!
Ïà÷úàù ñîðóøäó êè:
– Ãàëàúàãñûíûç, ýåäÿúÿêñèíèç?
– Õåéð, ýåäÿúèéèê.
Ïà÷úàù áèð àò äà þç ãûçûíà ùàçûððàòäû, èêè àò äà Èáðàùèìýèëèí þçöíöíäö.
Áóëëàð éîëà äöøäöëÿð. Áóëóä, Èáðàùèì, Ö÷ ×ÿðÿê õàíûì, áèð äÿ ïà÷úàùûí ãûçû ýÿëäèëÿð î ãÿäÿð êè, ýþðäöëÿð èêè äåâ ýÿëèð.
– Èáðàùèì, ñèç éàâàø-éàâàø ýåäèí, ìÿí äÿ ãàéûäûì ýþðöì äåâëÿð
íÿ äåéèð.
Èáðàùèì ãûçëàðà äåäè:
– Ýÿëèí ãà÷àõ. Áû ñààò äåâ Áóëóäó þëäöðÿúÿê, ýÿëèï ñèçè äÿ ìÿííÿí
àëàúàõ.
Áóëóä ýÿëäè äåâëÿðèí áèðèí ýöí áàòàíà ãîâäó, áèðèí äÿ ýöí ÷ûõàíà.
Áèð ïà÷úàù àâäàí ãàéûäûðäû, ýþðäö áèð îüëàíäû, èêè äÿ ãûç ãà÷ûðëàð.
Áóíëàðû òóòäó, ýÿòèðäè ãûçëàðû ñàëäû þç ãûçûíûí éàíûíà, Èáðàùèìè äÿ ñàëäû
áèð ãóéóéà.
Áóëóä ýÿëäè ýþðäö íÿ ãûçëàð âàð, íÿ äÿ Èáðàùèì. Éàâàø-éàâàø ýÿëäè áèð
úöò÷öéÿ óðúàù ÷ûõäû, ýþðäö áó úöò÷öíöí þçö äÿ ãàðàäû, þêöçö äÿ, õûøû äà.
Äåäè:
– Àëëàù, ãöââÿò âåðñèí.
Úöò÷ö äåäè:
– Õîø ýÿëäèí.
153
– Àé úöò÷ö, åëÿ äåéÿê, þêöç ãàðàäû, áÿñ þçöí íèéÿ ãàðà ýåéèíìèñÿí, õûøûí íèéÿ ãàðàäû?
– Áèçèì ïà÷úàùûìûç ö÷ ãÿðèáè òóòóá ýÿòèðèá, îíà ýþðÿ ãàðà ýåéèíìèøèê, áèç ãÿðèáÿ ÷îõ ùþðìÿò åëÿðèê.
– Îíëàðûí éåðèí áèëèðñÿíìè?
– Ïà÷úàùûí þç èìàðàòûíà áèòèøèê áèð èìàðàò âàð, ãûçûíûí èìàðàòûäû,
ãûçëàð îðäàäû. Îüëàíû äà ñàëûá áèð ãóéóéà. Ýåò øÿùÿðÿ, ùàíñû àäàìíàí,
óøàõäàí ñîðóøñàí, î ãóéóíó ýþðêÿçÿëëÿð ñàà...
Áóëóä ýÿëäè éàâàø-éàâàø øÿùÿðÿ. Ýþðäö áó øÿùÿðèí àäàìëàðû ãàðà
ýåéèíèá. Ñîðóøäó íèéÿ ãàðà ýåéèíìèñèíèç. Äåäèëÿð:
– Ïà÷úàù ö÷ ãÿðèá ýÿòèðèá äóñòàã åëèéèá, îíà ýþðÿ ãàðà ýåéìèøèê.
– Îíëàð ùàðäàäû?
Ýþðêÿçäèëÿð êè, î èìàðàòäàäû ãûçëàð, îüëàí äà î ãóéóäàäû. Áóëóä
ýÿëäè ãóéóíóí áàøûíà, äàøû ãàâçàäû ÷àüûðäû:
– Èáðàùèì!
Èáðàùèì ãóéóäàí äåäè:
– Úàí!
– Àõìàã îüëó, àõìàã, áÿñ ìÿí ñàà äåìÿìèøäèì éàâàø ñöð ýÿëèðÿì.
Áåëèíäÿí êÿìÿíäè à÷äû, Èáðàùèìè ãóéóäàí ÷ûõàðòäû. Ãàðàâóëëàð
áóíóí çÿðáè-øÿøäèí ýþðöï ùå÷ áèðè äèíÿ áèëìÿäè. Ïà÷úàùà õÿáÿð àïàðäûëàð êè, áèð áåëÿ îüëàí ýÿëèá. Ùÿìÿí îüëàíû äà ÷ûõàðòäû. Áóäó ýÿëèð
ñÿíèí ãóëëóüóíà. Äåäè:
Áóëóä Èáðàùèìè äà ýþòöðäö ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà. Ãàïûíû à÷äû,
è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ïà÷úàù áàõäû ýþðäö áóíà ãîøóí äà úàâàá âåðÿ áèëìÿç.
– Ãèáëåéè-àëÿì, áåëÿ àäàìíàí ãîùóì îëìàãäàí áàøãà ÿëàú éîõäó.
Àéðû ùå÷ áèð øåéíÿí áóíóí þùäÿñèííÿí ýÿëÿ áèëìÿê îëìàç.
– Íîëàð, éàõøû îëàð.
Ïà÷úàù ãîðõóñóííàí éåð ýþðêÿçäè. Áóëóä îòóðäó.
154
Äåäè:
– Àäûíûç íÿäèð?
Äåäè:
– Ìÿíèì àäûì Áóëóääó, àüàìûí àäû äà Èáðàùèìäè.
– Áóëóä, ìÿíèì áèð ãûçûì âàð, îíó àëàñàíìû?
– Õåéð, ìàà ëàçûì äåéèë, àüàìà âåð!
Ìîëëà ýÿòèðäèëÿð, ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðäè Èáðàùèìà. Ñóàë åëÿäè êè, ãàëàúàõñûíûç, ýåäÿúÿêñèíèç?
– Õåéð, ìÿí ýåäÿúÿéÿì þç âèëÿòèìèçÿ, ìÿí êîð ïà÷úàùûí îüëóéàì.
Ïà÷úàù áóíëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð àò âåðäè, éîëà ñàëäû. Áóëóä, Èáðàùèì,
Ö÷ ×ÿðÿê Õàíûì, èêè äÿ ïà÷úàù ãûçëàðû, î ãÿäÿð ýÿëäèëÿð êè, Èáðàùèìèí
àòàñûíûí âèëàéÿòè ýþðöêäö.
– Èáðàùèì, àòàí ñÿíè þëäöðÿúÿê, ìÿí äÿ áóðäàí ýåäÿúÿéÿì.
– Íèéÿ?
Äåäè:
– Ìÿí î áàëûüàì êè, ö÷ äÿôÿ ìÿíè áóðàõäûðäûí. Î éàõøûëûãëàðûí
ÿâÿçèäè êè, áèð áåëÿ åëÿäèì ñàà... Àòàí õþðÿéÿ çÿùÿð ãàòûá, ñàà âåðÿúÿê.
Ñÿí áèð îâóú ýþòöð àò éà áèð èòÿ, éà ïèøèéÿ. Ýþðäöí êè, éåäè þëäö, îíäà
äóð àòàíû þëäöð, éåðèíäÿ ïà÷úàùëûõ åëÿ.
Õóäàùàôèç, åëèéèï äöøäö éîëà. Äÿðéà äà éàõûí èäè. Èáðàùèì áàõäû
ýþðäö Áóëóä áàëûã äîíóí ýåéèá àòûëäû äÿðéàéà.
Áóíëàð äà ýåòäèëÿð, øÿùÿðÿ äàõèë îëäóëàð. Ïà÷úàùà ìóøäóëóã÷ó ýåòäè
êè, Èáðàùèì ýÿëèð, ö÷ äÿ ãûç ýÿòèðèð. Ïà÷úàù ìóøäóëóã÷óíóí ìóøäóëóüóí
âåðäè. Àììà þç öðÿéèíäÿ äåäè êè, ñÿí êè ìÿíèì ýþçöìÿ ùåéëÿ, ãîéìàäûí ÿëàú îëà, ñÿíè þëäöðÿúÿéÿì. Èáðàùèìÿ õþðÿê òÿäàðöêö ýþðäöðäö.
È÷èíÿ äÿ áèùóøäàðû äàõèë åëÿäè, ãîéäó Èáðàùèìèí ãàáàüûíà. Èáðàùèì õþðÿêäÿí áèð îâóú ýþòöðäö àòäû áèð òóëà âàðäû îíóí ãàáàüûíà. Òóëà éåéÿí
êèìè þëäö. Î ñààò Èáðàùèì ýöðçö ãàëõûçûï åëÿ âóðäó êè, ïà÷úàùûí úàíû
úÿùÿííÿìÿ âàñûë îëäó. Èáðàùèì áàøäàäû àòàñûíûí éåðèíäÿ ïà÷úàùëûõ
åëÿäè.
155
ÔßÐÀÑßÒÑÈÇ ÎÜÓË
Áèðè âàðûìûø, áèðè éîõ èìèø. Áèð òàúèð âàð èìèø. Áóíóí ýþçöíöí àüûãàðàñû áèð îüëó âàð èìèø. Áó îüëàíû ÷îõ èñòÿðìèø. Áó òàúèðèí äöíéà ìàëû
äþâëÿòèíäÿí áàøãà ö÷ ãÿðèáÿ øåéè äÿ âàð èìèø. Áóíëàðäàí áèðè ïàïàãäàí,
áèðè çóðíàäàí, î áèðè òîðáàäàí èáàðÿò èìèø. Ùÿð êÿñ ïàïàüû áàøûíà ãîéñà
èäè, êèìñÿ îíó ýþðÿìÿçäè. Ùÿð êÿñ çóðíàíû ÷àëñà èäè, úàìàùàò ùöçóðóíà
úÿì îëóá îíà èòàÿò åäÿðäè, òîðáàíû éåðÿ ãîéñà èäè, îðàñû ãûçûë îëàðäû.
Áó òàúèð þëÿíäÿ âÿñèééÿò åäèð êè, îíûí îüëûíà ùå÷ ñÿíÿò þéðÿòìÿñèíëÿð,
÷öíêè îíñûç äà î ãÿäÿð äþâëÿò-ìàë ãîéìóø êè, îüëàí þëÿíÿ êèìè éåñÿ
òÿìàì îëìàç. Àòàñû þëÿííÿí ñîíðà îüëàí åéø-èøðÿòÿ ãàëûð. Ùÿìÿí øÿùÿðäÿ áèð ïàäèøàù âàðûìûø. Áó ïàäèøàùûí äà Ùèëäàèñ àäûíäà áèð ýþçÿë
ãûçû âàðìûø êè, éàõøû íÿðä îéíàðìûø. Áó ãûç åøèäèð êè, áó øÿùÿðäÿ äþâëÿòäè áèð ÿééàø òàúèð îüëóíóí ö÷ ãÿðèáÿ øåéè âàð, þçö äÿ íÿðä ùÿâÿñêàðûäûð.
Áèð ýöí ãûç àòàñûíäàí õàùèø åäèð êè, ùÿìÿí òàúèð îüëóíó îíûí ùöçóðóíà äÿâÿò åòñèí. Øàù ãÿáóë åäèð. Îüëàí ãûçûí ùöçóðèíÿ äàõèë îëóð. Ãûçû
ýþðöá îíà àøèã îëóð, ãûç èëÿ íÿðä îéíàìàüà áàøëàéûðëàð. Ãûç îüëàíäàí
éàõøû îéíàäûüûíäàí ùÿð äÿôÿ îüëàíû óäóðäó. Áåéëÿ êè, îüëàíûí úÿìè
äþâëÿòè, òîðáàñû, çóðíàñû ÿëèíäÿí ýåäèð, àíúàã áèðúÿ ïàïàã ãàëûð. Áóíäàí
ñîíðà ãûç îüëàíû ùöçóðèíäÿí ãîâóð, îüëàí àõûðäà ÿëèáîø åâèíÿ ãàéûäûð.
Áèð ýöí ùÿìÿí îüëàí ïàïàüû áàøûíà ãîéóá ïàäèøàùûí ñàðàéûíà ýÿëèð,
÷ÿêèëèá ýþðöð êè, ïàäèøàùûí àðâàòû ãûçûéëà ïèëîâ éåéèðëÿð. Áó äà áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá éåìÿéÿ áàøëàéûð. Ïàäèøàù ýþðöð êè, áóíëàð èëÿ äþðäöíúö áèð
àäàì äà õþðÿê éåéèð, àììà êèì èñÿ ýþðöíìÿéèð. ×îõ òÿÿúúöá åäèðëÿð.
156
Áó ùàëäà, ïàäèøàùûí ãûçûíûí ÿëè äÿéèá îüëàíûí áàøûíäàí ïàïàüû äöøöð,
îüëàí çàùèð îëóð.
Ãûç õàùèø åäèð êè, îüëàí îíóíëà éåíÿ íÿðä îéíàñûí. Îüëàí ãÿáóë
åäèð.
Ãûç éåíÿ áóíó óäó âÿ ïàïàüûíû äà ÿëèííÿí àëûð, ñîíðà îüëàíû ãîâóð.
Îüëàí ÿëèáîø ñàðàéäàí ÷ûõûð. Àðòûã î øÿùÿðäÿ îòóðà áèëìÿéèá ñÿôÿð àõòàðûðäû.
Áèð ýöí îüëàí áèð áàüà ÷àòûð, ýþðöð êè, áóðàäà éàõøû àëìà àüàúëàðû
âàðäûð. ßë óçàäûð àëìàíûí áèðèíè öçöá éåéèð, ùÿìÿí ñààò áóíóí áàøûíäà
èêè çîðáà áóéíóç ÷ûõûð. Îüëàíûí äÿðäè äàùà äà àðòûð. Èíäè áóéíóç èëÿ ùàðà
ýåäÿ áèëÿð? Áèð àç èðÿëè ýåäèá ýþðöð êè, áèð ÿçýèë àüàúû âàð. Áó ÿçýèëäÿí
äÿ áèð äÿíÿ äÿðèá éåéèð, ùÿìÿí ñààò áóéíóçëàðû äöøöð. Îüëàí áó èøÿ ñåâèíèð. Áèð õåéëè àëìà, ÿçýèë éûüûá åâèíÿ ãàéûäûð.
Áèð ãàá àëìàíûí éàõøûñûíäàí ïàäèøàùûí ãûçûíà ýþíäÿðèð. Ïàäèøàùûí
àðâàäû ãûçû èëÿ áèð-áèð àëìàëàðäàí éåéèðëÿð. Ùÿìÿí ñààò ùÿð áèðèíèí áàøûíäàí áèð úöò çîðáà áóéíóç ÷ûõûð. Áó èøÿ ùåéðàí ãàëûðëàð, íÿ ãÿäÿð òÿáèáëÿðè äÿâÿò åäèðëÿð, êèìñÿ áóíëàðà ÿëàú åäÿ áèëìÿéèð. Áó ùàëäà îüëàí
ïàäèøàùûí ùöçóðóíà ýÿëèá ÿðç åäèð êè, ãûçûíû ìàà âåð, ñèçè áó áÿëàäÿí
õèëàñ åäèì. Ïàäèøàù ÿëàúñûç ðàçû îëóð. Ãûçû êÿáèí êÿñäèðèá îüëàíà âåðèð.
Îüëàí äà ÿçýèëäÿí îíëàðà éåäèðèá, î áÿëàäÿí îíëàðû õèëàñ åäèð.
Ñîíðà ùÿìÿí ãûç, ùÿìÿí ïàïàõ, çóðíà, òîðáà âÿ ùÿì äÿ úÿìè äþâëÿòÿ ñàùèá îëóð.
157
ÏÅØß ÄÀËÛÍÚÀ
Ãÿäèì âàõòëàðäà áèð ïà÷úàù âàð èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áó ïà÷úàù ïÿíúÿðÿäÿí êö÷åéíÿí êå÷ÿí àäàìëàðà áàõàí âàõòäà, ýþðäö ÿëèíäÿ
áèð äÿìèð õÿêÿíäàç êö÷ÿ èëÿ áèð ÿìÿëëè àäàì ýåäèð. Áó àäàì áèð àç ýåäÿíäÿí ñîðà êö÷ÿíè äþíöô ýåðè ãàéûòäû. Àììà èíäè ÿëèíäÿêè õÿêÿíäàç
ãûçûëäàí èäè. Ïà÷úàù áóíó ýþðöá òÿÿúúöá åëÿäè. Ùþêì åëÿäè êè, î àäàìû
éàíûíà ýÿòèðñèíëÿð. Ïà÷úàù îííàí õÿêÿíäàçûí ÿùâàëàòûíû ñîðóøäó.
Ùÿìÿí àäàì úàâàá âåðäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, ìÿí ýåäèðäèì êö÷ÿ èëÿ ãàáàüûìà áèð àäàì
÷ûõäû î, ìÿíèì õÿêÿíäàçûìû ÿëèíÿ àëûá èñòÿäè áàõñûí õÿêÿíäàç ÿëèíäÿ
ãûçûë îëäó. Ñîðà ìàíà âåðäè.
Ïà÷úàù îíà ùþêì åëÿäè ýåäèô î àäàìû ÷àüûðñûí. Áèð àçäàí ñîðà îíëàð
ùÿð èêèñè ïà÷úàùûí ãóëëóüóíà ýÿëäèëÿð. Ïà÷úàù õÿêÿíäàçû ãûçûë åëÿéÿí
àäàìûí àäûíû ñîðóøäó. Î äåäè:
– Àäûì Ìèðäàìàääûð.
Ïà÷úàù îíäàí õÿêÿíäàçû íåúÿ ãûçûë åëÿìÿñèíè ñîðóøäó. Ìèðäàìàä
äåäè:
– Ïåøÿäèð.
Ïà÷úàù Ìèðäàìàäà ùþêì åëÿäè:
– Ýÿðÿê î ïåøÿíè ìÿíÿ þéðÿäÿñÿí.
Ìèðäàìàä ïà÷úàùà äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, ñÿí î ïåøÿíè þéðÿíÿ áèëìÿçñÿí. Ñÿí ïà÷úàùñàí,
ñÿíèí ïåøÿí ïà÷úàùëûãäûð. Îíó þéðÿíìÿê èñòÿéÿí ýÿðÿê ïà÷úàùëûãäàí
ÿë ÷ÿêñèí.
158
– Ìÿí ïà÷úàù îëìàãäàí ÿë ÷ÿêÿðÿì, ñÿí î ïåøÿíè ìàà þéðÿò.
Ìèðäàìàä ðàçû îëäó. Ïà÷úàù þç îüëóíó éåðèíäÿ ïà÷úàù ãîéóô Ìèðäàìàä èëÿ áó øÿùÿðäÿí ÷ûõûá éîëà äöøäöëÿð. Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîðà ïà÷úàù áèð ãûçûë äàðàã ÷ûõàðòäû, áàøûíû äàðàìàüà áàøëàäû. Ìèðäàìàä ãûçûë
äàðàüû ïà÷úàùûí ÿëèíäÿí àëûá úèáèíÿ ãîéäó. Ïà÷úàùà äåäè:
– Ìÿíèì ñÿíÿòèìè þéðÿíìÿê èñòÿéÿíÿ áàøûíû ãûçûë äàðàã èëÿ äàðàìàã îëìàç.
Áèð àç éîë ýåäÿíäÿí ñîðà áóëàð áèð áóëàüà ÷àòäûëàð. Ïà÷úàù úèáèíäÿí
áèð ãûçûë ñó ãàáû ÷ûõàðûá èñòÿäè ñó è÷ñèí. Ìèðäàìàä éåíÿ äåäè êè, îíóí
ñÿíÿòèíè þððÿíìÿê èñòÿéÿí ãûçûë øåé ýÿçäèðÿ áèëìÿç. Áèð õåéëè éîë ýåäÿííÿí ñîðà Ìèðäàìàä ïà÷úàùà äåäè:
– Ãàðäàø, èíäè äàùà ìÿí ñÿíäÿí àéðûëûðàì. Ýåò äÿðâèøëèê åëÿ, àéðû
ïåøÿ ýþð, ñÿí ìÿíèì ïåøÿìè þéðÿíÿ áèëìÿçñÿí. Þçö äÿ àëòû àéäàí ñîðà
ìÿíè òàïàúàãñàí.
Áóðäà àéðûëûá ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ ýåòäèëÿð. Ïà÷úàù áèð àç éîë ýåäèô áèð
øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Áóðäà ïà÷úàù áèð êàðâàíñàðàéà ýåäèô éåð èñòÿäè. Äåäèëÿð:
– Áîø îòàüûìûç éîõäóð. Àììà áèð îòàõ âàð ùÿð êÿñ îðàäà áèð ýåúÿ
ãàëñà, øÿùÿðÿ ñàü ÷ûõìàéûð. Îíó äà áèç ñàà âåðÿ áèëìÿðèê.
– Åéáè éîõäóð, ìÿí îðàäà ãàëëàì.
Ïà÷úàù îòàüà ýèðäè, ÿéëÿøèá ÷þðÿýèíè éåäè. Áèð âàõò ýþðäö êè, åâèí
äèôàðû àéðûëäû, äèôàðûí àðàñûíäàí áèð ãàðû èêè ãûçûííàí, èêèñè äÿ áèð ïàëòàðäà, áèð ñóðàòäà ÷ûõäûëàð. Ãûçûí áèðè îòäó ìàñàíûí öñòÿ, áèðè éåðäÿ. Ãàðû
ïà÷úàùà äåäè:
– Áóíëàðûí ùàíñû õàíûìäûð, ùàíñû ãóëëóã÷ó?
Ïà÷úàù ìàñàíûí öñòöíäÿ îòóðàíà äåäè:
– Åé, äöø îòóð éåðäÿ, õàíûìû èíúèòìÿ. Ãîé, õàíûì îòóðñóí ìàñàäà.
Ãàðû ïà÷úàùà äåäè:
– Ñÿí êè, õàíûì èëÿ ãóëëóãúóíó òàíûäûí ìÿí ñàíà äÿéìÿðÿì. Áóíëàðû èíäèéÿ êèìè áèð àäàì òàíûéà áèëìÿéèáäè. Ìÿí îíëàðû þëäöðöðäöì.
Èíäè ìÿí î õàíûìû, ãûçûìû ñàíà âåððÿì.
Ïà÷úàù ãàðûéà äåäè:
– Ìÿí áèð éåðäÿ äàéàíàí àäàì äåéèëÿì îíó àëûô ñàõëàéàì. Ìàíà
àðâàä ýÿðÿê äåéèë.
Ãàðû äåäè:
– Èíäè áåëÿ åéëÿðÿì êè, ùÿìèøÿ î ñÿííÿí ýÿçÿð, àììà ñÿíèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿç. Áó ùÿð íÿ åëÿñÿ ñÿí îíà ãàðûøìà!
159
Ïà÷úàù ðàçû îëóô áó ãûçû àëäû. Áóðäàí ÷ûõûá áèð àéðû ìÿíçèë òàôäûëàð
îðàäà ãàëäûëàð. Áèð íå÷ÿ àéäàí, ýöíäÿí ñîðà àðâàäûí áèð îüëó îëäó.
Àðâàä óøàüû àïàðûô éàõûííàí àõàí áèð ÷àéà àòäû. Ïà÷úàù áóíà ùå÷ áèð ñþç
äèìÿäè. Áèð àçäàí ñîðà áóíëàð áóðàäàí áèð àéðû ìÿíçèëÿ êþ÷äöëÿð.
Îðàäà áó àðâàä éåíÿ áèð îüëàí äîüóô òÿíäèðÿ àòäû. Ïà÷úàùûí áó ñÿôÿð
àðâàäûíûí áó èøèíÿ ÷îõ àúûüû äóòäó, äåäè:
– Ñÿíè ýþðöì èëàí âóðñóí, íåéÿ óøàüû òÿíäèðÿ àòäûí.
Àðâàò äóðóô ÷ûõäû. Ïà÷úàù äà áóíóí äàëûííàí ÷ûõäû. Áèðäÿí ýþðäö
áèð èëàí àðâàäûí áîüàçûíà äîëàíûô îíó ñàíúûð. Ïà÷úàù îíà ÷àòûíúàí èëàí
ãà÷äû. Àðâàä þëÿñè îëäó. Þëÿí âàõòäà ïà÷úàùà äåäè:
– Ìÿí þëÿíäÿí ñîðà ìÿíèì äèøèìèí áèðèíè ÷ûõàðò ñàõëà. Ñàíà áèð
âàõò ëàçûì îëàð.
Àðâàä þëäö. Ïà÷úàù àðâàäûí äèøèíè ÷ûõàðòäûô úèáèíÿ ãîéäó. Áèðäÿí
ýþðäö àðâàäûí àòà, àíàñû ãàïóäàí ýèðäèëÿð äåäèëÿð:
– Ñÿí áèçèì ãûçûìûçû ãàðüûø åäóá þëäöðäöí. Èíäè ùÿëÿ áèëèðñÿí ñÿíèí
óøàãëàðûí þëöô. Éîõ, áàðìàãûíûí àðàñûíäàí áèð áàõ, îíäà ýþðÿðñÿí
óøàãëàðûí ùàðàäàäûð.
Ïà÷úàù áàõäû ýþðäö îüëàíëàðû òàéà éàíûíäà îéíàéûðëàð. Ãàéûäûô
áàõäû ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè.
Î ÷ûõûô ýåòäè, óøàãëàðûíû òàïñûí. Éîëäà áóíà áèð äåâ ðàñò îëäó. Äåâ
áóíó ýþðúÿê äåäè êè, àé ïà÷úàù, ñÿíè õîø ýþðäöê. Ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà.
Áóíó äåéèô ïà÷úàùû éàíûíà ñàëûô éåðèí àëòûíäàêû áèð ìàüàðàéà àïàðäû.
Ïà÷úàù áóðàéà ýèðÿíäÿ ýþðäö áóðà àäàì, ãîéóííàí äîëóäóð. Àõøàìàòàí ïà÷úàù âàõòûíû îðàäà êå÷èðäè. Àõøàì äåâ áóíà äåäè:
– Àé ïà÷úàù, ñÿí àäàì ÿòè éåéÿ áèëÿðñÿíìè? ßýÿð éåìÿñÿí, óí
âåðèì ÷þðÿê áèøèð éå!
Ïà÷úàù óíó àïàðûá ÷þðÿê áèøèðèá éåäè. Áèð âàõò ïà÷úàù ýþðäö äåâ
áþéöê áèð àäàìû âóðóá, ãîéóí êèìè øàããàëàäû, øèøÿ ÷ÿêèá îäóí öñòÿ
ãîéäó êè, áèøñèí. Ïà÷úàù áóíó ýþðöá þç-þçöíÿ äåäè êè, ìÿí ïà÷úàù
îëà-îëà áó äåâ ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíäà áó àäàìëàðû øàããàëàéûá
éåéèð. Ýÿðÿê ìÿí øèøè ãîéàì îäà, ìóíóí ýþçëÿðèíè éàòàí âàõòäà äàüëàéàì.
Ýåúÿ ïà÷úàù éàòäû. Ñÿùÿð ýþðäö êè, äåâ ãîéóíëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð àä
äåéÿ-äåéÿ ñûüàëëàéà-ñûüàëëàéà áèð-áèðè ÷þëÿ ÷ûõàðòäû, àïàðäû îòàðìàüà.
Îòàðäû, àõøàì ýÿòèðäè. Àõøàì ïà÷úàù îäà èêè øèø ãîéäó. Äåâ ïà÷úàùà
ýåíÿ äåäè:
– Àé ïà÷úàù, ìÿí ýåäèì ñàíà óí ýÿòèðèì, ÷þðÿê áèøèð éå.
160
– Óí ýÿòèðìÿ. Éåð ãàðàíëûã éåðèäèð.
Ïà÷úàù ôöðñÿò òàïóá øèøëÿðè îääàí ýþòöðäö, àïàðûá áèðäÿí îíóí ýþçäÿðèíÿ áàñäû. Äåâ áàøäàäû ýþçäÿðèíè îâóøäóðìàüà, àììà áèð øåé ýþðÿ
áèëìÿéèðäè. Áó ùàëäà ïà÷úàù ýåäèô áèð ãîéóí þëäöðöô, îíóí äÿðèñèíè
ñîéóô è÷èíÿ ýèðäè. Ñÿùÿð äåâ ãîéóííàðû ÷þëÿ ÷ûõàðàíäà, íÿ ãÿäÿð îíëàðû
ÿëëÿøäèðäè, àììà ïà÷úàùû òàïà áèëìÿäè. Ïà÷úàù ÷þëÿ ÷ûõûá, äåâÿ áèð îõ
àòäû. Îõ ýÿëèô äåâèí ñèíÿñèíÿ äÿéÿí âàõò, äåâ éåðÿ éûõûëäû. Ïà÷úàù î
ñààò ãûëûíúû ÷ÿêèá îíó úÿùÿííÿìÿ âàñèë åëÿäè. Ïà÷úàù ìàüàðàéà ýèðÿíäÿ àäàìëàð îíóí ãàâàüûíäà äèçè öñòÿ éûõûëûô äåäèëÿð:
– Ñÿí äåâè þëäöðäöí, áèçè þëöìäÿí àçàä åëÿäèí. Äåâ ÷îõëó ãûçûë
ýèçëÿäèô áèç îíó òàïûá ñàíà âåðÿðèê.
Ïà÷úàù îíëàðà äåäè:
– Ñàü îëóí, ìàà ãûçûë-çàä ëàçûì äåéèë.
Ïà÷úàù éîëà äöøöô ýåòäè. Áèð õåéëàõ ýåäÿíäÿí ñîðà ïà÷úàùûí ãàáàüûíà ÷ûõäû áèð âÿçèð. Âÿçèð ïà÷úàùû ýþòöðöô îíà äåäè:
– Ìÿí ïà÷úàùûí àçàðëû ãûçûííàí þòÿðè áèð ùÿêèì ýÿçèðÿì.
Ïà÷úàù âÿçèðÿ äåäè:
– Ìÿí ùÿêèìÿì, ýåäÿê.
Ïà÷úàù âÿçèð èëÿ ýåòäè. Ýþðäö ãûçûí öçö éàðàäûð. Ãûçäàí ñîðóøäó:
– Àé ãûç, ñÿíèí öçöíÿ íÿ îëóôäóð êè, éàðàäûð?
Ãûç áàøäàäû áàøûíà ýÿëÿíè íàüûë åëÿìÿéÿ ïà÷úàùà. Ãûç äåäè êè, ìÿí
àòàìíàí îâà ÷ûõìûøäûì. Áèð äöçäÿ ìÿí áèð áàëàúà äèôàð ýþðöô îíóí
öñòÿí î òÿðÿôÿ àääàäûì. Îðàäà áèð äÿðâèø ýþðäöì. Äÿðâèø ìÿíèì ÿëèìäÿí äóòóô áèð áàüà àïàðäû. Áàüäà áèð åâ âàð èäè. Äÿðâèø ìàà áèð îòàã
ýþñòÿðäè. Äåäè êè, ñÿí áóðàäà îëàúàõñàí. Áèð éåðÿ ìÿííÿí èçèíñèç ýåäÿ
áèëìÿçñÿí. Äÿðâèø òÿê ùÿð ýöí ÷þëÿ ýåäèðäè, àììà ãàéûäàíäà áèð íå÷ÿ
àäàì èëÿ ýÿëèðäè. Àäàìëàð ýåðè åâëÿðèíÿ ãàéûòìûðäûëàð. Ìÿí áó äÿðâèøèí
èøèíè áèëìÿê ö÷öí áèð äÿôÿ ãàïûíûí ùà÷àð äåøèýèíäÿí áàõûá ýþðäöì äÿðâèø ãîíàãëàð ö÷öí àø áèøèðèô, öçòöíÿ áèð úöðÿ éàü òþùäö êè, ãîíàãëàðûí
ÿëëÿðè äÿéÿí ñààò îä àëûô éàíäûëàð, ãûçûë îëäóëàð. Äÿðâèø ãûçûëëàðû àïàðûá
áèð àíáàðà òþêäö. Áóíäàí éåääè èë êå÷äè. Áèð ýöí äÿðâèø ìàà äåäè:
– Áó ýöí ãîíàüûìûç éîõäóð, ýåò àø áèøèð, ùàçûð îëàíäà ìÿíè äÿ
÷àüûð éåéÿê.
Àøû ùàçûðëàéûô àïàðäûì ãîíàã îòàüûíà ãîéäóì. Ýÿëèô äÿðâèøè ÷àüûðäûì. Ìÿí ýåíÿ äåøèêäÿí áàõûá ýþðäöì äÿðâèø î éàüäàí õþðÿýèí áèð òÿðÿôèíÿ òþêäö. Ñîðà ìÿíè ÷àüûðäû. Ìÿí áèðäÿí äåäèì êè, î áàõàí êèìäèð?
161
Äÿðâèø î éàíà áàõàíäà, ìÿí ãàáûí î éàüäàí òþêöëÿí òÿðÿôèíè îíóí ãàáàüûíà ÷åâèðäèì. Î, ÿëèíè óçàòäû êè, éåñèí, îä äóòóô éàíäû, áèðäÿí áèð
ïàð÷à î éàíüûäàí ìÿíèì öçöìÿ àòäû. Î âàõòäàí ìÿíèì öçöì éàðàäûð.
Î éàüû äà ýþòöðöô åâÿ ýÿòèðäèì.
Ïà÷úàù þëÿí àðâàäûíûí äèøèíè ÷ûõàðòäû, áèð äàøà ñöðòöô ãûçûí öçöíÿ
÷ÿêäè. Ãûçûí î öçö î ñààò éàõøû îëäó.
Ãûç ïà÷úàùà äåäè êè:
– Ìÿíèì àòàì ñþç âåðèáäèð êè, ùÿð êèì ìÿíèì öçöìö éàõøû åëÿäè,
îíà èêè äÿâÿ éöêö ãûçûë âåðÿæÿì.
Ãûç øöøÿäÿêè äÿðâèøèí éàüûíû îíà âåðäè. Àòàñû äà áóíà îí èêè äÿâÿ
éöêö ãûçûë âåðäè. Áó äÿâÿëÿðè ãàâàüûíà ñàëûá éîëà äöøäö. Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîðà áóíà áèð éàøûë ÿììàìÿëè àäàì ðàñò ýÿëäè. Äåäè:
– Åé Ìÿùÿììÿä ùöììÿòè! Àëëàù éîëóíäà áó äÿâÿëÿðèí àëòûñûíû
ìàíà âåð, ÿùëè-ÿéàëûì àúäûð.
– Àëëàù éîëóíäà úàíûìû äà âåðÿðÿì.
Ýÿòèðèá ìóíà àëòû äÿâÿ âåðäè. Áèð ìÿíçèë éîë ýåäÿíäÿí ñîðà ïà÷úàùà áèð ãàðà ÿììàìÿëè àäàì ðàñò ýÿëäè. Äåäè êè:
– Î ãàëàí äÿâÿëÿðèíè äÿ Àëëàù éîëóíäà âåð ìàà.
Ïà÷úàù î ãàëàí äÿâÿëÿðèíè äÿ îíà âåðäè. Áèð àç ýåòìèøäè ãàâàüûíà
áàøûíäà ãàðà ÷àðøî, öçöíäÿ þðòöê áèð àðâàä ÷ûõäû. Äåäè êè:
– Åé øÿõñ, ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà, î øèøÿäÿêè éàüû âåð ìàíà.
Ïà÷úàù éàüû ÷ûõàðäûô îíà âåðäè. Îííàí àéðûëûô áèð õåéëàõ ýÿëÿíäÿí
ñîðà ýÿëèô áèð áàüà ÷ûõäû. Áàüûí è÷èíÿ ýèðèô áèð àüàúûí äèáèíäÿ îòóðäó.
Áèð âàõò ýþðäö êè, èêè ýþéÿð÷èí ó÷à-ó÷à ýÿëèô äèáèíäÿ îòóðäóüó àüàúûí
öñòöíÿ ãîíäóëàð. Ýþéÿð÷èíèí áèðè î áèðèíÿ àäàì äèëèéíÿí äåäè:
– Áàæûëû-áàæûëû, áèëèðñÿíìè, áó ïà÷úàùäûð. Î ïà÷úàùëûãäàí ÿë ÷ÿêäè,
ýþð íåæÿ èíñàôëûäûð êè, ãûçûë éöêëö îí èêè äÿâÿíè Àëëàù éîëóíäà ïàéëàäû.
Äÿðâèøèí àìáàðûíäàêû ãûçûëëàðû äà î àäàìëàð ö÷öí ãîéäó. Îíóí ãàáàüûíà éîëäà ÿââÿë ÷ûõàí Ùàðóì èäè. Î àëòû äÿíÿ äÿâÿíè àïàðäû ôàüûðôöãÿðàéà ïàéëàäû. Ñîðà ðàñò ýÿëÿí Èðÿøèò èäè. Î äà àëòû äÿâÿíè àïàðûá
êîðøèëëÿðÿ ïàéëàäû. Àõûðäà ðàñò ýÿëÿí Ùàòÿì èäè, î øèøÿäÿêè áèð åëÿ ãàí
åëÿìèø éàüû àëäû.
Ñîðà ýåíÿ ýþéÿð÷èí äåäè êè:
– Áàæûëû-áàæûëû, î àðàäà ãîéóëàí úàìûíàí î ñóäàí èêè úàì èøñèí, î
ýöëëÿðäÿí äÿ äÿðñèí, îíëàðûí ùÿðÿñè áèð äàâàäûð. Î áàüûí ãûðàüûíäàêû åâ
äÿ Ìèðäàìàäûíäûð.
162
Ýþéÿð÷èíëÿð áóíó äåéèô ó÷óô ýåòäèëÿð. Ïà÷úàù ñóäàí è÷èô, ýöëäÿí
äÿðèô áàüäàí ÷ûõäû. Ìèðäàìàäûí éàíûíäàí êå÷äè. Ìèðäàìàä îíó ýþðæÿê,
“ñÿí áóðàëàðà õîø ýÿëèôñÿí” äåéèô ÿëèíäÿí äóòóô åâÿ àïàðäû. Ìèðäàìàä
ïà÷úàùûí ýÿëìÿýèíÿ ýþðÿ ÷îõëó àäàì éûõûô áþéöê ãîíàãëûã åëÿäè. Ãîíàõëàðäàí áèðè àéàüà äóðóô äåäè:
– Àé Ìèðäàìàä, ñÿí ýþðÿê áèçèì ö÷öí àü áàüäàí áèðèëëèê éîëäàí
áèð ñààäà áèð äÿñòÿ ýöë áàüëûéûá ýÿòèðÿñÿí.
Ìèðäàìàä ùàçûðëàíûá éîëà äöøäö. Ïà÷úàù äà ìóíóí äàëûíúà ýåòäè.
×àòàí êèìè Ìèðäàìàä ýöëö ýþòöðöô ãàéûäûðäû. Ïà÷úàù áèð øèð îëóô
ìóíóí éîëóíäà äàéàíäû. Ìèðäàìàä ýÿëÿíäÿ îíóí ÿëèíäÿí ýöëö äÿñòÿ
èëÿ àëûá îíà áèð áàëàúà áóäàüûíû âåðäè. Ïà÷úàù îíäàí ãàáàã ýÿëèô ãîíàãëàðûí éàíûíäà îòóðäó. Áèð âàõäàí ñîðà Ìèðäàìàä ýÿëäè. Ãîíàãëàð
ìóíóí ÿëèíäÿêèíè ýþðöô äåäèëÿð êè, áèðèëëèê éîëó áèð ñààòà ýåäèô ýÿëìèñÿí, ùÿëÿ ýÿòèðäèéèí áóäóðìó?
Ìèðäàìàä äåäè:
– Âàëëàù éîëäà ãàáàüûìû áèð øèð êÿñèá ýöëö ÿëèìäÿí àëäû, áèð áóäàüûíû âåðäè.
Ïà÷úàù áó ùàëäà ýöëö ÷ûõàðäûô ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà ãîéäó. Ãîíàõëàð áàõûá ýþðäöëÿð êè, Ìèðäàìàä ýÿòèðäèéè ýöë, ïà÷úàùûí ýÿòèðäèéèíèí áèð
áóäàüûäûð. Ìèðäàìàä ïà÷úàùà äåäè:
– Èíäè èñòÿäèéèí ïåøÿíè þéðÿíìèñÿí.
Ïà÷úàù Ìèðäàìàäà äóà åëÿéèá î ýöíäÿí ïà÷úàùëûüûíû àòûô ïåøÿ äàëûíúà ýåòìÿéÿ áàøëàäû.
163
Ö× ÁÀÚÛ
Áèð äöêàí÷ûíûí ö÷ ãûçû âàð èìèø. Áóíëàðûí àíàëàðû þëöð. Àòàëàðû ýåäèá
áèð àðâàä àëûð. Áó êèøè ýöíäÿ ýåäèá òèêàí éûüûá ýÿòèðèð âÿ ñàòûá ïóëóíà
÷þðÿê àëûá ýÿòèðÿðìèø. Áèð ýöí áó òàçà ýÿòèðäèýè àðâàä ÿðèíÿ äåéèð êè:
– Ýöíäÿ åâÿ ýåòèðäèéèí èêè ýèðâÿíêÿ ÿïïÿêäèð, îíó äà ãûçëàðûí
áàñûá éåéèð. Éà ìÿíè áîøà, ãûçëàðûíû ñàõëà, éà äà ãûçëàðûíû áîøà, ìÿíè
ñàõëà.
Àõûðäà êèøè ýÿëèá ãûçäàðû àçäûðìàã ôèêðèíÿ äöøöá àðâàäûíà äåéèð:
– Èíäè íÿ òþð áó ãûçëàðû àçäûðàã?
Àðâàä úàâàá âåðèð êè:
– Îíóí ÷àðÿñè àñàíäûð. Ñÿí áàçàðäàí ö÷ àëìà àë ýÿòèð. Ìÿí àçäûðàðàì.
Êèøè áàçàðäàí ö÷ àëìà àëûá ýÿòèðèá àðâàäûíà âåðèð. Àðâàä äà ùÿéÿòäÿêè ãóéóíóí àüçûíà áèð àç îò éûüûá àëìàëàðû äà îíóí öñòöíÿ ãîéóð âÿ
ãûçëàð åâÿ ýÿëÿíäÿ:
– Àé ãûçäàð! Àòàíûç ñèçÿ àëìà àëûá ýÿòèðìèø. Áàõûí, ùÿéÿòäÿêè îòóí
öñòöíÿ ãîéóëìóøäóð, – õÿáÿð âåðèð.
Ãûçäàð áóíó åøèäÿíäÿ òåç éöýöðöøöðëÿð êè, àëìàíû àëñûíëàð âÿ áèðáèðëÿðèíè èòÿëèéÿ-èòÿëèéÿ àëìàëàðû ãàïìàã èñòÿéÿíäÿ ö÷ö äÿ ãóéóéà
äöøöð. Ãûçëàð ãóéóíóí äèáèíäÿ àúûíäàí þëìÿê ìÿãàìûíà ýÿëèðëÿð.
Àõûðäà ãÿðàð ãîéóðëàð êè, ýÿëèí òîëëàíàã, ùÿð êèì àç òîëëàíñà îíó éèéÿê.
Áóíà ðàçû îëóá òîëëàíûðëàð. Ùàìûäàí àç êè÷èê ãûç òîëëàíûð. Èñòÿéèðëÿð îíó
éèñèíëÿð. Áè÷àðÿ ãûç áóíëàðäàí ìþùëÿò àëûá äèâàðû ãóðäàëàéûð, áèð àâóú
164
êèøìèø òàïûð. Áóíó éèìÿñèíëÿð äèéÿ êèøìèøè áàúûëàðûíà âåðèð. Î ýöíö îíó
éèìèðëÿð. Åòðÿñè ýöí ýåíÿ àúûéûðëàð. Ýÿíÿ äÿ òîëëàíûðëàð, ùàìûäàí àç
êè÷èê ãûç òîëëàíûð. Áó äÿôÿ ãûç äèâàðû ãàçàíäà èêè àâóú êèøìèø òàïûð.
Ìóíó éèìÿñèíëÿð äèéÿ éàðûñûíû áàúûñûíûí áèðèíÿ, éàðûñûíà î áèðèíÿ âåðèð.
Áó ýöí äÿ ãûçû éèìèðëÿð. Ö÷öíúö ýöí ýåíÿ òîëëàíûðëàð. Áó äÿôÿ äÿ êè÷èê
ãûø ùàìûäàí àç òóëëàíûð. Áó äÿôÿ ãûç äèâàðû ãàçàíäà ö÷ àâóú êèøìèø
òàïûð, áèð ùèññÿñèíè áþéöê áàúûñûíà, áèð ùèññÿñèíè îðòàíúûë áàúûñûíà âåðèá,
áèð ùèññÿñèíè äÿ þçö éåéèð.
Áèðäÿí ãûçäàðûí õèéàëûíà äöøöð êè, áàõñûíëàð ýþðñöíëÿð áó êèøìèøëÿð
ãóéóíóí äèâàðûíäà ùàðàäàí ïåéäà îëóð. Ãóéóíóí äèâàðûíû ãàçûìàüà
áàøëàéûðëàð. Áèð àç ãàçûäûãäàí ñîðà áèð äÿøèê à÷ûëûð. Îðàäà áàõûá ýþðöðëÿð êè, áó áèð òþëÿäèð. Îðàäà áèð àò áàüëàíìûøäûð. Àòûí éèäèéè êèøìèøäèð.
Äèìÿ êè, áóðàñû ïàäèøàùûí òþëÿñè èìèø. Ãÿðÿç ãûçëàð ùÿð ýöí ýåúÿ áó òþëÿéÿ äàõèë îëóá àòûí ãàáàüûíäàí êèøìèøëÿðè éûüûá àïàðûðëàð âÿ àòûí äà
ãóéðóüóíó òÿðñ äöéöíëÿéèðëÿð. Áèð ýöí áèëÿ, áåø ýöí áèëÿ, ýåò-ýåäÿ àò
àðûõëàéûð.
Áèð ýöí ïàäèøàù òþëÿéÿ ýÿëèá àòà áàõàíäà ýþðöð êè, àò ëàï àðûõëàìûø.
Ìþùòÿðè ÷àüûðûá áóíà à÷ûãëàíûð êè:
– Éîõñà àòûí êèøìèøèíè àïàðûá þçöí éåéèðñÿí êè, àò ýöíäÿí-ýöíÿ
àðûõëàéûð?
Ìþùòÿð úàâàá âåðèð êè:
– Áèëìèðÿì êèìäèðñÿ, ùÿð ýåúÿ ýÿëèá àòûí ãàáàüûíäàí êèøìèøè ýþòöðöá âÿ àòûí äà ãóéðóüóíó òÿðñ äöéöíëÿéèð.
Ïàäèøàù ÿìð åäèð êè, êåøèê ÷ÿêèá îüðóíó äóòñóí.
Ìþùòÿð ýåúÿ éàðûéà êèìè êåøèê ÷ÿêèð, éóõó äóòóð éàòûð. Ñàáàù îëàíäà ýþðöð êè, ýåíÿ êèøìèøè éûüìûøëàð âÿ àòûí äà ãóéðóüóíó äà òÿðñ äöéöíëÿìèøëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí ýþçëÿéèð. Ïàäèøàù áàõûá ýþðöð êè, ìþùòÿðäÿí
áèð ôàèäÿ ùàñûë îëìàäû âÿ àò äà ýåò-ýåäÿ àðûõëàéûð.
Àõûðäà ãÿðàð ãîéóð êè, ýåúÿ þçö êåøèê ÷ÿêèá îüðóíó äóòñóí. Ýåúÿ
îëàíäà ýÿëèá òþëÿíèí áèð ñÿìòèíäÿ ýèçëÿíèð. Ýåúÿ éàðû îëàíäà áàõûá
ýþðöð êè, éóõóñó ýÿëèð, áàðìàüûíû êÿñèá äóç áàñûð âÿ ýåúÿíèí áèð âàõòû
ýþðöð êè, ö÷ ãûç äàõèë îëäó âÿ àòûí ãàáàüûíäàêû êèøìèøè éûüûá àòûí ãóéðóüóíó òÿðñ äöéöíëÿéèá ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ òåç éöüöðöá áóíëàðäàí êèì
îëäóãëàðûíû ñîðóøóð. Ãûçëàð áàøëàðûíà ýÿëÿí ãÿçà âÿ ãÿäÿðè ñþéëÿéèðëÿð.
Ïàäèøàùûí áóíëàðà ðÿùìè ýÿëèá õÿáÿð àëûð êè:
– ßëèíèçäÿí íÿ ýÿëèð?
Áþéöê ãûç úàâàá âåðäè êè:
165
– Åëÿ õàëúà òîõóéóðàì êè, òàìàì ãîøóíóí îíóí öñòöíäÿ îòóðàð,
éåíÿ äÿ à÷ûã ãàëàð.
Îðòàíúûë ãûç äåäè êè:
– Éóìóðòà ãàáóüóíäà àø áèøèðÿðÿì, ãîøóíóí éèéÿð, éåíÿ äÿ àðòûã
ãàëàð.
Êè÷èê ãûç äèéèð êè:
– Áèðè îüëàí, áèðè ãûç ñàíà áèð úöò óøàã äîüàðàì êÿêèëëÿðèíèí éàðûñû
ãûçûë, éàðûñû ýöìöø.
Ïàäèøàùûí õîøóíà ýÿëèð, áó ãûçëàðûí ö÷öíö äÿ àëûð. Áþéöê ãûç áèð
õàë÷à òîõóéóð, öñòöíÿ î ãÿäÿð èýíÿ ñàíúûð êè, êèìñÿ îòóðìàéûá à÷ûã
ãàëûð. Îðòàíúûë ãûç áèð àç äöéöíöí è÷èíÿ äóç òþêöð àø áèøèðèð, êèìñÿ éèéÿ
áèëìÿéèá àðòûã ãàëûð. Äîããóç àéäàí ñîðà êè÷èê ãûç áèð îüëàí, áèð ãûç
äîüóð, áóíëàðûí êÿêèëëÿðèíèí éàðûñû ãûçûë îëóð, éàðûñû ýöìöø.
Áàúûëàðûíûí áóíà ïàõûëëûãëàðû òóòóð, òåç óøàãëàðû ýþòöðöá áèð ãóòóéà
ãîéóá ñóéà àòûðëàð âÿ éåðèíÿ áèð úöò èò êö÷öéö ãîéóðëàð. Ïàäèøàùà õÿáÿð
àïàðûðëàð êè, àðâàäûí áèð úöò èò êö÷öéö äîüìóø. Ïàäèøàùûí à÷ûüû äóòóð,
ÿìð åäèð êè:
– Àðâàäû àïàðûá ùÿéÿòäÿêè ïåéèíèí è÷èíÿ ãîéñóíëàð âÿ ýöíäÿ áèð
ïàð÷à ãóðó ÿïïÿê âåðñèíëÿð êè, þëÿíÿ êèìè î ùàë èëÿ îðàäà ãàëñûí.
Ñó ãóòóíó àõûäûá äÿýèðìàíûí ÷àðõûíûí öñòöíÿ ñàëûð âÿ äÿéèðìàíäà
äàéàíûð. Äÿýèðìàí÷û áàõûá ýþðöð êè, äÿýèðìàí áèðäÿí äàéàíäû. Õèéàë
åäèð êè, éÿãèí õÿðÿýèí àðàñûíà äàø äöøìöø. Ýåäèð êè, äàøû ýþòöðñöí
ýþðöð êè, áèð ãóòóäóð. Ãóòóíó ýþòöðöá à÷àíäà ýþðèð êè, è÷èíäÿ áèð úöò
ýþçÿë óøàã âàð. Äÿéèðìàí÷ûíûí åâëàäû îëìàç èìèø. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ áóíëàðû åâèíÿ ýþòöðöá àðâàòûíà âåðèð. Àðâàò äà áóíëàðû þç þâëàäëàðû êèìè
áÿñëÿéèá áþéöäöð. Óøàãëàð éåääè, ñÿêêèç éàøûíà ÷àòäûãäà àïàðûð áóíëàðû
ìÿêòÿáÿ ãîéóðëàð.
Áèð ýöí ìÿêòÿáäÿí ýÿëÿíäÿ ïàäèøàùà ðàñò ýÿëèðëÿð. Ïàäèøàù áàõûá
áÿýÿíèð âÿ éàíûíà ÷àüûðûá äàíûøäûãäà ýþðöð êè, õåéëè ìÿðèôÿòëè äàíûøûðëàð. Ïàäèøàùûí áó óøàãëàð î ãÿäÿð õîøóíà ýÿëèð êè, áóíëàðû åâèíÿ ãîíàã
àïàðìàã èñòÿéèð. Óøàãëàð äà ðàçû îëìàéûá úàâàá âåðèð êè:
– Àòà-àíàìûç ðàçû îëìàñà ýåäÿ áèëìÿðèê.
Áó úàâàá ïàäèøàùûí õîøóíà ýÿëèá:
– Åëÿ èñÿ ýåäèí èçèí àëûí, ìÿíÿ ãîíàã ýÿëèí, – äèéèá ýåäèð.
Óøàãëàð åâÿ ãàéûäûá ÿùâàëàòû äÿýèðìàí÷ûíûí àðâàäûíà ñþéëÿéèðëÿð.
Àðâàò áóíëàðà àäàì øÿêëèíäÿ áèð ïàð÷à ìóì âåðèá äåéèð:
166
– Åâëàäëàðûì, ïàäèøàùûí ãîíàãëûüûíà ýåäèí. Ùÿéÿòäÿ ïåéèíèí è÷èíäÿ áèð àðâàò ýþðÿðñèíèç, îíà ñàëàì âåðèá þòöí. Åëÿ êè, õþðÿê éèäèëÿð
ìå÷ìÿéèíè ýþòöðìÿê èñòÿéÿíäÿ áó ìóìó ìÿúìÿéèéÿ àòûí âÿ ñþéëÿéèí: “À ìóì, îéíà ýþðÿê, àäàì äà êö÷öê äîüàðìû?” Î çàìàí ìóì
îéíàéàúàãäûð. Ùàìû òÿÿúúöá åäÿúÿê. Îíäà ïàäèøàùà äèéÿðñèíèç êè,
ñÿíèí óøàãëàðûíûã. Ïåéèíäÿ éàòàí áèçèì àíàìûçäûð. Áó ìèñèáÿòè áèçèì
áàøûìûçà þç õàëàëàðûìûç ýÿòèðìèø.
Áóíó äèéèá àðâàò ÿùâàëàòû áàøäàí-àéàüà óøàãëàðà ñþéëÿéèð.
Óøàãëàð ïàäèøàùûí ãîíàãëûüûíà ýÿëèðëÿð. Àíàëàðûíûí éàíûíäàí þòÿíäÿ
îíà ñàëàì âåðèðëÿð. ×þðÿêäÿí ñîðà ìÿúìÿéèíè ýþòöðÿíäÿ ìóìó ÷ûõàðûá ìÿúìÿéèéÿ àòûá äåéèðëÿð: “À ìóì, îéíà ýþðÿê, àäàì äà èò êö÷öéö
äîüàðìû?” Ìóì îéíàìàüà áàøëàéûð, ùàìû òÿÿúúöá åäèð. Ïàäèøàù “áó
íÿ ñèðäèð?” äèéÿ óøàãëàðäàí ñîðóøóð. Óøàãëàð úàâàá âåðèðëÿð êè, áèç
ñÿíèí óøàãëàðûíûã âÿ î ïåéèíäÿ éàòàí áèçèì àíàìûçäûð. Áó èøè áèçèì áàøûìûçà õàëàëàðûìûç ýÿòèðìèøäèð.
Ïàäèøàù áóíó åøèäÿí êèìè àðâàòûíû ïåéèíëèêäÿí ÷ûõàðòäûðûá, òàçà ïàëòàð ýèéäèðèá, îííàí öçð èñòÿéèð. Ýåíÿ äÿ þçöíÿ ùÿðÿì åäèð âÿ áàúûëàðûíû
èñÿ þëäöðòäöðöð. Áóíäàí ñîðà óøàãëàðû èëÿ øàä éàøàéûðëàð.
167
ËÀËÀ Âß ÍßÐÝÈÇ
Áèð ïà÷úàù âàð èäè. Áèð àðâàäû âàð èäè. Ïà÷úàùûí Ëàëà àäëû áèð îüëó,
Íÿðýèç àäëû áèð ãûçû âàð èäè. Ëàëà, Íÿðýèç áþéöìöøäöëÿð. Áèðäÿí àíàëàðû
þëäö. Àòàëàðû ýåòäè áèð ãûç àëäû. Ãûçûí ïà÷úàùà öðÿýè éîõ èäè. Ïà÷úàù ãîæà
èäè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ëàëà, Íÿðýèç àíàëûãëàðûíû ýþðìÿýÿ ýÿëäèëÿð.
Àõøàì ÷ûõûá ýåäÿíäÿ àíàëûõ äåäè:
– Íÿðýèç ñÿí ýåò, Ëàëàéà äåéÿæÿê ñþçöì âàð.
Íÿðýèç ýåòäè, Ëàëà ãàëäû, àíàëûã äåäè:
– Ëàëà! Ìÿí ñÿíè äåéèô ýÿëìèøÿì. Éîõñà, ãîæà àòàííàí þòðö ó÷ìóðäóì êè... Èíäè ýÿðÿê ìÿííÿí áàøáèðëèê åëÿéÿñÿí. Éîõñà ÿëèìè ãàí
åëÿéèá éàõàíà ÷ÿêÿæÿì.
Ëàëà àíàëûüûíäàí áó ñþçö åøèäÿíäÿ áèð åëÿ øèëëÿ îíóí àüçûíûí öñòöíäÿí âóðäó êè, àüçûíûí-áóðíóíóí ãàíû áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû. Éûõûëäû, éåðÿ.
Éåðäÿí ãàëõäû, àüçû-áóðíó ãàííû ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà. Äåäè:
– Òàõòûí òàðàú îëñóí, éÿùÿðèí ãàííàí äîëñóí, áó íåúÿ îüóëäóð ñàõëàéûáñàí, ìàíà ÿë àòäû. ßë âåðìÿäèì äåéÿ ìÿíè áó êþêÿ ãîéäó.
Ïà÷úàù ùþêöì åëÿäè, Ëàëàíûí áîéíó âóðóëñóí. Âÿçèð èðÿëè éåðèéèá
òîðïàüà äöøöá äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, áó íÿ èøäèð ýþðöðñÿí? Úàìàùàò è÷èíäÿ òóí÷óð
îëàðñàí. Èñòÿìèðñÿí éàíûíäà ãàëìàüà òîðïàüûíäàí ÷ûõàðò, ãîé ýåòñèí.
Ïà÷úàù âÿçèðèí òÿáèðèíÿ ðàçû îëäó. Ùþêöì åëÿäè, Ëàëàíû ñöðýöí åëÿñèíëÿð. Íÿðýèç ãàðäàøûíûí ýåòäèýèíè ýþðöá äåäè:
– Ìÿí íèéÿ äàùà áó àíàëûüûí äàíëàéûøûíäà ãàëûðàì.
Íÿðýèç äÿ ãîøóëäó ãàðäàøûíà, èêè úÿëëàä îíëàðû ýþòöðöá àòàëàðûíûí
òîðïàüûíäàí ÷ûõàðäûá ãàéûòäû.
168
Ëàëà èëÿ Íÿðýèç ÷þëÿ öç ãîéäóëàð. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, àõøàìà
êèìè éîë ýåòäèëÿð. Àõøàì ýÿëèá áèð ìåøÿéÿ ÷ûõäûëàð. Ìåøÿäÿ ýåúÿëÿéÿñè îëäóëàð. Íÿðýèç áþéöê èäè, Ëàëà êè÷èê. Íÿðýèç áàøëàäû ýþçëÿìÿýÿ.
Ëàëà éàòäû. Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèøäè, áèð úöò ãóø ýÿëèá äöøäö Ëàëà, Íÿðýèç äóðàí àüàúûí áàøûíà. Áèðè äåéèð:
– Áàúû, úàí áàúû, áèëèðñÿí íÿ âàð?
Î áèðè äåäè:
– Íÿ âàð? Áèëìèðÿì.
Äåäè:
– Áó àüàúûí äèáèíäÿ éàòàíëàð ïà÷úàùûí îüëó, ãûçûäûð. Àíàëûãëàðû
áóíëàðû áåëÿ ÷þëëÿðÿ ñàëûá. Èíäè ìÿíèì áóíëàðà éàçûüûì ýÿëèð.
Î áèðè ãóø äåäè:
– Ùà âàõò îíëàð áàøûìû éåñÿëÿð, ïà÷úàù îëàðëàð. Öðÿéèìè éåñÿëÿð,
ùÿð ýåúÿ áàøëàðûíûí àëòûíäà éöç òöìÿí ïóë îëàð.
Íÿðýèç áóíó åøèòäè. Î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, ãóøëàð éàòäûëàð. ×ûõäû ãóøó
äóòäó, þëäöðäö. Áàøûíû, öðÿýèíè áèøèðèá äîéäó ãàáàüûíà. Äåäè:
– Ìÿí áàøûíû éåéèì, öðÿéèíè éåéèì? Éîõ, ìÿí ãàðäàøûì äóðà-äóðà
áàøû éåìÿðÿì.
Ùÿ, Íÿðýèç ýþòöðöá öðÿéè éåäè, áàøû ãîéäó ãàðäàøûíà. Áèðäÿí ýþé
ýóðóëäàäû, áóëóä îéíàäû, áèð ÿë ýþéäÿí óçàíûá Íÿðýèçè ÷ÿêäè. Íÿðýèç
þçöíö áèëìÿäè, áèð äÿ ýþçöíö à÷àíäà þçöíö áèð ìàüàðàäà ýþðäö, áèð
äåâèí éàíûíäà. Äåâ ýþðäö ãûç ãîðõóð, áàøû öñòöíÿ ýÿëäè, äåäè:
– Åé ýþçÿë, ãîðõìà, àäàì éèéÿíÿìñÿ äÿ, ñÿíè éåìÿðÿì. Ñÿíÿ àøûã
îëìóøàì.
Íÿðýèç äåäè:
– Ñÿíÿ àðâàä îëìàðàì.
Äåâ ãûçäàí áó ñþçö åøèäèá àúûüû äóòäó, äóðäó ãûçû î ãÿäÿð äþéäö
êè, ãûç þçöíäÿí ýåòäè. ×îõ êå÷äè, àç êå÷äè, ãûç þçöíÿ ýÿëäè. Äåâ ýåíÿ
äåäè êè, ãûç, ìàíà àðâàä îëàðñàí?
Ãûç ðàçû îëìàäû. Äåâ áó éîë áÿðê àúûãëàíäû. Ãûçû äóòóá ñà÷ûíäàí
àñäû. Ãûç àõøàìà êèìè àñûëû ãàëäû. Äåâ àõøàì ÷þëäÿí ýÿëäè ãûçû äöøöðäö.
Äèëÿ äóòäó. Ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð. Ãûç äåäè:
– Ñÿíèí úàíûí ùàðàäàäûð?
Äåâ äåäè:
– Ìÿíèì úàíûì áèð øöøÿäÿäèð.
Ãûç äåäè:
– Ìÿí óçóí ýöí áóðàäà òÿê ãàëûðàì. Îíó ìÿíèì éàíûìäà ãîé, ñÿí
ýÿëÿíÿ êèìè ìÿíÿ ùÿéàí îëñóí.
169
ßââÿë äåâ ðàçû îëìàäû. Ãûç ÷îõ éàëâàðäû. Äåâèí áîéíóíà ãîéäó.
Äåâ äåäè:
– Øöøÿ áàøûíûí öñòöíäÿäèð. Ñàáàù ìÿí ýåäÿíäÿí ñîðà, àë îéíàò,
ýþçäÿ ãûðìàéàñàí ùà...
Ãûç äåäè:
– Ãûðìàðàì.
Úåúÿ éàòäûëàð, ñàáàù à÷ûëäû. Ñàáàù äåâ ÷ûõûá ýåòäè.
Íÿðýèç ÿë àòäû áàøûíûí öñòöíäÿí øöøÿíè ýþòöðöá ñàëäû éåðÿ. Øöøÿ ãûðûëäû, è÷èíäÿí áèð ýþéÿð÷èí ÷ûõäû. Ãûç òåç ýþéÿð÷èíè äóòóá áîüàçûíû öçöá
àòäû éåðÿ. Áèð àç êå÷äè, ýþé ýóðóëäàäû, áóëóä îéíàäû, äåâ ýþéäÿí éåðÿ
åíäè. Áèð íÿðÿ ÷ÿêäè. Éûõûëûá þëäö. Íÿðýèç äåâèí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàñûíà
ñåâèíäè. ×ÿêèäÿ éöíýöë, ãèéìÿòäÿ àüûð, íåñòÿëÿðäÿí ýþòöðöá ãàðäàøû
Ëàëàíû àõòàðìàüà ýåòäè.
Èíäè Ëàëàäàí õÿáÿð âåðèì. Ñàáàù îëäó. Ëàëà àéûëäû ýþðäö áàúûñû
éîõäóð. Àììà áèð áèøìèø ãóø áàøû âàð. Ýþòöðäö áàøû éåäè. Ìåøÿàøàüû
÷îõ ýÿçäè. Áàúûñûíû òàïà áèëìÿäè. Öç ãîéäó ýåòìÿéÿ, ÷îõ ýåòäè, àç ýåòäè
ýÿëèá áèð øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Ýþðäö áó øÿùÿðèí úàìàùàòû éûüûëûá ãóø ó÷óðäóðëàð. Áèðèíÿ éàíàøäû, äåäè:
– Áóðäà íÿ âàð êè, úàìàùàò áåëÿ éûüûëûá?
Î àäàì äåäè:
– Áó øÿùÿðèí ïà÷úàùû þëöá, ïà÷úàù ñå÷èðëÿð. Î ãóø äà äþâëÿò ãóøóäóð, ùÿð êèìèí áàøûíà ãîíñà, îíó ïà÷úàù òèêÿúÿêëÿð.
Ëàëà î àäàìíàí äàíûøûðäû êè, ãóøó ó÷óðòäóëàð, ýÿëäè ãîíäó îíóí
áàøûíà. Ïà÷úàù îëìàã ö÷öí áÿçÿíèá-äöçÿíÿí õàíçàäÿëÿð, áÿéçàäàëàð
äöøäöëÿð éàçûã Ëàëàíûí öñòöíÿ, ãàïàç àëòäà èòèðäèëÿð. Ëàëà ãà÷ûá áèð ñó
ýèëèôèíäÿ ýèçëÿíäè. Ãóøó áèð äÿ ó÷óðòäóëàð. Ãóø ýÿëèá ñó ýèðèôèíäÿ éåíÿ
Ëàëàíûí áàøûíà ãîíäó. Éåíÿ úàìàùàò ïà÷úàùëûã òàìàùûíäà îëàíëàð éûüûëûá Ëàëàíû äþéäöëÿð, ãîâàëàäûëàð. Äåäèëÿð ãóø àëëàíûá, áèð äÿ ó÷óðäàã.
Ãóøó áèð äÿ ó÷óðòäóëàð. Ãóø éåíÿ ýÿëèá Ëàëàíûí áàøûíà ãîíäó, éåíÿ èñòÿäèëÿð Ëàëàíû ïà÷úàù òèêìÿøèíëÿð, àüñàããàë, ãàðàñàããàë òþêöëäöëÿð.
Äåäèëÿð:
– Úàíûì, ãÿðèá îëàíäà íÿ îëàð? Áÿëêÿ ïà÷úàù îüëóäóð êè, ãóø îíóí
áàøûíà ãîíóð.
×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîðà Ëàëà ïà÷úàù îëäó. Î, úàìàùàòíàí éàõøû
ðÿôòàð åëÿéèðäè.
Áèð ýöí áèð ÿæäÿùà ïåéäà îëóá øÿùÿðèí äþðä òÿðÿôèíè õàðàáà ãîéäó.
Íå÷ÿ àäàìëàð îíóí äàâàñûíà ýåòäö, þëäö. Àõûðäà ãîðõóñóíäàí ùå÷ êèì
170
ýåòìÿéèðäè. Ýÿëèá ñÿùÿðè äàüûòìàñûí äåéÿ ñÿùÿðèí äÿðâàçà ãàïûëàðûíû
àõøàìäàí áàüëàéûá úàìàùàò è÷ÿðè äîëóðäó. Î éàíäàí Íÿðýèç ãàðäàøûíû
ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá ùÿìÿí øÿùÿðÿ ÷ûõäû. Àõøàì èäè, ãàïûëàð áàüëàíìûøäû.
Íÿðýèç ãàïûíû äþéäö. Äåäè:
– Ãàïû÷û, à÷ ãàïûíû, è÷ÿðè ýèðèì, éîë àäàìûéàì.
Ãàïû÷û äåäè:
– Ëàëà ïà÷úàùäàí èçèí éîõäóð.
Íÿðýèç áèëäè êè, ãàðäàøûäûð. Ùà äåäè:
– À÷, ìÿí îíóí áàúûñûéàì.
Ãàïû÷û à÷ìàäû. Íÿðýèç ýþðäö ÿæäÿùà éàõûíëàøûá ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê. Áåëèíäÿêè ãûëûíúû ÷ÿêäè, âåðäè ÿæäÿùàíûí àüçûíà, éàðà-éàðà àïàðäû
ãóéðóüóíóí äèáèíäÿí î éàíà ÷ûõäû. Ãàïû÷û ýþðäö, ãûç ÿæäàùàíû þëäöðäö,
àììà þçö äÿ ãöââÿòäÿí äöøäö, éûõûëäû þçöíäÿí ýåòäè, ãûëûíúû ÿëèíäÿí
éåðÿ äöøäö. Ãàïû÷û ïà÷úàùäàí ÷îõëó íÿìÿð àëìàã ö÷öí éåðäÿí ãûëûíúû
ýþòöðöá Íÿðýèçè äîüðàäû. Áèð ñàíäûüà ãîéäó, àïàðäû éàõûíäàêû ìåøÿéÿ
àòäû. Ãàéûòäû ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà, äåäè:
– Áó àõøàì, ïà÷úàù ñàü îëñóí, ÿæäàùàíû ìÿí þëäöðäöì.
Ëàëà ïà÷úàù âÿçèðíÿí ýÿëäè ýþðäö, äîüðóäàí äà ÿæäÿùà þëäöðöëöá.
Èñòÿäè ãàïû÷ûéà íÿìÿð âåðÿ, âÿçèð ãîéìàäû.
Äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, áó èø áóíóí èøè äåéèë. Áóíó êèì áèëèð ùàíñû àäëû
ïÿùëÿâàí þëäöðöá, áó þç àäûíà ÷ûõûð. Áóéóð áóíó çèíäàíà ñàëàã. Òà êè,
äöçöíö äåñèí.
Ïà÷úàù âÿçèðèí òÿäáèðèíè áÿéÿíäè. Ùþêöì åëÿäè êè, ãàïû÷ûíû çèíäàíà
ñàëäûëàð. Ñàáàù òåçäÿí áèð îäóí÷ó êèøè âàð èäè, áàëòàñûíû ýþòöðöá ìåøÿéÿ
ýåòäè, îäóí åëÿéèá ãàéûäàíäà ýþðäö: êè, áèð ñàíäûõ âàð. Äåäè:
– Áàõòûì êÿñäè, àòäûì êàøûáëûüûí äàøûíû, éàãûí áóíäàêû ãûçûëäûð.
Îäóí÷ó àðâàäûíàí áàðàáàð ñàíäûüûí àüçûíû à÷äû, ýþðäöëÿð áèð ãûç;
ýöíÿ äåéèð ñÿí ÷ûõìà ìÿí ÷ûõàúàüàì, àéà äåéèð äîüìà ìÿí äîüà÷àéàì. Àììà éàðàñû ÷îõäóð. Íÿðýèçè ñàíäûãäàí ÷ûõàðäûá éåð ñàëäûëàð.
Ýþðäöëÿð ñàíäûüûí è÷èíäÿ éöç òöìÿí ïóë âàð. Îäóí÷ó ñåâèíäè, ýåòäè áèð
ùÿêèì ýÿòèðäè. Ùÿêèì äåäè:
– Éàðàñû ÷îõäó. Àììà ãûðõ ýöí áàõûëñà, ñàüàëàð.
Îäóí÷ó äåäè:
– Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí àë, òÿ êè, ãóðòàð.
Ùÿêèì ãûðõ ýöí áàõäû, Íÿðýèçè ãóðòàðäû. Éöç òöìÿí îäóí÷ó ïóë
âåðèá îíó éîëà ñàëäû.
171
Î òÿðÿôäÿí ãàïû÷û ïà÷úàùà ñþç âåðèá: “ßæäàùàíû þëäöðÿíè ýÿòèðÿúÿéÿì” äåéèá çèíäàíäàí ÷ûõìûøäû.
– Ùà âàõò òàïà áèëìÿñÿ, éåíÿ òóòäóðàúàüàì, – äåìèøäè ïà÷úàù.
Î òÿðÿôäÿí Íÿðýèç øÿùÿðÿ ÷ûõìûøäû êè, ãàðäàøûíû òàïñûí. Ãàïû÷ûéà
ðàñò ýÿëäè. Ãàïû÷û ùèéëÿ èëÿ îíó äóòóá åâèíÿ ýÿòèðäè. Þç ïàëòàðûíû îíà
ýåéäèðèá, ýåúÿ çèíäàí÷ûéà ïóë âåðèá, þç éåðèíÿ îíó çèíäàíà ñàëäûðäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö áó øÿùÿðÿ áèð òàúèð ýÿëìèøäè. Ìàëûíû ñàòûá ãàéûäàíäà ïà÷úàùûí éàíûíà ýÿëäè. Äåäè:
– Ãàðà äÿðéàäàí êå÷ÿúÿéÿì, îðäà áèð ëàõà ÿìÿëÿ ýÿëèá, ùÿð îðäàí
êå÷ÿíäÿ îíóí àüçûíà áèð àäàì àòìàñàì, ýÿìèíè áàòûðûð. Èíäè çèíäàíäà
áèð ýöíàùëû äóñòàüûí âàðñà, âåð àïàðûì îíóí àüçûíà àòûì.
Ïà÷úàù çèíäàí÷ûíû ÷àüûðäû. Äåäè:
– Áó òàúèðÿ áèð ýöíàùëû äóñòàã âåð, àïàðñûí.
Çèíäàí÷û ýÿëèá Íÿðýèçè âåðäè òàúèðÿ. Òàúèð Íÿðýèçè ýþòöðöá éöêëÿíäè, éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýÿëäè Ãàðà äÿðéàéà ÷ûõäû. Ýÿìèëÿð
ýÿëäè ùÿìÿí ëàõàäà äàéàíäû. Òàúèð ýþòöðäö êè, Íÿðýèçè àòñûí ëàõàíûí
àüçûíà. Íÿðýèç äåäè:
– Áèð ìÿíè óäìàãëà ëàõà ñèçäÿí ÿë ÷ÿêìÿç. Ñóéóí äèáèíÿ ÿë ÷àòìûð.
Öí éåòìèð. Ìÿíèì áåëèìÿ èï áàüëàéûá àòûí ëàõàíûí àüçûíà, ùà âàõò áèð
õåéëè êå÷ìèø ãàíëû êþïöê ñóéóí öçöíÿ ÷ûõäû, îíäà áèëèí êè, ëàõåéè þëäöðìöøÿì. Èïè ÷ÿêèí. Ùà âàõò ãàíëû êþïöê ñóéóí öçöíÿ ÷ûõìàäû, îíäà
èïè áóðàõûí, ýåäèí. Îíäà áèëèí êè, ìÿí þëäöì.
Òàúèð èï áàüëàéûá, àòäû Íÿðýèçè ëàõàíûí àüçûíà. Íÿðýèç ãûëûíúû ÷ÿêèá
þçöíö âåðäè ëàõàíûí ãàðíûíà. Àüçûíäàí éàðûá äàëûíäàí ñàëàìàò ÷ûõäû.
Òàúèð õåéëè êå÷äè, ýþðäö ãàíëû êþïöê ñóéóí öçöíö ýþòöðäö. Òàúèð èïè
÷ÿêäè. Íÿðýèç ÿëèíäÿ ëàõàíûí áàøû ÷ûõäû. Òàúèð Íÿðýèçèí àëíûíäàí þïäö,
äåäè:
– Ñÿíè îüóëëóüà ýþòöðöðÿì.
Òàúèð Íÿðýèçè äÿ ýþòöðäö ýÿëäè øÿùÿðÿ. Ïà÷úàùà ÿðìàüàí ùàçûðëàäû.
ßðìàüàíû Íÿðýèçÿ âåðäè. Áàðàáàð î øÿùÿðèí ïà÷úàùûíûí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Ïà÷úàù ùÿì ÿðìàüàíû, ùÿì Íÿðýèçè áÿéÿíäè. Âÿçèð äåäè:
– Ãûçûí ëàéûãäûð.
Ïà÷úàù ýþòöðäö Íÿðýèçÿ ãûçûíû áàüûøëàäû. Òàúèð î øÿùÿðäÿ ìàëûíû
ñàòäû. Íÿðýèçíÿí ïà÷úàù ãûçû èëÿ áàðàáàð éîëà äöøäöëÿð. Ëàëà ïà÷úàùûí
øÿùÿðèíÿ äÿðéàäàí êå÷ÿíäÿ òàúèð ãûçû þçöíÿ àëìàõ ö÷öí Íÿðýèçè ñàíäûüà ãîéäóðóá, ýÿìè÷èéÿ äÿðéàéà àòäûðäû. Ãûç Íÿðýèç ö÷öí ÷îõ àüëàäû.
Òàúèðÿ ýåòìÿðÿì äåäè. Òàúèð ãûçû äà ýþòöðäö, ýÿëäè Ëàëà ïà÷úàùûí
172
éàíûíà. Ãûçû áàüûøëàäû îíà. Î òÿðÿôäÿí äÿðéà äàëüàëàíäû, ñàíäûüû ýÿòèðäè ÷ûõàðòäû Ëàëà ïà÷úàùûí éàíûíà. Ñàíäûüû áàüáàí òàïäû, àïàðäû åâèíÿ.
Àøäû ýþðäö áèð ýþçÿë ãûç, àììà éàðû úàíû ãàëìàéûá. Áàüáàí ùÿêèì ýÿòèðäè, îíó áèð íå÷ÿ ýöíäÿ ñàüàëòäû âåðäè áàüáàíà. Áèð ýöí áàüáàí ýöë
éûüûðäû. Íÿðýèç õÿáÿð àëäû êè, áó ýöëö êèì ö÷öí éûüûðñàí?
Áàüáàí äåäè:
– Ëàëà ïà÷úàù ö÷öí éûüûðàì. Áó ýöíëÿðäÿ òàúèð îíà áèð ïà÷úàù ãûçû
áàüûøëàéûá. Ïà÷úàù ãûçû ÷îõ ãÿìýèíäè. Àïàðûðàì âåðÿì, îíóí ãÿìè
äàüûëà.
Íÿðýèç áèëäè êè, áó ãûç ùÿìÿí ïà÷úàùûí áóíà áàüûøëàäûüû ãûçäûð. Áèð
äÿñòÿ ýöë áàüëàäû. Ýöëöí àðàñûíà ñà÷ûíäàí áèð òåë êÿñèá ãîéäó. Äåäè:
– Áó ýöëö äÿ ùÿìÿí òàúèð áàüûøëàéàí ïà÷úàù ãûçûíà âåð. Äåéèíÿí
ñÿíèí ãÿìèíè ÷ÿêäèýèí Íÿðýèç ýöëö ýÿëèá.
Áàüáàí Íÿðýèçäÿí ýöëö àëûá, ýÿòèðäè âåðäè ãûçà. Äåäè:
– Õàíûì, ñÿíèí ãÿìèíè ÷ÿêäèýèí Íÿðýèç ýöëö ýÿëèá.
Ãûç áèëäè êè, Íÿðýèç äÿðéàäàí ñàëàìàò ÷ûõûá ýÿëèá, ÷ûõàðòäû ìóøòóëóã ö÷öí ãûçûë áîéóíáàüûíû áàüáàíà áàüûøëàäû. Äåäè:
– Ýåò î Íÿðýèç ýöëöíö ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð.
Áàüáàí ñþéöíìöø ýÿëäè áàüà, Íÿðýèçè ýþòöðäö ãûçûí éàíûíà ýåòäè.
Íÿðýèç ãûçíàí ýþðöøäö. Ùÿð èêèñè áàðàáàð ýÿëäèëÿð Ëàëàíûí éàíûíà. Íÿðýèç þçöíö òàíûø âåðäè. Ëàëà Íÿðýèç ýþðöøäöëÿð, íåúÿ èë ãàëûá áèð-áèðèíè
ýÿçÿí áàúû-ãàðäàø ãîë-áîéóí îëäóëàð. Áàøëàðûíà ýÿëÿí áÿëàëàðû áèðáèðèíÿ áàøäàí-àéàüà íÿãë åëÿäèëÿð.
Ëàëà ïà÷úàù ãûðìûçû ýåéèíäè, òàõòà ÷ûõäû. Ùþêì åéëÿäè ãàïû÷ûíû,
çèíäàí÷ûíû, òàúèðè, áàüáàíû ýÿòèðñèíëÿð. Ãàïû÷ûíûí, çèíäàí÷ûíûí, òàúèðèí
áîéíóíó âóðäóðäó. Áàüáàíà õÿëÿò âåðèá éîëà ñàëäû. Íÿðýèç äåäè:
– Ãàðäàø, èíäè äöøìÿíëÿðè þëäöðäöí, äîñòëàðûí, àòàìûçûí ýþçö éîëäàäûð. Ýåäÿê îíëàðû äà øàä åäÿê.
Ëàëà ðàçû îëäó. Éåðèíÿ áàüáàíû ïà÷úàù òèêèá Íÿðýèçëÿ ïà÷úàù ãûçû
èëÿ éîëà äöøäöëÿð. Ýÿëèá àòàëàðûíûí òîðïàüûíà ÷ûõäûëàð. Àòàëàðû àüëàìàãäàí êîð îëìóøäó. Òóòéÿ ñöðòöá ýþçëÿðèíè à÷äûëàð. Áàøëàðûíà ýÿëÿíè íÿãë
åëÿäèëÿð. Àòàëàðû åëÿäèéè çöëìÿ ïåøìàí îëäó. Ùþêöì åëÿäè, àíàëûüû àñäûðäû. Ëàëàíû þç éåðèíÿ ïà÷úàù, Íÿðýèçè âÿçèð åëÿäè.
Íÿðýèç äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí ñÿíÿ ãûç ýÿòìèøÿì. Òîé åëÿúÿéÿì.
Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åëÿéèá ïà÷úàù ãûçûíû Ëàëàéà àëäûëàð. Î ýöíäÿí ýþçÿë ýöíëÿð êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûëàð.
173
ÌßÐÄÍßÍ ÍÀÌßÐÄÈÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèð âàðäû, áèð éîõäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Ýöíëÿðèí áèð
ýöíöíäÿ èêè éîëäàø îëóð. Áèðèíèí àäû Ìÿðä, î áèðèíèí àäû Íàìÿðä.
Ìÿðäíÿí Íàìÿðä éîëäàø îëóá ÷ûõäûëàð ñÿôÿðÿ. Ìÿðä ùÿð éåðÿ ÷àòûðäû
ñöôðÿñèí à÷ûðäû, Íàìÿðäÿ äåéèðäè:
– Áóéóð, ÷þðÿê éå!
Íàìÿðä äÿ Ìÿðäíÿí áèð éåðäÿ ÷þðÿýèíè éåéèðäè. Áèð èêè ðÿñ Ìÿðä
áóíà ÷þðÿê éèìÿýè òÿêëèô åòäè. Íàìÿðä áóíóí ÷þðÿýèíÿí éåäè, òà î ÷àüàúàí, Ìÿðäèí ÷þðÿýè ãóðòàðäû. Ìÿðä îëäó Íàìÿðäÿ ìþùòàú. Áèð àç
áóëàð éîë ýåòäèëÿð. Ìÿðä âÿ Íàìÿðä áèð àüàúûí äèáèíäÿ îòóðäóëàð. Íàìÿðä ñöôðÿñèí à÷äû. Ìÿðä éàìàí à÷ìûøäû, äåäè Íàìÿðäÿ êè, áèð àç ÷þðÿýèííÿí âåð ìÿíÿ, éàìàí àúìûøàì.
Íàìÿðä äåäè:
– Ñîë ýþçöâö âåð, ÷ûõàðäûì ãîéóì ñîë úèáèâÿ, áèð àç ÷þðÿê âåðèì
ñÿíÿ, éå.
Ìÿðä áàõûá ýþðäö êè, ÿýÿð ñîë ýþçöíö âåðìÿñÿ, áóíà ÷þðÿê âåðìèéÿúÿê. Áó äà êè àúäû, ùå÷ áèð éàíà ýåäÿ áèëìèéÿúÿê. Ìÿðä ðàçû îëäó.
Íàìÿðä Ìÿðäèí ñîë ýþçöíö ÷ûõàðäûá ãîéäó ñîë úèáèíÿ, áèð ïàð÷à ÷þðÿê
âåðäè. Ìÿðä ÷þðÿýè àëûá éåäè. Áóíëàð áèð ýöíîðòà éîë ýåòäèëÿð. Íàìÿðä
ýåíÿ ñöôðÿñèí à÷ûá, áàøëàäû ÷þðÿê éåìÿýÿ. Ìÿðä ýþðäö êè, Íàìÿðä
áóíà ÷þðÿê éåìÿýè òÿêëèô åòìèð, äåäè.
– Íàìÿðä ãàðäàø, éàìàí àúìûøàì. Ìÿíÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê.
Íàìÿðä äåäè:
– Ñàü ýþçöíö âåð ÷ûõàðäûì, ãîéóì ñàü úèáèâÿ, áèð ïàð÷à ÷þðÿê âåðèì.
174
Ìÿðäèí ÿëàúû êÿñèëèá ðàçû îëäó. Íàìÿðä àéàüà äóðóá Ìÿðäèí ñàü
ýþçöíö ÷ûõàðòäû, ãîéäó ñàü úèáèíÿ. Íàìÿðä Ìÿðäÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê
âåðèá, äóðóá äöçÿëäè éîëà.
Íàìÿðä ÷ûõûá ýåòìÿêäÿ îëñóí, õÿáÿðè ñÿíÿ êèìäÿí âåðèì Ìÿðääÿí. Ìÿðäèí èêè ýþçëÿðè äÿ éîõ èäè. ßëèí éåðÿ ñöðòÿ-ñöðòÿ ýåäèá ÷ûõäû
êþùíÿ õàðàáàëûüà. Áóðäà þçèíÿ áèð éóìøàã éåð òàïûá îòóðäó.
Áó áóðäà ãàëìàãäà îëñóí, õÿáÿðè ñÿíÿ êèìäÿí âåðèì, øèðäÿí, ïÿëÿíýäÿí, ãóðòäàí, òöëêöäÿí. Øèð, ïÿëÿíý, ãóðò, òöëêö ýÿëèá ÷ûõäûëàð áó
õàðàáàëûüà. Ùÿðÿñè áèð éàíäà îòóðäó. Ïÿëÿíý øèðäÿí õÿáÿð àëäû êè, äöíéàäà íÿ òÿçÿ õÿáÿð âàð?
Øèð äåäè:
– Ïÿëÿíý ãàðäàø, ñàüëûüûí. Ùÿëÿ áèð òÿçÿ õÿáÿð éîõäó, ñÿëàìÿòëèêäè.
Øèð ãóðòäàí ñîðóøäó êè, ãóðò ëÿëÿ, ñÿíäÿ íÿ òÿçÿ õÿáÿð âàð? Ãóðò ýþçèíèí éàøûíû àõûäà-àõûäà äåäè:
– Áàçàðûì éàìàí êàñàòäû.
Øèð äåäè:
– Ãóðò ëÿëÿ, áàçàðûí íèéÿ êÿñàòäû?
Ãóðò äåäè:
– Áó äàüû êè ýÿçèðñèíèç, áó äàüûí ÿòÿýèíäÿ áèð ÷îáàí âàð. Áó ÷îáàíûí òóëàñû êèìè òóëà éîõäó. Ìÿí ùÿð àõøàì ýåäèá ãóçóäàí, ãîéóíäàí
íÿ ðàñòûìà ýÿëäè, ÷àëûá-÷àïûá ýþòöðöá áóíèéíÿí äîëàíàðäûì. ßììà
èñðÿí ýöíäÿí áó ÷îáàíûí áèð òóëàñû âàð. Íÿ ãÿäÿð åëèéèðÿì, ÷îáàíûí ãîéóíëàðûíà éàõûí äóðóì, òóëàíûí ãîðõóñóíäàí ùå÷ áèð èø ýþðÿ áèëìèðÿì.
Øèð äåäè
– Î òóëàíûí ãàíû äÿðìàíäûð, ùÿð êèì íàõîø îëñà, ùÿð ùàíêû íàõîøëóã îëñà, î òóëàíûí ãàíûíäàí íàõîøà âåðÿí êèìè, íàõîø àéûëàð.
Ìÿðä áó ñþçö éàäûíäà ñàõëàäû. Øèð òöëêöéÿ äåäè:
– Òöëêö ëÿëÿ, ñÿí äàíûø, ýþðÿê, ñÿíèí áàçàðûí íåúÿäè?
Òöëêö äåäè:
– Ìÿíèì áàçàðûì éàõøûäû, ùå÷ áèð êÿñàòäûüûì éîõäó. Áó äàüû êè
ýÿçèðñèç, áó äàüûí î öçöíäÿ áèð ñè÷àí îëóð. Ñè÷àí ùÿð ýöí ãûçûëëàðû ýöíÿ
ñÿðèá îòóðóð éàíûíäà. Ìÿí äÿ áó ãûçûëëàðûí ãàðîâóëóíó ÷ÿêÿðÿì. Ñè÷àí
äà ìÿíÿ ÷þðÿê âåðÿð.
Ìÿðä áóëàðûí ùàìûñûí åøèòäè. Ñÿùÿð îëäó ãóðò, ïÿëÿíý, øèð, òöëêö
÷ûõûá ýåòäèëÿð. Ìÿðä àéàüà äóðóá êþùíÿ õàðàáàëûãäàí ÷ûõäû áàéûðà. Ýåäèá
îòóðäó áèð àüàúûí äèáèíäÿ. ßììà áÿðê àúìûøäû. Áó äÿìäÿ ýþéäÿ èêè
ýþéÿð÷èí ãÿíÿò-ãÿíÿòÿ âåðèá ýÿëèá îòóðäóëàð Ìÿðä îòóðàí àüàúûí áóäàüûíäà. Áþéöê áàúû êè÷èê áàúûéà äåäè:
175
– Ìÿðäíÿí Íàìÿðäèí ùåêàéÿñèíè åøèòìèñÿí?
Äåäè:
– Åøèòìÿìèøÿì. Áèð äàíûøñàíà ìÿíèì ö÷öí.
Äåäè
– Äàíûøûì. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áèð Ìÿðä îëóð, áèð Íàìÿðä. Ìÿðäèíÿí Íàìÿðä éîë ýåäèðëÿðäè. Áåëÿ îëäó êè, Ìÿðäèí ÷þðÿýè éîëäà ãóðòàðäû.
Íàìÿðäÿ äåäè êè, áèð àç ÷þðÿê âåð ìÿíÿ. Íàìÿðä Ìÿðäèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðäûá îíà ÷þðÿê âåðäè. Èíäè áóäó, Ìÿðä êîð îëóá ãàëûá áóðäà, äàäû ùå÷
áèð éàíà ÷àòìûð.
Êè÷èê áàúû äåäè:
– Áàúû, áÿñ áó Ìÿðäÿ ùå÷ áèð êþìÿê åëÿìÿê îëìàç?
Äåäè:
– Îëàð.
Äåäè:
– Åé Ìÿðä, éàòìûñàí àéûë, àéûãñàí åøèò.
Ìÿðä áàõûá ýþðäö êè, ýþéÿð÷èíëÿð äèë îëóá, áèð áàëàúà éåðèíäÿí òÿðïÿíäè. Áþéöê ýþéÿð÷èí äåäè:
– Áèç êè òÿðïÿíäèê, áóðäàí – àéàüûìûçûí àëòûííàí áèð ãÿíÿò äöøÿúÿê. Î ãÿíÿòè ýþòèð, ýþçëÿðèâè ãîéàðñàí éåðèíÿ. Î ãÿíÿäè ýþçëÿðèâÿ ÷ÿêÿðñÿí. Ýþçëÿðèí îëàð àíàäàíýÿëìÿ.
Ýþéÿð÷èíëÿð ñþçëÿðèíè äåéèá ãÿíÿò-ãÿíÿòÿ âåðèá ó÷óá ýåòäèëÿð.
Ìÿðä áàõûá ýþðäö êè, äèçèíèí öñòÿ áèð øåé äöøäö. ßëèí éåðÿ ñöðòöá ãÿíÿòè òàïäû. Ñàü ýþçöí ÷àü úèáèííÿí, ñîë ýþçöí ñîë úèáèííÿí ÷ûõàðäûá,
ãîéäó éåðèíÿ.Ãÿíÿòè ÷ÿêäè ýþçëÿðèíÿ, ýþçëÿðè îëäó àíàäàíýÿëìÿ.
Äóðóá áèðáàø éîë åëÿäè ýÿëìÿéÿ, òà î ÷àüàúàí ýÿëèá ÷ûõäû áèð äàüûí òÿïÿñèíÿ. Ýþðäö êè, áóðäà áèð ñè÷àí áèð õåéëàõ ãûçûë òþêöá ãàáàüûíà îòóðóá
ãûçûëëàðûí ãàðîâóëóíó ÷ÿêèð. Ìÿðä ÿëèíÿ áèð äàø àëûá òîëëàäû ñè÷àíà. Ñè÷àí
ýþðäö êè, Ìÿðä áóíà äàø òóëëàäû. Òåç ãà÷ûá ãîðõóñóíäàí ýèðäè éóâàéà.
Ìÿðä ãûçûëëàðû éûüûøäûðûá áèðáàø áàøëàäû éîë ýåòìÿýÿ. Àç ýÿëèá ÷îõ
ýÿëèá, èéíÿ éàðûì éîë ýÿëèá, ýÿëèá þçöí éåòèðäè áèð äÿðÿéÿ. Ýþðäö êè, áèð
÷îáàí ãàáàüûíäà áèð ñöðö ãîéóí, éàíûíäà áèð òóëà, äÿðÿ áàøû éóõàðû ÷ûõûð.
Ìÿðä äåäè:
– ×îáàí ãàðäàø, áó òóëàíû ýÿë ñàò ìÿíÿ.
– Òóëà-çàä ñàòàí äåéèëÿì.
Ìÿðä ÷îõ äåäè, ÷îáàí àç åøèòäè. Àõûðäà áèð ÷ÿíýÿ ãûçûë âåðèá òóëàíû
áóíäàí àëäû.
176
×îáàí éîëëàíûá ýåòìÿêäÿ îëñóí, åøèò áèð íå÷ÿ êÿëìÿ Ìÿðääÿí.
Ìÿðä äÿðÿáàøû àøàüû åíäè. Òóëàíû àéàüûíûí àëòûíà àëûá, áàøûí êÿñèá ãàíûí
éûüäû áèð øöøÿéÿ. Úèáèíÿ ãîéóá äöçÿëäè éîëà.
Õÿáÿðè ñÿíÿ êèìäÿí Èñòàíáóë ïàäèøàùûíäàí. Èñòàíáóë ïàäèøàùûíûí
ãûçû íåúÿ èëäè êè, íàõîø, éîðüàí-äþøÿêäÿ èäè. Íÿ ãÿäÿð ùÿêèì ÷àüûðûðäûëàð ùå÷ êÿñ ÿëàú åëèéÿ áèëìèðäè. Ìÿðä þçöí Èñòàíáóë øÿùÿðèíÿ éåòèðèá
ýþðäö êè, áóðäà áèð äÿñòÿ àäàì ïàäèøàùûí èìàðÿòèíèí ãàáàüûíà éûüûøûá.
Ìÿðä áó àäàìëàðäàí õÿáÿð àëäû:
– Íÿ îëóá ìÿýÿð?
Áóðäàêû àäàìëàðäàí áèðè Ìÿðäÿ äåäè:
– Ìÿýÿð áèëìèðñÿí, Èñòàíáóë ïàäèøàùûíûí ãûçû íå÷ÿ èëäè êè, íàõîøäó?
Ìÿðä áó àäàìëàðäàí àéðûëûá ýåäèá ùÿêèìëÿðÿ ëàéèã þçöíÿ áèð äÿñò
ëèáàñ àëäû; þçöíÿ çèéíÿò âåðèá ýÿëäè ïàäèøàùûí èìàðÿòèíèí ãàáàüûíà, äåäè:
– Ùÿêèìÿì?
Äåäèëÿð:
– À êèøè, éàçûãñàí, áèð áåëÿ ùÿêèìëÿð ýÿëèá ùå÷ áèðè ÿëàú åëÿìèéèá,
èíäè ñÿíè äÿ þëäöðöá éîëëàéàðëàð î áèðëÿðèíèí éàíûíà.
Ìÿðä äåäè:
– Ìÿí î éàí-áó éàí áèëìèðÿì. Ìÿí ùÿêèìÿì êè, ùÿêèì. Ýÿðÿê
ïàäèøàùûí ãûçûíà áàõàì.
Äåäèëÿð êè, èíäè êè áåëÿäè, ãîé ýåäÿê ïàäèøàùà õÿáÿð âåðÿê.
Ïàäèøàùà õÿáÿð ýåäèá ÷àòäû êè, áÿñ øÿùÿðÿ òÿçÿ áèð ùÿêèì ýÿëèá. Ïàäèøàù äåäè êè, ýåäèí ÷àüûðûí î ùÿêèìè áóðà.
Ýÿëèá Ìÿðäè àïàðäûëàð ïàäèøàùûí éàíûíà. Ïàäèøàù Ìÿðäÿ äåäè:
– Ùÿêèìñÿí?
Ìÿðä äåäè:
– Áÿëè, ùÿêèìÿì.
– ßýÿð ãûçûìû ñàüàëòñàí, ãûçûìû âåðÿúÿéÿì ñÿíÿ. ßýÿð ñàüàëäà áèëìÿñÿí, ñÿíèí áîéíóâè âóðäóòäóðàúàüàì.
Ìÿðä ðàçû îëäó. Ìÿðäè ýÿòèðäèëÿð, àïàðäûëàð ïàäèøàùûí ãûçûíûí éàíûíà.
Ìÿðä ãûçûí íÿáçèííÿí òóòóá éîõëàäû, àõûðäà òóëàíûí ãàíûíäàí áèð íå÷ÿ
äàìúû ñóéà òþêöá, âåðäè ãûçà. Ãûç è÷ÿí êèìè àéûëäû. Ïàäèøàùà õÿáÿð
ýåòäè êè, ýþçëÿðèí àéäûí îëñóí, áÿñ ãûçûí ñàüàëûá.
Ïàäèøàù áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè éåðèíäÿí ãàëõûá ÿìð åëÿäè êè, òÿáèë
âóðóëñóí. Òÿáèë âóðóëä. Î ýöíö áþéöê áèð øàääûã åëÿäèëÿð. Áåëÿ êè, ïàäèøàù ÿùä åëÿìèøäè êè, “ÿýÿð ãûçûì ñàüàëñà, éåääè ýöí éåääè ýåúÿ øÿùÿðèìäÿ îëàí áöòöí ôÿãèð-ôöãÿðÿëàðà, ÿëñèç-àéàãñûçëàðà ïëîâ âåðÿúÿì”.
177
Ãàçàí ãàçàíëàðûí éàíûíà äöçöëäö. Àøáàçëàð ÿë-ãîëëàðûí ÷èðìÿëèéèá
äöýöëÿðè òþêäöëÿð ãàçàíëàðà. Äöç éåääè ýöí ôÿãèð-ôöãÿðàëàðà éåìÿê
ïàéëàäûëàð. Ïàäèøàù áó òÿðÿôäÿí äÿ ÿìð åòäè, þç ãûçûíûí êÿáèíèíè êÿñäèðäè Ìÿðäÿ. Ìÿðä ïàäèøàùûí ãûçûíû àëäû. Ìÿðäÿ ãûðõ ýöí ãûðõ ýåúÿ òîé
åëèéèá ãûçûíû âåðäè Ìÿðäÿ.
Õÿáÿðè ñÿíÿ êèìíÿí âåðèì Íàìÿðääÿí. Ìÿðä ïÿíúÿðÿäÿí áàõûðäû, êåôè éàìàí êþêäö. Ãàáàüûíäà ÷àé, ÿëèíäÿ ãÿëéàí ýþðäö êè, Íàìÿðä
ãàðäàø ýÿëäè. Àäàì éîëëàäû êè, Íàìÿðäè ÷àüûðûí. Íàìÿðäè ýåäèá ÷àüûðäûëàð. Íàìÿðä áàõûá ýþðäö êè, Ìÿðä ñàýàëûá. Äåäè:
– Ìÿðä ãàðäàø, áó íÿ îëàí ùåêàéÿòäèð.
Ìÿðä áàøûíà ýÿëÿí ùåêàéÿíè áèð-áèð Íàìÿðäÿ äàíûøäû. Íàìÿðä áó
ñþçö åøèäÿí êèìè Ìÿðääÿí àéðûëûá þçöí éåòèðäè ùÿìÿí êþùíÿ õàðàáàëûüà. Íàìÿðä áèð éàíäà ýèçëÿíìÿýäÿ îëñóí, õÿáÿðè ñÿíÿ êèìäÿí âåðèì,
ïÿëÿíýäÿí, øèðäÿí, ãóðòäàí, òöëêöäÿí. Àõøàì êè îëäó, ïÿëÿíý, øèð, ãóðò,
òöëêö ýÿëäèëÿð áó êþùíÿ õàðàáàëûýà. Ïÿëÿíý øèðäÿí õÿáÿð àëäû:
– Øèð ãàðäàø, äöíéàäà òÿçÿ õÿáÿð íÿ âàð, íÿ éîõ?
Øèð äåäè:
– Ñàüëûã, ñÿëàìÿòëèê. Ùå÷ áèð òÿçÿ õÿáÿð éîõäó.
Øèð ãóðòäàí õÿáÿð àëäû:
– Èíäè êåôèí íåúÿäè?
Ãóðò äåäè:
– Áó ñààò êåôèì áÿðê ÷þêäè. Î ÷îáàíûí éàíûíäà êè òóëà âàðäû, èíäè î
òóëà éîõäó. Ìÿí äÿ ýöíäÿ áèð ãîéóí ýÿòèðèá àñóäàëûãíàí éåéèðäèì.
Äàùà ãîðõóì-ôèëàíûì éîõäó.
Ãóðò ýþðäö êè, òöëêö ñûìñûðûõûí ñàëëàéûá. Ãóðò äåäè:
– Òöëêö ëÿëÿ, ñÿíèí êåôèí íåúÿäè?
– Êåôèì êþê äåéèë. Îíóí÷öí êè, áàçàðûì êàñàòäû.
Äåäèëÿð:
– Íÿ ö÷öí?
– Î êè ñè÷àí âàð èäè ýåäèá ãûçûëëàðûìûí ãàðîëóíó ÷ÿêÿðäèì, èíäè îíóí
ãûçûëëàðûíû îüóðëàéûáëàð. Îíóí÷óí êåôèì êþê äåéèë, áàçàðûì äà êàñàääû.
Ïÿëÿíý äåäè:
– Áóðäà èíñàí âàð. Ýÿëèí áóðàíû àõòàðàã.
Áàøëàäûëàð àõòàðìàüà. Íàìÿðäè òàïäûëàð. Òåç Íàìÿðäè ïàð÷àëàéûá
ùÿðÿñè áèð òèêÿñèíè ýþòöðöá éåäè. Íàìÿðäè úÿùÿííÿìÿ âàñèë åëÿäèëÿð.
178
ÈÑÊßÍÄßÐ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõ èäè. Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Ùèíäèñòàíäà áèð ïà÷úàù âàðûäû. Àäûíà Éóíàí äåéÿðäèëÿð. Éóíàíûí ýþçöíöí àüûãàðàñû áèð ãûçû âàðûäû. Ùå÷ îüëó éîõûäû.
Áû ãûçû ãîéìóøäó ìÿêòÿáÿ. Áèð ýöí áû ãûç ãûðõ èíúÿ ãûçûíàí ÷ûõìûøäû ñÿéàùÿòÿ. Áûëàð ÷ûõìûøäûëàð áèð óúà äàüûí áàøûíà áû äàüû ñåéð åëèéèðäèëÿð. Áèð âÿäÿ ýþðäöëÿð êè, áèð àéû áþéöðäÿí ÷ûõäû. Éóíàíûí ãûçûí
ýþòöðäö, “éà ßëè, ìÿäÿò” ãà÷äû. Ùàé ñàëäûëàð. Éóíàí àòäàíûï ãîøóíóéíàí áàøëàäûëàð ãûçû àõòàðìàüà. Íÿ ãÿäÿð ñîðàã åëÿäèëÿð, ãûçäàí áèð
õÿáÿð òàïìàäûëàð. Ãîøóí ãàéûòäû ýåðè.
Áû àéûíûí äà äàüûí êàùàñûíäà áèð åâè âàðûäû. Ãûçû àïàðûá ãîéäó
áûðäà. Àé þòäö, èë äîëàíûá ãûçûí áîéíóíà àéûäàí áèð óøàõ äöøäö. Äîããóç àé, äîããóç ýöí, äîããóç ñààò, äîããóç ñàíèéÿäÿí ñîðà áèð îüëó îëäó.
Àäûí ãîéäó Èñêÿíäÿð.
Áû óøàõ ýÿëäè áèð éàøûííàí èêè éàøûíà, èêèäÿí ö÷ÿ... Áÿëè, áû Èñêÿíäÿð ýÿëäè áåø-àëòû éàøûíà, áèð ýöí þçöíÿ áàõûá, àíàñûíà áàõûá, äåäè:
– Àíà, ñÿííÿí ìÿí áèðèê, áÿñ áû àéû íåúÿ øåéäè?
Ãûç äåäè:
– Áàëà, ìÿí Ùèíäèñòàí ïà÷úàùûíûí ãûçûéàì, ýöííÿðèí áèð ýöíö ãûðõ
èíúÿ ãûçûíàí ÷ûõìûøäûã ôèëàí äàüûí áàøûíà, ñåéð åëèéèðäèê. Áû àéû ýÿëäè
ãûçäàðûí è÷èííÿí ìÿíè ýþòöðäö ãà÷äû, áûðà ýÿòèðäè. Èíäè ñÿíèí äÿäÿí î
àéûäû.
– Ìÿíÿ áÿëÿä÷èëèê åëèéÿðñÿíìè, ñÿíè àïàðûì äÿäÿíèí éàíûíà.
179
Àíàñûí ýþòöðäö, àëäû äàëûíà. Ýåòìÿéèí áèíÿñèí ãîéäóëàð. Àíàñû äåäè:
– Áûðäàí ýåò, îðäàí ýåò.
Ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð Éóíàí ïà÷úàùûí âèëàéÿòèíÿ. Éóíàí ïà÷úàùà ýåòäè
êè, áûäû ãûçûíû áèð îüëàí ýÿòèðèð. Ïà÷úàù ÷ûõäû ãûçûíûí ãàáàüûíà. Ýþðäö
áûíû ýÿòèðÿí áèð îüëàíäû êè, íÿòÿð, åëÿ áèë Ðóñäàìäû. Äåäè:
– Áàëà, áû îüëàí êèìäè?
Ãûç äåäè:
– Àòà, î àéû êè ìÿíè ýþòöðöï ãà÷ìûøäû, ùÿìÿí î àéûäàíäû. Ìÿíèì
îüëûìäû.
Ïà÷úàù áàøäàäû áûðäà øàääûõ åëÿìÿéÿ. Áû óøàüû äà ãîéäóëàð ìÿêòÿáÿ. Áû ùàíêû óøàãíàí ãàëàøûðäû, ÷ÿêèï ãîëóí-ãûë÷ûí ñûíäûðûðäû. Øÿùÿð
ÿùëè áû óøàõäàí äàä ÷ÿêèðäè. Àõûðû ýÿëèá øÿùÿð ÿùëè ïà÷úàùà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, áû Èñêÿíäÿð ìÿêòÿáäÿ áèð ñàëàìàò óøàõ ãîéìàäû. Ùàìûñûí øèëàõñàã åëÿäè. Ïà÷úàù ãûçû ÷àüûðûá äåäè:
– Áàëà, ùàìû îííàí, äèëõîðäó. Áûíà þéöä, âåð!
Àíàñû íÿ ãÿäÿð þéöä âåðèðäè, áû áàõìûðäû. Øÿùÿð ÿùëè äÿ ùåé øèêàéÿò åëèéèðäè. Àíàñû äà îüëóíà þéöä âåðèðäè, äàííûéûðäû. Áèð ýöí ÷îõ ôèêèðëÿøÿííÿí ñîðà Èñêÿíäÿð äåäè:
– Àíà, ýåäèðÿì.
Ýÿëäè áàáàñûíûí éàíûíà äåäè:
– Áàáà, ìàà áèð àò âåð.
Áûíà áàáàñû áèð àò âåðäè. Áû äà ýåéèíäè, îõ-éàéûíû ýþòöðäö, ãûëûíúûí,
ÿñëàùàñûí äà ýþòöðäö ìèíäè àòà êè ýåòñèí, àíàñû äåäè:
– Ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Îüëóìó òÿê ãîéìàðàì.
Àòàñû íÿ ãÿäÿð åëÿäè êè, ýåòìÿ, ãûç äåäè, õåéð, ýåäÿúÿéÿì.
Áûëëàð àíà-áàëà àòäàíûï äöøäöëÿð éîëà. Áÿëè, àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäèëÿð. Î ýöíö àõøàìàòàí àò ñöðäöëÿð. Àõøàìà èêè
ñààò ãàëìûø þçëÿðèí éåòèðäèëÿð áèð èìàðàòà. À÷äûëàð ãàïûíû, ýèðäèëÿð è÷ÿðè;
ýþðäöëÿð ÿâäÿ ùå÷ êÿñ éîõäû. Îðà-áóðà áàõäûëàð, ýþðäöëÿð éàüûííàí,
äöéöñöííÿí, óíóííàí, ùÿð øåé âàð. Àíàñû äöéö àðòäàéûðäû, áû äà àòû
þðöùëÿäè, áûðàõäû áèð ÷ÿìÿíÿ. Ãàéûòäû ýÿëäè. Äåäè:
– Àíà!
Ãûç äåäè:
– Íÿäè áàëà?
Äåäè:
– Àíà, áûðà éà äåâ éåðèäè, éà äà ïÿùëèâàí.
Èñêÿíäÿð ÷ûõûá ãàïûäà ýÿçèíèðäè. Ýþðäö: áèð äåâ ýÿëèð êè, íÿòÿð.
180
Äåäè:
– Àíà, áûäû áèð äåâ ýÿëèð, àíúàõ ùå÷ õîô åëÿìÿ. Àëëàùûí äåìÿêëèéèíÿí íåúÿ äåâ îëñà, þëäöðÿúÿéÿì.
Èñêÿíäÿðè äåâ ýþðÿíäÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè. Áàøäàäû Èñêÿíäÿðèí öñäöíÿ
éöéöðìÿéÿ. Èñêÿíäÿð õîô åòìÿäè. Áû äà éþíÿëäè äåâèí öñäÿ. Áèð ãûëûíú
÷ÿêäè, äåâè èêè ïàð÷à åëÿäè, ñàëäû éåðÿ. Ýþðäö, áûäû áèðè äÿ ýÿëèð, áû äåâ
äÿ éåääè ãàðäàø äåâäèëÿð. Î äà ýÿëäè, ýþðäö ãàðäàøûí þëäöðöïëÿð.
Ùö÷óì åëÿäè Èñêÿíäÿðèí öñäÿ. Áûíû äà þëäöðäö. Áûëëàðûí, àëòûñûí äà áèðáèð, ýÿëäèêúÿ þëäöðäö. Ãàëäû áèðè, áû äà áû äåâëÿðèí áþéöê ãàðäàøäàðûéäû.
Áû ãîðõóï ãà÷äû, ýÿëìÿäè...
Èñêÿíäÿð ýåäÿðäè, îâëàðäû, ýåòèðÿðäè, àíàñû äà áèøèðÿð, éåéÿðäèëÿð.
Áèð àé áûðäà ãàëäûëàð. Áûëëàð áû ãàéäà ýöíäÿ õþðÿêëÿðèí áèøèðÿðäèëÿð, éåéÿðäèëÿð. Áèð ýöí Èñêÿíäÿð øèêàðà ÷ûõìûøäû. Áû äåâ äåäè:
– Ýåäèì, ýþðöì ãàðäàøëàðûìû ãûðàí àäàì íåúÿ îëäó, ýåäèáäèìè?
Éàâàø-éàâàø äóðóï ýÿëäè, áàõäû ýþðäö ùå÷ êÿñ éîõäó. Ãàïûíû àúäû,
ýèðäè è÷ÿðè ýþðäö áûðäà áèð çÿíÿí îòóðóá. Áû àðâàä äåâè ýþðÿí êèìè àøûõ
îëäó áûíà. Äåäè:
– Äåâ, íÿòÿð åëèéÿê, áû Èñêÿíäÿðè áèç òÿëÿô åëèéÿê.
Äåäè:
– Ìÿí áèð ìÿñëÿùÿò ýþððÿì.
Àðâàä äåäè. ýþð.
– Èñêÿíäÿð ýÿëÿíäÿ äå êè, áàëà êþíëóìà áèð éåìèø äöøöï, î äåéÿúÿê êè, íÿ áèëèì éåìèø ùàðäà îëàð? Îíäà äåíÿí êè, íÿ áèëèì, áèð áó ýöí÷ûõàí òÿðÿôëÿðÿ ýåò, áèðäÿí îëàð.
– Éàõøû.
Äåâ äåäè:
– Îðäà éåääèáàø äåâèí áîñäàííàðû âàð, ýåäÿð îðà. Èñêÿíäÿðè îëàð þëäöðÿðëÿð.
Èñêÿíäÿðèí ýÿëÿí âàõòû, äóðäó ýåòäè. Èñêÿíäÿð îâäàí ãàéûäûá ýÿëäè.
Ñÿùÿð Èñêÿíäÿð îâà ýåäÿíäÿ àíàñû äåäè:
– Áàëà êþíëóìà áèð éåìèø äöøöï, òà þëöðÿì.
Äåäè:
– Àé àíà, áûðäà áàçàð éîõ, áàü éîõ, áîñòàí éîõ. Áûðäà éåìèøè ùàðäàí àëûì?
Äåäè:
– Áàëà, áèð ýöí÷ûõàí òÿðÿôëÿðÿ ýåò, áèðäÿí îëàð.
181
Èñêÿíäÿð àòûí ìèíäè, ýåòäè ýöí÷ûõàí òÿðÿôÿ. Ýþðäö áûðäà áèð áîñòàí
âàð, ùå÷ óúó-áóúàüû éîõäó. Ýèðäè áó áîñòàíà, àòû þòöðäö îòäàìàüà.
Áàøäàäû áû éåìèøäÿí, ãàðïûçäàí éûüûï ùåéáÿñèí äîëäóðäó. Äåâ äÿ áèð
äàüûí äàøûíäà äóðóá áàõûðäû. Ýþðäö, áÿëè, áèð àäàìäû àòû þòöðöá áîñòàíà, éåìèø-ãàðïûçû äà éûüûð. Éåíäè ýÿëäè, áèð íÿðÿ ÷ÿêäè. Èñêÿíäÿð ùå÷
äÿðáÿíä îëìàäû, äåâ ýÿëäè ÿëèí àòäû Èñêÿíäÿðèí êÿìÿðèíÿ êè ýþòöðöï
éåðÿ âûðñûí, Èñêÿíäÿð ãûëûíúûí áåëèííÿí ñûâûðûï äåâèí áàøûííàí åëÿ âûðäû
êè, äåâ èêè ïàð÷à îëóá, úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó. Äåâèí áàøûíû äà êÿñèá ýþòöðäö. Àòû ìèíèá éåìèø-ãàðïûçû äà ýþòöðäö; ýÿëìÿéèí áèíÿñèí ãîéäó.
Äåâíÿí àíàñû áàõûðäûëàð. Ýþðäöëÿð áûäû Èñêÿíäÿð äåâèí áàøûí, éåìèøãàðïûçû äà ýÿòèðèá ýÿëèð. Òåç àíàñû áû äåâè ýèçäÿäè. Áÿëè, áåø ýöíáåëÿ, îí
ýöí áåëÿ.Áèð ýöí ýåíÿ àíàñû äåâÿ äåäè:
– Áûíû íÿòÿð åëèéÿê, þëñöí.
Äåâ äåäè:
– Áû éàíäà ÷îõ äåâ âàð, îëàðûí àëìà àüàúëàðû âàð. Äåíÿí êþíëóìà
àëìà äöøöï. Îíäà äåéÿúÿê êè, áûðäà àëìà ùàðäà îëàð, ùàðäàí òàïûì?
Äåíÿí, áû ãèáëÿ òÿðÿôÿ àòû ìèí ýåò, ýåíÿ î òÿðÿôäÿ îëàð. Îðà ýåòñÿ î
äåâëÿð þëäöðÿð. Éöç úàíû îëñà îðà ýåäÿíèí áèðè ñàëàìàò ãóòàðìàç.
Èñêÿíäÿð ýåíÿ îâäàí ãàéûäûá ýÿëäè. Éåäèëÿð, èøäèëÿð, ýåúÿ éàòäûëàð.
Ñÿùÿð Èñêÿíäÿð ýåíÿ îâà ýåäÿíäÿ àíàñû äåäè:
– Áàëà, êþíëóìà áèð àëìà äöøöá.
Äåäè:
– Àé àíà, ùàðäàí òàïûì, áûðäà àëìà ùàðäàäû?
Äåäè:
– Áèð áó ãèáëÿ òÿðÿôÿ ýåò, îðäà îëàð.
Èñêÿíäÿð àòû ìèíèá éàâàø-éàâàø ýåòäè. Ýþðäö áèð äàü âàð, áûíûí àøàüûñûíäà äà áèð áàü ýþðöêöð. Àòû ñöðäö áàüà, ýèðäè ýþðäö áû áàüäà ÷îõ
àüàúëàð âàð. Àììà áàüûí è÷èíäÿ ÷îõ èìàðàòëàð âàð. Ýåòäè îòàüà ñàðû,
ýþðäö áû îòàõäà áèð ãûç âàð, áûíû ñà÷ûííàí àñûïëàð.
Ãûç äåäè:
– Àé îüëàí, áûðà íàùàõ ýÿëìèñÿí. Áûðà ãûðõ äåâèí ìÿíçèëèäè. Áûííàí áÿëÿ íå÷ÿ îòàõëàð âàð.
– Î äåâëÿð ùàðäàäû?
Äåäè:
– Áû ñààò î äåâëÿð øèêàðäàäûëàð. Áû ñààò ýÿëùàýÿë âàõäàðûäû. Áèç ö÷
áàúûéûõ, ùÿðÿìèç áèðèíäÿéèê.
182
Èñêÿíäÿð áû ãûçû àëûï ãîéäû éåðÿ, êå÷äè î áèðè îòàõëàðà. Î èêè ãûçû äà
àëûï ãîéäû éåðÿ. Áû ãûçäàð äåäè:
– Àé îüëàí, íÿéÿ ýÿëìèñÿí? Áû ñààò ñÿíèí ÿòèíè àøûõúàí, ãàíûíû ãàøûõúàí åëèéÿúÿêëÿð.
– Ñèçèí èøèíèç éîõäó.
Áèð äÿ ýþðäö áûäû íûðùàíûð äåâëÿðèí èêèñè ýÿëèð. Áûëëàð èñäÿäè ùöúóì
åëèéèï Èñêÿíäÿðè äèðè òóòñóííàð, Èñêÿíäÿð ôèðñÿòè ãÿíèìÿò áèëèï, Àëëàù,
Ìÿùÿììÿä, éà ßëè äåéèï, ãûëûíúûí áåëèííÿí ÷ÿêèï, áû äåâëÿðè äþðä
ïàð÷à åëèéèï ñàëäû éåðÿ. Ãÿðÿç áèð-áèð áû äåâëÿðèí ãûðõûí äà òàìàì åëÿäè.
Ãàéûäûá ýÿëäè. Ãûçäàð äåäè:
– Àé Èñêÿíäÿð, ýåòìÿ, àíàí ñÿíè þëöìÿ âåðÿúÿê.
Äåäè:
– Õåéð, àíàì ìÿíè þëöìÿ âåðìÿç.
Àëìàäàí éûüûá ùåéáÿñèí äîëäóðäó. Ãûçäàðà äà òàïøûðäû êè, ýÿëèï ñèçè
àïàðàúàì.
Áÿëè, ùåéáÿíè àøûðäû àòûí öñäÿ, éàâàø-éàâàø ñöðäö. Ýÿëäè ÷ûõäû ÿâÿ,
àëìàíû âåðäè àíàñûíà. Øÿùÿð ýåòäè îâà.
Áû àðâàä äåâÿ äåäè:
– Íÿòÿð åëèéÿê Èñêÿíäÿð òÿëÿô îëñóí?
Äåâ äåäè:
– Ýÿëÿíäÿ äå êè, áàëà, áèð áåëÿ êè ñÿí ýåäèðñÿí, äåâëÿðè ãûðûðñàí.
Ýÿòèð ñÿíèí áèð ýöúöíö ñûíûéûì. Ýÿòèð áû çèíúèðè éåääè ãàòäàí ñàëûì
ãîëóíà, ýþðÿê ãûðà áèëèðñÿíìè? Ãûðáû ãûðäû, ãûðìàäû îíäà ìÿí ÷ûõûï îíó
þëäöððÿì.
Àõøàì Èñêÿíäÿð îâäàí ãàéûòäû. Áû àðâàä äåäè:
– Áàëà, áàõûðàì êû ñÿí áèð ïÿùëèâàíñàí, áèð áåëÿäÿ äåâè ýåäèï ãûðûðñàí. Ýÿòèð ñÿíèí ýöúöíö ñûíûéûì, ýþðöì íåúÿäè. Ýÿòèð áû çèíúèðè éåääè
ãàòäàí ñàëûì ñÿíèí ãîëóíà, ýþðöì ãûðà áèëèðñÿíìè?
Àíàñû ýÿòèðèï çèíúèðè éåääè ãàòäàí Èñêÿíäÿðèí ãîëóíà áàüëàäû. Äåäè:
– Àü äåâ ýÿë?
– Àíà, Àü äåâ íÿäè?
183
Äåäè:
– Áàëà, ùå÷ íÿ, ñþçäö äåéèðÿì.
Èñêÿíäÿð çèíúèðè åëÿ äàðòäû êè, çèíúèð ãûðûõ-ãûðûõ îëóï òþêöëäö éåðÿ.
Äåäè:
– Áàëà, áûííàí îëìàäû. Î éàé-êèðèøèí ýþòöðöì.
Äåäè:
– Ýÿòèð.
Àðâàä éàé-êèðèøèí ýÿòèðèï éåääè ãàòäàí Èñêÿíäÿðèí ãîëóíà ñàëäû.
“Àü äåâ, ýÿë” äåéÿíäÿ Èñêÿíäÿð åëÿ ÷ÿêäè êè, ïàëòàðû êÿñèï ÿòÿ äèðÿíäè. Áèð äÿ “Àü äåâ, ýÿë!” äåéÿíäÿ, åëÿ ÷ÿêäè êè, ÿòè êÿñèï ñöìöéÿ äàéàíäû.
Èñêÿíäÿð ýþðäö êè, áèð äÿ ÷ÿêñÿ ñöìöéö ãûðûëàúàã, ÷ÿêìÿäè. Àü
äåâ ÷ûõäû. Àíàñû äåäè:
– Þëäöðìÿ, Èñêÿíäÿðè. Ýþçäÿðèí ÷ûõàðò.
Ïû÷àüû ýþòöðöï Èñêÿíäÿðèí èêè ýþçöíö äÿ ÷ûõàðòäû.
Èñêÿíäÿðèí áèð òóëàñû âàðûäû. Ùÿìèøÿ Èñêÿíäÿð îâà ýåäÿíäÿ éàíûíúà ýåäÿðäè. Éåðÿ àòàí êèìè ýþçöí, èêèñèí äÿ òóëà ýþòöðäö. Íÿíÿñè äåäè:
– Àü äåâ, áûíû ýþòöð àïàð àò áèð ãóéóéà-çàäà.
Áû Àü äåâ éîëäà áèð ãóéó ýþðìöøäö, Èñêÿíäÿðè ýÿòèðèï ýóðóëòó èëÿ
ñàëäû áó ãóéóéà, ãàéûòäû ýåðè.
Áû ãàéûäàííàí ñîðà áû ãûçäàð äåäè: “Èñêÿíäÿð âÿäÿ âåðìèøäè êè,
ýÿëèï ñèçè àïàðàúàéàì. Éÿãèí Èñêÿíäÿðèí áàøûíäà áèð ãàëìàãàë âàð, ýÿëìÿäè”. Áûëëàð äåâëÿðèí àéûí-îéûíûííàí àòà éöêëöéöï áûðäàí êþ÷äöëÿð.
Áû òóëà äà ýöíäÿ ýÿëèðäè, áû ãûçäàð ÷þðÿê àòûðäû, ýþòöðöï ÷ûõûï ýåäèðäè.
Áûëëàð áèð ýöí äÿñäÿðõàíà ÷þðÿéè áàüëûéûï àòäûëàð. Áû òóëà ÷þðÿéè ýþòöðöï ýåäÿíäÿ, áû ãûçäàð äà äöøäö áû òóëàíûí äàëûíà. Ýÿëäèëÿð ýþðäöëÿð
áû òóëà äóðóï áèð ãóéóíóí áàøûíäà çèíýèëäèéèï ÷þðÿéè ñàëäû. Áû ãûçäàð
ýÿëäè ãóéóíóí áàøûíà.
Äåäèëÿð:
– Èñêÿíäÿð!
Äåäè:
– Ùåé....
Òåç áûëëàð êÿìÿíäè àòûá Èñêÿíäÿðè ÷ûõàðòäûëàð. Èñêÿíäÿðè ýþòöðäöëÿð
ýåòäèëÿð åâëÿðèíÿ ñàðû. Éîëäà îòäûëàð áèð àüàúûí àëòûíäà. Áûíà ìàëûúÿà
åëÿäèëÿð, ãîëûíûí éàðàñûíû ñàüàëòäûëàð, öçöí éóäóëàð. Èñêÿíäÿðèí õþðÿéèí
âåðèï, áûðäà ìöüàéàò îëóðäóëàð. Áèð ýöí îòóðìóøäóëàð, ýþðäöëÿð êè, ö÷
ýþéÿð÷èí ýÿëäè, ãîíäó ùÿìÿí àüàúûí áàøûíà.
184
Áèðè äåäè:
– Áàúû, áó îüëàíû òàíûéûðñûíûç?
Äåäèëÿð:
– Éîõ.
Äåäè:
– Áû îüëàíäû êè, àäûíà Èñêÿíäÿð äåéÿðäèëÿð. Áûíûí íÿíÿñè Éóíàí
ïà÷úàùûí ãûçûäû êè, àéû àïàðìûøäû îðäàí ýÿòèðèï ÷ûõàðòäû äÿäÿñèíèí âèëàéÿòèíÿ. Îðäàí äà ýåòäè. Áûðäà Àü äåâÿ àøèã îëóï, þç îüëóíóí ýþçöí ÷ûõàðòûá, àòäû ãóéóéà.
Î áèðè ãóø äà äåäè êè, áûíûí ýþçëÿðè áûðäà îëñåéäû, ìÿí ãàëõàíäà áûðäàí áèð éàðïàõ ñàëàðäûì, îíó ýþòöðöï äþéöï ýþçäÿðèí éåðèíÿ ãîéóï,
îííàí äàìûçäûðñàëàð, îëàð àíàäàíýÿëìÿ. Àììà áèðÿç ýþé îëàð.
Òóëà äà éàòìûøäû áûëëàðûí éàíûíäà, î ñààò òóëà ýþçäÿðè àüçûííàí ñàëäû
éåðÿ.
Î áèðè äÿ äåäè:
– Ìÿí äÿ áèð ëÿëÿê ñàëàúûéàì îíà ÷ÿêñÿëÿð, òà ýþé îëìàç. Ùÿìÿí
ýþçäÿðè îëàð.
Áû ãóøäàð áåëÿ äåéèï ãà÷äûëàð. Î ñààò áèð éàðïàõ, áèð äÿ ëÿëÿê äöøäö.
Ãûçäàð ýþçäÿðè ýþòöðöï òÿìèç éóäóëàð, ãîéäóëàð ùÿð êöøäÿñèí þç
éåðèíÿ. Áû éàðïàüû äà ÿçèï áèð äàìúû äàìûçäûðäûëàð, îëäó àíàäàíýÿëìÿ,
áû ëÿëÿéè äÿ ÷ÿêäèëÿð, îëäó ëàï ÿââÿëêè ýþçäÿðè.
Èñêÿíäÿðè éåäèðäèëÿð, è÷èðäèëÿð. Èñêÿíäÿð äöøäö ùÿìÿí ùàëûíà.
Èñêÿíäÿð áèð ýöí áèð äÿðâèø ëèáàñû àëûï, ýåéäè, àòû ìèíèï éàâàø-éàâàø
ýÿëäè áèð éåðÿ. Àòäàí äöøäö, àòû þðöêëöéöï áóðàõäû; ýÿëäè ýþðäö ùÿìÿí
äåâíÿí àíàñû îòóðóï. Äåâäÿí äÿ áèð óøàüû âàð. Áû äà îòóðóï éàííàðûíäà. Èñêÿíäÿð ýþðäö îõ-éàéû àíàñû àñûï ýþéäÿí. Èñêÿíäÿð äåäè:
– Àëëàù åøãèíÿ, î îõ-éàéû âåð ìàà.
Àðâàä äóðäó, îõ-éàéû âåðäè áûíà êè, ãîé ùå÷ ýþçöì ýþðìÿñèí îíó.
Èñêÿíäÿð î ñààò áèð îõ ãîéóá êàìàíà åëÿ àòäû êè, î ñàò äåâèí úàíûí úÿùÿííÿìÿ âàñèë åëÿäè. Ñîðà öçöí àíàñûíà ÷þðóï äåäè:
– ×ÿïÿë, ìÿí ñàà íÿ éàìàííûõ åëÿäèì? Ñÿíè àéûíûí ÿëèííÿí ãóòàðäûì, àëìà äåäèí, ýÿòèðäèì; éåìèø äåäèí ýÿòèðäèì... Ìÿíèì ýþçöìö ÷ûõàðòäûðäûí. Ãîéäó àéàüûíûí àëòûíà. Åëÿ ÷ÿêäè êè, øèð ÷ûõäû. Ñîðà äà áû
äåâäÿí îëàí óøàüû äà þëäöðäö. Îííàí ñîðà áûðäà îëàí øåéëÿðè äÿ àòà éöêëöéöá ýåòäè ãûçäàðûí éàíûíà. Áàøäàäûëàð îðäà éåéèï, è÷èï, êåô åëÿìÿéÿ.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
äöøäö – áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
185
ØßÌÑÈ ÃßÌßÐ
Áèð ïàäøàùûí éåòèøìèø ö÷ ãûçû âàð èìèø. Áèð ýöí âÿçèðèí âÿ âÿêèëèí
ãûçëàðû áóíëàðà ãîíàã ýÿëèðëÿð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà áóíëàðà äåéèðëÿð êè, íÿ
âÿãòÿ êèìè åâäÿ îòóðàúàãñûíûç? Àç ãàëìûñûíûç ãîúàëàñûíûç.
Ãûçëàð úàâàá âåðèðëÿð:
– Áèçèì èõòèéàðûìûç àòàìûçäàäûð. Î íÿ âÿãò êåéôè èñòÿñÿ âåðÿúÿêäèð.
Âÿçèðèí ãûçû úàâàá âåðèð:
– Éÿãèí àòàíûçûí áàøû ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ ãàðûøìûø, ñèç äÿ éàäûíäàí
÷ûõìûñûíûç. Ýÿðÿê ñèç þçöíöç îíóí éàäûíà ñàëàñûíûç.
Ïàäèøàùûí áþéöê ãûçû ñîðóøóð:
– Íÿ òîð åäÿê êè, àòàìûçûí éàäûíà ñàëàã?
Áóíäà âÿçèðèí ãûçû äåéèð:
– Áóíóí òÿäáèðè àñàíäûð. Èíäè ìÿí áóíà òÿäáèð åäÿðÿì.
ßìð åäèð êè, áàçàðäàí áèðè þòìöø, áèðè éåòìèø âÿ äèýÿðè éåòèøìÿê
öçðÿ ö÷ ãàâóí àëñûíëàð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèíÿ áèð ïû÷àã ñàíúûá, áèð õîí÷àéà ãîéóï âÿ ïàäèøàùà ýþíäÿðèð. Ïàäèøàù áó ö÷ ãàâóíóí íÿ äèìÿê îëäóüóíó âÿçèðèíäÿí ñîðóøóð. Âÿçèð úàâàá âåðèð:
– Þòìöø ãàâóí áþéöê ãûçà, éåòèøìèø ãàâóí îðòàíúûë ãûçà, éåòèøìÿê
öçðÿ îëàí ãàâóí èñÿ êè÷èê ãûçà èøàðÿäèð êè, îíëàð ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿéèðëÿð.
Áó ñþçäÿí ñîðà ïàäèøàù ÿìð åäèð êè, ö÷ îõ ùàçûð åòñèíëÿð. Ñîðà ãûçëàðûíû ùèçóðûíà èñòÿéèá îíëàðà äåéèð êè, ùÿð áèðè ýþòöðöá îõóí áèðèíè àòñûí.
Ùÿð êÿñèí îõó êèìèí äàìûíûí öñòöíÿ äöøñÿ, îíó îíà âåðÿúÿê. Ãûçëàð
îõëàðû àòûðëàð. Áþéöê ãûçûí îõó âÿçèðèí, îðòàíúûë ãûçûí îõó âÿêèëèí, êè÷èê
ãûçûí îõó èñÿ øÿùÿðäÿí êÿíàðà áèð ìöüèëàí êîëóíóí äèáèíÿ äöøöð. Ïàäèøàù
áþéöê ãûçû âÿçèðèí, îðòàíúûë ãûçû âÿêèëèí îüëóíà âåðèá, êè÷èê ãûçà äà ÿìð
åäèð êè, ýåäèá ìöüèëàí êîëóíóí äèáèíäÿ ÿéëÿøñèí.
186
Õöëàñÿ, êè÷èê ãûçûí áàøûíà áèð úàðøîï ñàëûá, àïàðûá ìöüèëàí êîëóíóí
äèáèíäÿ ÿéëÿøäèðèðëÿð. Ýåúÿíèí áèð âÿãòèíäÿ ãûç áàõûá ýþðöð êè, êîëóí
äèáèíäÿí áèð èëàí ÷ûõäû. Áèð î òÿðÿôÿ, áèð áó òÿðÿôÿ ýåòäè, áèðäÿí-áèðÿ
îðàäà áèð êÿðïèúè ãûçûëäàí, áèð êÿðïèúè ýöìöøäÿí áèð èìàðÿò çàùèð îëäó.
Ñîðà èëàí äîíóíäàí ÷ûõûá ýþçÿë áèð îüëàí îëäó âÿ ãûçà äåäè:
– Åé ãûç, ñÿíèí ãèñìÿòèí ìÿí âÿ ìÿíèì äÿ ãèñìÿòèì ñÿíñÿí.
Ìÿíèì àäûì Øÿìñè Ãÿìÿðäèð. Îëìûéà êè, ìÿíèì áó ÷èððèìè àòà âÿ
àíàíà äèéÿñÿí, îíäà ìÿí áóðàäàí ýåäÿðÿì. Ùàâàãò ìÿíè òàïìàã èñòÿñÿí, àéàüûíà äÿìèð áèð ÷àðûã ýåéèá, ÿëèíÿ äÿ áèð äÿìèð ÿñà àëàñàí. ×àðûüûí àëòû éûðòûëûá, ÿñàíûí óúó ÿéèëÿíäÿ ìÿíè àíúàã ýÿëèá òàïàðñàí.
Ãÿðÿç áó ñþçö äèéèá ãûçû äà ýþòöðöá èìàðÿòÿ äàõèë îëäóëàð. Ñöáù
îëàíäà ÷ûõûá ýþðöðëÿð êè, øÿùÿðèí êÿíàðûíäà ãÿðèáÿ áèð èìàðÿò çàùèð
îëóá. Ùàìû îíà òÿÿúúöá åäèð.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîðà ïàäèøàù ãûçëàðûíû ãîíàã ÷àüûðûð. Áþéöê ãûçëàðû
îéíàéàíäà êþéíÿêëÿðèíèí ãîëóíà ïóë äîëäóðóðëàð, îéíàäûãëàðû çàìàí
òþêöëñöí. Íþâáÿò êè÷èê ãûçà ýÿëÿíäÿ áó ùå÷ áèð øåé äîëäóðìàéûð.
Àììà îéíàéàíäà ãîëóíäàí ëÿë âÿ úÿâàùèðàò òþêöëöð. Áþéöê ãûçëàð
áóíó ýþðöá õÿúàðÿò ÷ÿêèðëÿð.
Àõøàì îëàíäà ïàäèøàù àðâàäû èëÿ êè÷èê ãûçëàðûíû ýþðìÿéÿ ýÿëèðëÿð.
Ýåúÿ ñþùáÿò àðàñûíäà ãûçäàí áóíóí íÿ ñèðð îëäóüóíó õÿáÿð àëûðëàð. Ãûç
áóíëàðà íÿ ãÿäÿð éàâàðûðñà êè, áó ñèððè õÿáÿð àëìàñûíëàð, àòà âÿ àíàñû ÿë
÷ÿêìÿéèðëÿð. Àõûðäà ãûçûí ÿëàúû êÿñèëèá ñþéëÿéèð êè, ìÿíèì ÿðèì áèð
ýþçÿë îüëàíäûð, ýöíäöçëÿð èëàí îëóð, ýåúÿëÿð èíñàí.
Ãûçûí àíàñû ñîðóøóð êè, áÿñ îíóí èëàí äîíó ùàðàäàäûð? Ãûç úàâàá
âåðèð êè, ôèëàí ãûçûë òàõòûí àëòûíäàäûð.
Ãûçûí àíàñû úÿëä ãàëõûá èëàí äîíóíó òàïóá îúàüà ñàëûá éàíäûðûð. Áó
ùàëäà áàõûá ýþðöðëÿð êè, îüëàí ðÿíýè ñàðàëìûø è÷ÿðè äàõèë îëäó. Öçöíö
ãûçà äóòóá:
– Ñàíà äèìÿäèì êè, ìÿíèì ñèððèìè àòà âÿ àíàíà ñþéëÿìÿ. Èíäè àéàüûíà äÿìèðäÿí ÷àðûã ýèéÿðñÿí âÿ äÿìèðäÿí ÿëèíÿ ÿñà àëàðñàí. ×àðûã äàüûëûá, ÿñàíûí óúó ÿéèëÿíäÿ ìÿíè àíúàã òàïàðñàí. Äè õóäàùàôèç, – äåéèá
îüëàí ãåéá îëóð.
Áèð âàãò ýþðöðëÿð èìàðÿò äÿ ãåéá îëäó, éåíÿ äÿ ãàëäûëàð ìöüèëàí
êîëóíóí äèáèíäÿ.
Áó ÿùâàëàòäàí ñîðà ãûç áèð äÿìèð ÷àðûã âÿ áèð äÿìèð ÿñà ãàéûòäûðûá,
÷àðûüû àéàüûíà ýåéèá, ÿñàíû ÿëèíÿ àëûá ñÿùðàéà öç ãîéóð. Òàìàì éåääè
èë øÿùÿðëÿðè, âèëàéÿòëÿðè âÿ ñÿùðàëàðû äîëàíûá Øÿìñè Ãÿìÿðäÿí áèð ñîðàã
òàïà áèëìÿéèð.
187
Áèð ýöí ýÿëèá áèð áóëàüûí áàøûíäà îòóðóð. Áàõûá ýþðöð êè, ÷àðûã éûðòûëìûø, ÿñàíûí óúó äà ÿéèëìèøäèð. Ãûçûí ãÿëáèíäÿ öìèä îéàíûð. Áó ùàëäà
áàõûá ýþðöð êè, áèð íå÷ÿ ãûç ñó äîëäóðìàüà ýåäèðëÿð. Ãûç áóíëàðäàí êèì
îëäóãëàðûíû ñîðàíäà:
– Áèç Øÿìñè Ãÿìÿðèí êÿíèçëÿðèéèê, îíóí ö÷öí ñó àïàðûðûã, – äåéÿ
úàâàá âåðäèëÿð.
Ãûç ýþðöð êè, ìÿòëÿáÿ éàõûíëàøìûøäûð. Õÿëâÿò öçöéöíö îüëàíûí àâòàâàñûíûí è÷èíÿ ñàëûð.
Øÿìñè Ãÿìÿð äÿñòÿìàç àëàíäà áèðäÿí öçöê àâúóíà äöøöð. Áàõûá
ýþðöð êè, þç þâðÿòèíèí öçöéöäöð. Àíëàéûð êè, þâðÿòè àðàéà-àðàéà ýÿëèá
áóíó òàïìûø. Êÿíèçëÿðäÿí ñîðóøóð êè, áóëàüûí áàøûíäà áèð ãûç ýþðäöíöçìö? Êÿíèçëÿð:
– Áÿëè, ýþðäöê, – äåéèá úàâàá âåðäèëÿð.
– Þéëÿ èñÿ ýåäèí îíó áóðàéà ýÿòèðèí.
Êÿíèçëÿðäÿí áèðè ýåäèá ãûçû ýÿòèðèð. Áóðàäà ýþðöøöá óéóøóðëàð.
Øÿìñè Ãÿìÿð êèìñÿéÿ áèð ñþç äèìÿéèá ãûçû éàíûíäà ñàõëàéûð.
Øÿìñè Ãÿìÿðèí àíàñû áóíó äà áèð êÿíèç õèéàë åäèá, áèð ýöí áóíà
äåéèð êè, ýåò ìåøÿäÿí îäóí ýÿòèð. Ãûç “îäóíó ìÿí íåúÿ òîïëàéàúàüàì”
– äèéèá àüëàìàüà áàøëàéûð. Áóíóí àüëàìàüûíû Øÿìñè Ãÿìÿð ýþðöá ñÿáÿáèíè ñîðàíäà, ãûç ÿùâàëàòû ñþéëÿéèð. Øÿìñè Ãÿìÿð:
– Àüëàìà, âàãòà àç ãàëìûø äóð ãàòûðëàðû äà ýþòöð, ýåò ìåøÿéÿ.
Îðàäà ñþéëÿ êè, Øÿìñè Ãÿìÿðèí éàñûäûð, ýÿëìèøÿì éàñ îäóíó àïàðàì.
Îíäà îäóíëàð þçëÿðè òîïëàíàúàãäûð, – äåéèá ãûçû ìåøÿéÿ ýþíäÿðèð.
Ãûç ìåøÿéÿ ÷àòàíäà ñÿñëÿíèð:
– Øÿìñè Ãÿìÿðèí éàñûäûð. Ýÿëìèøÿì éàñ îäóíó àïàðàì.
Áèð âàãò ýþðöð êè, ùÿð òÿðÿôäÿí îäóíëàð òîïëàíûá ãàòûðëàðà éöêëÿíäèëÿð.
Áóíó ýþðÿíäÿ ãûç ãàòûðëàðûí úèëîâóíäàí äóòóá åâÿ ãàéûäûð.
Øÿìñè Ãÿìÿðÿ àíàñû áèð ãûç àëûáìûø. Ãûçû îüëàí ñåâìèðìèø. Áèð
ýåúÿ òîé åäèá ãûçû ýþòöðìÿëè îëóðëàð. Àõøàì ýÿëèí ýÿëÿíäÿ Øÿìñè
Ãÿìÿð î ãÿäÿð ñÿáð åäèð êè, ùàìûñû éàòûð, ãàëõûá èêè ãàçàí ñó ãàéíàäûá
ýþòöðöá ýÿëèíèí áàøûíäàí òþêöð. Ýÿëèí áèøèá þëöð. Òåç èêè àò ùàçûð åäèá
áèðèíÿ þçö ìèíèð âÿ î áèðèíÿ ãûçû ìèíäèðèá, ãûçûí âèëàéÿòèíÿ ãà÷ûðëàð.
Ýÿëèá ãûçûí àòà-àíàñû èëÿ ýþðöøöá òÿçÿäÿí òîé åäèá øàä éàøàéûðëàð.
Áó òÿðÿôäÿí ýÿëèíèí éåíýÿëÿðè ñàáàù îëàíäà ãûçûí éàíûíà ýèðèð. Áèð
äÿ áàõûá ýþðöð êè, ãûç éàíûá þëìöø. Ãûçûí àäàìëàðûíà õÿáÿð ýåäèð.
Ùÿìÿí ñààò àòëàíûá îüëàíûí äàëûíúà äöøöðëÿð âÿ òàïà áèëìÿéèá ÿëèáîø
ýåðè ãàéûäûðëàð.
188
ÌßËÈÊ ÚßÌÈËÈÍ ÙÅÊÀÉßÑÈ
Áèðè âàð èìèø, áèð éîõ èìèø. Áèð ïàäèøàùûí ö÷ îüëó âàð èìèø. Áþéöê
îüëóíóí àäû Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä, îðòàí÷ûëûíûí àäû Ìÿëèê Úÿìøèä, êè÷èê
îüëóíóí àäû Ìÿëèê Úÿìèë èìèø. Áèð âÿãò áó ïàäèøàù õÿñòÿëÿíèð. Þëÿúÿýèíè àíëàéûá îüëàíëàðûíû éàíûíà ÷àüûðûá îíëàðà âÿñèééÿò åäèð êè, þëÿíäÿí
ñîðà ö÷ ýåúÿ ãÿáðèíèí éàíûíäà êåøèê ÷ÿêñèíëÿð.
Ïàäøàù þëÿíäÿí ñîðà îüëàíëàðû àòàëàðûíû áàñäûðûá ìàòÿì ãóðäóëàð.
Ýåúÿ àðàéà ýÿëÿíäÿ Ìÿëèê Úÿìèë àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíè ãàðäàøëàðûíûí
éàäûíà ñàëûá, ýåäèá êåøèê ÷ÿêìÿê òÿêëèô åëÿäè. Ùå÷ áèðèñè ãÿáóë åòìÿäè.
Ìÿëèê Úÿìèë þçö îõóíó, éàéûíû âÿ áèð äÿ ãûëûíúûíû ýþòöðöá ýåäèá
àòàñûíûí ãÿáðèíèí öñòöíäÿ êåøèê ÷ÿêèð. Ýåúÿíèí áèð âàõòû ýþðöð êè, ãàðà
àòëû âÿ ãàðà äîíëó áèð íÿôÿð íÿðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿëèð âÿ äåéèð:
– Åé ïàäèøàù, òàõòûí òàðàú îëñóí âÿ éÿùÿðèí ãàíëà äîëñóí. Áó ñààò
ýÿëèá ãÿáðèíäÿ ñÿíèí úÿçàíà éåòèðÿðÿì.
Ìÿëèê Úÿìèë áó ñþçö åøèòúÿê áèð îõ êàìàíà ãîéóá áóíó íèøàí àëûð.
Îõ êàìàíäàí ðÿää îëàíäà àòëûéà íèøàí ñèíÿñèíäÿí äåéèð. Àòëû àòäàí
éåðÿ äöøöð. Ìÿëèê Úÿìèë éöéöðöá áàøûíû êÿñèá, ïàëòàðûíû ñîéóíäóðóá,
àòûíû ìèíèá åâèíÿ ãàéûäûð âÿ ýÿëèá àòû ìåùòÿðÿ âåðèá òàïøûðûð êè, áóíó åëÿ
áèð éåðäÿ ñàõëàñûí êè, ãàðäàøëàðûíûí áó àòäàí õÿáÿðè îëìàñûí. Ìåùòÿð àòû
àïàðûá õÿëâÿò áèð òþëÿäÿ ñàõëàéûð.
Èêèíúè ýåúÿ êåøèê ÷ÿêÿíäÿ ýÿíÿ ùÿìÿí ñþçëÿðè äèéÿ-äèéÿ ýåéèíìèø
áèð àü àòëû ýÿëèð, îíó äà ùÿìÿí òÿðèãëÿ þëäöðöð âÿ ïàëòàðûíû, àòûíû ýþòöðöá ýÿëèð åâÿ. Àòû éåíÿ ìåùòÿðÿ òàïøûðûð.
189
Ö÷öíúö ýåúÿ ãûðìûçû ýåéèíìèø ãûðìûçû àòà ìèíìèø áèð àòëû ýÿëèð.
Îíó äà áó ãàéäà èëÿ þëäöðöð âÿ àòûíû ýþòöðöá ìåùòÿðÿ òàïøûðûð.
Àòàëàðû þëÿíäÿ áèð äÿ âÿñèééÿò åëÿìèøäè êè, ìÿí þëÿíäÿí ãûðõ ýöí
ñîðà ö÷ äÿðâèø ýÿëÿúÿêäèð. Ö÷ ãûçûìûí ùÿð áèðèñèíè äÿðâèøèí áèðèíÿ âåðÿðñèíèç.
Ãûðõ ýöí òàìàì îëàíäà àòàëàðû ñþéëÿäèéè äÿðâèøëÿð ýÿëèðëÿð. Áþéöê
ãàðäàøëàð äÿðâèøëÿðÿ åòèíà åòìÿéèðëÿð. Ìÿëèê Úÿìèë àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åäèá áàúûëàðûíû äÿðâèøëÿðÿ âåðèð. Äÿðâèøëÿð äÿ ãûçëàðû ýþòöðöá
âèëàéÿòëÿðèíÿ ãàéûäûðëàð.
Áóíëàð èëÿ ãîíøó ïàäèøàùûí ö÷ ýþçÿë ãûçû âàð èìèø. Áó ïàäøàù ãûðõ
àðøûí åíèíäÿ, áåø àðøûí äÿðèíëèýèíäÿ áèð õÿíäÿê ãàçäûðûá åëàí åòäèðèð êè,
“ùÿð êÿñèí àòû áó õÿíäÿêäÿí òîëëàíñà, ãûçûìûí áèðèíè îíà âåðÿúÿéÿì”.
Âÿäÿ ýöíöíäÿ ïàäèøàù õÿíäÿýèí êÿíàðûíäà òÿõòèíè ãóðäóðóá âÿçèð,
âÿêèë âÿ ãîøóí èëÿ ãûçëàðûí ÿëèíäÿí éàïûøûá, ýÿëèð òÿõòèí êÿíàðûíäà ÿéëÿøèð. Ùÿð øÿùÿðäÿí úàâàí îüëàíëàð âÿ øÿùçàäÿëÿð àòëàðûíû ìèíèá áóðàéà
òîïëàíûðëàð. Ìÿëèê ßùìÿä èëÿ Ìÿëèê Úÿìøèä äÿ àòëàðûíû ìèíèá áóðàäà
ùàçûð îëäóëàð. Ìÿëèê Úÿìèë èñÿ ãàðäàøëàðûíäàí íÿ ãÿäÿð ðèúà åäèð êè, îíó
äà þçëÿðè èëÿ áÿðàáÿð àïàðñûíëàð, àììà ãàðäàøëàð àïàðìàéûðëàð. Ãàðäàøëàð ýåäÿíäÿí ñîðà Ìÿëèê Úÿìèë ïàëòàðûíû äÿéèøèá àòàñûíûí äöøìÿíèíäÿí
àëäûüû ãàðà ëèáàñû ýåéèíèá, ãàðà àòû ìèíèá, ùÿìÿí ìÿðÿêÿéÿ òÿðÿô öç
ãîéäó.
Áó òÿðÿôäÿí îðàéà òîïëàíìûø úàâàíëàð âÿ øÿùçàäÿëÿð íÿ ãÿäÿð úàëûøûðëàðñà, áèðè äÿ õÿíäÿéè êå÷ÿ áèëìÿéèð. Ùàìûñû õÿíäÿéèí îðòàñûíà
äöøöð. Áèð äÿ áàõûá ýþðöðëÿð êè, ãàðà ëèáàñ ýåéìèø, ãàðà àòà ìèíìèø áèð
úàâàí áèð òÿðÿôäÿí éåë êèìè ýÿëèð. Ýÿëèá õÿíäÿéÿ éåòèøÿíäÿ àòà áèð
ãàì÷û âóðóá, áèð öçÿíýè ýþñòÿðäèêäÿ õÿíäÿýè êå÷èð âÿ àòû ñöðöð ãûçûí
áèðèíèí ãîëóíäàí òóòóá ãàëäûðûá òÿðêèíÿ ãîéóá, ýÿëäèýè éîë èëÿí ãàéûäûð.
Áóíóí êèì îëäóüóíó êèìñÿ áèëìÿéèð. Õöëàñÿ, ãûçû ýÿòèðèá áèð éåðäÿ
ýèçëÿäèð.
Åðòÿñè ýöíö ýåíÿ äöøìÿíëÿðèíäÿí àëäûüû àü ëèáàñû ýåéèá, àü àòû
ìèíèá õÿíäÿýèí êÿíàðûíà ýÿëèð. Ýåíÿ àòà ãàì÷û ÷ÿêäèêäÿ, àò äàë àéàüûíû éûüûá õÿíäÿéèí î òÿðÿôèíÿ òîëëàíûð âÿ ýåäèá ãûçûí èêèíúèñèíè òÿðêèíÿ
àëûá ýÿëäèýè éîë èëÿ åâèíÿ ãàéûäûð.
Ö÷öíúö ýöí ãûðìûçû ïàëòàðû ýåéèá âÿ ãûðìûçû àòû ìèíèá ýÿëèð. Ýåíÿ
äÿ õÿíäÿéè êå÷èá ö÷öíúö ãûçû òÿðêèíÿ àëûá åâèíÿ ýÿòèðèð. Êèìÿñÿ áóíóí
êèì îëäóüóíó áèëìÿéèð. Î áèðè ãàðäàøëàðû èñÿ ÿëèáîø åâëÿðèíÿ ãàéûäûðëàð.
Ýåúÿ àðàéà ýÿëÿíäÿ Ìÿëèê Úÿìèë ãàðäàøëàðûíà äåéèð:
190
– Ñèç àòàíûçûí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åòìÿäèíèç. Ìÿí ýåòäèì ö÷ ýåúÿ
êåøèê ÷ÿêäèì. Àòàìûí äöøìÿíëÿðèíè þëäöðöá ëèáàñëàðûíû, àòëàðûíû ýÿòèðäèì. Áàúûëàðûìû äÿðâèøëÿðÿ âåðäèì. Ìÿíÿ óøàã äèéèá þçöíöç èëÿ àïàðìàäûíûç. Ìÿí äÿ ýöíäÿ äöøìÿíëÿðèìèçäÿí àëäûüûì àòëàðûí áèðèíè ìèíèá
ýåäèá ãûçëàðû ýÿòèðäèì.
Áó ñþçö äåéèá áþéöê ãûçû áþéöê ãàðäàøûíà âåðèð, îðòàíúûë ãûçû îðòàíúûë ãàðäàøûíà âåðèð, êè÷èê ãûçû äà þçö àëûð.
Áèð ýöí ãûçëàðûí àòàñû áóíëàðû áàüà ãîíàã ÷àüûðûð. Áóíëàð áàüäà åéøèøðÿòÿ ìÿøüóë èêÿí áèð äÿ áàõûá ýþðöðëÿð êè, ùàâàäàí áèð ÿë çàùèð îëäó.
Ìÿëèê Úÿìèëèí àðâàäû êè, ùàìûñûíäàí ýþçÿë èìèø, éàõàñûíäàí òóòóá ùàâàéà àïàðäû.
Áàõóá ýþðäöëÿð êè, ùàâàäàí ñÿñ ýÿëäè:
– Åé Ìÿëèê Úÿìèë ìÿí Ö÷òöêëö êîñàéàì.
Ìÿëèê Úÿìèëèí àðâàäûíû Ö÷òöêëö êîñà àïàðàíäàí ñîðà, ùàìû áèêåô
îëóá äàüûëûðëàð. Ö÷ ãàðäàø äà åâëÿðèíÿ ãàéûäûð. Ìÿëèê Úÿìèë ìåùòÿðèí
éàíûíà ýÿëèá äöøìÿíëÿðèíäÿí àëäûüû àòûí áèðèíè éÿùÿðëÿäèá, éàðàüûíû ýåéèíèá, àòûíû ìèíèá ñÿùðàéà öç ãîéäó. Áèð ìöääÿò äîëàíäûãäàí ñîðà ýÿëèá
áèð áàüà éåòèøäè. È÷ÿðè ýèëÿíäÿ ýþðäö êè, Ö÷òöêëö êîñà áàøûíû íèøàíëûñûíûí äèçèíÿ ãîéóá éåääè ýöíöí éóõóñóíà ýåòìèøäèð. Ãûçäàí õÿáÿð àëûð:
– Áóíóí úàíû ùàðäàäûð?
– Ôèëàí øöøÿíèí èñèíäÿäèð.
Ìÿëèê Úÿìèë úÿëä ýåäèð øöøÿíè òàïûð âÿ éåðÿ âóðóð. Øöøÿ ãûðûëäûãäà
è÷èíäÿí áèð ýþéÿð÷èí ó÷óð, òåç ýþéÿð÷èíè òóòóá þëäöðöð. Ö÷òöêëö êîñà äà
ùÿëàê îëóð. Îíäàí ñîðà ãûçû ýÿòèðèá, âèëàéÿòëÿðèíÿ ãàéûäûð. Ãàðäàøëàðû èëÿ
áÿðàáÿð ðàùàò éàøàéûðëàð.
191
ÄßÌÈÐ ÄÈØ ÃÛÇ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø. Áèð êèøèíèí áèð ãûçû âàð èìèø. Äèøëÿðè äÿìèðäÿí èìèø. Áó ãûç êþðïÿ âàõòûíäàí ùàðàäà òîéóãäàí, úöúÿäÿí äöøñÿ
èäè, òóòóá éèéÿðìèø. Áó ãûç áèð ãÿäÿð áþéöäöêäÿí ñîðà áàøëàéûð õûðäà
óøàãëàðû, ãîéóí-êå÷èëÿðè îüóðëàéûá éåéèð. Àõûðäà áóíóí ÿëèíäÿí òÿíýÿ
ãàëûá, àòàñû àïàðûá áóíó áèð ìåøÿäÿ áóðàõûá ãàéûäûð.
Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà àòàñû îüëóíà äåéèð:
– Îüëóì, ýåò, ýþð áàúûí íÿ ùàëäàäûð, îíäàí áèð õÿáÿð ýÿòèð.
Îüëàí òÿäàðöê ýþðöá àòûíû ìèíèá ìåøÿéÿ öç ãîéóð. Ìåøÿéÿ éàõûíëàøàíäà áàúûñû áàõûá ýþðöð êè, áèð àòëû ýÿëèð. Áèðÿç äèããÿòëÿ áàõàíäà
ýþðöð êè, ýÿëÿí ãàðäàøûäûð. Ãûç òåç ãàðäàøûíûí ãàáàüûíà éöéöðöá, àòûíû
òåç àüàúà áàüëàéûð, þçöíö äÿ ýþòöðöá òèêäèéè åâäÿ îòóðäóð âÿ úÿëä ýåäèá
àòûí áèð àéàüûíû éåéèá ãàéûäûð ãàðäàøûíûí éàíûíà. Äåéèð:
– Áàúûí þëñöí, ãàðäàø, àòûí ö÷ àéàãëûìû ýÿëìèøñÿí?
Îüëàí àíëàéûð êè, ãûç àòûí áèð àéàüûíû éèìèø. ßëàúñûç úàâàá âåðèð:
– Áÿëè, ö÷ àéàãëû ýÿëìèøÿì.
Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîðà ãûç ýåäèá àòûí áèð àéàüûíû éåéèð. Ãàéûëûá ýÿëÿíäÿ ãàðäàøûíà äåéèð:
– Áàúûí þëñöí, ãàðäàø, àòûí èêè àéàãëûìû ýÿëìèøñÿí?
Îüëàí ãîðõóñóíäàí úàâàá âåðèð:
– Èêè àéàãëû ýÿëìèø.
Ãÿðÿç áåëÿ àòûí äþðä àéàãëàðûíû éåéèá ãàðäàøûíäàí ñîðóøóð:
– Áàúûí þëñöí, ãàðäàø, àòûí ýþâäÿñèíèìè ìèíèá ýÿëäèí?
Îüëàí éåíÿ ãîðõóñóíäàí úàâàá âåðèð:
– Áÿëè, ýþâäÿñèíè ìèíèá ýÿëìèøÿì.
192
Ãûç ýåäèá àòûí ýþâäÿñèíè äÿ éåéèá ýÿëèá ãàðäàøûíäàí ñîðóøóð:
– Áàúûí þëñöí, ãàðäàø, ïèéàäàìû ýÿëìèøñÿí?
Ãîðõóñóíäàí úàâàá âåðèð:
– Áÿëè, ïèéàäà ýÿëìèøÿì.
Áèð àç êå÷èá ãûç îüëàíà äåéèð:
– Ýÿë éîðóëìóøñàí áàøûí éóéóì.
Îüëàí äåéèð:
– Éó.
Ãûç áóíóí áàøûíû éóéàíäà áàøûíäàí áÿðê äèøëÿéèð. Îüëàí ýþðöð êè,
ãûç áóíó éèéÿúÿêäèð, äåéèð:
– Áàúû áèëèðÿì ìÿíè éèéÿúÿêñÿí. Àë áó äöäöýè ÷àë, ìÿí äÿ îéíàéàîéíàéà áàúàäàí öñòöíÿ òîëëàíûì, ñîðà éè.
Ãûç ðàçû îëóð. Îüëàí äöäöýè ãûçà âåðèð. Þçö äÿ åøèýÿ ÷ûõûá, ÷ÿêìÿëÿðèíè êöë èëÿ äîëäóðóá áàúàäàí ñàëëàéûá ãà÷ûð. Ãûç áèð ãÿäÿð äöäöýè
÷àëûð, ýþðöð êè, ãàðäàøû äöøìÿê èñòÿìèð. Ýåäèá ÷ÿêìÿëÿðèíäÿí ÷ÿêÿíäÿ, ÷ÿêìÿ öçöëöá êöë ãûçûí ýþçëÿðèíÿ äîëóð. Ãûç àíëàéûð êè, ãàðäàøû
ãà÷ìûø. Òåç äàëûíúà éöéöðöð. Îüëàí áàõûá ýþðöð êè, áàúûñû ýÿëèð. Òåç áèð
÷èíàð àüàúûíà ÷ûõûð. Ãûç äà ýÿëèá ÷èíàðûí äèáèíè åøìÿýÿ áàøëàéûð. Áó
ùàëäà áóíëàðûí éàíûíà áèð òöëêö ýÿëèð. Òöëêö ãûçäàí ÷èíàðûí äèáèíè íÿ
ö÷öí ãàçäûüûíû ñîðóøàíäà, ãûç úàâàá âåðèð äåéèð:
– Ýÿë ñÿí äÿ êþìÿê åëÿ, áó ÷èíàðû éûõûá áàøûíäàí àäàìû òóòóá
éèéÿê.
Áèð òÿðÿôäÿí ãûç ÷èíàðûí äèáèíè åøèð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ òöëêö åøèëìèø
òîðïàüû ãóéðóüó èëÿ ÷èíàðûí äèáèíÿ äîëäóðóð. Ãûç òöëêöíöí ùèéëÿñèíè
ãàíûá îíó éèìÿê èñòÿéèð. Òöëêö ãà÷ûð. Îüëàí áàõûá ýþðöð êè, ãûç áóíäàí
ÿë ÷ÿêìèéÿúÿê, ÷èíàðûí áàøûíäà þç-þçöíÿ îõóìàüà áàøëàéûð:
– Àé éûðòàí-äàðòàí, áó ãûçû åëÿ éûðòûí-äàðòûí êè, áèð äàìúû ãàíû äà
äöøìÿñèí.
Áó ùàëäà áàõûá ýþðöð êè, áèð àéû âÿ ãóðò ýÿëèá áó ãûçû äàðòûá, äàüûäûá
áöñáöòöí éèäèëÿð. Îüëàí àüàúäàí äöøöá ýþðöð êè, áèð äàìúû ãàí áèð éàðïàüûí öñòöíÿ äöøöá. Áó ãàí äàìúûñû áóíà äåéèð êè, ìÿíè ýþòöð úèáèíÿ ãîé,
áèð âàãò îëàð êè, ñàíà ëàçûì îëàðàì. Îüëàí éàðïàüû úèáèíÿ ãîéóð. Áèð ãÿäÿð
éîë ýåäÿíäÿí ñîðà ãàáàüûíà áèð úàëâàäàð ÷ûõûð. Úàëâàäàð áóíà äåéèð:
– ßýÿð áó óëàãëàðûí éöêöíöí íÿ îëäóüóíó áèëñÿí, óëàãëàðû éöêëÿðè
èëÿ áÿðàáÿð ñÿíÿ âåðÿðÿì. Éîõ áèëìÿñÿí, ñÿíè þëäöðÿðÿì.
Éàðïàã úèáèíäÿí ñÿñëÿíèð êè, éöêöí éàðûñû áèòäèð, éàðûñû äà áèðÿ. Úàëâàäàð óëàãëàðû îüëàíà âåðèð, îüëàí äà óëàãëàðû ýÿòèðèá ñàëàìàò åâëÿðèíÿ
ãàéûäûð.
193
ÉÅÄÄÈ ÃÀÐÄÀØËÀÐ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Áèð àéû, ýöíö êå÷ìèø êèøè âàð èäè. Áèð àðâàäû
âàð èäè. Áóíëàðûí éåääè îüëàíëàðû âàð èäè. Àììà ùå÷ ãûç óøàãëàðû éîõ èäè.
Éåääè ãàðäàøëàð áèð áàúûëàðû îëìàäûüûíäàí ÷îõ ãÿìýèí èäèëÿð.
Áèð ýöí éåääè ãàðäàøëàð àíàëàðûíà äåäèëÿð:
– Àé àíàëû, áàúû ÷îõ èñòèãàíëû îëóð, äåéèðëÿð. Ùàéûô êè, áèçèì áèðúÿ
áàúûìûç éîõäóð. Èíäè êè áàúûìûç éîõäóð, áèç ýåäèðèê óçàãäàêû Áàëëû
äàüà îâ÷óëóüà. Î âàõòà êèìè ýÿëìèéÿúÿéèê êè, ñÿíèí óøàüûí îëñóí. Àé
àíà, ùàâàõò îüëóí îëñà ãàïûéà îõ àñ, îíäàí äà î éàíà ýåäÿê, äàùà ýÿëìÿéÿê. Ùà âàõò ãûçûí îëñà, ãàïûéà ÿëÿê àñ. Ýÿëÿê åâÿ.
Àíà ÷îõ äåäè, îüëàíëàðû àç åøèòäè. Áàøà ýÿëìÿäè. Àõûðäà éåääè ãàðäàøëàð ÷ûõûá Áàëëû äàüà ýåòäèëÿð. Îðäà îâ÷óëóã åëÿéèá äîëàíìàüà áàøëàäûëàð.
Àéëàð êå÷äè, ùÿôòÿëÿð äîëàíäû. Éåääè ãàðäàøëàðûí àíàëàðûíûí áèð ãÿøÿíý ãûçû îëäó. Àðâàä ãûçûí àäûíû Íàðäàíõàòóí ãîéäó. Ñåâèíèá ýåòäè
ãàïûéà ÿëÿý àñäû êè, îüëàíëàðû ãûçû îëäóüóíó áèëèá ýÿëñèíëÿð.
Äöøìàíûí àðâàäû äà äöøìàíäûð, êèøèñè äÿ. Áóíëàðûí ãàïû-ãàïûéà áèð
ãàí äöøìàíëàðû âàð èäè. Êèøè þëìöøäö. Àðâàä äóðóðäó. Àðâàä ÿëÿýè ýþòöðöá ãàïûéà îõ àñäû. Éåääè ãàðäàøäàð Áàëëû äàüäàí áàõûðäûëàð. Áèð ýöí
áàõàíäà ýþðäöëÿð êè, ãàïûëàðûíäàí îõ àñûëìûø. Äåäèëÿð êè, ýåíÿ àíàìûç
îüëàí äîüäó. Áàø ýþòöðöá ýåòäèëÿð îðäàí. Áèð ýþé, ñÿôàëû, ñóëó éåðäÿ
÷àäûð ãóðäóëàð, ýåíÿ îâ÷óëóüà áàøëàäûëàð.
Éåääè ãàðäàøëàð àíàñû Íàïäàíõàòóíó ñåâÿ-ñåâÿ ñàõëàéûðäû. Îüëàíëàðûíûí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Íàðäàíõàòóí áþéöéöá ýþçÿë ãûç îëìóøäó.
194
Áèð ýöí ãîíøóëàðäàí áèðè ãîíøóëàðû éóí äàðàìàüà ÷àüûðìûøäû. Íàðäàíõàòóíû äà ÷àüûðìûøäû. Íàðäàíõàòóíóí ÿëèíäÿ áþéöòäöéö áèð èòè âàð
èäè. Îíó ÷îõ èñòÿéèðäè. Îíó Ãàðàúà-áþúöê äåéèá ÷àüûðûðäû. Ùàðàéà ýåäÿíäÿ Ãàðàúà-áþúöéö äÿ àïàðûðäû. Îíó äà éàíûíà ñàëûá ãîíøóéà éóí
äàðàìàüà ýåòäè. Îðäà ÷îõëó ãûç-ýÿëèí âàð èäè. Áèð ãàðûíûí àðàëûãäà áàøìàüû èòäè. Ùàé-êöé äöøäö êè, ýþðÿñÿí áóíó êèì ýþòöðìöø îëà. Áèðè
“àíàìûí”, î áèðè “ãàðäàøûìûí áàøû ö÷öí ìÿíèì õàâàðûì éîõäóð” äåéèá
ãàðûíû èíàíäûðäûëàð. Íàðäàíõàòóí äà “áó Ãàðàúà-áþúöéöí áàøû ö÷öí
ìÿíèì äÿ õÿáÿðèì éîõäóð” äåäè. Îðäàêû àðâàäëàð ýöëöøöá äåäèëÿð:
– Àé ýöíö ãàðà, ïèñ íèééÿòëè, éåääè ãàðäàøëàðû îëàí áàúû äà áèð òóëàíûí áàøûíà àíä è÷ÿðìè?
Íàðäàíõàòóí îðàäàí ÷ûõûá àüëàéà-àüëàéà àíàñûíûí éàíûíà ýÿëäè.
Ãàðäàøëàðûíûí íåúÿ îëìàñûíû àíàñûíäàí ñîðóøäó. Àíàñû àüëàéà-àüëàéà
ÿùâàëàòû ãûçûíà ñþéëÿäè. Íàðäàíõàòóí äåäè:
– Àé àíà, ìÿí ãàðäàøëàðûìû ùàðàäà îëñàëàð òàïàúàì, îíëàðñûç ìÿí
íÿéÿ ëàçûìàì. Îíëàð áàúû-áàúû äåéèá ÷þëëÿðÿ äöøöáëÿð, ìÿí äÿ îíëàðûí
äàëûíúàí ýåäÿúÿì.
Àíàñû ùà éàëâàðäû, éàïûøäû, áàøà ýÿëìÿäè.
Íàðäàíõàòóí éîë àçóãó ýþòöðöá Ãàðàúà-áþ÷öêíÿí éîëà äöøäö.
Ñîðàãëàøà-ñîðàãëàøà ýåäèð èäè. Àç ýåòäè, ÷îõ äèíúÿëäè, ÷îõ ýåòäè, àç äèíúÿëäè, àõûðäà ùÿìÿí ãàðäàøëàðû îëàí éåðÿ éåòèøäè. Úÿëèá ÷àäûðà ÷ûõäû.
Òÿðñ êèìè î ýöíö ãàðäàøëàðûíûí éåääèñè äÿ îâà ýåòìèøäè. Åâäÿ ùå÷ êÿñ
éîõ èäè. Íàðäàíõàòóí ýþðäö ÷àäûðäà ÿò âàð, ÷þðÿê âàð, éîðüàí-äþøÿê
âàð. Íàðäàíõàòóí äåäè:
– Ùÿëâÿò áóíëàðûí áèð éèéÿñè âàð. Ùàðàäà îëñà àõøàì ýÿëÿúÿê. Áó
ÿòäÿí õþðÿê áèøèðèì, ùÿì þçöì éåéèì, ùÿì äÿ îíà ãàëñûí.
Íàðäàíõàòóí éàõøû õþðÿê, ÷þðÿê áèøèðèá ùàçûð åëÿäè. Àõøàìà êèìè
åâ-åøèýÿ ìöüàéÿò îëäó. Àõøàì îëàíäà áèð õÿëâÿòäÿ ýèçëÿíäè.
Î òÿðÿôäÿí éåääè ãàðäàøëàð îâäàí ýÿëäèëÿð, õþðÿê-÷þðÿéè ùàçûð ýþðäöëÿð, åâ-åøèýè ñöïöðöëìöø, éûüûëìûø ýþðäöëÿð. Ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð.
Éåéèá-è÷èá ùÿð éàíû ýÿçäèëÿð. Áèð øåé ýþðìÿäèëÿð, éàòäûëàð. Ñàáàù îëàíäà áó ñèððè áèëìÿê ö÷öí áèðè åâäÿ ãàëäû. Ãàëàíû éåíÿ îâà ýåòäè. Åâäÿ
ãàëàí ãàðäàø áèð éàíäà ýèçëÿíäè. Íàðäàíõàòóí áóíëàðû ýåòìèø áèëèá åâÿ
ýÿëäè. Áóðàäà äóðàí ãàðäàø áóíó ýþðÿíäÿ äàáàí áàñàðàã ÷àäûðà ýèðäè.
Íÿ÷è îëìàñûíû, ùàðàäàí ýÿëèá ùàðàéà ýåòìÿñèíè õÿâÿð àëäû. Íàðäàíõàòóí ÿùâàëàòû áàøäàí-áàøà îíà ñþéëÿäè. Î äà áàúûñû îëäóüóíó áèëèá,
þçöíö îíà íèøàí âåðäè. Ùÿð èêè áàúû-ãàðäàøëàð ýþðöøöá þïöøäöëÿð.
195
Àõøàì îëäó î áèðè ãàðäàøëàðû äà ýÿëäè. Ýþðöøäöëÿð, ùàëàëëàøäûëàð, áàúûëàðû îëäóüóíà ñåâèíäèëÿð.
Áó ýöíäÿí ñîðà éåääè ãàðäàøëàð ýåäèá îâ åëÿéèá ýÿòèðèðäèëÿð, Íàðäàíõàòóí áèøèðèá àõøàìà ùàçûð åëÿéèðäè. Ýÿëèá êåô-äàìàã èëÿ éåéèá äîëàíûðäûëàð. Áèð ýöí Íàðäàíõàòóí ãàðäàøëàðûíà õþðÿê áèøèðìÿê ö÷öí éîë
îòóí ïÿíúÿðè äÿðìÿéÿ ýåòìèøäè. Åâÿ ýåú ýÿëäè. Ýÿëÿíäÿ ýþðäö îäîúàãäàí êå÷èá, ãàðûéà ÷ûõûá îääàí þòÿðè ÷îõ âóðíóõäó, áèð øåé òàïìàäû.
Áèêåô ãàéûäûðäû êè, áèð äÿ óçàãäà òöñòö ýþðäö. Ñåâèíäè. Óøàãëûüûíà áàõìàéàðàã, áàëàüûíû áåëèíÿ âóðóá, áèð åâ äàìûíà ýèðäè. Ýþðäö îðäà áèð
ãûçû ñà÷ûíäàí àñûáëàð. Òöêëÿðè áèç-áèç îëäó. Ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– À áàúû! Ñàíà áó çöëìö êèì åëÿéèá?
Àñûëû ãûç äåäè:
– Ìÿí Óüóðøàùûí ãûçû Àëìàéàì. Ìÿíè áó ñà÷ûìäàí àñàí äåâ
ìÿíÿ àøûã îëìóøäóð. Ìÿíè èñòÿäè, àòàì âåðìÿäè. Àõûðäà ýþòöðöá áóðàéà ýÿòèðäè. Èíäè ìÿí îíäàí áàø áèðëèê åëÿìÿäèéèìíÿí ìÿíÿ áåëÿ
çöëìö åëÿéèá. Èíäè àé áàúû, ñÿí éàçûãñàí. Òåç áóðàäàí ýåò, ýÿëÿð ñÿíè
ìÿíäÿí ïèñ åëèéÿð.
Íàðäàíõàòóí ãîðõà-ãîðõà áèð îä ýþòöðöá îðàäàí ÷ûõäû. Áèðáàø éîëà
äöçÿëäè. Íàðäàíõàòóí òÿëÿñèê ãà÷àíäà éóìàã êÿëÿôè ÿëèíäÿí äöøöá úþçÿëÿíÿ-úþçÿëÿíÿ ýÿëìèøäè. Îéàííàí äåâ ýÿëèá:
Àäàì-àäàì èéèñè ýÿëèð.
Éàüëû áàäàì èéèñè ýÿëèð,
Ãàòûð ýÿëñÿ, äûðíàã ñàëàð,
Ãóø ýÿëñÿ, ãàíàä ñàëàð –
äåéÿ-äåéÿ ãûçäàí ñîðóøäó:
– Áóðàéà áÿíè-àäÿì ùàðàäàí ýÿëìèøäè?
Ãûç äåäè:
– Áóðàéà, ìÿíèì éàíûìà ùå÷ êèì ýÿëìÿéèá. Î àäàì èéèñè ìÿíèì
èéèìäèð.
Äåâ î éàí-áó éàíû ýÿçèðäè. Áèðäÿí êÿëÿô ýþçöíÿ ñàòàøäû, êÿëÿôèí
óúóíó àëûá äÿñòÿëÿéÿ-äÿñòÿëÿéÿ äöç ýÿëèá ÷ûõäû Íàðäàíõàòóíýèëÿ. Íàðäàíõàòóí ãàïûíû áàüëàéûá è÷ÿðèäÿ õþðÿê áèøèðèðäè. Äåâ ýþðäö àñàíëûãëà
îíó ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿê, áèúëèêíÿí äåäè:
– Àé Íàðäàíõàòûí, àé Íàðäàíõàòóí, àíàí ñàíà áèð öçöê éîëëàéûá
áàðìàüûíû ÷ûõàðò, îíó òàõûì.
196
Íàðäàíõàòóí èíàíäû, áàðìàüûíû ãàðûíûí äÿðìÿéèíäÿí åøèéÿ ÷ûõàðòäû.
Äåâ áàðìàüûíû äèøèíèí àðàñûíà ãîéóá î ãÿäÿð ñöìöðäö êè, Íàðäàíõàòóíóí
áöòöí ãàíûíû ñöìöðäö. Íàðäàíõàòóí ëàï áèùóø äöøäö. Äåâ ãûçû þëìöø
áèëèá ãàéûäûá ýåòäè.
Àõøàì éåääè ãàðäàøëàð åâÿ ýÿëèá áàúûëàðûíû þëö ýþðäöëÿð. Îíó
þçöíÿ ýÿòèðäèëÿð. Ãûç ÿùâàëàòû ñþéëÿäè. Éåääè ãàðäàøëàð ýåäèá äåâè þëäöðäöëÿð. Øàù ãûçûíû àçàä åëÿäèëÿð. Äåâèí áàøûíû äà ýÿòèðèá åâëÿðèíèí ñîë
òÿðÿôèíäÿ áàñäûðäûëàð.
Àé êå÷äè, èë êå÷äè, äåâèí ãÿáðèíèí öñòöíäÿí éåääè ýöë áèòäè. Íàðäàíõàòóí ýöë éåääè, ãàðäàøëàðû éåääè îëäóüóíà ùÿâÿñëÿíèá ýöëëÿðè
äÿðèá, ýÿòèðèá ñàíäûüûíà ãîéäó. Ùÿìèøÿ àñûá áàõûðäû, áèð äÿ àñûá áàõàíäà ýþðäö êè, áó ýöëëÿð éåääè ãÿíèðñèç ýþçÿë ãûç îëóáëàð. Íàðäàíõàòóí áó
ñèððè ãàðäàøëàðûíà ñþéëÿäè. Î, ãûçëàðûí ùÿðÿñèíè ãàðäàøëàðûíûí áèðèíÿ àëäû.
Î ãûçëàð Íàðäàíõàòóíà õÿëâÿòúÿ õþðÿê è÷èíäÿ èëàí-÷àéàí âåðäèëÿð. Íàðäàíõàòóíóí ãàðíû ãàëõûá áóðíóíà äÿéÿñè îëäó. Éåääè ãàðäàøëàð àðâàäëàðûíäàí õÿâÿð àëäûëàð êè:
– Áóíóí áåëÿ îëìàñûíà ñÿáÿá íÿäèð?
Îíëàð äåäèëÿð:
– Êèì áèëèð? Ùàíñû ëîòó-ïîòóííàí àðàíû ñàçëàéûá, áåëÿ îëóá.
Éåääè ãàðäàøëàð äåâ ãûçëàðûíûí ñþçëÿðèíÿ èíàíûá áàúûëàðûíû åâäÿí
ãîâàëàäûëàð.
Íàðäàíõàòóí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àù ÷ÿêèá éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ
ýåòäè, ýåòäè áèð äàüûí áàøûíäà áèð ñöðöéÿ ÷àòäû. Ñöðöíöí èêè ÷îáàíû âàð
èäè. Íàðäàíõàòóíóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Î äåäè, áó ãûç ìÿíèìäèð, áó äåäè,
ìÿíèìäèð. ×îáàíëàðûí ñþçëÿðè ÷ÿïëÿøäè. Áèð-áèðèíè ãûðàñû îëäóëàð.
Áþéöê ÷îáàí áåëèíäÿí õÿíúÿðè ÷ÿêèá äåäè:
– Èíäè êè áåëÿ îëäó, ìÿí áó ãûçû èêè áþëöá éàðû ïàéûíû àïàðàúàì.
×îáàí õÿíúÿðè åíäèðìÿê èñòÿéÿíäÿ Íàðäàíõàòóí ãîðõóá ãàðíûíäàêû èëàí-÷àéàí äöøäö. Ñîðà ÷îáàíà ãîøóëóá ýåòäè.
×îáàí îíó åâèíÿ ýÿòèðèá êÿáèí åëÿäè, ñàõëàäû. Áó âàõòäàí àé êå÷äè
èë êå÷äè, Íàðäàíõàòóí î ÷îáàíûí áèð ãÿøÿíý îüëó îëäó. Éåêÿëÿíèá ùÿð
èøÿ ýåäÿñè îëäó.
Íàðäàíõàòóí áèð ýöí îüëóíó äà ýþòöðöá ãàðäàøëàðû îëàí éåðÿ ýÿëäè.
Ãàðäàøëàðû àò ñóëàéûðäûëàð. Íàðäàíõàòóí îüëóíó áèð ãàìûø àòà ìèíäèðèá
þçöíÿ äÿ þéðÿòäè, äåäè:
– Ñóéóí ãûðàüûíà ýåäÿíäÿ “àé àòûì ñó è÷, àé àòûì ñó è÷ äå”.
197
Îüëàí ãàðüû àòû ìèíèá, ýÿëäè ñóéóí ãûðàüûíà. Ãàðüû àòû ÷àïäûðûá: “Àé
àòûì ñó è÷, àé àòûì ñó è÷” äèéÿíäÿ, äàéûëàðû ýöëöá äåäèëÿð:
– Àé ãàíúûã îüëó, ãàðüû àòû ñó è÷ÿðìè?
– Áÿ éåääè ãàðäàø äà áèð áàúûäàí êå÷ÿðìè?
Éåääè ãàðäàøëàð áó ñþçö åøèäÿíäÿ îíóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. ßùâàëàòû
îíäàí áèëäèëÿð. Óøàüû äà ýþòöðöô áàúûëàðû Íàðäàíõàòóíóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Îíóí àéàãëàðûíà äþøÿíäèëÿð. Îíà ùàãñûç éåðÿ çöëì åëÿäèêëÿðèíè
ñþéëÿäèëÿð. Éåääè ãàðäàøëàð Íàðäàíõàòóíó, îüëóíó åâëÿðèíÿ ýÿòèðèá,
àòà-àíàëàðûíû, î ÷îáàíû äà Áàëëû äàüà ÷ûõàðòäûëàð. Äåâ ãûçëàðûíû þëäöðöá
ãóéóëàðà äîëäóðäóëàð.
Íàðäàíõàòóíóí, àòà-àíàëàðûíûí ìÿñëÿùÿòèíÿ ýþðÿ þç åëëÿðèíäÿí ùÿðÿñè áèð ýþçÿë ãûç àëûá åâëÿðèíÿ ýÿòèðäèëÿð. Ùÿð êÿñ þç íèøàíëûñû èëÿ þìöð
ñöðìÿéÿ áàøëàäû.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö: áèðè íàüûë ñþéëÿéÿíÿ, áèðè ãóëàã àñàíëàðà,
áèðè äÿ áàúàäàí áàõàíëàðà. Îíëàð éåäèëÿð, èøäèëÿð, éåðÿ êå÷äèëÿð, áèç
éåäèê, è÷äèê, äþâðÿ êå÷äèê.
198
ÄÖÍÉÀ ÝÞÇßËÈ
Áèð âàð èäè, áèð éîõ èäè. Áèð ãîúà êèøè âàð èäè. Áó ãîúàíûí ö÷ ãûçû âàð
èäè. Áóíëàðûí àíàñû þëìöø èäè. Àòàñû èêèíúè áèð àðâàä àëìûøäû. Àðâàä áèð
ýöí ÿðèíÿ äåéèð:
– Éà áó éåòèìëÿðè òóò, éàäà ìÿíè ñàõëà.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëèá óøàãëàðû àïàðûá áóðàõûð ÷þëÿ.
Éàçûã ãûçëàð ÷þëäÿ ýÿçèðäèëÿð. Ýåäèá áóíëàð áèð ìåøÿéÿ ÷àòäûëàð.
Ýöíö áàòûðûá àüàúäà éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Áþéöê áàúû äåéèð:
– Àé áàúû, òîçàíàüà áàõ!
Èêèíúè áàúû äåéèð:
– Éÿãèí ïàäøàùäûð.
Êè÷èê áàúû äåéèð:
– Áàúûëû-áàúûëû, íÿ îëàéäû ïàäøàù ìÿíè àëà èäè, ìÿí äÿ áèð îüëàí
äîüà èäèì, áèð êÿêëè ãûçûë îëàéäû, áèð êÿêëè ýöìöø îëàéäû, àëíû àé.
Îðòàíúûëû áàúû äåéèð:
– Ìÿíè äÿ âÿçèð ö÷öí àëàéäûëàð. Ìÿí õàëúà òîõóéàéäûì, î õàë÷àäà
ïàäøàùûí áöòöí ãîøóíó éåðëÿøÿ èäè.
Áþéöê áàúû äåéèð:
– Ìÿíè äÿ íÿ îëàéäû âÿêèë àëàéäû. Ìÿí äÿ ïàäøàùûí ãîøóíó ö÷öí
áèð éóìóðòà ãàáûüûíäà õþðÿê âåðÿ èäèì.
Ïàäøàù áó ñþçëÿðè åøèäèð âÿ êè÷èê ãûçû þçöíÿ àëûð, îðòàíúûëûíû âÿçèðÿ,
áþéöýèíè äÿ âÿêèëÿ âåðèð.
Ýöíëÿð, àéëàð êå÷èð. Êè÷èê ãûç áèð îüëàí äîüóð. Îüëàíûí àëíû àé äèøëÿðè èíúè, êÿêëè ãûçûë. Áàúûëàð òåç õÿáÿð òóòóðëàð. Äåéèðëÿð êè, âàé ïàäøàù
áèçè þëäöðÿð. Êè÷èê áàúûìûçûí äåäèéè äîüðóéà ÷ûõäû, áèçèìêè éàëàíà.
199
Áþéöê áàúû äåäè:
– Ùå÷ ÿëàúûìûç éîõäóð. Ýÿë ìàìàéà ïóë âåðÿê, î áó èøè äöçÿëäÿð.
Áàúûëàð ìàìàíû ÷àüûðäûëàð, îüëàíû àðàäàí ýþòöðöá, îíóí éåðèíÿ áèð
êö÷öê ãîéäóëàð. Ïàäøàùà õÿáÿð ÷àòäû êè, àðâàäûí áèð êö÷èê äîüóáäóð.
Ïàäøàù ýÿçÿáíàê îëóá ÿìð åòäè êè, àïàðñûíëàð ãûçû ïåéèíëèê è÷èíäÿ áàñäûðñûíëàð.
Èêè áàúû ùÿìÿí îüëàíû áèð ñàíäûã è÷èíÿ ãîéóá ÷àéà àòäûëàð. Ïàäøàùûí áàüáàíû ÷àé ãûðàüûíäà ýÿçèðäè. ×àéûí ëÿïÿ äþéÿíèíäÿ áèð ñàíäûã
ýþðäö. Ñàíäûüû à÷ûá è÷èíäÿ áèð îüëàí óøàüû ýþðäö, àëíû àé, áèð êÿêèëè
ãûçûë, áèð êÿêèëè ýöìöø. Òåç åâÿ ýÿëäè, àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, ãûçûìûç âàð, áó äà îüóë. Îüëàíûí àäûíû ãîéäóëàð Ñàáàù.
Àðàäàí áèð-èêè èë êå÷äè. Áàüáàí âÿñèééÿò åëÿéèá þëäö. Þëÿíäÿ äåäè:
– Ìÿíèì éåääè êöï ãûçûëûì âàð, îíó îüëóìà âåðèí.
Áèð àç ìöääÿòäÿí áàüáàíûí àðâàäû äà þëäö. Ãàëäû èêè éåòèì. Ñàáàù
áþéöìöøäö, îí áåø éàøûíäà èäè. Àòàëûüûíäàí ãàëàí êöïëÿðè ÷ûõàðòäû, áó
ãûçûë èëÿ áèð èìàðÿò òèêäèðäè.
Õÿáÿðè âåðèì ñèçÿ èêè áàúûëàðäàí. Áàúûëàð ýþðäöëÿð êè, áÿëè îüëàí
ñàüäûð. Ìàìàíû òàïäûëàð, äåäèëÿð:
– Àé þëìöø ãàðû! Áÿñ ñÿí îüëàíû þëäöðìÿìèñÿí?
Ãàðû äåäè:
– ×îõäàí!
Áþéöê áàúû ÿëèíè áåëèíÿ âåðèá äåäè:
– Àé ãîúà êþïÿê, éàëàí äåéèðñÿí! Áóäóð þçö ñàü-ñàëàìàò, ýöí
÷ûõàí ÿëäÿ áèð èìàðÿò òèêèá êè, ïàäøàùëàðà ëàéèã. Ýåò, áó ñààò îíóí áàøûíû áàòûð!
Ãàðû áèð ôèòíÿ èëÿ þçöíö Ñàáàùûí åâöíÿ ñàëäû. Ñàáàùûí áàúûñû åéâàíäà îòóðìóøäó. Ãàðû ïèëëÿêÿíëÿðè ÷ûõäû. Ãûçà ñàëàì âåðèá äåäè:
– Ãàäàí àëûì, êåéôèí íåúÿäèð? Íÿ ýþçÿë åâèíèç âàð? Àììà ùåéèô
îëñóí!
Ñàáàùûí áàúûñû äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñèíèç? Áèð ãàðäàøûì âàð. Ýÿëäèýèí áÿñ äåéèë, àù-óô äà
÷ÿêèðñÿí.
Ãàðû äåäè:
– Ãàäàí àëñûí, ãàðû. Ìÿí êè, áèð ñþç äèìÿéèðÿì, àíúàã áó èìàðÿòèí
áèð ýöëö ÿñêèêäèð.
Ãàðû äåéèá ÷ûõûá ýåòäè. Ñàáàù åâÿ ýÿëäè ýþðäö êè, áàúûñû àüëàéûð.
Áàúûñûííàí ñîðóøäó:
200
– Áàúû, íå÷öí àüëàéûðñàí?
Áàúûñû àüëàéà-àüëàéà äåäè:
– Ìÿí åâäÿ èäèì, áèð ãîúà ãàðû ýÿëäè äåäè êè, èìàðÿòèíèç ýþçÿëäèð,
àììà ùåéèô êè, áèð ýöëö ÿñêèêäèð.
Ñàáàù áàúûñûíû ãóúàãëàäû:
– Ùå÷ ôèêèð ÷ÿêìÿ, áó ñààò ýåäèì ýÿòèððÿì.
Ñàáàù àòûí ìèíèá éîëà äöøäö. Áèð àé éîë ýåòäè, ùÿìÿí éåðÿ ÷àòäû.
Áèð äÿðâàçàäàí è÷ÿðè ýèðäè. Îíóí ãàáàüûíû áèð äåâ êÿñäèðèá äåäè:
– Åé îüëàí ùåéèôñÿí ýåòìÿ, ñÿí ýöëö àïàðà áèëìÿçñÿí!
Ñàáàù äåäè:
– Ìÿí ýåäèðÿì, ãîðõìàéûðàì.
Äåâ áóíà ãîøóëóá ýöëöí äàëûñûíúàí ýåòäè. Äåâ éîëäà áóíà ÷îõ êþìÿêëèêëÿð åëÿäè. Ýöëö ýþòöðöá ýÿëäè, áàúûñûíà âåðäè.
Èêè áàúû áóíóí ýÿëìÿñèíäÿí õÿáÿðäàð îëäó. Ãàðûéà äåäèëÿð:
– Àé éåðÿ áàòìûø ãàðû, Ñàáàù ýåòäè, ýöëö äÿ ýÿòèðèá ýÿëèá. Þçöííÿí
áàøãà áèð äåâ äÿ ýþòöðöá ýÿëèá. Ýåò, áó ñààò îíóí áàøûíû áàòûð!
Ãàðû éîëà äöøäó. Ýÿëèá ùÿìÿí èìàðÿòÿ ÷àòäû. ×ûõäû ùÿìÿí ãûçûí
éàíûíà äåäè:
– Ãàäàí àëñûí íÿíÿí, áó åâ, áó åøèê, áó äà ýöë. Áó äÿìäÿñýàùûí áèð
äöíéà ýþçÿëëèñè ÿñêèêäèð.
Ãûç ùèðñèíäÿí ãàðûéà áèð øèëëÿ âóðóá, ïèëëÿêàíëàðäàí èòÿëÿäè âÿ þçö
îòóðóá àüëàäû. Ãàðäàøû Ñàáàù è÷ÿðè ýÿëäè, áàúûñûíûí ãóúàãëàäû. Äåäè:
– Íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí, áàúû?
Ãûç äåäè:
– Ãàðû éåíÿ ýÿëìèøäè, áó äÿôÿ îíó ãîâëàäûì.
– Íÿ èñòÿéèðäè?
Ãûç äåäè:
– Ãàðû äåäè êè, áó åâèí, áèð äöíéà-ýþçÿëëèñè ÿñêèêäèð.
– Ùÿëÿ áóíóí ö÷öí àüëàéûðñàí? Áó ñààò ýåäèá ýÿòèððÿì.
Ñàáàù àòûí ìèíèá ùÿìÿí éåðÿ ýåòäè. Ïÿðäÿéè-èñìÿò äàëûíäà äöíéà
ýþçÿëè îòóðìóøäó. Ñàáàùû ýþðöá äåäè:
– Åé îüëàí, ùåéèô ñÿíäÿí, þçöâÿ éàçûüûí ýÿëñèí, ãàéûò äàëà.
– Éîõ, ìÿí ñÿíèí ö÷öí ýÿëìèøÿì.
Äöíéà ýþçÿëè äåäè:
201
– Ñÿí ìÿíè àïàðà áèëìÿçñÿí. Ãàéûò éàçûãñàí, éîõñà ñÿíè äÿ î áèðèëÿð êèìè äàøà äþíäÿððÿì. Áóðà ñîõ àäàìëàð ýÿëìèø, àíúàã ùàìûñû äàøà
äþíìöøëÿð.
Äöíéà ýþçÿëè áèð òèëñèì îõóäó, Ñàáàù äàøà äþíöá éûõûëäû áèð éàíà.
Àõøàì îëäó. Äöíéà ýþçÿëè ýöëñöç éàòìûø èäè. Ýåúÿ éóõóäà ýþðäö êè,
Ñàáàùûí àòàñû áàüáàí, ÿëèíäÿ áèð äÿéèðìàí äàøû äöíéà ýþçÿëèíèí éóõóñóíà ýÿëäè âÿ äåäè:
– Äóð àéàüà, ìÿíèì îüëóì Ñàáàù èëÿ ýåò. Î ýöëöíö àïàðûá, ñÿí äÿ
ýåò. Éîõñà, áó äÿéèðìàí äàøûíû ñàëàðàì áàøûíà.
Äöíéà ýþçÿëè éóõóäàí äèêñèíäè. Éåðèíäÿí äóðóá Ñàáàùà áèð ÷óáóã
÷ÿêäè. Äåäè:
– Åé îüëàí, ìÿí ñÿíèí èëÿ ýåäèðÿì. ×öíêè áó ýåúÿ àòàíû éóõóäà
ýþðìöøÿì.
Ùÿð èêèñè áèð àòà ìèíèá éîëà äöøäöëÿð. Äöíéà ýþçÿëèíè àïàðûá áàúûñûíûí éàíûíäà ãîéäó. Äöíéà ýþçÿëè áèð ýöí Ñàáàùà äåäè:
– Äóð, áó äåâëÿðè àïàð áàçàðà. Ïàäøàù ñÿíÿ äåéÿúÿê êè, åé îüëàí,
áó íÿäèð åëèéèðñÿí, õàëãà íèéÿ ÿçèééÿò âåðèðñÿí? Äåéÿðñÿí êè, ïàäøàù
ñàü îëñóí, ìÿíäÿí ñîðóøìà, äåâëÿðäÿí ñîðóø. Ñîðà äà ïàäøàù ñÿíè
ãîíàã ÷àüûðàúàã.
Ñàáàù äåâëÿðè áàçàðà àïàðäû. Ïàäøàùà õÿáÿð ýåòäè êè, áèð íÿôÿð
îüëàí ö÷ äÿíÿ äåâ áàçàðà äöøöá àëÿìè âèðàí åòäè. Ïàäøàù ÿìð åëÿäè êè,
îüëàíû ÷àüûðñûííàð. Ñàáàù ïàòøàùûí ùöçóðóíà ýåòäè. Ïàäøàù áóíóí ýþçÿëëèéèíè ýþðÿí êèìè Ñàáàùà àøèã îëäó, äåäè:
– Êàø áó ìÿíèì îüëóì îëàéäû! Ñîðà äåäè:
– Åé îüëàí, íÿéÿ õÿëãÿ ÿçèééÿò âåðèðñÿí? Äåâëÿðèíè áàøëû-áàøûíà
áàçàðà áóðàõìûñàí?
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, äèëñèç-àüûëñûç ùåéâàíäàí íÿ ýþçëÿìÿê îëàð?
Ïàäøàù áó ñþçäÿí õîøëàíûá áþéöê áèð ãîíàãëûã åëÿäè. Äåâëÿðè ãàçàííàí ÷ÿêèëìèø õþðÿêëÿðèí ùàìûñûíû éåäèëÿð. Ïàäøàù õþðÿêëÿðèí ÷àòìàìàñûíäàí õÿúèë îëäó. Ñàáàù àéàüà ãàëõûá äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ãîíàãëûüûì âàð. Ñöôðÿí äÿ à÷ûã îëñóí. Èíäè
áóéóð, ñÿí áèçÿ ãîíàã îë.
Ïàäøàù î ýöíöí ñàáàùûñû áöòöí âÿçèð-âÿêèëèíè, ãîøóíóíó éûüûá Ñàáàùýèëÿ ãîíàã ýåòäè.
Ñàáàù äöíéà ýþçÿëèíèí éàíûíà ýåäèá äåäè:
– Ïàäøàù ýÿëèá, ùàçûð åëÿäèéèí øåéè ÿìð åëÿ, ýåäèì áàçàðäàí àëûì.
202
– Ùàçûðäû.
ßëèí óçàäûá ñàíäûãäàí áèð õàë÷à ÷ûõàðòäû, õàë÷àíû ñàëäû ùÿéÿòÿ. Ïàäøàùûí áöòöí ÿøéà âÿ úÿíýàâÿðëÿðè áó õàë÷àíûí öñòöíäÿ îòóðäóëàð éåíÿ
éåð àðòûã ãàëäû. Äöíéà ýþçÿëè áèð éóìóðòà ÷ûõàðòäû, áàøëàäû îíóí è÷èíäÿí
õþðÿê ÷ÿêìÿéÿ. Ùàìû éåäè, éåíÿ àðòûã ãàëäû.
Ïàäøàù áóíà ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè. Áóíó áèëìÿê èñòÿéèðäè, àììà äàíûøìàéûðäû. Áó àðàëûãäà ïÿðäÿ ãóðóëäó, äöíéà ýþçÿëè ïÿðäÿíèí äàëûíäà
îòóðäó. Ñàáàùûí àíàñûí ïåéèíëèêäÿí ÷ûõàðòäûðûá, ãàáàãúàäàí ìöàëèúÿ
åäèá ñàõëàìûøäû. Ñîðà èêè áàúûëàðû ÷àüûðäû, ùÿìÿí ìàìàíû äà ÷àüûðòäûðäû.
– Åé ïàäøàù, åøèò âÿ àýàù îë! Áàõ áó ñÿíèí àðâàäûíäûð. Áó äà ñÿíèí
îüëóíäóð êè, àëûí àé, äèçëÿðè èíúè, áèð êÿêëè ãûçûë, áèð êÿêëè ýöìöø. Áóíó
ñÿíèí þç àðâàäûí äîüóá, àììà áó èêè áàúûëàð ìàìàéà ïóë âåðèá ñÿñ ñàëìûøäûëàð êè, ñÿíèí àðâàäûí êö÷öê äîüóá. Èíäè àë, áó ñÿíèí àðâàäûí, áó äà
ñÿíèí îüëóí.
Ïàäøàù àéàüà ãàëõûá ìàìàíû âÿ áó èêè áàúûíûí áîéíóíó âóðäóðäó.
Ñîðà þç îüëóíóí àëíûíäàí þïöá, äöíéà ýþçÿëèíäÿí ñîõ ðàçûëûã åëÿäè.
Éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åëÿéèá, äöíéà ýþçÿëèíè Ñàáàù ö÷öí àëäû.
Þçö äÿ þç àðâàäûíû ýþòöðöá åâÿ àïàðäû.
203
ÌÓÕÒÀÐÛÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð ïàäèøàùûí îí áèð îüëó âàð èìèø. Îí
íÿôÿðè áèð àðâàòäàí, áèðèñè áàøãà àðâàòäàí. Áó áàøãà þâðÿòäÿí îëàí îüëûíûí àäû Ìóõòàð èìèø. Áèð ýöí ïàäèøàù èñòÿéèð êè, îüëàíëàðûíû åâëÿíäèðñèí. Áóíà ýþðÿ âÿçèðè ÷àüûðûá ôèêðèíè îíà ñþéëÿéèð. Âÿçèð èñÿ ïàäèøàùûí
ôèêðèíè áÿéÿíèá, ÿùâàëàòû îüëàíëàðà ñþéëÿéèð. Îüëàíëàð èñÿ ðàçû îëìàéûðëàð. Áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ ïàäèøàù îüëàíëàðûíû ùöçóðóíà èñòÿéèá, îíëàðà
åâëÿíìÿëÿðèíè òÿêèä åäèð.
Îüëàíëàðû ÷îõ òÿäáèðäÿí ñîðà àòàëàðûíà ÿðç åäèðëÿð êè:
– ×èí ïàäèøàùûíûí îí áèð ãûçû âàðäûð. ßýÿð èúàçÿ âåðñÿí, ùÿìÿí ãûçëàðû àëàðûã. Éîõ, áàøãà ãûç áèçÿ ëàçûì äåéèëäèð.
Ïàäèøàù ÿëàúñûç ãàëûá èúàçÿ âåðèð. Àíúàã îüëó Ìóõòàðû ùöçóðóíà ÷àüûðóá îíà ñþéëÿéèð:
– Éîë èëÿ ýåäÿíäÿ áèð ãîðóüà ÷àòàúàãñûíûç, îðàäà áèð àò îòëàéûð. Íÿáàäÿ îðàäà ãàëàñûíûç. Áèð àç ýåòäèêäÿí ñîðà, äèýÿð áèð ãîðóüà ÷àòàúàãñûíûç. Îðàäà äà áèð ãî÷ îòëàéûð, îðàäà äà ãàëìàéûí. Ñîðà áèð ãàëàéà ðàñò
ýÿëÿúÿêñèíèç, îðàäà ãàëìàéûí.
Áó âÿñèééÿòëÿðè åäÿíäÿí ñîðà ïàäèøàù òÿäàðöê ýþðöá îüëàíëàðûíû
éîëà ñàëûð.
Ìöõòÿñÿð áèð õåéëè éîë ýåòäèêäÿí ñîðà àòàëàðû ñþéëÿäèéè áèðèíúè ãîðóüà éåòèøäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, áóðàäà áèð àò îòëàéûð. Ãàðäàøëàðû áóðàäà ýåúÿëÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð, íÿ ãÿäÿð Ìóõòàð áóðàäà ãàëìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäèñÿ, ãàðäàøëàðû ãóëàã àñìàäûëàð, ãàëìàüû òÿêèä åòäèëÿð. Ìóõòàð ÿëàúñûç ðàçû îëäó. Éöêëÿðèíè äöøöðöá îðàäà ãàëäûëàð. Ýåúÿíè áèð âàõòû
204
àò êèøíÿéèá áóíëàðà ùöúóì åòäè. Ãàðäàøëàðû ãà÷äû. Ìóõòàð ãàëõûá àòà
ùöúóì åòäè âÿ õåéëè çÿùìÿòäÿí ñîðà àòû þëäöðäö, ýåúÿíè ðàùÿò éàòûá åðòÿñè ýöí éîëà äöøäèëÿð.
Áèð õåéëè ýåòäèêäÿí ñîðà, èêèíúè ãîðóüà éåòèøäèëÿð. Ýþðäöëÿð áóðàäà
áèð ãî÷ îòëàéûð. Ãàðäàøëàðû éåíÿ äÿ áóðàäà ãàëìàüû òÿêëèô åòäèëÿð. Ìóõòàð éåíÿ äÿ ÿëàúñûç ãàëûá ðàçû îëäó. Ýåúÿíèí áèð âÿõòè ãî÷ áóíëàðà
ùöúóì åòäè. Ãàðäàøëàðû ãîðõóá ãà÷äûëàð. Ìóõòàð ãàëõûá ãî÷ èëÿ òóòàøäû
âÿ àõûðäà ãî÷ó þëäöðäö. Ãàðäàøëàðû éûüûëûá ãî÷ó ñîéóá éåäèëÿð âÿ ýåúÿíè îðàäà ðàùÿò éàòäûëàð. Åðòÿñè ýöí ýåíÿ éîëà äàâàì åòäèëÿð.
Áèð ìöääÿò ýåòäèêäÿí ñîðà àòàëàðû õÿáÿð âåðäèéè ãàëàéà éåòèøäèëÿð.
Ìóõòàðûí ãàðäàøëàðû “éîðóëìóøûã âÿ àðòûã ýåòìÿéÿ òàãÿòèìèç éîõäóð”
äåéÿ áóðàäà ãàëìàüû òÿëÿá åòäèëÿð. Ìóõòàð àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíè îíëàðûí õàòèðèíÿ ñàëäûñà, ðàçû îëìàéûá òÿëÿáëÿðèíäÿ èñðàð åòäèëÿð. ßëàúñûç
ãàëûá Ìóõòàð ãÿáóë åòäè. Áàõóá ýþðäöëÿð êè, ãàëàíûí ãàïûñû áàüëûäûð.
Çîðëàéûá ãàïûíû à÷äûëàð, î ýåúÿíè îðàäà ðàùÿò éàòûá åðòÿñè ýöí éåíÿ äÿ
éîëëàðûíà äàâàì åòäèëÿð.
Áèð ìöääÿò ýåòäèêäÿí ñîðà áþéöê áèð êàðâàíà ÷àòäûëàð. Áóíëàðäàí
×èí âèëàéÿòèíèí ïàéòàõòûíà íÿ ãÿäÿð éîë ãàëäûüûíû ñîðóøóðëàð. Îíëàðà
“éàðûì àüàú ãàëìûø” äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð.
Õöëàñÿ, ýÿëèá øÿùÿðÿ éåòèøäèëÿð. Áàõûá ýþðäöëÿð êè, øÿùÿðäÿ áèð
íÿôÿð äÿ îëñóí ýþðöíìÿéèð. Åâëÿð, äöêàíëàð à÷ûã ãàëìûø èäè. Ýåäèá áèð
åâÿ ìÿíçèë åòäèëÿð âÿ ñîðà Ìóõòàð ÷ûõûá øÿùÿðè íÿ ãÿäÿð ýÿçäèñÿ, áèð
íÿôÿðÿ ðàñò ýÿëìÿéèá, àõûðäà ýÿëèá áèð äöêàíäàí àòëàðû ö÷öí áèð ãÿäÿð
àðïà âÿ ñàìàí, áàøãà áèð äöêàíäàí áèð ãÿäÿð ÿò, ÷þðÿê âÿ ñàèð éåìÿëè
øåéëÿðè ýþòöðöá, ïóëóíó ãîéóá ìÿíçèëÿ ãàéûäûð. Ýþðöð ãàðäàøëàðû éàòìûøëàð. Ýÿòèðäèéè øåéëÿðäÿí øàì òÿäàðöêö åäèð. Ùàçûð îëäóãäàí ñîðà
ãàðäàøëàðûíû îéàäûð. Áó ùàëäà áóíëàðûí éàíûíà áèð ãîúà êèøè ýÿëèð. Áó äà
áóíëàð êèìè àú îëäóüóíäàí áóíëàð èëÿ áÿðàáÿð éåéèá-è÷èð. Ñîðà Ìóõòàð
ãîúàäàí øÿùÿðèí àäàìëàðûíûí ùàðàäà îëäóüóíó ñîðóð. Êèøè úàâàá âåðèð êè:
– ×èí ïàäèøàùûíûí áèð ãóøó âàð, ùÿìèøÿ î ãóø àäàì ÿòè éåéèð. Îäóð
úàíëàðûíûí ãîðõóñóíäàí õàëã øÿùÿðè òÿðê åäèá ãà÷ìûøäûð.
Ìóõòàð áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ ãîúàäàí õàùèø åäèð êè, îíó ãóø îëàí
éåðÿ àïàðñûí. Ãîúà ðàçû îëóá ãàáàüà äöøöð. Îíó áèð áàüûí êÿíàðûíà ýÿòèðèá äåéèð:
– Ñþéëÿäèéèì ãóø áó áàüäà ãûçûë ãÿôÿñèí è÷èíäÿäèð âÿ ÿòðàôûíäà îí
íÿôÿð êåøèê ÷ÿêèð. Êåøèê÷èëÿðè þëäöðìÿìèø ãóøó þëäöðìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.
205
Áó ñþçö åøèòäèêäÿ Ìóõòàð þçöíö áèð ùèéëÿ èëÿ áàüà ñàëûð. Ýÿëèá
ýþðöð êè, êåøèê÷èëÿðèí äîããóçó éàòìûø, áèð íÿôÿðè êåøèê ÷ÿêèð. Áèð ñÿìòäÿ ýèçëÿíèð. Áèð âàõò ýþðöð êè, êåøèê ÷ÿêÿí ãàðàâóë áèð ñÿìòÿ ýåäèð, òåç
ãàáàüûíà éöéöðöá õÿáÿðè îëàíà êèìè îíó ùÿëàê åäèð âÿ ãàéûäûá éàòàíëàðû äÿõè áèð-áèð þëäöðöð âÿ ñîðà ãóøó äà ãÿôÿñäÿí ÷ûõàðûá áàøûíû êÿñèð.
Áóíäàí ñîðà ïàäèøàù ãÿñðèíÿ ýÿëèð âÿ áèð íþâèëÿ þçöíö ãàðàâóëëàðäàí õèëàñ åäèá ïàäèøàù éàòàí îòàüà äàõèë îëóð âÿ ýþðöð, ïàäèøàù éàòûð.
Òåç ñèíÿñè öñòÿ ÿéëÿøèð. Ïàäèøàù ýþçöíö à÷ûá áóíëàðûí êèì îëäóüóíó
ñîðóð. Ìóõòàð äåéèð:
– ßçðàéèëÿì, ýÿëìèøÿì ñÿíèí úàíûíû àëàì. ßýÿð ãûçëàðûâû ôèëàí
ïàäèøàùûí îüëàíëàðûíà âåðìÿéÿ êàüûç âåðñÿí, ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿì.
Ïàäèøàù ãîðõóá êàüûç âåðìÿéÿ ðàçû îëóð. Ìóõòàð òåç ïàäèøàùûí ñèíÿñèíäÿí ãàëõûá ïàäèøàùûí ãàáàüûíà áèð ïàð÷à êàüûç, áèð ãÿëÿì ãîéóð.
Ïàäèøàù ãÿëÿìè ýþòöðöá Ìóõòàð èñòÿäèéè êàüûçû éàçûá îíà òÿãäèì åäèð.
Áóíäàí ñîðà Ìóõòàð ïàäèøàùûí ÿë-ÿéàüûíû áàüëàéûá, âÿçèðèí åâèíÿ
ýåäèð. Ýÿëèá âÿçèð éàòäûüû îòàüà äàõèë îëóð. Îíó äà ãîðõóäóá ïàäèøàù
éàçäûüû êàüûçû ìþùöðëÿäèð. Îðàäàí ãàëõûá ãûçëàð éàòäûüû îòàüà äàõèë
îëóð. Áàõûá ýþðöð êè, ãûçëàðûí îí íÿôÿðè áèð éàòìûø âÿ áèð íÿôÿðè êè, ùàìûñûíäàí ýþçÿëäèð àéðû éàòìûø. Ìóõòàð àíëàéûð êè, ãûçëàðûí îí áèðè áèð
àíàäàí, áèðèñè áèð àíàäàíäûð.
Õöëàñÿ, Ìóõòàð ãàðäàøëàðûíûí éàíûíà ãàéûäûá, ñÿùÿð îëàí êèìè ïàäèøàùûí ùöçóðóíäà ùàçûð îëóá ãûçëàðû èñòÿéèðëÿð. Ïàäèøàù ÿëàúñûç ãàëûá
ãûçëàðûíû áóíëàðà âåðèð âÿ òÿäàðöê ýþðöá éîëà ñàëûð. Áèð ìöääÿò éîë ýåòäèêäÿí ñîðà ùÿìÿí ãàëàéà éåòèøèðëÿð âÿ ýåúÿíè áóðàäà ãàëûðëàð.
Ýåúÿ ùàìû éàòìûø, Ìóõòàð éàòìàéûá êåøèê ÷ÿêèð. Ýåúÿíèí áèð âàõòû
áàõûá ýþðöð êè, áèð äåâ ýÿëäè âÿ áóíëàðû áóðàäà éàòìûø ýþðöá áóíëàðà
ùöúóì åäèð. Ìóõòàð ãàëõûá äåâèí ãàáàüûíà éåðèéèð âÿ äåâ èëÿ òóòàøäû âÿ
õåéëè çÿùìÿòäÿí ñîðà äåâè ùÿëàê åäèð. Áó õÿáÿð äåâèí àíàñûíà éåòèøèð.
Òÿíóðÿ ÷ÿêèá ýÿëèð Ìóõòàðû ãàïûá àïàðûð, Êöùãàôäÿ ùÿáñ åäèð.
Áèð ýöí áó ãàðû êèòàáà áàõàíäà ýþðöð êè, Ìóõòàð ùàíñû áèð äåâ èëÿ
ìöáàðèçÿ åòñÿ þëäöðÿúÿêäèð. Ãàðû áóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèð. Îäóð
êè, Ìóõòàð çèíäàíäàí ÷ûõàðûá îíà äåéèð:
– Áèð éåðäÿ áèð öçèê âàð, îíó ìÿíÿ ýÿòèðñÿí, ñÿíè àçàä åäèá àòàíà
éåòèððÿì.
Ìóõòàð ãÿáóë åäèð. Ãàðû áóíó úèáèíÿ ýþòöðöá òÿíóðÿ ÷ÿêèá, áóíó áèð
åâÿ ýÿòèðèð. Áèð êÿíàðäà éåðÿ ãîéóá äåéèð:
206
– Áó åâÿ äàõèë îëàðñàí, îðàäà áèð ÷ÿðõ ýÿðÿúÿêñÿí, ýÿðÿê îíóí öñòöííÿí åëÿ òóëëàíàñàí êè, ùå÷ áèð éåðèí îíà òîõóíìàñûí. Ñîðà áèð àðâàä
ýþðÿúÿêñÿí, ñÿíèí àíàíà îõøàéûð, àììà ñÿíèí àíàí äåéèë, îíóí øèðèí
äèëèíÿ àëäàíìà, îíó þëäöð. Ö÷öíúö îòàãäà áèð ãàðû ýþðÿðñÿí, îíó äà
þëäöð âÿ îòóðäóüó äþøÿéèí àëòûíäà áèð öçöê âàð, îíó àëûá ìÿíÿ ýÿòèðÿðñÿí.
Ìóõòàð ÿòÿéèíè áåëèíÿ éûüûá áèð òóëëàíìàãëà ÷ÿðõè î òÿðÿôÿ êå÷äè.
Èêèíúè îòàüà äàõèë îëàíäà, àíàñû øÿêëèíäÿ áèð àðâàä ýþðöð. Èñòÿéèð þëäöðñöí, àðâàä éàëâàðûð êè, ìÿí ñÿíèí àíàíàì, ìàíà ðÿùì åëÿ. Ìÿíè þëäöðìÿ, éîõñà ñöäöìö ñÿíÿ ùàëàë åëÿìÿðÿì. Ìóõòàð áóíóí éàüëû äèëèíÿ àëäàíûá îíà ðÿùì åäèð. Ùÿìÿí ñààò àðâàä áóíó ýþòöðöá ùàâàéà àòûð. ßââÿëêè ãàðû áóíó ùàâàäà òóòóá éåðÿ ãîéóð, äåéèð:
– Ìÿí ñÿíÿ äåìÿäèììè, ñÿíèí àíàí äåéèëäèð. Èíäè áó äÿôÿ îíà
ðÿùì åòìÿéèá þëäöðÿðñÿí âÿ öçöéö ìÿíÿ ýÿòèðÿðñÿí.
Ìóõòàð áó äÿôÿ äÿ èêèíúè îòàüà äàõèë îëóá, ùÿìÿí àíàñû øÿêëèíäÿ
îëàí àðâàäû þëäöðöð. Ñîðà ö÷öíúö îòàüà äàõèë îëóð. Áóðàäàêû ãàðûíû þëäöðöá, äþøÿéèí àëòûíäàí öçöéö ýþòöðöá áàðìàüûíà òàõûð. Äÿðùàë áèð äåâ
ùàçûð îëóð. Ìóõòàð áóíäàí õÿáÿð àëûð:
– Ñÿí êèìñÿí?
Äåâ úàâàáûíäà äåéèð:
– Áó öçöê ùÿð êèìèí áàðìàüûíäà îëñà, ìÿí îíà èòàÿò åòìÿéÿ ùàçûðàì. Èíäè íÿ ÿìðèí âàðñà, ñþéëÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèì, – äèéèá úàâàá âåðèð.
Ìóõòàð îíó àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ àïàðìàüû ÿìð åäèð. Äåâ äÿðùàë Ìóõòàðû
ýþòöðöá øÿùÿðèí êÿíàðûíäà éåðÿ ãîéóð. Ìóõòàð äåâè ìöðÿõõÿñ åäèð.
Áèð ãÿäÿð éîë ýåòäèêäÿí ñîðà áèð ÷îáàíà ðàñò ýÿëèð âÿ ýþðöð êè, ÷îáàí
ãàðà ýåéìèø. ×îáàíäàí ãàðà ýåéìÿýèíèí ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäà, ÷îáàí:
– Ïàäèøàùûìûçûí Ìóõòàð àäëû áèð îüëó âàð èäè, ùÿì ïàäèøàù, ùÿì
úàìààò îíó ÷îõ ñåâÿðäè, îíó äåâëÿð þëäöðìöø. Îäóð êè, áöòöí úàìààò
ãàðà ýåéìèø.
Ìóõòàð ÷îáàíà äåéèð êè:
– ×îáàí ãàðäàø, ãàðàñûíû ýåéäèýèíèç Ìóõòàð ìÿíÿì. Ýåò ïàäèøàùà
ìöæäÿ àïàð.
Áó ñþçö åøèäÿí êèìè ÷îáàí äöç áèðáàø ïàäèøàùûí éàíûíà ýÿëèð. Áèð
òÿðÿôäÿí Ìóõòàðûí ãàðäàøëàðû ãàéûäóá ÿùâàëàòû ñþéëÿéèá Ìóõòàðûí íèøàíëûñûíû äà, àíàñûíû äà òàïìûøäûëàð. Áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè ïèøâàçÿ
÷ûõûá Ìóõòàðû ãÿñðèíÿ ýþòöðöá òîé åäèá åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëäóëàð.
207
ÁÀÐÕÓÄÀÐÛÍ ÁÀÕÒÛ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Éàðàäàí áèð èäè, áÿíäÿñè ÷îõ èäè. Áàðõóäàð
àäëû áèð áàëûã÷û âàð èäè. Áàðõóäàð äÿðéàäàí áàëûã äóòàð, áàçàðäà ñàòûá
äîëàíàð èäè. Áàðõóäàð áèð ýöí àõøàì òÿðÿôè äÿðéàéà òîð àòäû. ×îõëó áàëûã
äóòóô áàçàðà ýÿòèðäè, ñàòäû. ×àé÷ûéà ýåòäè, éåäè, èøäè, òàíûø-áèëèøíÿí ýþðöøäö. Áàøû ñþùáÿòÿ ãûçûøäû, áèð äÿ áàõäû ýåúÿ-ýåúÿäÿí êå÷èô. Ãàëõäû
ýåòäè. Áàðõóäàð ãàðàíëûã ÷àðøû èëÿí ôèêèðëÿøÿ-ôèêèðëÿøÿ ýåäèð èäè. Ýåòäè,
áèð áàëà áîéëó äÿâðèøÿ ðàñò ýÿëäè éîëäà. Äÿðâèø Áàðõóäàðà äåäè:
– Íèéÿ ôèêèðëèñÿí? Àë, áó ãûçûë ïû÷àüû, àïàð âåð ïà÷úàùûí ãûçû
Öëêÿðÿ, ìóðàäûíà ÷àòàðñàí.
Äÿðâèø áó ñþçö äåéèô ãåéûáà ÷ÿêèëäè. Áàðõóäàð ïû÷àüû ýþòöðöô ýÿëäè
ïà÷úàù ãûçû Öëêÿðèí éàíûíà. Ïûúàüû âåðäè Öëêÿðÿ. Öëêÿð äåäè:
– Õàëàîüëó Áàðõóäàð, ýÿëäèíìè?
– Ýÿëäèì, ïà÷úàù ãûçû, ýÿëäèì.
– Áàðõóäàð, äàùà äóðìàã âàãòû äþéöëäöð, ùàçûðëàø ýåäÿê.
Áàðõóäàð ýåòäè, ïà÷úàùûí òîéëàñûíäàí èêè àò ÷ÿêäè éÿùÿðëÿäè. Àòäàðû
ìèíèá ýåúÿ âàõòû éîëà äöøäöëÿð. Î ýåúÿ ñàáàùà êèìè àò ñöðäöëÿð, ýåäèá
áèð áóëàã áàøûíà ÷àòäûëàð. Ýþðäöëÿð ñóéíàí áèð ãèéìÿòëè äàø àõûð. Áàðõóäàð àòäàí äöøöá äàøû ýþòöðäö, ýåíÿ éîëà äöøäöëÿð. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ
ýåòäèëÿð, ýåòäèëÿð áèð øÿùÿðÿ ÷ûõäûëàð. Ïà÷úàù ãûçû àòàñûíûí ãûçûë-ýöìöøöíäÿí ÷îõëó ýþòöðìöøäö. Âåðäèëÿð, ö÷ ìÿðòÿáÿëè áèð èìàðÿò òóòäóëàð,
îðäà éàøàìàüà áàøëàäûëàð.
Áèð ýöí Áàðõóäàð èëÿ Öëêÿð åéâàíäà îòóðìóøäóëàð. ×àé è÷èá, ñþùáÿò åëÿéèðäèëÿð. Ñþùáÿò ñóäàí, äàøäàí äöøäö. Áàðõóäàð äåäè:
208
– Ïà÷úàù ãûçû, ýÿòèð î äàøà áèð áàõûì.
Ïà÷úàù ãûçû äàøû ýÿòèðäè ÿëèíäÿ òóòäó. Áàðõóäàð áàõäû êè, äàø àé,
ýöí êèìè èøûã ñàëìàüà áàøëàäû. Î éàííàí î øÿùÿðèí ïà÷úàùû Àéâàç,
âÿçèð, âÿêèë èëÿí îðäàí ýÿëèð èäè. Èìàðÿòèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ ýþçö
ÿëèíäÿ ëÿë äàøûíû îéíàäàí Öëêÿðÿ äöøäö. Ýþçÿëëèéèíè ýþðöô îíà àøûã
îëäó. Öðÿýè ïÿðèøàí, ãÿëáè éàðàëû ýÿëäè äèâàíõàíàéà. Àë ãûðìûçû ýåéèíèô
òàõòà ÷ûõäû. Âÿçèðè ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Àìàí âÿçèð, áó äÿðäèìÿ áèð ÷àðÿ åëÿ.
– Øàù ñàü îëñóí, íÿäÿí ãÿì éåéèðñÿí, ýöú ñÿíäÿ, ìàë-ïóë ñÿíäÿ,
íÿ úöðÿ èñòÿñÿí, î úöðÿ ãûçû ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí.
– Âÿçèð, ìÿí ãûçû ýöú èëÿí î îüëàíûí ÿëèíäÿí àëà áèëìÿðÿì. Åë ìÿíè
ãûíàð, òÿäáèð òþêìÿê ëàçûìäûð.
– Îíäà ëÿë äàøûíû ìàùíà åëÿéèá, ãûçû àëìàã îëàð. Ñÿí ùþêì åëÿ îüëàíû ýÿòèðò, äåéèíÿí î äàøû ìÿíèì õÿçèíÿìäÿí îüóðëàéûáñàí. Îíäà ñþç
òàïà áèëìÿç, áîéíóíà îüóðëóã ãîéóá þëäöðäÿðñÿí, ãûç ñàíà ãàëàð.
Ïà÷úàù âÿçèðèí òÿäáèðèíè áÿéÿíäè. Ùþêì åëÿäè Áàðõóäàðû ýÿòèðòäè.
Äåäè:
– Î ñÿíäÿêè ëÿë äàøûíû ìÿíèì õÿçèíÿìäÿí îüóðëàéûáñàí, áîéíóíà
àë, éîõñà þëäöðòäöðÿúÿéÿì.
Áàðõóäàð äåäè:
– Ñàù ñàü îëñóí, áåëÿ ãûðìûçû áþùòàí îëìàç. Ìÿí áó äàøû äþéëÿð
òîðïàüûíäà áèð áóëàãäàí òàïìûøàì. Èíàíìàéûðñàí, ìÿí ýåäèì î äàøäàí
éåíÿ ýÿòèððÿì.
Ïà÷úàù Áàðõóäàðà îí ýöí ìþùëÿò âåðèá àçàä åëÿäè êè, ýåòñèí î äàøäàí ýåíÿ ýÿòèðñèí. Ïà÷úàùûí ôèêðè áó èäè êè, îüëàí ýåòñèí, äåâëÿð òÿëÿô
åëÿñèí, ãûç áóíà ãàëñûí. Áàðõóäàð åâëÿðèíÿ ýÿëäè. ßùâàëàòû Öëêÿðÿ ñþéëÿäè. Öëêÿð äåäè:
– Áàðõóäàð, àéðûëûãäûð ñÿí ýåòìÿìèø ãóëàã àñ, ìÿí ÿùâàëàòû ñàíà
ñþéëÿéèì. Ìÿí þç òîðïàüûìûçûí ïà÷úàùûíûí ãûçûéàì. Þç õàëàì îüëóíà
íèøàíëû èäèì. Áó éàõûíëàðäà òîéóí îëàúàõäû. Àììà ìÿíèì îíäà êþíëöì éîõ èäè. Î ýåúÿ ñÿí ãûçûë ïûúàã ÿëèíäÿ ýÿëäèí, ìÿí äÿ ýåúÿ ñÿíèí
éóõóìäà ýþðìöøäöì. Ýþðäöì êè, þç åëèìèçäÿ ñàíà ýåòñÿì ùàìû ìÿíè
ãûíàéàð, ãîøóëóô áó éåðÿ ýÿëäèì. Èíäè ìÿí ñÿíèíÿì, ñÿí äÿ ìÿíèì.
Èíäè ïà÷úàù ìàíà àøûã îëóôäóð, ëÿë äàøûíû áÿùàíÿ åëÿéèô ñÿíè þëäöðìÿê
209
èñòÿéèð. Ñÿí ýåò, Òàíðû éàð îëñóí. Äàøû òàïûá ýÿòèðÿðñÿí, úàíûìûç ãóðòàðàð. Áèð äÿ äåâëÿðèí ÿëèíäÿ ìÿíèì áèð áàúûì âàð, îí áåø éàøûíäà, îíó
äåâ ýþòöðöô àïàðûá. Áÿëêÿ îíà ðàñò ýÿëäèí. Þçöí èëÿ ýÿòèð. Î, áèçè ïà÷úàùûí úÿíýÿëèíäÿí ãóðòàðàð.
Áàðõóäàð áàø öñòÿ äåéèô ãûçíàí ùàëàë-ùöììÿò åëÿäè. Éîëà äöøäö.
Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýåòäè ñóéà ÷àòäû. Àõòàðäû î ëÿë äàøûíäàí áåøèíè òàôäû
ýþòöðäö, ñîðà þç-þçöíÿ äåäè êè, ýÿë áó ñóéóí áàøûíà òÿðÿô ýåò. Ùÿð íÿ
âàð, áó ñóéóí áàøûíäàäûð. Áàðõóäàð ñóéóõàðû ýåòäè, ýåòäè, äÿðÿíèí áîüàçûíäà áèð ìàüàðàéà ÷àòäû. È÷ÿðè ýèðäè, ýþðäö áèð ãûçûë òàõò ãîéóëóô.
Öñòÿ áèð ýþçÿë ãûç éàòûô. Áàðõóäàð äåäè:
– Éÿãûí áó ãûç Öëêÿðèí áàúûñûäûð. Ñóéóíäàí äà îíà áÿíçÿéèð.
Ýÿðÿê àïàðûì.
Áàðõóäàð ùà ÷ûüûðäû êè, ãûç îéàíñûí, ãûçäàí úàâàá ÷ûõìàäû. ßëèéíÿí
èòÿëÿäè, éåíÿ äÿ ãûç îéàíìàäû. Áèëäè êè, ãûç òèëñèìÿ äöøöô. Éóõàðû áàõäû
áèð ëÿë äàøû ýþðäö, àñûëûô ãûçûí áàøûíûí öñòöíäÿí. Èñòÿäè ÿë àòûô ëÿëè äóòà.
Ëÿë éóõàðû ÷ÿêèëäè. Áèëäè ãûçû ùóøà àïàðàí äàøäûð.
Äåäè:
– Ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð, áóíó ùóøà àïàðàí áèð ýöí ýÿëÿð.
Áàðõóäàð áèð éàíà ÷ÿêèëèá ýèçëÿíäè. ×îõ êå÷ìÿäè ýþé ýóðóëäàäû, ûëäûðûì ÷àõäû, áèð äåâ éåðÿ äöøäö, ìàüàðàéà ýèðäè. Ãûç éàòàí òàõòûí áàø
óúóííàí áèð ãàì÷û ýþòöðäö, ëÿë äàøûíà âóðäó. Äàø ýþéÿ ÷ÿêèëäè, ãûç
ùóøà ýÿëäè. Äåâ äåäè:
– Àé ãûç, ðàé âåð êè, úàíûí áó òèëñèìäÿí ãóðòàðñûí.
Ãûç äåäè êè, ñÿíèí ïèñ öçöíö ýþðìÿêäÿí áó òèëñèì éàõøûäûð.
Äåâ àúûãëàíûá áèð ãàì÷û ãûçà âóðäó, ãûç þçöíäÿí ýåòäè. Ëÿë äàø öñòöíÿ ýÿëäè. Äåâ ÷ûõûá ýåòäè. Áàðõóäàð äåâèí áöòöí èøäÿùëÿðèíè ýþðìöø
èäè. Ìàüàðàéà ýèðäè, òàõòûí áàøûííàí ãàì÷ûíû ýþòöðäö, ëÿëÿ âóðäó. Ëÿë
ýþéÿ ÷ÿêèëäè, ãûç àéûëäû. Äåäè:
– Åé îüëàí, ñÿí êèìñÿí, áóðàéà íèéÿ ýÿëèôñÿí? Áóðàéà áÿíè-àäÿì
ýÿëÿ áèëìÿç.
Áàðõóäàð þçöíöí, Öëêÿðèí ÿùâàëàòûíû îíà ñþéëÿäè. Ñîðà äåäè êè,
ñÿíè àïàðìàüà ýÿëìèøÿì. Ãûç äåäè:
– Ìÿíè àïàðìàã ö÷öí áó äåâè þëäöðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí äåâäÿí
õÿáÿð àëäûì: ñÿíèí úàíûí ùàðàäàäûð. Î àúûãëàíûá äåäè: ìÿíèì úàíûì
øöøÿ è÷ÿðèñèíäÿ áèð ãóøäóð. Ùÿð êèìäÿ Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí öçöéö
îëñà, î ýåäèá öçöéö ñóéà ñàëñà, ìÿíèì úàíûìû ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿð.
210
Áàðõóäàð äåäè:
– Áàúûí ýÿëÿíäÿ î öçöéö ìàíà âåðèô. Äóð ýåäÿê.
Ýåòäèëÿð ñó êÿíàðûíà, öçöéö ñóéà ñàëäûëàð. Áèð øöøÿ ýÿëäè. Øöøÿíè
ãûðäûëàð, áèð ãóø ÷ûõäû. Áàðõóäàð ãóøóí áîüàçûíû öçöá àòäû. Î ñààò äåâ
ýþéäÿí äöøöá þëäö. Áèð ãàòûð òàïûô èêè õóðúóí äîëóñó ëÿë äàøû éöêëÿéèá
éîëà äöøäöëÿð. Ìÿíçèë åéëÿéÿ-åéëÿéÿ ýÿëèô Öëêÿðÿ ÷àòäûëàð. Ùÿð èêè
áàúû ýþðöøäöëÿð. Áàøëàðûíà ýÿëÿíëÿðè áèð-áèðëÿðèíÿ ñþéëÿäèëÿð. Áàðõóäàð
ýÿòèðäè áåø ëÿë äàøû ïà÷úàùà âåðäè. Ïà÷úàù äåäè:
– Ýåò, úàíûíû éàõøû ãóðòàðäûí.
Áàðõóäàð ýÿëäè åâëÿðèíÿ.
Ïà÷úàùû ýåúÿ ñàíúû òóòäó. Äåäè êè, âÿçèð ÷àðÿ åëÿ þëäöì. Âÿçèð äåäè:
– Ïà÷úàù, îüëàíû ÷àüûð, äåéèíÿí ìÿí íàõîøäàìûøàì, ùÿêèìëÿð úåéðàí
ñöäö áóéóðóð, ýÿðÿê ýåäèô ýÿòèðÿñÿí. Ýåäÿð, ýÿòèðÿ áèëìÿç, áîéíóíó
âóðäóðàðñàí. Ãûçà ñàùèá îëàðñàí.
Ïà÷úàù Áàðõóäàðû ýÿòèðòäè, âÿçèð äåäèéè êèìè äåäè. Áàðõóäàð ýÿëäè
ÿùâàëàòû ãûçäàðà ñþéëÿäè. Äåâ àïàðàí ãûç äåäè:
– Äåâèí ìÿíäÿ áèð ìöøêö âàð. Àïàð ìåøÿéÿ ñÿï, úåéðàíëàð áèùóø
îëàð, ñàüûá ýÿòèð ñöäöíö âåð øàùà.
Áàðõóäàð ãûç äèéÿí êèìè åëÿéèá, ýÿòèðäè ñöäö ïà÷úàùà âåðäè. Ïà÷úàùûí ìóííàí äà ÿëè öçöëäö. ×àðàñûç Áàðõóäàðû àçàä åëÿäè. Áàðõóäàð åâÿ
ýÿëäè. Äåâ àïàðàí ãûç äåäè:
– Ïà÷úàù áèçäÿí ÿë ÷ÿêìÿç, ýþðÿê ÷àðÿñèíè åëÿéÿê. Èíäè Áàðõóäàð,
ñÿí ýåò ïà÷úàùû âÿçèð-âÿêèëèííÿí ãîíàõ ÷àüûð.
Áàðõóäàð ýåòäè ïà÷úàùû áàøûíûí àäàìûííàí ãîíàã ÷àüûðäû. Ïà÷úàù
äåäè:
– Ýåäÿðÿì, ìàíà ëàéèã ãîíàãëûã âåðÿììÿç, áîéíóíó âóðäóðóô
ãûçà ñàùèá îëëàì.
Áó ôèêèð èëÿí ïà÷úàù áàøûíûí àäàìûííàí Áàðõóäàðûí åâèíÿ ýÿëäè.
Äåâ àïàðàí ãûç ìÿúëèñ à÷äû, ùàìûñû ÿéëÿøäè. Áèðäÿí äåâèí ëÿë äàøûíû àòäû
ïà÷úàù áàøûíûí àäàìëàðû áåùóø îëäóëàð. Áàðõóäàð ãûçëàð èëÿ áÿðàáÿð îíëàðûí áàøëàðûíû êÿñèá ñèíÿëÿðèíèí öñòÿ ãîéäó. Úàìàùàòà õÿáÿð âåðäè.
Ùàìû ýÿëäè, Áàðõóäàð ÿùâàëàòû áàøäàí-áàøà íàüûë åëÿäè. Úàìàùàò ñöëìöíÿ ãàðøû øàùà íÿùëÿò îõóäó. Áàðõóäàðû îíóí éåðèíÿ ïà÷úàù åëÿäèëÿð.
Áàðõóäàð úàìàùàò èëÿ éàõøû ðÿôòàð åëÿéèô äþâðàí ñöðìÿýÿ, ýöí êå÷èðìÿýÿ áàøëàäû.
211
ÒßÍÁßË ßÙÌßÄ
Áèð ïàäøàùûí ö÷ ãûçû âàð èäè. Ïàäøàùûí õàòûðû èñòÿäè êè, ãûçëàðûíà
ãîíàã ýåòñèí. ßââÿëúÿ áþéöê ãûçûíà õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, áó àõøàì
âÿçèð-âöçÿðà èëÿ ãîíàã ýÿëÿúÿêäèð. Ãûç ãàçàíëàðû äîðäóðóð, îòàãëàðû
áÿçÿéèð, ÷ûðàãáàí åëÿéèð. Àéàãëàðû àëòûíà ïàéàíäàç äþøÿéèð, áþéöê áèð
ãîíàãëûã ùàçûðëàéûð. Ïàäøàù ÿòðàôûíäà âÿçèð-âÿêèë èëÿ ýÿëèá éåéèá-è÷èð,
ýåäÿíäÿ ñîðóøóð:
– Ãûçûì, áó äþâëÿò, áó úÿëàë ñÿíèí ö÷öí ùàðäàíäûð?
– Àòà, ñÿíèí äþâëÿòèíäÿíäèð.
Áó ñþç àòàñûíûí õîøóíà ýÿëèð. Äåéèð êè, ñàü îë, ãûçûì.
Ñàáàùû ýöíö îðòàíúûë ãûçûí öñòöíÿ õÿáÿð ýþíäÿðèð êè, áó àõøàì îíà
ãîíàüàì, ùàçûðëàíñûí, âÿçèð-âöçÿðà èëÿ îíà ãîíàã ýÿëÿúÿéÿì.
Îðòàíúûë ãûçû äà îòàãëàðû áÿçÿòäè, ÷èë÷ûðàãëàðû éàíäûðòäû, êö÷ÿëÿðè ñöïöðòäöðäö, àéàãëàðû àëòäà ïàéàíäàç ñàëäûðäû.
Ïàäøàù âÿçèð-âÿêèëè èëÿ ýÿëèá, éåéèá-è÷äè, äóðóá ýåäÿíäÿ ñîðóøäó
êè, ãûçûì, áó äþâëÿò, áó úÿëàë ñÿíèí ö÷öí ùàðàäàí?
Äåäè:
– Àòàì ñàü îëñóí, áó äþâëÿò ñÿíèí äþâëÿòèíäèð.
Áó ñþç ïàäøàùûí õîøóíà ýÿëäè:
– Ñàü îë, ãûçûì, – äåäè.
Ïàäøàùûí ö÷öíúö ãûçû áóíó åøèòäè. Ïàäøàù áóíóí ö÷öí äÿ õÿáÿð
ýþíäÿðäè. Àììà êè÷èê ãûç åéëÿ ùàçûðëûã ýþðìÿäè. Ïàéàíäàç äþøÿìÿäè,
íÿ äÿ îòàã áÿçÿìÿäè. Ïàäøàù âÿçèð-âöçàðÿ èëÿ ýÿëäè. Äÿðâèøèí îëäó212
üóíäàí íÿ òàïäûëàð éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Ïàäøàù ýåäÿíäÿ ãûçûíäàí õÿáÿð
àëäû êè, qûçûì, áó úÿëàë, áó äþâëÿò ñÿíèí ö÷öí ùàðàäàí?
Ãûç äåäè êè:
– Ãèñìÿòèì áóäóð.
Áó ñþç ïàäøàùà ÷îõ àúûã ýÿëäè: nåúÿ éÿíè, ãèñìÿòèì áóäóð? Ìÿíèì
ìàëûìû-äþâëÿòèìè áàñûá éåéèðñÿí âÿ ñîðà ãèñìÿòèì áóäóð äåéèðñÿí?
Ãûç äåäè:
– Þéëÿäèð, àòàì, ÷öíêè ñÿíÿ äÿ Àëëàù âåðèá, ìÿí äÿ îíäàí éåéèðÿì. Àëëàù âåðìÿñÿéäè, íÿ ñÿí éåéÿ áèëÿðäèí, íÿ äÿ ìÿí éåéÿðäèì.
Ñàáàù îëäó. Ïàäøàù ãûçûíûí áîéíóíó âóðäóðìàã èñòÿäè. Âÿçèðëÿð
ïàäøàùûí ÿë-ayàüûíà äöøäöëÿð:
– Àé ïàäøàù, ùÿð íÿ îëñà ãûçûíäûð, éàçûãäûð, ïàäøàùëàð àðàñûíäà
ñÿíèí ö÷öí ÿéèáäèð, áèàáûð îëàðñàí: äåéÿðëÿð êè, áàõ, ïàäøàù áèð ñþçäÿí
þòðö þç ãûçûíûí áîéíóíó âóðäó.
Ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð, äåäèëÿð:
– Éàõøûñû áóäóð êè, îíó áèð éàñàã àäàìà âåð, ýåòñèí àúûíäàí þëñöí.
Ïàäøàù ðàçû îëäó. Àõòàðäûëàð, øÿùÿðèí ãûðàüûíäà éîë öñòÿ áèð ãîðõàã
âÿ òÿíáÿë ßùìÿä îòóðìóøäó. Áóíóí ãûðäàí áèð äàìû, áèð äÿ ãîúàëìûø
àíàñû âàðäû.Åëÿ òÿíáÿëäè êè, éîëäàí þòÿíëÿð àüçûíà ÷þðÿê âåðñÿéäè éåéÿúÿêäè, éåðÿ äöøñÿéäè ýþòöðìÿçäè.
Ãûçû áóíà âåðäèëÿð. Ãûç àõøàì ýÿëÿíäÿ òÿíáÿë áèð àç úàíà ýÿëìèøäè. Ñàáàù îëäó. Ãûç áóíà áèð ìàíàò âåðäè:
– Àë áóíó.
Îüëàí ýþòöðäö, ýåòäè áàçàðà. Áèð ñþâäÿýàðà òóø ýÿëäè, ñîðóøäó:
– ßùìÿä, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
Äåäè:
– Ïàäøàùûí ãûçûíû âåðèáëÿð ìÿíÿ, î äà áèð ìàíàò âåðèá êè, ýåò áàçàðäàí øåé-ìåé àë. Àììà êè, ìàíàòû äà õûðäàëàìà. Ãàëìûøàì ìÿòÿë, íåúÿ
åëÿéèì?
Ñþâäÿýàð áóíà äåäè:
– Ýÿë ýåäÿê ìÿíèì ãàòûðëàðûìà ãóëëóã åëÿ. Àõøàì ýåäÿíäÿ î øåéëÿðè ìÿí àëûì âåðèì ñÿíÿ, àðòûã ïóë äà âåðÿðÿì.
Áó äà ýåòäè, ãàòûðëàðûí àëòûíû-öñòöíö ýþðäö, àõøàì îëìàìûø ñþâäÿýÿð ýÿëäè. Äåéèð:
– ßùìÿä áó ãóìó ýþðöðñÿí, ñàáàù áóíäàí ïàë÷ûã òóòóá äàìà
ñàëàðñàí, ìÿí äÿ ñÿíÿ éåíÿ øåé-ìåé àëûá âåðÿðÿì, öñòÿëèê ïóë äà
âåðÿðÿì.
213
Áó ãàéûäàíàúàí ßùìÿä î ãóìó ïàë÷ûã òóòóá äàìà ñàëûð. Ñþâäÿýàð
ýÿëèá ýþðöð êè, áó ñàáàùêû èøèí äÿ éàðûñûíû ýþðöá. Îíà áèð éåêÿ íèì÷ÿ
àø, ÷þðÿê âÿ øåé-ìåéëÿðè èëÿ öñòÿëèê ïóë âåðèð, îíó éîëà ñàëûð. Ýÿíÿ
ñàáàù ýÿëèá ãàòûðëàðà áàõìàüû òàïøûðûð, áèð íå÷ÿ ýöí áîéëÿ äàâàì åäèð.
Áèð ýöí ñþâäÿýàð äåéèð:
– ßùìÿä, ìÿí ñÿôÿðÿ ýåäÿúÿéÿì, ñÿíè äÿ þçöìíÿí àïàðìàã èñòÿéèðÿì. Íÿ äåéèðñÿí?
ßùìÿä äåéèð:
– Ãîé ýåäèì ïàäøàùûí ãûçûíà ìÿñëÿùÿò åëÿéèì, ýþðöì íÿ äåéèð.
Ýåäèð ïàäøàùûí ãûçûíà ìÿñëÿùÿò åëÿéèð. Ïàäøàùûí ãûçû äåéèð êè:
– Åéáè éîõäóð, ýåò.
Áóíëàð éîëà ÷ûõûðëàð. Éîë ñóëàðû ãóðòàðìûøäû þçëÿðè äÿ ýÿëäèëÿð éîëóí
ãûðàüûíäà áèð êþùíÿ ãóéóíóí áàøûíà ÷àòäûëàð. Áóíëàð äîë÷àíû èïÿ áàüëàéûá ãóéóéà ñàëäûëàð, èï áîø ÷ûõûð, äåéèðëÿð êè: “À èíñàí, ñèíñÿí, íÿ ñÿí?
Áèç þëäöê, ñóçóííàí þëöðöê”.
Ãóéóéà êèì äöøñöí, êèì äöøñöí, ßùìÿä. ßùìÿäèí áåëèíÿ èï áàüëàéûá ñàëëàäûëàð. ßùìÿä ýþðöð ãóéóíóí äèáèíäÿ, ñóéóí áàøûíäà áèð äèâ
îòóðóá.
Äåäè:
– Íþøöí áèçÿ ñó âåðìèðñÿí?
Äåäè:
– Ñàããûç âåð, ñó âåðèì.
ßùìÿä èïè òÿðïÿäèð, ÷ÿêèðëÿð éóõàðû. Êàðâàííàí áèð ïàð÷à ñàããûç
òàïûð, åíèð àøàüû, âåðèð äèâÿ. Äèâ äÿ ñó áóðàõûð, þçö äÿ ßùìÿäÿ áèð íàð
áàüûøëàéûð. Êàðâàí àòëàðû òàìàì ñèðàá îëóð.
ßùìÿä éóõàðû ÷ûõûðäû êè, î áèðè éàííàí áèð àéðû êàðâàí ýÿëèá, äöøäö.
ßùìÿäÿ ñàããûç âåðèá, òÿçÿäÿí ñàëëàäûëàð. ßùìÿä ýåíÿ äÿ êàðâàíûí
þçöíö, àòëàðûíû ñûðàá åëÿéèð. Äèâ éåíÿ ßùìÿäÿ áèð íàð áàüûøëàäû. Ýÿëÿí
êàðâàí ßùìÿäýèëèí øÿùÿðèíÿ ýåäèðäè. ßùìÿä äÿ áó èêè íàðû âÿ áèð àçäà
îíóí÷óí éûüûëìûø ïóëó-õÿðúäèéè âåðèá: “Ôèëàí éåðäÿ, éîëóí êÿíàðûíäà
áèð äàìûì âàð, áèð ãàðû àíàìíàí áèð äÿ ÿéÿëèì âàð, àïàðàðñàí áó ïóëó
âÿ áó íàðëàðû âåðÿðñÿí, äåéÿðñÿí êè, áóíëàðû ßùìÿä ýþíäÿðäè.
Þçëÿðè ýÿëäèëÿð, Èñôàùàíà ÷àòäûëàð, äöøäöëÿð êàðâàíñàðàäà. ßùìÿä
àòëàðûí, ãàòûðëàðûíû ãóëëóüóíó åëÿäè. Äåäè êè, öðÿýèì òóòóëóð, ýåäèì áèð
øÿùÿðäÿí ãûðàã ýÿçèì þçöì÷öí. ×ûõûá øÿùÿðäÿí ãûðàã, ýÿëäè ÷ÿðùîâóçóí ãûðàüûíäà ñîéóíäó, ÷èìäè âÿ ñîðà éàòäû ÷ÿðùîâóçóí öñòöíäÿ. Áó
äÿìäÿ ö÷ ýþéÿð÷èí ýÿëäè, àüàúûí áàøûíà ãîíäó. Ãóøëàðäàí áèðèñè äåäè:
214
– Áàúûëû-áàúûëû.
Äåäè:
– Úàí áàúûëû.
– Áó ßùìÿäè òàíûéûðñàí?
Äåäè:
– Íÿ ßùìÿä?
Äåäè:
– Áó ùÿìÿí òÿíáÿë ßùìÿääèð êè, éîëóí ãûðàüûíäà ãûð äàìû âàðäû.
Àüçûíà ÷þðÿéè âåðñÿéäèëÿð éåéÿðäè, éåðÿ äöøñÿéäè, òÿíáÿëëèéíÿí ýþòöðìÿçäè. Èíäè ùÿìÿí î øÿùÿðèí ïàäøàùûíûí ãûçûíû áóíà âåðäèëÿð êè ýåòñèí
àúûííàí þëñöí. Áó äà ñþâäÿýàðà ðàñò ýÿëèá áóðà ÷ûõûá, ýÿë àäàìà áèð øåé
áàüûøëàéàõ.
Î áèðèñè äåäè:
– Éàòûáäûð îéàã, îéàãäûð ñàéàã îëñóí, ñàéàãäûð åøèòñèí: áó ÷ÿðùîâóçóí äèáèíäÿ éåääè êöï ãûçûë âàð. Ìÿí îíó áàüûøëàäûì. ßùìÿä, äóðóá
ãàçûá ÷ûõàðäàðñàí.
ßùìÿä áóíó åøèòäè âÿ î áèðè äåäè êè:
– Ùèíäèñòàí ïàäøàùûíûí ãûçû íàõîøäó îíóí äÿðìàíû áó àüàúäàäûð.
Éàðïàüûííàí ãûçûí ÿíäàìûíà ÷ÿêñÿí, ãûç ñàüàëàð, ãûçû äà âåðÿúÿêëÿð
îíà.
Î áèðèñè äåäè:
– ßùìÿäèí Ùèíäèñòàí øÿùÿðèíÿ ýåòìÿñè ö÷öí äÿðéàëàðû êå÷ìÿéè ëàçûìäûð. Ìÿí äÿ áó àüàúûí ãàáûüûíäàí îíà áàüûøëàäûì. Ùàíñû äÿðéàéà
âóðñà ãàáàüûíà éîë à÷ûëàð.
Áóíó äà ßùìÿä åøèòäè. Áóíó äåéèá ãóøëàð ïûðð åëÿéèá þòäöëÿð.
ßùìÿä äóðäó ÷ÿðùîâóçóí äèáèíè ãàçäû. Ýþðäö êè, áèð äÿíÿ áþéöê
äàø ÷ûõäû, ÿë àòûá äàøû ãîïàðòäû. Ýþðäö áèð äàùà ìàüàðà à÷ûëäû. Ýèðèá
ýþðäö êè, éåääè äÿíÿ êöï àüçûíàúàí äîëó ãûçûëäû. Çÿíúèðëÿíèá áèðè-áèðèíÿ àõûðûíúûñûí öñòöíäÿ áèð äàíà ãûçûë õîðóç.
Ñàáàù îðàäàí ãàëõäûëàð, ö÷öí ÷óáóüóíäàí äà ýþòöðöð. Èíäè Ùèíäèñòàíà ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð. Ýÿëèðëÿð, ãàáàãëàðûíà äÿðéà ÷ûõûð, ãàëûðëàð äÿðéàíûí êÿíàðûíäà. ßùìÿä äåéèð êè, Àëëàù êÿðèìäè. Ýåúÿíè éàòûðëàð
áóðàäà. Ýåúÿ âàõòû ßùìÿä äóðóá î ÷óáóüó âóðóð äÿðéàéà; äÿðéàäàí
éîë à÷ûëûð áóíëàðúóí. Ñÿùÿð äóðóðëàð, ýþðöðëÿð êè, ùàúàííàí èøäÿíìèø
éîëäóð êè, þçö ãàëõûð. Ýÿëèá àõûðäà áó ãûç îëàí øÿùÿðÿ ÷àòûðëàð.
Áóëàð êàðâàíñàðàäà äöøìÿêäÿ îëñóíëàð, ßùìÿä äåéèð:
– Ìÿí áó øÿùÿðè ýÿçìÿê èñòÿéèðÿì.
215
ßùìÿä øÿùÿðÿ ÷ûõûð. Áèð äÿñò ùÿêèìëèê ëèáàñû àëûð, ýåéèð ÿéíèíÿ, î
éàðïàüû äà ãîéóð úèáèíÿ. Ïàäøàùûí èìàðÿòèíèí ãàáàüûíäà áèðèñè áóíó
ýþðöð. Äåéèð:
– Åøèòìèøÿì ïàäøàùûí ãûçû íàõîøäóð. Ýÿëìèøÿì êè, îíó ìöàëèúÿ
åëÿéèì. Ýåò ïàäøàùà õÿáÿð àïàð, äåéèíÿí òàçà ùÿêèì ýÿëèá.
Î àäàì ýåäèá ïàäøàùà õÿáÿð àïàðûð. Ïàäøàù äåéèð:
– Ýåäèí î ùÿêèìè ýþòöðöí ýþðöì, íåúÿ øåéäèð.
Ýþòöðöá ýÿëèðëÿð. Ïàäøàù äåéèð êè, åé ùÿêèì, îòóç äîããóç ùÿêèìè
çèíäàíà ñàëìûøàì. Àíä è÷ìèøÿì ãûðõ îëñà, ãûðõûíûí áîéíóíó âóðäóðàúàüàì. Ñÿí ýÿë áóëàðûí ãàíûíà ñóñàìà.
– Åé ïàäøàù, ÿýÿð ìÿí ãûçûíû éàõøû åäÿ áèëìÿñÿì, îíëàðûí äà ÿâÿçèíÿ ìÿíèì áîéíóìó âóð. Ñàáàù ìÿí ýÿëëÿì. Ñÿí úàð ÷ÿêäèðýèíÿí êè,
áàçàð-äöêàí áàüëû îëñóí. Ãûçûâû ãàðàâàøëàð àïàðñûíëàð ùàìàìà, ìÿí äÿ
ýÿëëÿì îíà äÿðìàí ÷ÿêÿðÿì. Éàõøû îëàð.
ßùìÿä îðàäàí ýÿëèá ñîéóíóá ïàëòàðëàðûíû ýèçëÿäèð, àòëàðà ãóëëóã
åëÿìÿéÿ áàøëàéûð.
Ñàáàù îëàíäà ßùìÿä ýåíÿ äÿ ýåéèíèá ïàäøàùûí ãàïûñûíà ýÿëèð.
Ïàäøàù äà úàð ÷ÿêäèðèð êè, áàçàð-äöêàí áàüëàíñûí. Áèð íÿôÿð àäàì êö÷ÿäÿ îëìàñûí, ãûçûì ùàìàìà ýåäÿúÿê.
Ãûçû ýÿòèðèá àïàðäûëàð ùàìàìà. ßùìÿä äÿ áó éàííàí ýåòìÿêäÿ
îëñóí ùàìàìà.
ßùìÿä áó ãûçû äþðä ÿë-àéàüûíäàí ÷ÿêèð ÷àðìûõà. Éàðïàüû éàíäûðûá
êöëöíö èñëàäûá éàõûð ãûçûí ÿíäàìûíà. Ãûçà áèð ÷èëëÿ ÷ÿêèð. Ãûç þçöííÿí
ýåòäè. Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà ãûç þçöíÿ ýÿëèá, ýþçöíö à÷ûð. Ýþðöáëÿð êè, ãûç
äà çÿððÿúÿí ùå÷ íàõîøëóã éîõäóð. Ïàäøàùà ìóøäóëóã÷ó ýåäèð êè, ãûçûí
éàõøû îëäó.
Ïàäøàù äà ùþêì åëÿéèá, ïàéàíäàç äþøÿíèá ùàìàìûí ãàïûñûíäàí
ïàäøàùûí åâèíÿúÿí. Ãûçû àïàðûá åâÿ. ßùìÿäè äÿ ïàäøàù àïàðòäûðûð þç
éàíûíà. Ïàäøàù ßùìÿäèí þçöíÿ ãîíàãëûã, ìÿðÿêÿ åëÿéèá äåéèð:
– Ùÿêèìáàøû, ìÿí ÿùä åëÿìèøäèì êè, ùÿð êèì ãûçûìû éàõøû åëÿñÿ,
ãûçûìû âåðèì îíà.
ßùìÿä äÿ äåéèð:
– Áàø öñòÿ. Ìÿíèì äÿ ãÿáóëóìäóð. Àíúàã ñàáàù ýÿëèá äåéÿðÿì
ñÿíÿ.
ßùìÿä áèð âàõò õÿáÿð òóòäó êè, áàéûð àõøàì îëóá. Êàðâàíñàðàéà
ýÿëäè. Ñþâäÿýÿð ñîðóøäó:
216
– ßùìÿä ùàðàäà èäèí?
Äàé ßùìÿä ýèçëÿäÿ áèëìÿäè. Íåúÿ îëìóøäó, ìàúÿðàñûíû îíà äàíûøäû.
Äåäè:
– Ñþâäÿýÿð, áó äþâëÿò äÿ ñÿíèíäèð. Áó ãûçû äà êè, ìÿíÿ âåðèáëÿð
áóëàðûí èêèñè äÿ ñÿíèíäèð.
Ñþâäÿýÿð äåéèð:
– Éîõ ßùìÿä, ùÿëÿ áó ñÿíèí ãèñìÿòèíìèø, ùÿëÿ ñÿíèíäè. Áàüûøëàéûðàì ñÿíÿ. Ùèíäè ßùìÿä ñÿíèí áèçèì éàíûìûçäà ãàëìàüûí ëàéûã
äþéöë. Ýåò ñàáàù êÿáèíöâö êÿñäèð, ãûçû àë, ýåò âèëàéÿòöâÿ. Áèç äÿ ñþâäÿìèçè åëÿðèê, ýÿëÿðèê.
– Éîõ, ìÿí ñÿíè ãîéóá ýåòìÿðÿì. Äþâëÿòè ñÿííÿí ãàçàíìûøàì.
Áó ÷îõ äåéèð, ñþâäÿýÿð àç åøèäèð. ßùìÿä ýåäèá ïàäøàùûí ãûçûíû àëûð,
ñîðà ýÿëèð ñþâäÿýÿðèí éàíûíà. Ñþâäÿýÿð äåéèð îíà:
– Ýåò áåø-îí äÿíÿ äÿâÿ àë, îí-îí áåøè äàùà ãóòó âÿ áèð íå÷ÿ òîï
àðøûí ìàëû àë. Îëàðíàí ýåäèá ùÿìÿí øÿùÿðäÿ, ùÿìÿí õÿçèíÿíèí öñòöíäÿ äöøÿðñÿí. Îëàðûí ùàìûñûíû ýåúÿéíÿí éûüàðñàí ñàíäûãëàðà, ùÿð áèðèíèí
öñòöíÿ áèð òîï ìàë ãîéàðñàí, ìûõëàðñàí. Ñÿíè òóòàíäà äåéÿðñÿí êè, àðøûí
ìàëû àëìûøàì, âèëàéÿòèìÿ àïàðûðàì ñàòìàüà. Èíàíìûðñûç, áàõûí.
ßùìÿä äÿ ýåäèð òàúèðèí ñþçöéíÿí îí-îí èêè äÿâÿ àëûð. Áèð ýöíäÿ
îí-îí èêè ñàíäûã âÿ áèð íå÷ÿ òîï àðøûí ìàëû ýÿòèðèá ýÿëèð. Ñàáàùûíàí
ýÿëèð ïàäøàùûí éàíûíà êè, ìÿí èñòÿéèðÿì ýåäÿì øÿùÿðèìèçÿ.
Ïàäøàù äåéèð:
– Ìÿíÿ áèð ùÿôòÿ ìþùëÿò âåð, ãûçûì ö÷öí êÿúàâà áàüëàòäûðûì.
Ïàäøàù ãûçè÷èí êÿúàâà áàüëàòäûðûá ãûçû ãîéóð êÿúàâàéà. ßùìÿä ýþòöðöá îðàäàí ãûçû, êÿúàâàéíàí, áèð íå÷ÿ àòíàí ùÿìÿí õÿçèíÿ îëàí øÿùÿðÿ ýÿëìÿêäÿ îëñóí. Áóíó ãîéàã áóðàäà.
Õÿáÿðè ñèçÿ êèìäÿí, õÿáÿðè ßùìÿäèí àðâàäûííàí. Ñþâäÿýÿð ïóëëàðû, íàðëàðû ýþòöðöá åâÿ âåðìèøäè. Ïóëëàð õÿðúëÿíìÿêäÿ èäè. Áèð ýöí
ßùìÿäèí àíàñû äåäè:
– Ãûçûì, öðÿéèì éàíûð, äóð îüëóì ýþíäÿðÿí íàðûí áèðèíè êÿñ ìÿíèì
ö÷öí.
Ýÿëèí äóðóá íàðûí áèðèíè êÿñÿíäÿ ýþðäö êè, è÷è úàâàùèðëÿ äîëóäóð. Î
úàâàùèðäÿí ýþòöðöá äàìûí ùÿíäÿâÿðèíè àëäû. Ãàðûéà äà áèð ãÿäÿð ïóë
âåðäè êè, ýåòýèíÿí ìÿíÿ äàø éîíàí, äàø ÷ûõàðäàí ýþð. Ãàðû äà ýåäèá áèð
áÿííà ýþòöðöá áèíàíû éàâàø-éàâàø áàøëàäûëàð òèêìÿéÿ. Áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ ãûç áóðàäà áèð èìàðÿò òèêäèðäè êè, ùå÷ ïàäøàùà ìöéÿññÿð äþýöë.
217
Äþðÿñèíÿ äÿ ùàñàð-çàä ÷ÿêäèðèá, ùÿéÿòèíäÿ áàü-áàü÷à, áàü÷àíûí îðòàñûíäàí ôÿââàðÿ âàð. Ýöë þç áöëáöëöí ÷àüûðûð. Ãóë-ãàðàáàø òóòäó, íåúÿ
êè, àòàñûíûí åâèíäÿ áÿõòÿâÿðëèê îëóðäó, áèð àç äà îííàí àðòûã åëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Áó áóðàäà ãàëìàãäà îëñóí, äàíûøûì ñèçÿ ßùìÿääÿí.
ßùìÿä ýÿëèá ùÿìÿí õÿçèíÿíèí öñòÿ äöøäö. Ýåúÿéíÿí ãûçûëëàðû
ñàíäûãëàðà äîëäóðäó, àðøûí ìàëëàðûí äà öñòÿ ãîéäó âÿ ñàíäûãëàðûí àüûçëàðûíû ìûõëàéûá ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. ßùìÿä þç øÿùÿðèí ãûðàüûíà ÷àòàíäà
äÿâÿëÿðè øÿùÿðèí ãûðàüûíäà ãîéóá ýåäèð åâëÿðèíÿ õÿáÿð âåðñèí. Ýÿëèð
ýþðöð êè, ãûðëû äàìûí éåðèíäÿ áèð àëò-öñò èìàðÿò âàð, ùÿéÿò ãàïûñûíû òàããûëäàäûð. Íþêÿðëÿð, ãóëëàð õÿáÿð âåðèð:
– Àé õàíûì, áèð àòäû ýÿëèá, è÷ÿðè ýèðìÿê èñòÿéèð.
Ïàäøàùûí ãûçû ýÿëèá ãàïûíûí äàëûíà õÿáÿð àëûð:
– Àé ãîíàã, êèìñÿí?
– Ìÿíÿì åé, ìÿí.
– Ñÿí êèìñÿí?
ßùìÿäèí àäû éàäûíäàí ÷ûõûð. Äåéèð êè, àäûì éàäûìäàí ÷ûõûá, ýåäèì
þéðÿíèì ýÿëèì. ßùìÿä ýÿëèð øÿùÿðèí ãûðàüûíà, àäàìëàðûííàí ñîðóøóð
êè, ìÿíèì àäûì íÿäèð. Äåéèðëÿð, àüà ßùìÿä. ßùìÿä òÿçÿäÿí ýÿëèð àäûíû
äåéèð. Àðâàä äà ãàïûíû à÷äûðûð, ýþðöð ùÿãèãÿòäÿ ßùìÿääèð. ßëèíè ñàëûð
ßùìÿäèí áîéíóíà, ýþòöðöð éóõàðû. ßùìÿä öðÿéèíäÿ äåéèð êè, åé äèëèãàôèë ìÿí ýåòìèøÿì ïàäøàùûí ãûçû ýþðÿñÿí íÿ åäèá êè, áó åâè òèêäèðèá.
×ûõûá éóõàðû, ýþðöð àíàñû îëóá îí äþðä éàøûíäà úàâàí. Àíàñûéíàí
ýþðöøöð. ßììÿ ãàøãàáàüû ùÿëÿ à÷ûëìàéûð. Ïàäøàùûí ãûçû î ñààò õÿáÿð
òóòóð. Äåéèð:
– ßùìÿä, î øåéëÿð êè, ñÿíèí ôèêðèííÿí êå÷èð, îëàðû ãîé áèð ãûðàüà.
ßùìÿä, ñÿí ýþíäÿðäèýöí íàðûí áèðèñèíè àíàì êÿñìÿê èñòÿäè, öðÿéè éàíûðäû. Êÿñäèì, è÷è äîëó úàâàùèð ÷ûõäû, îíóí éàðûñûéíàí áó äÿñýàùû äöçÿëòìèøÿì.
Ýÿòèðèá î áèðèñèíè êÿñäèëÿð, ýþðäöëÿð áóíóí äà è÷è úàâàùèðäèð. Ãûç
äåäè:
– À êèøè, áàõòûì îüëàíûìûø.
Äåäè:
– Áóíäà ùÿëÿ íÿ âàð? Äþâëÿòè ìÿí ýÿòèðìèøÿì.
Äÿâÿëÿðè ÷ÿêèð è÷ÿðè. éöêëÿðèí âóðóð àíáàðà. Ñþâäÿýÿð äÿ ýÿëèð
÷ûõûð. ßùìÿä áèð õîí÷à úàâàùèðäÿí äöçÿëäèð, àïàðûð îíóí ö÷öí. ×öíêè
áóíëàð ùàìûñû îíóí ÿéàüûííàíäûð.
218
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ïàäøàù åâÿ ýåäèðäè, ãûç óçàãäàí áóíó ýþðäö,
þçöíö îí äþðä ãÿëÿìíÿí áÿçÿäè, çèíÿòëÿíäè. Àòàñû ýÿëèá ãàïûëàðûíäàí
êå÷ÿíäÿ ïÿíúÿðÿäÿí áîéëàíûá áàõûðäû. Ïàäèøàù áàøûíû ýþòöðöá ýþðäö
êè, þéëÿ áèð ãûçäû êè, ìèñëè øÿùÿðäÿ éîõäó.
– Âàé äàä ìÿíè ñàíúû äóòäó.
ßëèíè ãîéäó áîø áþýðöíÿ.
Âÿçèð ýÿëäè:
– Ïàäøàù, ñÿíÿ íÿ îëäó?
– Ìÿíè òåç àïàðûí åâÿ.
Ãûç ýÿëäè ßùìÿäèí éàíûíà.
– ßùìÿä, ùàë-ýöçÿðàí, ìàúàðà áåëÿ. Ñàáàù ìÿíèì àòàì ìÿíèì
ö÷öí åë÷è ýþíäÿðÿúÿê, ñÿí äÿ ìÿíè âåðÿðñÿí îíà.
ßùìÿä äåäè:
– À ãûç, àðàäà êèøèíè áèéàáûð åëÿìèéÿúÿêñÿí êè?
– Ñÿíèí èøèí îëìàñûí.
Ñàáàù îëäó, ýþðäöëÿð êè, ãàïû äþéöëäö, ßùìÿä ýåòäè ãàïûéà, ýþðäö
âÿçèðäó. Âÿçèð äåäè:
– Áÿñ åë÷èéÿ çàâàë éîõäó. Ìÿí ïàäøàùûí òÿðÿôèííÿí ýÿëìèøÿì,
ñèçäÿ áèð ãûç âàð, îíó ïàäøàù èñòÿéèð.
ßùìÿä äåäè:
– Î áèð éåòèì ãûçäûð, ìÿíèì áàúûìäûð, ãóðáàí îëñóí ïàäøàùà.
Âÿçèð ýÿëèá ïàäøàùà õÿáÿð âåðäè:
– Àé ïàäøàù, àëäûì ñÿíèí ö÷öí ãûçû.
Ïàäøàù äåéèð:
– Åé âÿçèð, ñàáàù ýåò ýþð àäàìûìûçû ùà÷àí âåðÿúÿêëÿð âÿ áèçäÿí íÿ
èñòÿéèðëÿð?
Ñàáàù îëäó, âÿçèð ýÿëèá ãàïûíû äþéöð.
– Íÿ âàð?
– Ïàäøàù äåéèð àäàìûìûçû òåç âåðñèí, íÿ èñòÿéèð áèçäÿ àïàðàã.
– Ãûçà áÿñ íÿ èñòÿéèðñÿí?
Äåéèð êè:
– Áåø êèñÿ äöéö, îí äàíà ãîéóí, áèð õÿëâÿð óí ýþíäÿðñèí.
Ñàáàù ùÿð íÿ ïàäøàùà ëàéûã èñòÿìèøäè éîëëàäû. Ãûç äà àëäû áóëàðû ýÿòèðèá þçöíäÿí î éàíà þòöðäö. Ïàäøàù ìîëëà ýþíäÿðäè, êÿáèí êÿñèëäè.
Úÿëàë-äÿñýàù èëÿ ãûçû àïàðäûëàð, òàõò ãóðäóëàð. Ãûçû äà ãîéäóëàð ýÿëèí
îòàüûíà. Ïàäøàùà õÿáÿð âåðäèëÿð. Ïàäøàù ýÿëäè ýþðäö êè, ãûç îòóðóá òÿõòèí
219
öñòöíäÿ. Ïàäøàù è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ãûç ãà÷äû òÿõòèí áó áàøûíäàí ýåòäè
îòóðäó î áàøûíäà. Äàëûí äà ÷åâèðäè àòàñûíà.
Ïàäøàù áèð ñààò ýþçëÿäè, ýþðäö îëìûéàúàã. Äåäè êè:
– Åé, ñÿíè ìÿíèì ö÷öí ýþòöðöáëÿð, ìÿíè ñÿíèí ö÷öí ýÿòèðìÿéèáëÿð.
Áèð äåäè, èêè äåäè, ýþðäö îëìàäû. Ö÷ äåäèêäÿ, ãûç áàøûíû à÷ûá àòàñûíà
áàõäû:
– Àé óòàíìàç! Àäàì äà þç ãûçûíû àëàð?
Ïàäøàù ÷îõ óòàíäû.
– Àé äàäû-áèäàä, áó íåúÿ øåéäèð? – äåäè âÿ ýåúÿéíÿí ãûçûíû åâèíÿ
éîëà ñàëäû.
Ñàáàù îëäó ãûçû, ïàäøàùû ãîíàã ÷àüûðäû. Ïàäøàù âÿçèð-âÿêèëíÿí ýÿëìèøäè. Ãûç ùàìûíû áóðàõäû, àòàñûíû ýåúÿ ãàëìàüà ñàõëàäû. Ïàäøàù áó
äÿì-äÿñýàùà áàõûá òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó êè, ãûçûì, áóíëàð ùàðàäàí? Ãûç
äåäè:
– Àòà, äþâëÿòèìè ñàáàù ýþðêÿçÿúÿéÿì, ùÿëÿ áó ùàðàñûäû.
Ñàáàù îëäó. ßùìÿä ýÿòèðäèéè ãûçûëëàðû ïàäøàùà ýþðêÿçäè, ïàäøàùûí
àüçû à÷ûëà ãàëäû. Ãûç äåäè:
– Àòà, éàäûíäàäûðìû ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, ùàìûéà ãèñìÿò âåðèð.
Ñÿíèí àúûüûíà ýÿëäè. Ñÿí äÿ ìÿíè ýþòöðöá òÿíáÿë ßùìÿäÿ âåðäèí êè,
ìÿí ýåäèì àúûííàí þëöì. ßììÿ ßùìÿä ðóçó äàëûíúà ýåòäè, ãèñìÿòèíè
àõòàðäû âÿ òàïäû. Èíäè áó ãèñìÿò áåëÿäè.
Ïàäøàù äåéèðäè:
– Îüëóì ßùìÿä, î áèðè ãûçëàðûì áÿäáÿõò îëìóø. Èíäè ýÿë ñÿí ìÿíèì
òàúûìà, òàõòûìà ñàùèá îë, ìÿí äÿ ãîúàëìûøàì, ýåäèì áåø ýöí èáàäÿò
åëèéèì.
Îíëàð äà éåäè, è÷äè, ìóðàäûíà, éåòèøäè. Î ýöí îëñóí êè, îëìàéàíëàð
ö÷öí îëñóí.
220
ØÀÙØÎÍÃÀÐ
Áèð ïàäøàù âàðäû. Ïàäèøàùûí ö÷ îüëó âàðäû: Ìÿùÿììÿä, ßùìÿä,
Ñÿìÿä. Ïàäèøàù ãûðõ ýöíöí ñèêàðûíà ÷ûõìûøäû. Ýþðäö áèð ÿæäÿùà áèð
äàüû ýþòöðöð äþéÿ, ãîéóð éåðÿ. Ïàäèøàùûí ðÿíýè öçöíäÿí ãà÷äû, äåäè:
– Âÿçèð, áèð áóíà áàõ.
Âÿçèð áàõäû, äåäè:
– Îíóí øèêàéÿòè âàð. Ýåäÿê, ýþðÿê áèçÿ øèêàéÿòè íÿäè?
Ýåòäèëÿð ÿæäàùàíûí éàíûíà, äåäèëÿð:
– Áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Äåäè:
– Ñèçäÿí áèð ÿìëèê ãóçó èñòÿéèðÿì.
Ïàäøàù äåäè:
– Éàõøû, ýþíäÿððÿì.
Ýþçëÿðèíè éóìóá à÷àíäà ýþðäöëÿð, ÿæäÿùà îëäó áèð áàëàúà ãàðà èëàí.
Ãàéûòäûëàð ýåðè. Âÿçèð äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, èëàí èñòÿéÿí ÿìëèê ñÿíèí îüëóí Ìÿùÿììÿääè.
Âåðìÿñÿí, ñÿíè èëàí ñàü ãîéìàç.
– Âÿçèð, ñÿí íÿ òÿäáèð òþêñÿí, ìÿí ðàçûéàì.
– Ãîé Ìÿùÿììÿäè ìÿí ýþòöðöì àïàðûá âåðèì.
Øàù ðàçû îëäó. Âÿçèð Ìÿùÿììÿäè ýþòöðöá, î äàüà ýÿëäè. Äàüäà
ÿæäÿùà ýÿëäè äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ýÿë äàëûìúàí.
221
Ìÿùÿììÿä äàëúàí, èëàí ãàáàõúàí ýåòäèëÿð, ýèðäèëÿð áèð äÿëìÿéÿ.
Ìÿùÿììÿä ýèðÿíäÿ äÿëèê éåêÿëÿíäè, ýèðäè, ýþðäö ùÿð òÿðÿô èëàíäû. Ñÿô
÷ÿêèáëÿð. Ìÿùÿììÿäè ýþðÿíäÿ éîë âåðäèëÿð. Ýåäèá áèð éåðÿ ÷ûõäû.
Ýþðäö èëàíëàð ïàäøàùû îòóðóá. Ãóðøàãäàí àøàüûñû èëàí, ãóðøàãäàí éóõàðûñû àäàìäû, áàøûíäà òàú. Ìÿùÿììÿäÿ éåð ýþñòÿðäèëÿð. Îòóðäó. Àõøàì
îëäó îëàðû àïàðûá áèð îòàüà ãîéäóëàð. Ìÿùÿììÿä ãûëûíúû ÷ÿêèá îòóðäó.
Ýåúÿäÿí áèð àç êå÷ìèø ýþðäö áèð úàíàâàð ýÿëèð, òöëêö éåðíÿí ñöðöíöð,
ùÿð ýþçöíäÿ áèð ÷ûðàã éàíûð. Öñòöíÿ éöðöäö, èñòÿäè þëäöðñöí, òóòà áèëìÿäè. Ãîâëàäû, ãûðõ îòàã ýåòäè, ãûðõ áèðäÿ ýþðäö áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèëèá. Ïÿðäÿíè ÷ÿêäè, ýþðäö ïÿðäÿ äàëûíäà áèð ãûç îòóðóá, àé öçöííÿí èøûã ñàëûð.
Äåäè:
– Àé ãûç, áèð úàíàâàð áóðäàí ýåòäèìè?
Ãûç äåäè:
– Ýåò, éåðèíäÿ ôàðàüàò îòóð, äóððàì îðòàíäàí ñöíýöìö êå÷èððÿì.
Îüëàí ãûçûí ñþçöííÿí ýåòäè þç éåðèíäÿ îòóðäó.
Ñàáàù îëäó, âÿçèð ýÿëäè ýþðäö îüëàí äèðè îòóðóá. Ýþòöðäö ïàäøàùûí
éàíûíà ýÿòèðäè. Ïàäøàù äåäè:
– ×ÿïÿë, îüëàíû áÿéÿíèá.
Ïàäøàùûí ÿìðèíÿ ýþðÿ âÿçèð îüëàíû ýþòöðöá ýåòäè, áèð ãàïû à÷äû.
Îüëàí ýþðäö áóðäà ãûðõ øàù þëöá, áàøëàðûíäà òàú. Âÿçèð ýåòäè ýåíÿ ïàäøàùûí éàíûíà. Ïàäøàù äåäè:
– Îëàðûí ùàìûñûíû î ñÿí àõøàì ýþðÿí ãûç þëäöðöá, ìÿíèì ãûçûìäû.
Èíäè ñÿíè áÿéÿíèá. Îòóð, ýÿòèðñèííÿð.
Ãûçû ýÿòèðäèëÿð, äàíûøäûðûá âåðäèëÿð Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿäíÿí
ãûç áèð ìöääÿò ãàëäûëàð. Ìÿùÿììÿä àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ ãàéûòìàã èñòÿäè.
Ãûçûí àòàñûéíàí ýþðöøìÿéÿ ýåäÿíäÿ ãûç äåäè:
– Àòàì ùÿð íÿ âåðñÿ àëìà, ãàðà àòû àë.
Ìÿùÿììÿä ýÿëäè ïàäøàùûí éàíûíà ýåòìÿéèíè ñþéëÿäè. Ïàäøàù äåäè:
– Éàõøû éîë. Èíäè ìÿííÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Äåäè:
– Ãàðà àòû.
Ïàäøàù ãàðà àòû Ìÿùÿììÿäÿ âåðäè. Ìÿùÿììÿä àòûí äûðíàüûíäàí,
äèçèíäÿí, ýþçöíäÿí þïäö. Àò îíà ÷èëî âåðäè. Àòû ìèíäè, ãûçû òÿðêèíÿ àëûá
éîëà äöøäö. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ éîë ýåòäèëÿð. Äþðäöíúö ýöíöí ýåúÿñè éîë
ýåäèðäèëÿð. Ýþðäöëÿð áèð äàüûí äåøèéèíäÿí èøûã ýÿëèð. Ýåòäèëÿð ýþðäöëÿð,
áèð ãóø ëÿëÿéèäèð. Ìÿùÿììÿä èñòÿäè ýþòöðñöí, ãûç äåäè:
– Ýþòöðìÿ, îííàí çèéàí ýÿëÿð.
222
Ìÿùÿììÿä ãóëàã àñìàäû ýþòöðäö. Éîëëàðûíà äàâàì åëÿäèëÿð. Ýÿëäèëÿð áèð ãàðûíûí åâèíÿ ãîíàã îëäóëàð. Ãàðûíûí ÷ûðàüû éîõóäó. Ëÿëÿéè
âåðäèëÿð, èøûüûíà îòóðäóëàð. Ýåúÿ ãàðîâóëëàð ýÿëèá ëÿëÿéè àïàðûá ïàäøàùà
âåðäèëÿð.
Ïàäøàù ýþðäö, ëÿëÿê øàùøîíãàð ãóøóíóíäó.
Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðûá äåäè:
– Ýåò ìÿíèì ãóøóìó òàï, ìàà ýÿòèð.
Ìÿùÿììÿä ïàäøàùäàí ãûðõ ýöí ìþùëÿò àëäû. Ýåäÿñè îëàíäà ãûç äåäè:
– Áèð õóðúóí äàðû ýþòöð. Ëÿëÿéè òàïäûüûí ÷þëÿ ñÿï. Þçöí ýèçëÿí.
Øàùøîíãàð ýÿëèá äàðûíû äÿííèéÿíäÿ, òóòäóí-òóòäóí, òóòìàäûí ãûðûõ äèâ
ýÿëèá ñÿíè þëäöðÿúÿê.
Ìÿùÿììÿä àòû ìèíèá ñöðäö ÷þëÿ ýÿëäè äàðûíû ñÿïäè. Ãóñ ýÿëäè äàðûíû äÿíëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿùÿììÿä ÷ûõûá ãóøó òóòäó. Àòû ìèíèá ãà÷äû.
Áèð ãûç ìóíó ýþðäö. Äèâëÿð ÷ûüûðäû, ãîéìàéûí øàùøîíãàðû àïàðäûëàð. Äèâëÿð äöøäöëÿð äàëûíà Ìÿùÿììÿäèí. Òóòà áèëìÿäèëÿð, àò Ìÿùÿììÿäè ãóðòàðäû. Ìÿùÿììÿä ñöðöá ýåòäè øàùøîíãàðû âåðäè ïàäøàùà. Ïàäøàù äåäè:
– Âÿçèð, íÿ ýþçÿë ãóøäó.
– Ìÿíèì ãûçûì ãóøäàí äà ýþçÿëäè.
Ïàäøàù Ìÿùÿììÿäè ÷àüûðûá äåäè:
– Ýåò áóíóí ãûçûíû äà ýÿòèð.
Ìÿùÿììÿä ýÿëäè ãàðà àòûí éàíûíà. Ãàðà àò äåäè:
– Ýåò èêè ýèðâÿíêÿ ÿò, èêè áöêöì éóõà, áèð ãàçàí ýþòöð, ýÿë ýåäÿê.
Ìÿùÿììÿä ÿòè, éóõàíû, ãàçàíû ýþòöðöá ýÿëäè ìèíäè ãàðà àòû. Äöøäöëÿð éîëà. Ýÿëäèëÿð ùÿìÿí ÷þëÿ. Ìÿùÿììÿä ãàçàíû öçöãîéëó àñäû, ÿòè
ãîéäó ãàçàíûí öñòäÿ îä ãàëàäû. ßòèí éàüû, ÿðèéèá òþêöëÿíäÿ Ìÿùÿììÿä äåäè:
– Ãàçàí éûðòûãäû, àú ãàëàúàì.
Áèð ñÿñ äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ãàçàí éûðòûã äþéöë, òÿðñ àñûáñàí.
Ìÿùÿììÿä ãóëàã àñìàäû. Àõûðäà ãûç þçö ýÿëäè ãàçàíû àñìàüà.
Ìÿùÿììÿä ãûçû ýþòöðöá, ãàðà àòà ãàëõäû. Ãàðà àò ãà÷ìàüà áàøëàäû.
Äèâëÿð áèëèá Ìÿùÿììÿäèí äàëûíúà òþêöëäöëÿð. Ýÿëèá ÷àòà áèëìÿäèëÿð.
Ìÿùÿììÿä ãûçû ýÿòèðèá ýÿëäè. Ãûç éîëäà äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, ìÿíè þçöíÿìè àïàðûðñàí, éîõñà þçýÿéÿìè?
– Ñÿíè ìÿííÿí ïàäøàù èñòÿìèøäè. Ïàäøàùà àïàðûðàì.
223
Ãûç äåäè:
– Áó çÿùìÿòè ÷ÿêèáñÿí, þçöí àë.
– Ïàäøàù áîéíóìó âóðäóëàð, àëà áèëìÿðÿì.
Ìÿùÿììÿä ãûçû àïàðäû âåðäè ïàäøàùà. Ïàäøàù èñòÿäè ãûçà òîé
åëÿñèí. Ãûç äåäè:
– Áèç ïÿðèéèê, áèçè àëàí ýÿðÿê ïÿðè îëà. Ýÿë ñÿíè ÷èìèçäèðèì ïÿðè îë.
Ñîðà ñàà ýåäèì.
Ïàäøàù äåäè, ÷èìäèð. Ãûç áèð ãûçûë òåñò ýÿòèðäè, ñó ãûçäûðäû, è÷èíÿ íÿ
èñÿ òîëëàäû, òþêäö ïàäøàùûí áàøûíà. Ïàäøàù ÿðèéèá ñó îëäó. Ãûç ãàëõäû
Ìÿùÿììÿäèí éàíûíà ýÿëäè. Äåäè:
– Ñÿí çÿùìÿò ÷ÿêèá ìÿíè ýÿòèðìèñÿí. Èíäè ìÿí ñÿíèí, ñÿí ìÿíèì.
Ìÿùÿììÿä ãûðõ ýöí òîé åëèéèá ïÿðè ãûçû äà àëäû. Îðäàí ãûçäàðû ýþòöðöá àòàñûíûí òîðïàüûíà éîëà äöøäö. Àõøàì áèð ãàëà ãàïûñûíà éåòèøäèëÿð. Ãàëà ãàïûñû áàüëûéäû. Ãàëäûëàð ãàïûäà. Ýåúÿäÿí áèð õåéëàã êå÷ìèøäè. Ìÿùÿììÿä ýþðäö, áèð ñàíäûüû ãàëà ãàðûøûíäàí ÷þëÿ àòäûëàð. Ìÿùÿììÿä ñàíäûüû à÷äû, ýþðäö è÷èíäÿ áèð ýþçÿë ãûçäû. Àììà, ñàü éåðè
ãîëòóüóíóí äèáèíäÿäè. Ìÿùÿììÿä ùÿêèì òàïäû. Ùÿêèì ãûðõ ýöí
áàõäû, ãûçû ãóðòàðäû, ùàããûíû àëûá ýåòäè. Ìÿùÿììÿä ãûçäàí áåëÿ îëìàñûíûí ñÿáÿáèíè õÿáÿð àëäû. Ãûç äåäè:
– Ìÿí áó øÿùÿðèí ïàäøàùûéàì. Ãóëóì ìÿíè áó ýöíÿ ñàëûá, èíäè éåðèìäÿ îòóðóá.
Ìÿùÿììÿä ýåòäè ãóëó þëäöðäö. Ãûçû ýþòöðöá éåðèíÿ, òàõäà ãîéäó.
Ãûç äåäè:
– Ìÿíè þëöìíÿí ãóðòàðäûí, òà ìÿí áàøãàñûíà ýåòìÿðÿì.
Ìÿùÿììÿä áó ãûçû äà àëäû. Ö÷ ãûçû ýþòöðöá ýÿëäè àòàñûíûí òîðïàüûíà. Ùàìûéíàí ýþðöøäö. Ãîíàãëûã îëäó. Ãîíàãëûãäà ãàðäàøëàðû ïàõûëëûüûííàí áóíóí õþðÿéèíÿ çÿùÿð ãàòäûëàð. Èëàíëàð ïàäøàùûíûí ãûçû áóíó
áèëäè. Õþðÿêäÿí áèð ãàøûã èòÿ òþêäö. Èò î ñààò þëäö. Ïàäøàù àøïàçû ÷àüûðòäûðäû. Àøïàç äåäè:
– Îüëàííàðûííàí áèðè ìÿíè òóòäó, î áèðè õþðÿéÿ çÿùÿð òþêäö.
Ïàäøàù îüëàíëàðûí èêèñèíè äÿ þëäöðòäöðäö. Ìÿùÿììÿäè þç éåðèíÿ
òàõòà ÷ûõàðòäû. Ìÿùÿììÿä ïàäøàù îëäó. Ö÷ ýþçÿëíÿí ãûðìûçû ýöííÿð
êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû.
Áàúàäàí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè íàüûë äåéÿíèí, áèðè íàüûëà ãóëàã àñàíëàðûí, áèðè áàúàäàí áàõàíëàðûí. Îëàð éåäèëÿð éåðÿ êå÷äèëÿð, áèç äÿ éåéÿê,
äþâðÿ ýåäÿê.
224
ÒßËÈÌËÈ ÏÈØÈÊ
Áèð òàúèð âàð èìèø. Áèð ýöí ôèêðèíÿ äöøöð êè, òèúàðÿò ö÷öí þçýÿ âèëàéÿòÿ ýåòñèí. Îäóð êè, õåéëè ìàë àëûá, òÿäàðöê ýþðöá, ÿùëè-ÿéàëèéëÿ âèäàëàøûá éîëà äöøöð. Ìÿíçèëáÿìÿíçèë ýÿëèá àõûðäà áèð ñÿùÿðÿ éåòèøèð. Áóðàäà áèð êàðâàíñàðàäà ìÿíçèë åäèð. Áó âèëàéÿòèí ãàéäàñû åëÿ èìèø êè,
ùàíñû òàúèð áó øÿùÿðÿ ýÿëñÿéìèø, ýÿðÿê ïàäøàùà ëàéèã áèð øåé àïàðàðìûø
âÿ ïàäøàù î òàúèðè ýåúÿ ãîíàã åäèá, îíóíëà íÿðä îéíàðìûø.
Òàúèð äÿ áèð õåéëè ïàð÷à áèð õîí÷àéà ãîéóá ïàäøàùûí ùöçóðèíÿ
àïàðûð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà ïàäøàù òàúèðÿ äåéèð:
– Ýÿë ìÿíèì èëÿ íÿðä îéíàéàã âÿ ìÿíèì áèð ïèøèéèì âàð, î àõøàìäàí ñàáàùà êèìèí ãóéðóüóíóí öñòöíäÿ éåääè ÷ûðàã ñàõëàð. Ìÿí î ïèøèéè
÷àüûðàðàì. Ùÿðýàù àõøàìäàí ñàáàùà êèìè ãóéðóüóíóí öñòöíäÿ éåääè
÷ûðàã ñàõëàäû. îíäà ñèçèí äþâëÿòëÿðèíèçèí úöìëÿñè ìÿíèì îëñóí. Éîõ,
ñàõëàìàñà, îíäà ìÿíèì õÿçèíÿìèí òÿìàìèñè ñèçèí îëñóí.
Òàúèð ÿëàúñûç øÿðòè ãÿáóë åäèð. Ïàäøàù ñÿñëÿíÿí êèìè áèð ïèøèê ùàçûð
îëóð, ãóéðóüóíó äöýöìëöéöá ïàäøàùûí ùöçóðóíäà ÿéëÿøèð. Ïàäøàùûí
ÿìðè èëÿ ýþòöðöá áóíóí ãóéðóüóíó öñòöíÿ éåääè ÷ûðàã ãîéóðëàð. Ïàäøàù
òàúèð èëÿ íÿðä îéíàìàüà áàøëàéûð. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ íÿðä îéíàéûðëàð.
Ïèøèê ÿââÿë ùÿðÿêÿò åòìÿéèð, àõûðäà òàúèð ãàëõûá ìÿüëóá îëäóüóíà ãÿðàð
âåðèð. Ïàäøàù ÿìð åäèð êè, òàúèðèí ãîëëàðûíû áàüëàéûá çèíäàíà ñàëäûëàð.
Ïàäøàù òàúèðèí úÿìè ìàë-äþâëÿòèíè çÿáò åäèð.
Òàúèðèí áèð íþêÿðè ÿùâàëàòû áåëÿ ýþðÿíäÿ ãà÷ûá ýÿëèá ÿùâàëàòû òàúèðèí àðâàäûíà õÿáÿð ýÿòèðèð. Òàúèðèí àðâàäû èñÿ áèð õåéëè ñè÷àí òóòäóðóá áèð
ñàíäûüà äîëäóðóð âÿ áèð õåéëè ãûçûë âÿ ýöìöø ýþòöðöá ëèáàñûíû äÿ äÿéèøèá
225
êèøè ïàëòàðû ýåéèá áèð êàðâàí èëÿ éîëà ÷ûõûð. Ìÿíçèëáÿìÿíçèë ýÿëèá
ùÿìÿí ÿðè äóñòàã îëàí øÿùÿðÿ ÷ûõûð. Áó äà ÿðè êèìè áèð õîí÷à áÿçÿéèá,
ïàäøàùûí ùöçóðóíà àïàðûð âÿ þçèéëÿ ýÿòèðäèéè ñè÷àíëàðû íþêÿðëÿðèíÿ
âåðèá òàïøûðûð:
– Ìÿí ïàäøàù èëÿ íÿðä îéíàìàüà ìÿøüóë îëàíäà ñè÷àíëàðû ãàïûíûí
àðàñûíäàí áèð-áèð è÷ÿðè áóðàõûí.
Ïàäøàù áóíó äà ÷îõ ùþðìÿò èëÿ ãÿáóë åäèð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà áóíà
íÿðä îéíàìàüû òÿêëèô åäèð. Àðâàä ãÿáóë åäèð. Ïàäøàù ñÿñëÿíÿí êèìè áèð
ïèøèê è÷ÿðè äàõèë îëóá ïàäøàùûí ùöçóðèíÿ ãóéðóüóíó äöéöíëÿéèá ÿéëÿøèð. Ýþòöðöá áóíóí ãóéðóüóíóí öñòöíÿ éåääè ÷ûðàã ãîéóðëàð.
Áóíëàð íÿðä îéíàìàüà áàøëàéûðëàð. Áó ùàëäà íþêÿðëÿð ñè÷àíûí áèðèêèñèíè è÷ÿðè áóðàõûðëàð, ïèøèê ñè÷àíëàðû ýþðäöêäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê èñòÿéèð.
Ïàäøàù áóíà ýþçöíö àüàðäàíäà ïèøèê ñàêèò îëóá éåðèíäÿ ãàëûð. Áèð àç
êå÷èð, íþêÿðëÿð ñè÷àíûí áèð íå÷ÿñèí äÿ è÷ÿðè áóðàõûðëàð. Ñè÷àíëàð åâäÿ
îéíàìàüà áàøëàéûðëàð. Áóíëàðû ýþðöá ïèøèê àðòûã ñÿáèð åäÿ áèëìÿéèá, ÷ûðàãëàðû òþêöá ñè÷àíëàðûí áèðèíè áóðäàí áèðèíè îðäàí áàñìàðëàéûð. Àðâàäûí
èøàðÿñè èëÿ íþêÿðëÿð è÷ÿðè äàõèë îëóá ïàäøàùûí ãîëëàðûíû áÿðê áàüëàéûá
çèíäàíà ñàëûðëàð âÿ òàúèðè äÿ õèëàñ åäèðëÿð. Úàìààò ïàäøàùûí çöëìöíäÿí
òÿíýÿ ýÿëìèø èìèø. Èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ éûüûëûá òàúèðè þçëÿðèíÿ ïàäøàù ñå÷èðëÿð. Òàúèð äÿ îíëàð èëÿ ÿäàëÿò èëÿ ðÿôòàð åòìÿéÿ áàøëàéûð.
226
ÃÀÐÀ ÀÒ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ ÿééàìû-ñàáèãäÿ áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõäó, áèð ïàäøàù âàðäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ
ïàäøàùûí àðâàäû þëöð. Îíóí þëÿí àðâàääàí Èáðàùèì àäëû áèð îüëó ãàëûð.
Èíäè êå÷ÿê ïàäøàùûí èêèíúè àðâàäû ýþðÿê íÿ åäèð. Ïàäøàùûí èêèíúè àðâàäûíäàí äà áèð îüëàí îëóð. Ïàäøàù áóëàðû ãîéóð äÿðñÿ. Áèð àç ìöääÿò
äÿðñÿ ýåäèá ýÿëÿíäÿí ñîðà, ïàäøàù áèð ýöí ãîíàãëûã åäèð. Øÿðáÿò ïàéëàéûðëàð. Ïàäøàù ÿìð âåðèð:
– Èëõûäàêû àòëàðûìäàí éîõñóë àäàìëàðäàí ùÿðÿéÿ áèð àò âåðñèí.
Èáðàùèì äÿðñäÿí ýÿëäè. Áèð äÿ ýþðäö êè, áèð ãîúà ÿêèí÷è éåäÿéèíÿ
àëìûø çèë ãàðà áèð äàé àïàðûð. Èáðàùèì ãîúàíû ñàõëàäû:
– Äàéû, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
Ãîúà äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëìóø, îüëó Èáðàùèìèí äÿðñèí ãóðòàðäûüûíà ñþéöíöá
èëõû àòëàðûí éîõñóëëàðà ïåøêÿø âåðèð. Ìÿí äÿ ìóíúàüàçû òóòäóì. Àðûã
éàáûäûð.
– Ãîúà, áó äàé ñÿíÿ ÿë âåðìÿç. Ñÿí ýÿë äàéû ìÿíÿ âåð. Ìÿí äÿ
îíóí ÿâÿçèíäÿ ñÿíÿ áèð éàõøû àòûí ïóëóíó âåðèì.
Ãîúàíû Èáðàùèì ðàçû ñàëäû. Ãîúà Èáðàùèìÿ äóà åäÿ-åäÿ ýåòäè. Èáðàùèì äàéû òóìàðëàéûá éåäÿéèíÿ àëäû. Ìóíóí ö÷öí àòàñûíäàí áèõÿáÿð áèð
òþâëÿ òèêäèðäè. Áèð íå÷ÿ ýöí àò áèð øåé éåìÿäè. Èáðàùèì áèð ÿëèíäÿ øèðíè
éåéèðäè. Ãàðà àò øèðíèíè ýþðÿí êèìè êèøíÿìÿéÿ áàøëàäû. Èáðàùèì øèðíèíè
àòà óçàòäû, àò éåäè. Áóíäàí ñîðà Èáðàùèì àòà êèøìèø âåðÿðäè.
227
Áèð ýöí Èáðàùèìèí þýåé àíàñû ýþðäö êè, ïàäøàù Èáðàùèìè áó îüëàíëàðäàí àðòûã èñòÿéèð. Äåäè:
– Ìÿí íåúÿ åäèì êè, Èáðàùèìèí áàøûíû áàòûðûì, éîõñà þëÿíäÿí ñîðà
éÿãèíèìäèð êè, ïàäøàùëûã ãàëàð Èáðàùèìÿ.
Þýåé àíà ýåòäè àøïàçûí éàíûíà, äåäè:
– Èáðàùèìèí õþðÿéèíÿ áó çÿùÿðè ñÿïÿðñÿí. ßýÿð áèð àäàìà äåñÿí
áàøóâó âóðäóððàì.
Ýöíîðòà Èáðàùèì äÿðñäÿí ýÿëäè. Õþðÿê ùàçûðäû. Èáðàùèì õþðÿéè éåìÿìèøäÿí ãàáàã àòûíà áàø ñÿêäè. Àò àüëàìàüà âÿ àéàüûíû éåðÿ äþéìÿýÿ áàøëàäû. Èáðàùèì äåäè:
– Àé ùåéâàí, íÿ âàð?
Àò äèëÿ ýÿëäè:
– Èáðàùèì, ñÿíèí áó ñààò þýåé àíàí õþðÿéèâÿ çÿùÿð òþêöá. Àìàíäûð éåìÿ ýåò î õþðÿéè ýþòöð áóðà.
Èáðàùèì åâÿ ýèðäè, õþðÿéè ýþòöðöá àòûí éàíûíà ýÿëäè. Õþðÿêäÿí áèð
àç àò ö÷öí àòäû. Àò î ñààò øèøäè. Èáðàùèì õþðÿýè ýèçäÿòäè. Þýåé àíà áèð
ñààò, èêè ñààò ýþçÿòëÿäè, Èáðàùèì þëìÿäè. Àøïàçûí öñòÿ ýåòäè:
– Îüëàí, ìÿýÿð õþðÿýÿ çÿùÿð àòìàäûí?
Àøïàç äåäè:
– Àòäûì.
– Ñàáàù Èáðàùèìÿ íàùàðû þçöì âåðÿúÿýÿì.
Î áèðè ýöíîðòà Èáðàùèì äÿðñäÿí ýÿëäè. Áó ñÿôÿð çÿùÿðè øÿðáÿòèí
è÷èíÿ òþêäöëÿð. Àò Èáðàùèìÿ äåäè:
– Õþðÿýè éåéÿðñÿí, øÿðáÿòäÿí è÷ìÿçñÿí.
Èáðàùèì õþðÿéè éåäè øÿðáÿòäÿí è÷ìÿäè. Èáðàùèìèí àíàëûüûíû îä
ýþòöðäö:
– Àé àìàí, áó íåúÿ ñèðäèð, ùÿð íÿ âàð î ãàðà àòäàäûð.
Áèð ùÿêèì ÷àüûðòäûðäû. Ùÿêèìÿ äåäè:
– Áàõ áàøûâû äàëäàí âóðäóððàì, áó ñèððè à÷ñàí. Ìÿí ÿíäÿìèìÿ çÿôÿðàí ÷ÿêÿðÿì. Ñÿí äÿ ïàäøàù ö÷öí õÿáÿð éîëëàðñàí êè, ýÿðÿê ìóíóí
ÿíäàìûíà çèë ãàðà àòûí äÿðèñè ÷ÿêèëÿ, áó ñàðûëûãäûð.
Ïàäøàù ö÷öí õÿáÿð ýåòäè êè, àðâàäûí ñàðûëûãäûð. Ýÿðÿê ãàðà àòûí äÿðèñè ÿíäàìûíà ÷ÿêèëÿ. Ïàäøàù ÿìð åòäè:
– Ýåäèí èëõûäàêû àòëàðûìà áàõûí.
Èëõûäàí ãàðà àò òàïìàäûëàð. Âÿçèð äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, îüëóíóí òþâëÿñèíäÿ áèð çèë ãàðà äàé âàð.
228
– Áó ñààò îüëóìó ÷àüûòäûðûí.
Èáðàùèì ýÿëäè, áàø ÿéèá îòóðäó. Ïàäøàù äåäè:
– Îüëóì, àíàí ñàðûëûã ýÿòèðèá, ýÿðÿê ãàðà àòûí êÿñäèðÿñÿí, äÿðèñè
îíà ÷ÿêèëÿ.
– Éàõøû, ÿììÿ ìÿí î àòà ùå÷ ìèíìÿìèøÿì. Ýþðÿê áàáàì øàù
Ìèðçÿäÿí ãàëàí éÿùÿðè õÿçèíÿäÿí âåðÿñÿí, ãîéàì àòûí äàëûíà, ñîðà áèð
÷îëàí âóðàì.
Ïàäøàù ðàçû îëäó. ßìð âåðäè êè, õÿçèíÿíè à÷ûá Èáðàùèìÿ íÿ èñòÿéèð
âåðñèíëÿð. Èáðàùèì éÿùÿðè àòûí äàëûíà ãîéäó. Ãûëûíúûíû áàüëàäû. Àòûíà
ìèíäè õþðÿê èëÿ øÿðáÿòè ïàäøàù ö÷öí éîëëàäû âÿ äåäè:
– Ñÿíèí àðâàäûí íàõîø äåéèë, î ìÿíèì õþðÿýèìÿ çÿùÿð òþêìöøäö,
– äåéÿ àòà ùÿðÿêÿò âåðäè.
Ãàðà äàé ãàí-ãàí âóðóðäó. Ïàäøàù ÿìð âåðèð êè, ãàïûëàðû áàüëàñûíëàð, Èáðàùèìè øÿùÿðäÿí áóðàõìàñûíëàð. Ôÿððàøäàð ãàïûíû áàüëàéûíúà,
Èáðàùèì øÿùÿðäÿí ÷ûõäû. Èáðàùèì ýåòìÿêäÿ îëà, ïàäøàù ùÿðÿìõàíàéà
êå÷äè. Õèäìÿò÷èëÿðè ÷àüûðäû, ÿìð åòäè êè, ñó ýÿòèðñèíëÿð. Ñó ýÿòèðäèëÿð.
Ñîðà ïàäøàù äåäè:
– Ìóíóí ãîëóíó ñèëèí.
Õèäìÿò÷èëÿð àçàðëûíûí ãîëóíó ñèëäèëÿð. Çÿôÿðàí ñó èëÿ ýåòäè. Ïàäøàù
ýöëäö. ßìð åòäè êè, àðâàäû èëÿ ùÿêèìèí áîéíóí âóðñóíëàð.
Èáðàùèì áèð õåéëàã ýåòäè, îòóðäó áèð ÷èíàð àüàúûíûí äèáèíäÿ, àòûí
áàüëàäû. Èáðàùèì ýþðäö êè, áèð ÿæäÿùà çöìðöä ãóøóí áàëàëàðûíû éåìÿê
èñòÿéèð. Èáðàùèì ÿæäàùàíû èêè áþëäö.
ßæäàùàíûí ÿòèíäÿí ãóøäàðà âåðäè. Þçö àüàúûí äèáèíäÿ éàòäû. Áó
àðàëûãäà çöìðöä ãóøóíóí àíàñû ýÿëäè. Èáðàùèìè éàòìûø ýþðäö, äåäè:
– À, áóäóð ìÿíèì ùÿð èë áàëàëàðûìû éåéÿí.
Éåðäÿí áèð äàø ýþòöðäö, èñòÿäè Èáðàùèìèí áàøûíà ñàëñûí. Çöìðöäöí
áàëàëàðû ÷ûüûðûøäûëàð âÿ àíàëàðûíà äåäèëÿð:
– Îíó þëäöðìÿ, î ÿæäàùàíû þëäöðäö, ÿòèíäÿí áèçÿ âåðäè.
Çöìðöä ãóøó äàøû àòäû. Èáðàùèì éóõóäàí àéûëäû. Çöìðöä äåäè:
– Àë, áàëàëàðûìûí áèðèíè ñÿíÿ âåðäèì. Ñÿí îëàðû þëöìäÿí ãóðòàðûáñàí.
Àò äèë îëäó, äåäè:
– Àë!
229
Èáðàùèì çöìðöä ãóøóíó àëäû. Àòûíà ìèíäè éîëà äöøäö. Äöç ýåòäè,
äÿðÿ êå÷äè, áèð ìåøÿéÿ ÷àòäû. Áèð äÿ ýþðäö áèðè çàðûëäàéûð. Çàðûëòûéà
òÿðÿô ýåòäè. Áèð äÿ ýþðäö êè, áèð ïÿëÿíý àéàüûíà àüàú áàòûá íàëÿñè ÿðøÿ
äóðóð. Èáðàùèì àòäàí äöøäö, ïÿëÿíýèí àéàüûíäàí àüàúû ÷ÿêäè, ÿñýè èëÿ
áÿðê áàüëàäû. Ïÿëÿíý äÿ ãîøóëäó Èáðàùèìÿ. Èíäè Èáðàùèì, çöìðöä, ïÿëÿíý éîë åëÿäèëÿð. Áèð øÿùÿðÿ ÷àòäûëàð. Ýþðäö ÷îõ ãîøóí âàð. Èáðàùèì
õÿáÿð àëäû:
– Áó ãîøóí áóðà íþø éûüûëûá?
Äåäèëÿð:
– Ãåéðè ïàäøàù áèçèì áó ïàäøàùäàí éà éåääè èëèí áàä-õÿðàúûí, éà
äà ïàäøàùûí ýþçÿë ãûçû Õóðøèäè àëìàã èñòÿéèð.
Èáðàùèì øÿùÿðèí ãûðàüûíäà äóðäó. Ãàðà àò äåäè:
– Èáðàùèì, ñÿí ýåò øÿùÿðÿ. Áåëÿ êè áèç ñÿíÿ ýÿðÿê îëäóã, àë áó òöêöìäÿí éàíäûðàðñàí, áèç ýÿëèá ÷ûõàðûã.
Èáðàùèì øÿùÿðÿ ýèðäè. Ãàáàüûíà áèð ãàðû ÷ûõäû. Èáðàùèì ãàðûéà äåäè:
– Ãîíàã ñàõëàðñàí?
Ãàðû äåäè:
– Êöë áàøûâà, ñÿí íÿ ùàéäà, ìÿí íÿ ùàéäà? Ïàäøàùûí ãûçûíû àïàðìàüà ýÿëèáëÿð.
– Àç äàíûø, àë áó ïóëó, ýåò ìÿíèì ö÷öí äöýö àë, àø áèøèð.
Ãàðû ùûããàíà-ùûããàíà ýåòäè, äöéö àëäû, àø áèøèðäè. Èáðàùèì õþðÿéè
éåäè òöêö éàíäûðäû. Ãàðûéà äåäè:
– Àë áó ãûçûë äà ñÿíèí. Ìÿí éàòûðàì, ñÿí ýåò.
Ãàðû ýåòäè. Èáðàùèì ãàðà àòà ìèíèá ãîøóíà ùÿìëÿ åòäè. Áèðèíúè çÿðáÿäÿ ãîøóíó íÿ ãÿäÿð äàëäà îòóðòäó. Èêè-ö÷ çÿðáÿäÿ ãîøóíó éåð èëÿ
éåêñàí åòäè. Ïàäøàùà õÿáÿð ýåòäè êè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áèð ãàðà àòäû îüëàí äöøìàíû ãûðûá ÷àòäû.
Ïàäøàù ÿìð âåðäè êè:
– Ãàðà àòäûíû ÷àüûðûí.
Èáðàùèì ö÷öí õÿáÿð ýåòäè. Òàïà áèëìÿäèëÿð. Ãîúà ãàðû ïàäøàùà
äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿíèì åâèìäÿ áèð ãÿðèá âàð, áÿëêÿ åëÿ î îëóð.
×öíêè ùÿìèøÿ åâÿ ýÿëÿíäÿ ÿë-ãîëó ãàíëû ýÿëèð.
Ïàäøàù ÿìð âåðäè êè, ãîúàíûí ãîíàüûíû ÷àüûðñûíëàð. Èáðàùèìè ýÿëèá
àïàðäûëàð. Ïàäøàù öçöí Èáðàùèìÿ òóòäó:
– Õîø ýÿëìèñÿí îüëàí, îòóð.
230
Èáðàùèì îòóðäó. Ïàäøàù äåäè:
– Ýÿë ñÿí ãàë áàðýàùäà, ìÿí ãûçûìû ñÿíÿ âåðèì.
Ïÿðäÿ ãóðóëäó. Õóðøèäè-àëÿì ýÿëäè, ïÿðäÿíèí äàëûíäà äóðäó. Ãûç
äåäè:
– Àíà, áó îüëàíû òàíûéûðñàí, áó øàù Øîíãàð ïàäøàùûí îüëóäóð.
Ïàäøàù éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åëÿäè. Ãûçûíû âåðäè Èáðàùèìÿ. Èáðàùèì Õóðøèäè-àëÿìè ýþòöðöá éåääè ãàòûð ãûçûë âÿ íÿ ãÿäÿð ãîøóíëà àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ ÷àòäû.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Àü äåâ Õóðøèä-àëÿìè ýþòöðöá ãà÷äû. Èáðàùèì
ãàðà àòû ìèíèá àäàõëûñûíûí àðäûíúà ýåòäè. Áèð ãàëàéà ñàëäûëàð. Èáðàùèì
ãàëàíû à÷äû. Þç àäàõëûñûíû òàïäû. Ãàðà àò äåäè:
– Èáðàùèì, äóðìà î øöøÿäÿêè áàëûüû ïàð÷àëà.
Èáðàùèì áàëûüû ïàð÷àëàäû, àü äåâ ýþéäÿí éåðÿ ýÿëäè. Èáðàùèì
Õóðøèä–àëÿìè ýþòöðöá òÿçÿäÿí éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åëÿäè. Î ýöí
îëñóí îëìàéàíëàð÷ûí îëñóí.
231
ÒÎÉÓÃ ÁÈÐ ÃÛË×ËÛÄÛ
Áèð âàðäû, áèð éîõäó. Áèð äÿðâèø âàðäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ éîëíàí ýåäèðäè ýþðäö áèð êå÷ÿë àøûõ-àøûõ îéíóéóð. Àììà ñàããàíû ùà éàííàí ãîøà-ãîøà ÷ûõàðäûð. Äÿðâèø äåäè:
– Êå÷ÿë, ïåøÿí íÿäè ñÿíèí?
– Ïåøÿì ÿëÿ áûäû êè, àøûõ-àøûõ îéíàðàì, óøàõëàðäàí àøûõ óäóðàì,
àïàðûðàì îíó äà ñàòûðàì, âåðèðÿì ÷þðÿéÿ, àïàðûðàì åâÿ éåéÿðèê.
Äÿðâèø äåäè:
– Áà÷ûííàí, ãàðäàøûííàí, íÿíÿííÿí, äÿäÿííÿí íÿéèí âàð?
Äåäè:
– Ùå÷-çàäûì éîõäó, áèðúÿ õàëàì âàð, åëÿ ýåäèá îíóí îúàüûíûí áàøûíäà îòóðóðàì.
– Êå÷ÿë, ýÿë ìÿíèì éàíûìäàúà îë. Éåìÿéè-è÷ìÿéíû âåððÿì. Ñÿíèíêè äÿ î îëñóí êè, åëÿ ãàëéàíûìû éàíäûð, àôäàôàìà ñó òþê.
– Íÿ äåéèðÿì îëàðàì.
Áó êå÷ÿëè ýþòöðäö, ýÿëäè ÿâÿ. Áåø-îí ýöí äîëàíäûëàð. Áèð ýöí äÿðâèø äåäè:
– Êå÷ÿë!
Äåäè:
– Ùåé!
232
– Êå÷ÿë, ýÿòèð ñÿíèí ýþçöâÿ áèð äÿðìàí ÷ÿêèì, ñÿí îíó ýþðÿñÿí, î
ñÿíè ýþðìöéÿ. Ýåäÿñÿí ïà÷úàùûí õþðÿéè ÷ÿêèëÿíäÿ ýþòöðöï ýÿëÿñÿí.
– Àõû ìÿíè âûðûï þëäöðÿëëÿð.
Äåäè:
– Éîõ, ñÿí îëàðû ýþðÿúÿêñÿí, îëàð ñÿíè ýþðìöéÿúÿêëÿð.
Äÿðâèø ýÿòèðäè áóíóí ýþçöíÿ áèð äÿðìàí ÷ÿêäè. Áó ãîðõà-ãîðõà
äöøäö éîëà. Ýåòäè ýþðäö ùå÷ áóíà äåéÿí îëìóð êè, ùàðà ýåäèðñÿí, ùàðäàí ýÿëèðñÿí. Ýèðäè è÷ÿðè, ýþðäö ùå÷ áûíà ñþç äåéÿí îëìàäû. Ýþçäÿäè
ïà÷úàùûí õþðÿéè ÷ÿêèëÿíäÿ, õþðÿéè ýþòöðöá ãàïûäàí ÷ûõäû. Éîëäà ÿëèí
óçàòäû éóõàíûí àëòûííàí ýþðäö õþðÿéèí öñäÿ áèð òîéóõ âàð, áèð ãûë÷ûí ãîïàðòäû éåäè. Ýÿòèðäè õþðÿéè ãîéäó äÿðâèøèí ãàáàüûíà.
Äÿðâèø éóõàíû ýþòöðäö, ýþðäö òîéóüóí áèð ãûë÷û éîõäó. Äÿðâèø äåäè:
– Êå÷ÿë, áÿñ áó òîéóüóí áèð ãûë÷û ùàíû?
Äåäè:
– Áûé, ìÿýÿð òîéóüóí èêè ãûë÷û îëàð?
– Êå÷ÿë, òîéóã èêè ãûë÷ëûäû.
Äåäè:
– Õåéð, òîéóã áèð ãûë÷ëû îëóð.
Äÿðâèø íÿ ãÿäÿð äåäè, äåäè, êå÷ÿë äåäè êè, õåéð, òîéóã áèð ãûë÷ëû îëàð.
Ýöíäÿ ýåäÿðäè ïà÷úàùûí õþðÿéèí ýÿòèðÿðäè, éîëäà òîéóüóí áèð ãûë÷ûí éåéÿðäè. Ùÿð ýÿëÿíäÿ äÿðâèø äåéèðäè êè, êå÷ÿë òîéóõ èêè ãûë÷ëû îëàð,
áèð ãûë÷ëû îëìàç. Àíä è÷èðäè, àìàí åëèéèðäè êè, ñÿí íÿòÿð äÿðâèøñÿí, òîéóã
áèð ãûë÷ëû îëàð. Èêè ãûë÷ëû äà òîéóã îëàðìû? Áîéíóíà àëìûðäû.
Ïà÷úàù úàð ÷àüûðòäûðäû êè, áèð áåëÿ ÿééàð ïåéäà îëóá. Ùÿð êÿñ îíó
òóòñà, äöíéà ìàëûííàí îíó ãÿíè åëÿðÿì. Äÿðâèø äóðäó ýåòäè, ïà÷úàùà
áàø åíäèðäè. Äåäè:
– Îíóí èõòèéàðûí âåð ìàíà, ìÿí îíó òóòàðàì.
Ýåòäè áèð äÿðìàí âåðäè, äåäè:
– Àøáàçà äåéèíÿí êè, õþðÿéè ÷ÿêìÿìèø îíó àòñûí îúàüà, éàíñûí.
Äÿðìàíû àïàðäûëàð âåðäèëÿð àøáàçà. Õþðÿéè ÷ÿêìÿìèø àòäû îúàüà.
Ãàéûòäû õþðÿéè ÷ÿêäè. Êå÷ÿë ýèðäè è÷ÿðè, äÿðìàíûí òöñäöñö ýþçöí àúûøäûðäû. Áàøäàäû ýþçöí àâìàüà, äÿðìàí ýåòäè. Ýþðäö áóäó êå÷ÿë ýèðäè è÷ÿðè,
ñèíèíè èñäÿäè ýþòöðñöí, ãîëóííàí éàïûøäûëàð. Ýÿòèðäèëÿð ãîéäóëàð êå÷ÿëè
äÿðâèøèí éàíûíà. Áó äà ýþðäö, áàùî äÿðâèø äÿ áóðäàäû. Äÿðâèø äåäè:
233
– Êå÷ÿë, èíäè ñÿíèí áîéíóíó âóðàúàõëàð. Ýÿë ëîòóéàíà áîéíóíà àë,
éåìèñÿí. Éåìèñÿí, òà ìÿí ñÿíè þëäöðìöéÿì. Ùà éåéÿíäÿ íîëàð.
– Ïàùî âåé... ñÿí íÿçèð÷è äÿðâèø èìèøñÿí, ñÿíèí äÿ úàíûí ö÷öí, äÿäÿíèí äÿ ýîðó ùàããû, íÿíÿíèí äÿ ýîðó ùàããû, òîéóã áèð ãûë÷ëûäû.
Áàøûí áûëûéûá äÿðâèø äåäè:
– Êå÷ÿë, äöçöí äå. Èíäè ñÿíè þëäöðÿúÿêëÿð.
– Íåéíèì þëäöðÿúÿêëÿð, äöçöí äåéèðÿì ìÿí, òîéóã áèð ãûë÷ëû îëàð,
èêè ãûë÷ëû òîéóã îëìàç.
Äåäè:
– Êå÷ÿë, ìÿí áèð ëþù îõóéàúûéàì, ãàëõàúàüàì ýþéÿ. Îíäà ìÿííÿí áèð éóìàõ äöøÿúÿê, îíó ýþéíÿí éåðèí àðàñûíäà òóòà áèëäèí, äàëûìúà ýÿëÿúÿêñÿí. Åëÿ êè, òóòà áèëìÿäèí, òà ýÿëÿ áèëìèéÿúÿêñÿí. Áîéíóí
âûðàúàõëàð.
Áó áèð ëþù îõóäó, ãàëõäû ýþéÿ. Éåðÿ áèð éóìàõ äöøäö, êå÷ÿë àòûëûï
éóìàõû ýþéäÿ òóòäó. Áó äà äàëûíúà ãàëõäû ýþéÿ. Ýÿëäèëÿð áèð õàðàáà
áÿððè-áèéàáàíäà éåðÿ äöøäöëÿð. Äÿðâèø äåäè:
– Ìÿí áèð ëþù îõóéàúàüàì, áó äàüäàí áèð ÿæäÿùà ýÿëÿúÿê, àëíûíäà
áèð ýþçö âàð. Àëà áó ãûëûíúû, åëÿ âóð êè, áîéíó öçöëöá éåðÿ äöøñöí, îíäà
ãóðòàððûõ. Åëÿ êè, âûðà áèëìÿäèí ñÿíè äÿ þëäöðÿúÿê, ìÿíè äÿ.
– Áàø öñòÿ.
Äÿðâèø ëþùö îõóäó, ÿæäÿùà ýÿëäè. Áó êå÷ÿë ãûëûíúû ýþòöðöï åëÿ âûðäû
êè, áóíóí áîéíó äöøäö éåðÿ. Äÿðâèø òåç ñû÷ðàäû áóíóí ãóéðóüóíäàí
êÿñäè, àòäû éåðÿ. Ãàéûòäû áèð òàâà ÷ûõàðòäû. Áóíó òÿìèç äîüðàäû ãîâóðìàüà. Àáàíûí àëòûííàí äà áåø-àëòû ÷þðÿê ÷ûõàðòäû. Äåäè:
– Êå÷ÿë, ýÿë îòóð éåéÿê.
Äåäè:
– Ìÿí éåìèðÿì, äåéèðñÿí êè, éåéÿì ìÿíè þëäöðÿ.
Äÿðâèø áàøëàäû þçö éåìÿéÿ. Øèðèí-øèðèí ÷þðÿéèí éåäè ãóðòàðäû, àáàñûí
ãîéäó áàøûíûí àëòûíà éàòäû. Êå÷ÿë ôèêèð åëÿäè, äåäè:
– Þëäöðñÿ, åëÿ áóíó þëäöðÿðäè äàéíà.
Áàøäàäû áó òàâàíû éàëàìàüà. Êå÷ÿë éàëàäû, áèð äÿ ýþðäö îòëàð ñÿñëÿíèð êè, ìÿí ôèëàí äÿðäèí äÿðìàíûéàì, ãàéàëàð ñÿñëÿíèð êè, ìÿíèì àëòûìäà íå÷ÿ-íå÷ÿ êöïëÿð âàð. Êå÷ÿë êþçÿëÿíèðäè, äÿðâèø îéàíäû. Äÿðâèø
234
òÿïèéèéíÿí êå÷ÿëè âûðäû, êå÷ÿë áèð ïàð÷à ÿò îëóá, éûõûëäû úûçûüûí è÷èíÿ.
Äÿðâèø áèð õåéëàã ýåòäè, äåäè:
– Êå÷ÿë!
Äåäè:
– Ùåé!
Äåäè:
– Ýåäèðÿì, ñÿíè ãóðä-ãóø éåéÿúÿê, èíäè äöçöí äå ýþðöì, òîéóüóí
áèð ãûë÷ûí éåìèñÿí? Éåìèñÿí íîëàð?
Äåäè:
– Ïàùî, ãÿðèáÿ çèð÷èù, ñèòàë äÿðâèøìèøñÿí. Ñÿí íÿéèäèí, ìÿí íÿéèäèì, ñÿí ìÿíèì áàøûìà áó îéóííàðû ýÿòèðèðñÿí. Ìÿí äöçöí äåéèðÿì,
òîéóã åëÿ áèð ãûë÷ëû îëàð. Èêè ãûë÷ëû òîéóã îëìàç. Ñÿíèí ìåéèòèíè ýþðöì
êè, òîéóã áèð ãûë÷ëû îëàð.
Ãàéûòäû ýÿëäè áèð ëþù îõóäó, êå÷ÿë îëäó ÿââÿëêè êèìè. Êå÷ÿëè äÿ ýþòöðäö éåíÿ ýÿëäè áèð õàðàáàëûã éåðÿ. Áèð úûçûõ ÷ÿêäè, äåäè:
– Êå÷ÿë, áèð èëàí ýÿëÿúÿê, îíó þëäöðìÿëèñÿí, âóðà áèëìÿñÿí ñÿíè äÿ
þëäöðÿúÿê, ìÿíè äÿ.
Î ñààò áèð ëþù îõóäó, ãûëûíúû äà âåðäè êå÷ÿëÿ. Èëàí ýÿëÿí êèìè êå÷ÿë
åëÿ âóðäó êè, áàøû äöøäö éåðÿ. Î ñààò äÿðâèø éåíÿ ñû÷ðàäû. Ãóéðóüóí
êÿñäè àòäû. Òàâàíû ÷ûõàðòäû áóíó äà äîüðàäû ãàâûðäû. Äåäè:
– Êå÷ÿë, ýÿë éåéÿê.
Äåäè:
– Íÿ äåéèðñÿí, éåéÿì þëäöðÿ ìÿíè, ìÿí éåìèðÿì.
Áàøëàäû äÿðâèø þçö éåìÿéÿ. Éåäè, àáàíû ãîéäó áàøûíûí àëòûíà éàòäû.
– Áó êè áåëÿ éåéèð. Äèáèí ñèâèðèì ýþðöì áó íå÷ÿ øåéäè.
Áàøëàäû ãàçàíû ñèâèðìÿéÿ, î ñààò ýþðäö îò ñÿñëÿíäè, ìÿí ôèëàí äÿðäèí äÿðìàíûéàì, äàø ñÿñëÿíäè, ìÿíè ôèëàí øåéÿ âûðñàí ãûçûë îëëàì.
Êå÷ÿë áèð î éàíÿ-áèð áó éàíÿ êÿðÿëÿíäè, î ñààò äÿðâèø îéàíäû. Éåíÿ
áóíà áèð òÿïèê âûðäû, äåäè:
– Êå÷ÿë, ìÿí ýåäèðÿì, ñÿíè áûðäà ãóðä-ãóø éåéÿúÿê. Ýÿë äåíÿí
ýþðöì, òîéóüóí áèð ãûë÷ûí íåéíÿìèñÿí?
Äåäè:
– Ïàùî âåé, ñÿí íÿ çèð÷èê àäàìñàí. Òîéóã áèð ãûë÷ëû îëàð.
Äÿðâèø ýþðäö êè, êå÷ÿë äåäèéèíèí öñäÿ äóðóá, ýÿëäè ëþù îõóäó êå÷ÿëè éåíÿ åëÿäè ùÿìÿí àäàì. Ýÿëäèëÿð áèð äàüûí áàøûíà. Äÿðâèø áèð àâóú
àðïà ÷ûõàðòäû ñÿïäè éåðÿ. Ñÿïÿí êèìè áó ýþéÿðäè. ßëèíÿ ñèíè àëäû, äåäè:
235
– Êå÷ÿë, ýþðöðñÿí î ãàïûíû?
Áàõäû ýþðäö äàüûí äþøöíäÿ áèð ãàïû ýþðöêöð. Äåäè:
– Ýåäÿðñÿí ãàïûíû à÷àðñàí, ùå÷ íÿéÿ ÿëèíè âûðìàçñàí. È÷ÿðèäÿ áèð
øàì âàð éàíûëû, îíó ýþòöðöá ýÿëÿðñÿí. Ãàéûäàíäà øèð, ïÿëÿíý, ÿæäÿùà
ñÿíè ãàâàúàõ ÷þëÿ, ÷ûõàíäà ùàìûñû ãàéûäàúàõ, ãîðõìà. Îðà òèëñèìäè.
– Éàõøû.
Êå÷ÿë éîëà äöøäö, ýåòäè ãàïûíû àøäû. Ýþðäö ðÿôëÿðäÿ ÷îõëó ëÿë âàð.
Áóíëàðäàí éûüûá ãîéíûíà, øàìû ýþòöðäö, ãàéûäàíäà ýþðäö ãàïû áàüëàíäû.
Êå÷ÿë ãàëäû áûðäà àüëûéà-àüëûéà. Ýåúÿ îëäó áó áàøûí ãîéäó áèð äàøûí
öñäÿ éàòäû. Éóõóäà ýþðäö äåéèëëÿð êè, áó äàøû ãàëõûçñàí áûð ãàïû à÷ûëàúàõ. Îéàíäû, äàøû ãàëõûçäû, ãàïûíû àøäû. Áèð ìöääÿò ýåòäè, ÷ûõäû áèð
øÿùÿðÿ. Øÿùÿðÿ äÿ íàáÿëÿääè. Ýÿëäè ýþðäö áèð êàðâàíñàðà âàð. Áó êàðâàíñàðàäà øàì éàíäûðäû, î ñààò ãûðõ èíúÿ ãûç ùàçûð îëäó êè, êå÷ÿë, íÿ áóéóðóðñàí. Êå÷ÿë áó ãûçëàðû ýþðÿíäÿ ñåâèíäè.
Ïà÷úàùûí ãûçû àðòûðìàäàí áàõûðäû. Ýþðäö áèð êàðâàíñàðàäà áèð êå÷ÿë
âàð. Ãóëëóüóíäà ãûðõ èíúÿ ãûç äóðóá. Èêè ãàðàâàø ýþíäÿðäè êè, ýåäèí î
êå÷ÿëè äÿ, ãûçäàðû äà ýÿòèðèí áûðà. Ãàðàâàøëàð ýÿëÿí êèìè øàì ñþíäö, î
ñààò ãûçëàð äà éîõ îëäó. Áó ãàðàâàøëàð êå÷ÿëè ýþòöðäöëÿð ýÿëäèëÿð. Ãûç
äåäè:
– ßäÿ êå÷ÿë, êþïÿêîüëó, áó íÿ èøäè?
Äåäè:
– Õàíûì, ìÿíäÿ íÿ ýöíàù âàð, èø áó øàìäàäû.
Äåäè:
– Øàìû ìàà âåð.
Øàìû àëäûëàð.
Äåäè:
– Ãûçëàð, øàìà îä âóðóí!
Ãûçëàð øàìû éàíäûðäûëàð. Ãûç î ñààò ýþðäö ãàïûäàí ãûðõ áóðìà îüëàí
ýèðäè. Áèðè âÿçèðèí ãûçûí, áèðè âÿêèëèí ãûçûí áàñìàððàäû. Äåäè:
– Øàìû ñþíäöðöí.
Øàìû ñþíäöðäöëÿð. Áó ÿùâàëàò ýåòäè ïà÷úàùà ÷àòäû.
Äåäè:
– Êå÷ÿëè ýÿòèðèí.
Ýåäèá êå÷ÿëè ýÿòèðäèëÿð. Ïà÷úàù äåäè:
– Êå÷ÿë, áó íÿ èøäè ìÿíèì ãûçûìûí áàøûíà ýÿòèðèðñÿí? Âÿçèð, øàìû
éàíäûð.
236
Éàíàí êèìè ãûðõ äÿëëÿê ùàçûð îëäó. Áàøëàäûëàð ïà÷úàùûí, âÿçèðèí
áûüûí-ñàããàëûí ãûðõìàüà. Ïà÷úàù äåäè:
– ßäÿ, òåç øàìû ñþíäöðöí, âåðèí þçöíÿ.
Øàìû âåðäèëÿð êå÷ÿëÿ. Êå÷ÿë øàìû ýþòöðäö ýÿëäè ýþðäö äÿðâèø åëÿ
ñèíè ÿëèíäÿ ýþçöíöí éàçûí áóëóäóí áàùàðû êèìè òþêöð. Äåäè:
– Êå÷ÿë, øàìû ýÿòèðäèí?
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Ìàà âåð. Êå÷ÿë, øàìû éàíäûð!
Êå÷ÿë î ñààò øàìû éàíäûðäû. Ãûðõ èíúÿ ãûç ùàçûð îëäó:
– Àäÿ äÿðâèø, íÿ áóéðóðñàí?
Äåäè:
– ×ÿïÿëëÿð, àìàíàòû ýÿòèðèí.
Êå÷ÿë ýþðäö î ñààò áèð õîí÷àäà áèð úåéðàíûí øÿêëèí ýÿòèðäèëÿð. Áèð
ëþù îõóäó, áó áèð ãûç îëäó êè, òà íÿ òÿùÿð. Äÿðâèø äåäè:
– Êå÷ÿë, ñÿí ýåò î ãûçäàðûííàí êåô åëÿ, áó ìÿíèìäè.
Êå÷ÿë þç öðÿéèíäÿ äåäè:
– Ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì. Éàüûí þçöí éåéèï, àéðàíû ìàà
þòöðöðñÿí.
Éûüûøûá ýÿëäèëÿð äÿðâèøèí åâèíÿ, áó äÿðâèø áèð àç ãûçûíàí ñþùáÿò
åëÿäè, áàøûí ãîéäó äèçèíÿ éàòäû. Êå÷ÿë î ñààò ýÿëèï ãûçà äåäè:
– ßçèééÿòèí ùàìûñûí ìÿí ÷ÿêèì, îííàí ñþùáÿò åëÿ.
Ãûç äåäè:
– Íåéíÿê, áó äÿðâèøèí úàíû î ñöøÿäÿäè, þëäöð, ñÿííÿí ñþùáÿò åëèéèì.
Àìà î ëþùëÿðè ýÿðÿê þéðÿíÿñÿí.
Êå÷ÿë áèð àç îõóìàõ-éàçìàõ áèëèðäè. Áó äÿðâèø ëþù îõóäóãúà, áó
éàçäû þéðÿíäè. Äÿðâèø éåíÿ éàòìûøäû. Øöøÿíè àëäû.
Äÿðâèø îéàíäû, äåäè:
– Êå÷ÿë, îíó ãîé éåðèíÿ, éåääè ïà÷úàùû ñÿíèí èòàÿòèíÿ ýÿòèðèì.
– Òà î ñþçëÿðäÿí êå÷èá.
Øöøÿíè âûðäû éåðÿ, î ñààò äÿðâèø þëäö. Éûüûøäûëàð øàìû ÷ûõàðòäûüû
èìàðàòà. Êå÷ÿë áàøäàäû îðäà ïà÷úàùëûõ åëÿìÿéÿ.
Îëàð éåäèëÿð, èøäèëÿð, êåô åëÿäèëÿð. Î éåäè éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí,
äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ñÿíèí, áèðè ìÿíèì, áèðè äÿ
íàüûë äåéÿíèí.
237
ÍÀÇÈÊ ÁßÄßÍ
Ýöëöçàðû ìÿáà ýþçöì áèð ýöëÿ äöøäö,
Àëû õàëàñû ñöíáöëÿ äöøäö.
ßôñóñåéð äÿðäèì äèëäÿí-äèëÿ äöøäö.
Ùÿð àøèãè-øåéäà þçöí éàðà éåòèðäè.
Èãáàëû çÿìèí îëäó, áèçèìêè äÿ áåëÿ äöøäö.
Ùàìàì ùàìàì è÷èíäÿ, ãîç ýèðäÿêàí è÷èíäÿ, äÿâÿ äÿëëÿêëèê åëÿð,
êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ. Õÿëáèð ñàìàí è÷èíäÿ, ãàðûøãà øûëëàã àòäû, äÿâÿíèí
áîéíó áàòäû.
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäû. Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäû. Ñèçÿ êèìäÿí
õÿáÿð âåðèì, Ìèñèð øÿùÿðèíäÿí. Ìèñèð øÿùÿðèíäÿ áèð ïà÷úàù âàðäû, ÷îõ
ÿçàçèë, ÷îõ äèíäàðäû. Ìèñèð øÿùÿðèíäÿ áèð äöëýÿð, áèð äÿ áèð çÿðýÿð âàðäû.
Áó äöëýÿð ýåòìèøäè ãÿðèáëèéÿ. Áó çÿðýàðûí ýþçö áó äöëýÿðèí àðâàäûíà
äöøìöøäö.
Áèð ãàðû âàðäû. Ãàðû âàð èïÿêäè, ãàðû âàð êþïÿêäè, ãàðû âàð èìàí,
Ãóðàí íÿñèá îëñóí, ãàðû äà âàð èëàí, ãóðáàüà íÿñèá îëñóí. Áó ãàðû êþïÿê
ãàðûäàíäû.
Áó ãàðûíû çÿðýÿð ýþíäÿðäè äöëýÿðèí àðâàäûíûí éàíûíà, áåø éîë, îí
éîë ýþíäÿðäè, àõûðäà àðâàäû ÿëÿ ýÿòèðäè, áó àðâàäû àëäû.
Î äöëýÿð äÿ ýÿëäè, ÷ûõäû. Äåäè:
– Àðâàä ìÿíèìäè.
Çÿðýÿð äåäè:
– Õåéð, ìÿíèìäè.
238
Áó èêèñèíèí àðàñûíäà äàâà äöøäö. Áó äåäè àðâàä ìÿíèìäè, î äåäè àðâàä
ìÿíèìäè. Áóíëàð ùÿð èêèñè äóðäóëàð ýåòäèëÿð ïà÷úàùûí éàíûíà øèêàéÿòÿ.
Ïà÷úàùûí áèð îüëó âàðäû, Èáðàùèìèì àääà. Èáðàùèì äåäè:
– Àòàéè-ìåùðèáàí, áóíëàðû öðúàù åëÿ ìÿíÿ, ìÿí áóíëàðûí äàâàñûí
êÿñèì.
Äåäè:
– Éàõøû!
Áóíëàðû öðúàù åëÿäè Èáðàùèìÿ. Èáðàùèì äåäè:
– Ñèç ùÿðÿíèç áèð øåé ãàéûðûí ýÿòèðèí ìÿíÿ. Ùàíñûíûçûí ãàéûðäûüû øåé
éàõøû îëñà, àðâàä îíóíäó.
Áóíëàð ðàçû îëóá ýåòäèëÿð.
Ñÿùÿð çÿðýÿð ãûçûëäàí áèð õîðóç ãàéûðäû. Õîðóç áàøëàäû îòàãäà
ýÿçÿ-ýÿçÿ áàííàìàüà. Äöëýÿð äÿ òàõòàäàí áèð àò ãàéûðäû. Ìèíäè, ïóúóí
áóðäó, áàøäàäû àò äà îòàãäà î éàíà-áó éàíà ýåòìÿéÿ.
Èáðàùèì áàõäû äåäè:
– Àò éàõøûäû, àðâàä äöëýÿðèíäè.
Àòà ìèíäè, ïóúóí áóðäó, àò Èáðàùèìè ýþòöðöï ãàëõäû ýþéÿ. Ýþéäÿ
Èáðàùèì õåéëàã ýåäÿííÿí ñîðà áàõäû ýþðäö áèð øÿùÿðäÿ èøûã ýÿëèð. Áó
èøûüû íÿçÿðÿ àëûï ýåòäè. Áó øÿùÿðèí ãûðàüûíäà äöøäö. Ýþðäö øÿùÿðèí ãûðàüûíäà áèð åâ âàð. Ýåòäè ýþðäö áóðäà áèð ãàðû âàð.
Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, îüóëäàí, ãûçäàí íÿéèí âàð?
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, ùå÷ çàäûì.
– Ãàðû íÿíÿ, ìÿíè ýþòöð îüóëëóüà, ìÿí äÿ îëóì ñÿíèí îüëóí.
Ãàðû äåäè:
– Íîëàð áàëà, ÷îõ éàõøû.
Èáðàùèì ùÿð ýöí ÷ûõûð áàçàðà, àéûííàí-îéûííàí àëûï ýÿòèðèð ãàðûéíàí
éåéèðäèëÿð. Áèð ýöí Èáðàùèì øÿùÿðäÿ ýÿçèðäè. Ýþðäö áèð åâ âàð, ãàëõûï
ÿðøè-ôÿëÿéÿ, àììà ùå÷ áóíóí éîëó éîõäó. Ãàéûòäû åâÿ, ÷þðÿéè ýÿòèðäè,
àõøàì ÷þðÿéè éåéèï ãóðòàðàííàí ñîðà äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ!
Ãàðû äåäè:
– Ùåé...
Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, î íåúÿ èìàðàòäû êè, ùå÷ éîëó éîõäó?
239
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, î ïà÷úàùûí ãûçûíûí åâèäè, îíà éîë ïà÷úàù þç åâèíèí è÷èííÿí
ãîéóá. Îíó ùÿëÿ åëÿéèá êè, ùå÷ êÿñ ãûçû ýþðìÿñèí.
Èáðàùèì ýåúÿ ùÿìÿí àòû ìèíèá ÷ûõäû èìàðÿòèí öñòöíÿ, éàâàøúà åíäè
åéâàíà. Ïÿíúÿðÿäÿí òàìàøà åëÿäè, ýþðäö êè, áèð ãûçäû éàòûá, äîäàãëàð
éàçûí áàùàðû êèìè, éàíàãëàð éàãóòóí êÿíàðû êèìè, äèøëÿðè èíúè ìèðâàðè
êèìè, íàçèê áÿäÿí... Áèð ãûçäû êè, Àëëàù-òààëà õîø ýöíäÿ, õîø ñààòäà éàðàäûá. Èáðàùèì áàõäû ýþðäö ãûçûí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàð, àäû äà öñòöíÿ
éàçûëûäû. Ãûçûí äà àäû Íàçèê áÿäÿí èäè. Î öçöéö ÷ûõàðòäû ãûçûí áàðìàüûííàí, þç öçöéöí ñàëäû ãûçûí áàðìàüûíà. Ãûçûí î öçöííÿí, áó öçöííÿí
þïäö. Éàâàøúà ãàïûíû à÷ûï ÷ûõäû, àòû ìèíäè, ýÿëäè þç åâëÿðèíÿ.
Ñÿùÿð ãûç äóðäó, áÿäÿííöìÿ ýöçýöéÿ áàõäû. Ýþðäö öçöíÿ ëÿêÿ
äöøöá; öçöéö äÿ äÿéèøèá, þç öçöéö éîõäó. Áó öçöéöí äÿ öñòÿ éàçûëûï
“Ìèñèð ïà÷úàùûíûí îüëó Èáðàùèì”. Ãûç áóíà ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè êè, áóíóí
éîëó éîõ, áÿñ áó ùàðäàí ýÿëèá. Áó ýåúÿ éóõóñóíà ùàðàì ãàòûá éàòìàäû.
Ýþðäö êè, îòàüûí öñòÿ áèð øåé òàïïûëäàäû. Ãàïû à÷ûëäû, è÷ÿðè áèð îüëàí
ýèðäè êè, Àëëàù-òààëà îíó õîø ýöíäÿ, õîø ñààòäà éàðàäûï. Íàçèê áÿäÿí
áó îüëàíà áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ àøûã îëäó. Èáðàùèì èñòÿäè ãûçûí
öçöííÿí þïñöí, ãûç éàïûøäû Èáðàùèìèí ãîëóííàí äåäè:
– Ëÿâÿíä îüëó, ëÿâÿíä, íÿ ùÿääèíÿí áóðà ýÿëìèñÿí? Ùàðäàí ýÿëäèí
áóðà, áûðàíûí éîëó éîõäó.
– Àòíàí ýÿëäèì.
Ãûç äåäè:
– Áÿñ àòûí ùàíû?
Èáðàùèì äåäè
– Áûäû, áûðäà.
Äåäè
– Èíäè êè áåëÿ îëäó, áàüûøëàéûðàì ñÿíè. Áÿñ èíäè íåéíèéÿê, àïàðà áèëÿðñÿíìè ìÿíè ýåäÿê?
– Áÿëè, àïàððàì.
Àòûí ïóúóí áóðäóëàð, ãàëõäûëàð ýþéÿ. Áÿëè, ýþéíÿí áèð ìöääÿò ýåòäèëÿð. Ãûç äåäè:
– Èáðàùèì, ìÿí öøöéöðÿì.
Èáðàùèì òåç àòûí ïó÷óí áóðäó, äöøäöëÿð éåðÿ. Ýþðäöëÿð áóðà áèð
ãÿëáè äàüûí áàøûäû. Èáðàùèì áàõäû, ýþðäö óçàõäà áèð èøûã ýÿëèð, äåäè:
240
– Ñÿí îòóð áóðäà, ýåäèì ìÿí ñàà îä ýÿòèðèì.
Ìèíäè àòà, ïó÷óí áóðäó, ãàëõäû ýþéÿ. Àòû ñöðäö áó èøûã ýÿëÿí éåðÿ.
Ýåòäè ýþðäö áó áèð äÿìèð÷èäè. Äåäè:
– Óñòà äÿìèð÷è, àëà áó ñÿíèí ïóëóí, ìàà áèð ìàøà ÷ÿê.
Óñòà äÿìèð÷è áèð ìàøà ÷ÿêèá âåðäè áóíà. Áó ìàøàäà áèð îääó
êþìöð ýþòöðäö, àòû ìèíäè ãàëõäû ýþéÿ. Ýþéäÿ éåë âûðäû áèð ãûüûëúûì
äöøäö àòûí ïó÷óíà, àëûøäû. Éàâàø-éàâàø ýþðäö àò éåíèð àøàüà. Íÿòÿð
åëÿäè îëìàäû, ýþðäö äöøäö éåðÿ. Àòûí ïó÷ó àëûøäû éàíäû. Èáðàùèì ÷îõ
ïåøìàí îëäó êè, õàëãûí ãûçûí äà éóðäóííàí-éóâàñûííàí åëÿäèì, ýÿòèðäèì. Èíäè ýþðÿí î äàüûí áàøûíäà ãóðä éåéÿúÿê, úàíàâàð éåéÿúÿê. ×îõ
êîð-ïåøìàí ãàëäû.
Èáðàùèì ãàëñûí áûðäà, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì ãûçäàí. Ãûç î ãÿäÿð
ãàëäû áóðäà, ýþçäÿäè, ýþçäÿäè, ýþðäö Èáðàùèì ýÿëìÿäè. Ýþðäö ùàâà
àëàòîðäó, òà ñÿùÿð à÷ûëûð. Áóðäà ùå÷ êÿñ éîõäó, àììà áþéðöíäÿ ñÿñêöé ýÿëèð. Éàâàø-éàâàø ýåòäè, ýþðäö áó áèð úöò÷öäö úöò ÿêèð. Úöò÷ö
áàõäû, ýþðäö áèð ãûç ýÿëèð ÷èì ãûçûë-ýöìöøöí è÷èíäÿ. Ïà÷úàùéàíà áèð
ãûçäû. Ãûç ýÿëäè, äåäè:
– Àé úöò÷ö, Àëëàù ãöââÿò âåðñèí. Àé úöò÷ö, àúäûüûì âàð.
Äåäè:
– Áèð àç áûðäà äóð, åâèì éàõûíäû, ýåäèì ÷þðÿê ýÿòèðèì.
Úöò÷ö þçöí åâèíÿ ñàðû âåðäè êè, ýåòñèí ÷þðÿéè ýÿòèðñèí. Ãûç ôèêèðëÿøäè
êè, àúäûãäàí éàõøû ìÿíèì áóðäàí ãà÷ûá áèð éàíà ýåòìÿéèìäè. Úöò÷ö
ýåòäè, ãûç äóðäó éàâàø-éàâàø àüçûí ÷åâèðäè áÿððè-áèéàáàíà. Ýöí ÷ûõûíúà
áó ýÿëäè áèð ìåøèéÿ ÷ûõäû. Ýöí áàòûíúà áóðäà äàëäàëàíäû. Àõøàì ãàðàííûõ äöøÿíäÿ ìåøÿäÿí ÷ûõäû. Áèð ìöääÿò ýÿëäè, ýÿëäè ÷ûõäû áèð äÿéèðìàíà. Ýèðäè äÿéèðìàíà. Ýþðäö äÿéèðìàí÷û òÿêäè, äÿíèí ãàáàüûí ÷ÿêèð.
Äåäè:
– Àé äÿéèðìàí÷û, àúëûüûì âàð!
Äÿéèðìàí÷û áàõäû ýþðäö áó áèð ãûçäû, Àëëàù-òààëà õîø ýöíäÿ, õîø
ñààòäà éàðàäûá. Þçö äÿ ÷èì ãûçûëûí è÷èíäÿ.
Áàøûí ãàëõûçäû, äåäè:
– Áó ñààò, îòóð.
Ãûç îòóðäó. Áó äÿéèðìàí÷û ýÿòèðèá áèð êþìáÿ ñàëäû. Ãûçà âåðäè. Ãûç
ýþðäö êè, äÿéèðìàí÷ûíûí ôèêðè áàøãà éåðäÿäèð, ÿëèíÿ ãàá àëìàã áÿùàíÿñèéëÿ ÷ûõäû ÷þëÿ, ãà÷äû. Àñòà ãà÷àíà èìàì ãÿíèì. Î ãÿäÿð ýÿëäè êè,
ýÿëäè ÷ûõäû áèð ÷îáàíà öðúàù îëäó. ×îáàí ýþðäö áèð ãûç ýÿëèð, ÷èì ãûçûëûí è÷èíäÿ. ×îáàí äåäè:
241
– Àëëàù ìÿíèìêèí éåòèðèï.
Ãûç ýÿëäè, äåäè:
– ×îáàí, àúûäûí ÷îáàíà, éîðóëäóí ñàðâàíà! Àúëûüûì âàð.
×îáàí ýÿòèðèï òåç áèð ãîéóí êÿñäè. ßòèí áèøèðèá éåäèëÿð. Ãûç äåäè:
– ×îáàí, áèëèðñÿí íÿ âàð?
– Õåéð.
Ãûç äåäè:
– ×îáàí, ìÿíè áåëÿ àïàðñàí, ïà÷úàùûíûç ìÿíè áåëÿ ýþðöá ñÿíèí
ÿëèííÿí àëàúàã. Ýÿòèð ïàëòàðûíûí áèð äÿñäèí ñîéóí âåð ìàà.
Áèð ãîéóíóí äà ãàðíûí òÿìèç áîøàëòäû éåðÿ, ñà÷ûí éûüäû, ãàðíû ýåéäè
áàøûíà. ×îáàíûí äà áèð äÿñò ïàëòàðûí ýåéèá äåäè:
– ×îáàí, ñÿí ãîéóíó ãàáàãäàí ÷ÿê, ìÿí äÿ äàëäàí éûüûì.
Áó ÷îáàí ñöðöíö ÷ÿêäè, áó ãûç äà äàëäàí ãîéóíó éûüäû. ×îáàí, ñöð!
×îáàí ñöð! – äåéÿ-äåéÿ áèð ìöääÿò ýåòäè, áèð ìöääÿòäÿí ñîðà àüçûí
÷åâèðäè áÿððè-áèéàáàíà, ýÿëäè î ãÿäÿð êè, ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ. Ýþðäö øÿùÿð
ÿùàëèñè éûüûøûá ìåéäàíà ñàðû ýåäèð. Áó äà äöøäö áóíëàðûí éàíûíà. Ýåäèðäèëÿð, áó áèðèííÿí ñîðóøäó êè, áó àäàìëàð ùàðà ýåäèð, íÿ âàð, íÿ îëóá?
Äåäèëÿð, ïà÷úàùûìûç þëöáäö. Èíäè äþâëÿò ãóøó ó÷óðäóðëàð, ùÿð êÿñèí áàøûíà ãîíñà, îíó ïà÷úàù åëÿéÿúÿêëÿð. Ýåòäèëÿð ìåéäàíà, áó äà ÷ÿêèëèï
áèð òÿðÿôäÿí äóðìóøäó. Ãóøó ó÷óðäóëàð. Ýÿëäè áóíóí áàøûíà ãîíäó.
Áóíó àäàìûí è÷èííÿí ãàâäûëàð êè, àé êå÷ÿë, ñÿí ùàðäàí ýÿëäèí áóðà?
Ýåíÿ ó÷óðäóëàð, ýåíÿ ùÿððÿíäè ýÿëäè áóíóí áàøûíà ãîíäó. Ö÷ äÿôÿ
ýÿëäè. áóíóí áàøûíà ãîíäó.
Äåäèëÿð:
– Ýÿòèðèí, áóíó ïà÷úàù åëèéÿê.
Ýÿòèðäèëÿð áóíó ïà÷úàù åëÿäèëÿð. Ýþðäöëÿð áó áèð ïà÷úàùäû êè ùå÷
áåëÿ ïà÷úàù îëìûéûï. Õöëàñÿ, úàìàùàò øöêöð ñÿíà åëÿäèëÿð êè, íÿ éàõøû
áåëÿ éàõøû ïà÷úàù îëóá.
Áó áóðäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì áó ãûçûí àòàñûííàí.
Ñÿùÿð à÷ûëäû, áó ãûçà õþðÿê ýþíäÿðäè. Ãàðàáàøëàð õþðÿéè ãàéòàðäûëàð êè,
ãûç éîõäó. Ïà÷úàù ôèêèð åëÿäè, äåäè:
– ßéÿð áó îòàüûí áèð éåðÿ éîëó éîõäó, áóíó ýþéÿ àïàðäûëàð, íÿ îëäó?
Ìöíÿúúèì ýÿòèðòäè. Ìöíÿúúèì áàõäû, äåäè:
– Ãûçû ýþéÿ àïàðûáëàð. Àììà ãûç ñàüäû.
Ïà÷úàù ñÿùÿð áèð äÿñò äÿðâèø ëèáàñû àëûï äåäè:
– Ýÿðÿê äöíéàíû ýÿçÿì, ýþðöì ãûç íÿ îëäó.
242
Äÿðâèø-ëèáàñ îëóá äöøäö ýÿçìÿéÿ. Èáðàùèì äà áóðäà äÿðâèø-ëèáàñ
îëóá ýÿçèðäè. Úöò÷ö äÿ áèð äÿðâèø ëèáàñû àëäû, áàøëàäû ýÿçìÿéÿ. Äÿéèðìàí÷û äà áèð äÿñò äÿðâèø ëèáàñû àëûá äöøäö éîëà. ×îáàí äà ãîéóíó éûüäû
àïàðäû, ýþðäö ýÿëìÿäè. Áó äà äÿðâèø-ëèáàñ îëäó.
Áóíëàð áóðäà ãàëñûí, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì ãûçäàí. Ãûç áèð ýöí äåäè êè,
áóðäà áèð íàããàøêàð îëàðìû êè, ìÿíèì ùÿðÿìèìèí øÿêëèí ÷ÿêñèí? Äåäèëÿð:
– Îëàð.
Ýåòäèëÿð áèð íàããàøêàð ýÿòèðäèëÿð. Íàããàøêàðà äåäè êè, ýÿë, î ãàïûäàí ìÿíèì ùÿðÿìèìèí øÿêëèíè ÷ÿê.
Þçö ÷ÿêèëäè àéíàíûí ãàáàüûíà. Áàøäàäû þçöíÿ áèð çèíéÿò âóðäó êè,
ùå÷ îëìàéàí êèìè. Ýÿëäè äóðäó î ãàïûäàí, íàããàøêàð áóíóí øÿêëèíè
÷ÿêäè. Áó òåç ñîéóíóá ïà÷úàùëûõ ïàëòàðûí ýåéäè. Äåäè:
– Áó øÿêëè àïàðûí âûðûí àëà ãàðûéà, ùÿð êÿñ îíà áàõûá àù ÷ÿêñÿ ýÿòèðèí ìÿíèì éàíûìà.
Áèð ýöí áóíóí þç àòàñû ýÿëäè. Áó ãûçûíûí øÿêëèí áóðäà ýþðäö. àù
÷ÿêäè. Áóíó ýÿòèðäèëÿð ïà÷úàùûí éàíûíà. Äåäè:
– ßøè, íèéÿ àù ÷ÿêèðñÿí?
Äåäè:
– Ùå÷.
Àøáàçà äåäè êè, áóíà éàõøû ìóüàéàò îëóí.
Áèð ýöíëÿðè äÿ Èáðàùèì äÿðâèø-ëèáàñ ýÿëèá øÿêëè ýþðäö: Àù ÷ÿêäè.
Áóíó äà òóòóá ýÿòèðäèëÿð. Ïà÷úàù äåäè êè, éàõøû ìóüàéàò îëóí, áóíëàðà.
Îíóí ñàáàùû ýöíö úöò÷ö ýÿëäè ÷ûõäû. Îíóí ñàáàùûñû ýöíö äÿ äÿéèðìàí÷û ýÿëäè ÷ûõäû, îíóí ñàáàùû ýöíö ÷îáàí ýÿëäè ÷ûõäû. Ïà÷úàù áóíëàðûí ùàìûñûí éûüäû ýÿòèðäè þç ìÿíçèëèíÿ. Öçöí òóòóá àòàñûíà äåäè:
– À êèøè, îíà íèéÿ áàõûá àù ÷ÿêäèí?
Äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, î ìÿíèì ãûçûìûäû; î áèð îòàãäåéäè êè, ùå÷ áèð éåðäÿí éîëó éîõ èäè. Éîëó ìÿíèì åâèìèí è÷èííÿí èäè. Õóðä-õþðÿéè äÿ
ìÿíèì åâèìíÿí ýåäÿðäè. Áèð ýåúÿ éàòäûã, ñÿùÿð õóðä-õþðÿéèí ýþíäÿðäèì. Äåäèëÿð ãûç éîõäó. Íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿäèì, áó íåúÿ îëäó, áèëìÿäèì. Ìöíÿúúèì ýÿòèðòäèì, ìöíÿúúèì äåäè êè, ãûçû ýþéÿ àïàðûáëàð,
àíúàã ñàüäû. Èíäè äÿðâèø-ëèáàñ îëóá îíó ýÿçèðÿì. Øÿêëèí áóðäà ýþðäöì,
àù ÷ÿêäèì.
– Áèçèì ñÿùÿðäÿ áèð äöëýÿð âàðäû, áèð çÿðýÿð. Áó äöëýÿð ýåòìèøäè
ãÿðèáëèéÿ. Áó çÿðýÿðèí ýþçö äöøäö äöëýÿðèí àðâàäûíà. Äöëýÿðèí àðâàäûí
243
àõûðäà éîëà ýÿòèðäè. Áóíó àëäû. Àõûðäà äöëýÿð ýÿëäè. Áó èêèñèíèí àðàñûíäà
äàâà äöøäö êè, áó äåäè àðâàä ìÿíèìäè, î äåäè àðâàä ìÿíèìäè. Àõûðäà
ýÿëäèëÿð äÿäÿìèí éàíûíà. Àòàìà äåäèì êè, áóíëàðûí èõòèéàðûí âåð ìàà,
ìÿí êÿñèì áóíëàðûí äàâàñûí. Àòàì âåðäè. Äåäèì êè, ùÿðÿíèç áèð ãÿðèáÿ
øåé ãàéûðûí ìàà. Ùàíñûíûçûíêû éàõøû îëñà, àðâàä îíóíäó. Áóíëàð ðàçû îëäóëàð. Äöëýÿð áèð àò ãàéûðäû. Ïó÷óí áóðàíäà áó àò áàøëàäû ýÿçìÿéÿ.
Çÿðýÿð ãûçûëäàí áèð õîðóç ãàéûðäû. Áàøäàäû áàííàìàüà, ýÿçìÿéÿ.
Äåäèì, àò éàõøûäû. Àðâàä äöëýÿðèíäû. Áóíëàðûí äàâàñûí êÿñäèì. Áó àòû
ìèíäèì ãàëõäûì ýþéÿ, ýÿëäèì áèð ãàðûíûí åâèíÿ. Îíà îüóëëóã åëÿäèì.
Áèð àé äîëàíäûì. Áèð ýöí ýþðäöì áó øÿùÿðäÿ áèð èìàðÿò âàð, ùå÷ éåðäÿí éîëó éîõäó. Ýåòäèì ãàðû íÿíÿìíÿí ñîðóøäóì êè, ãàðû íÿíÿ, î åâ
êèìèí åâèäè. Äåäè êè, áèçèì ïà÷úàùûí åâèäè. Îðäà îíóí ãûçû îëóð. Ùå÷
éåðäÿí îðà éîë éîõäó. Éîëó îíóí þç åâèíèí è÷èíäÿíäè. Ýÿëäèì àòû
ìèíäèì, ýåòäèì î èìàðàòà ÷ûõäûì. Ãûçûí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàð èäè.
Îíó ÷ûõàðòäûì, þç öçöéöìö äÿ îíóí áàðìàüûíà òàõäûì. Î öçöíäÿí, áó
öçöíäÿí þïäöì. Ãàéûòäûì. Ãûç ñÿùÿð äóðóð, ýþðöð öçöíÿ ëÿêÿ äöøöá,
öçöê äÿ áàðìàüûíäà äÿéèøèëèá. Ãûç î ýåúÿíè éàòìûð, îòóðóð. Ýåíÿ àòû
ìèíäèì ýåòäèì äöøäöì îòàüûí öñòÿ. Îðäàí äà äöøäöì åéâàíà, ýèðäèì
è÷ÿðè. Ãûç äåäè:
– Èáðàùèì, ùàðäàí ýÿëäèí? Íÿòÿð ýÿëäèí?
Äåäèì êè, àòíàí. Äåäè êè, ìÿíè äÿ àïàðà áèëÿðñÿíìè? Äåäèì, àïàððàì.
Ìèíäèê àòà, î ãÿäÿð ýÿëäèê êè, áèð éåðäÿ ãûç äåäè êè, öøöéöðÿì.
Éåíäèê éåðÿ. Ýþðäöì áèð òÿïÿíèí áàøûäû. Ãûçû ãîéäóì îðäà.
Äåäèì, ýåäèì îä ýÿòèðèì. Ýÿëäèì áèð äÿìèð÷èäÿí îä ýþòöðäöì; àïàðàíäà îääàí ãûüûëúûì äöøöð àòûí ïó÷óíà, àëûøûá éàíûð. Ìÿí äÿ ãàëäûì
àéðû éåðäÿ. Òà ýåäÿ áèëìÿäèì ãûçûí éàíûíà. Èíäè äÿðâèø-ëèáàñ îëóá, î
ãûçû àõòàðûðàì. Ýÿëäèì áóðäà øÿêëèí ýþðäöì, îíóíúóí àù ÷ÿêèá àüëàäûì.
Ñîíðà úöò÷öéÿ äåäè:
– Ñÿí íèéÿ àù ÷ÿêèá àüëàäûí?
Î äà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, î ùàâà èøûãëàøàíäà ýÿëäè ìàà öðúàù ÷ûõäû, äåäè àúäûüûì âàð. Ìèí êþíöëäÿí îíà àøûã îëäóì. Äåäèì êè, îòóð áó ñààò ÷þðÿê
ýÿòèðèì. Ýåòäèì ÷þðÿê ýÿòèðäèì, ýÿëäèì ýþðäöì éîõäó. Èíäè áóðäà
øÿêëèí ýþðöá àüëàäûì.
Îíäàí äÿéèðìàí÷ûéà äåäè:
– Áÿñ ñÿí íèéÿ îíà áàõûá, àù ÷ÿêäèí?
244
Äåäè:
– Ìÿí äÿ óíóí ãàáàüûí ÷ÿêèðäèì; ýþðäöì ýèðäè è÷ÿðè. Äåäè êè, àúäûüûì âàð. Ýåòäèì ÷þðÿê ñàëäûì, éåäèê, ÿëèíÿ ãàá àëäû, òàà ýÿëìÿäè.
Èíäè áóðäà øÿêëèí ýþðäöì, àù ÷ÿêèá, àüëàäûì.
×îáàííàí ñîðóøäó:
– Áÿñ ñÿí íèéÿ àüëàéûá àù ÷ÿêèðäèí?
Äåäè:
– Ìÿí äÿ ñöðö îòàðûðäûì, ýþðäöì ýÿëäè. Äåäè êè, àúëûüûì âàð, ÷îáàí.
Ýÿòèðäèì áèð ãîéóí êÿñäèì. Áèøèðäèê, éåäèê. Àõûðäà äåäè êè, ìÿíè ñÿíèí
ÿëèííÿí àëàðëàð, ïàëòàðûíäàí áèð äÿñòèí âåð ìàà. Ãîéíóí ãàðíûí äà áîøàëòäû, ýåéäè áàøûíà. Äåäè êè, ñÿí ñöðöíöí ãàáàüûí ÷ÿê, ìÿí äÿ äàëûí
éûüûì. Ìÿí ãàáàüû ÷ÿêäèì, î äà äàëû éûüäû. Áèð âÿäÿ ýþðäöì êè,
éîõäó. Èíäè øÿêëèí áóðäà ýþðöá, àù ÷ÿêèá àüëàäûì.
Ãûç öçöíö àòàñûíà òóòóá äåäè êè, ÿñë ãûçûíû ýþðñÿí òàíûéàðñàíìû?
Äåäè, áÿëè!
Úûããàíû áàøûííàí ýþòöðäö. Äåäè:
– Àòåéè-ìåùðèáàí, ýþð þç ãûçûíàììû? Ýþðöðñÿíìè íåúÿ ÿëäÿí-ÿëÿ
äÿéìèøÿì. Ùå÷ êèì ìÿíÿ áèð øåé åëèéÿ áèëìÿéèá. Áàõ, ìÿíèì äÿ ÿðèì
áó Èáðàùèìäè.
Ìîëëàíû ýÿòèðäè, êÿáèíè êÿñäè. Ãûç äà úûããàíû ãîéäó Èáðàùèìèí
áàøûíà, äåäè:
– Èíäè áóðäà äîëàíàõ.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè, áèç äÿ éåéÿê, äþâðÿ êå÷ÿê. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
245
ÏÈÍß×È ÌßÙßÌÌßÄ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Áèð ïèíÿ÷è
Ìÿùÿììÿä âàðäû. Áó Ìÿùÿììÿä íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøÿðäè, ýöíäÿ áèð àááàñû ãàçàíúû îëàðäû. Þç çöðéÿòè äÿ éîõäó. Áèð àðâàäûéäû, áèð äÿ þçö. Î,
áèð àááàñûíû äà åâÿ ýÿëÿíäÿ âåðÿðäè ñîüàí-÷þðÿéÿ, ýÿòèðèá éåéÿðäèëÿð.
Áàøãà ùå÷ áèð øåé àëìàçäû. Áó øÿùÿðäÿ äÿ áèð ëîòó âàðäû. Áó ëîòóíóí áèð
÷ÿêìÿñè âàðäû, áóíó ýÿòèðäè âåðäè Ìÿùÿììÿäÿ êè:
– Áóíó éàìà. Íå÷ÿéÿ éàìàéàúàãñàí?
– Ýöíäÿ íÿ ãÿäÿð éàìàã éàìûéàì, áèð àááàñû íÿôèì îëàð.
Äåäè:
– Ìÿí èêè àááàñû âåðÿðÿì, éàìà! Ìÿùÿììÿä, áèð àááàñûéíàí íÿ
òÿùÿð äîëàíûðñûíûç?
– Íÿ áèëèì, îíó åâÿ ýåäÿíäÿ âåðèðÿì ñîüàí-÷þðÿéÿ, àïàðûðàì,
éåéèá-äîëàíûðûã.
Ëîòó þç-þçöíÿ äåäè êè, ýåäèì ýþðöì áóíóí àðâàäû íÿ úöð àäàìäû.
Àõøàì÷àüû ïóëó âåðäè, ÷ÿêìÿíè àëûá ýåéèíäè ýÿëäè Ìÿùÿììÿäèí
åâèíÿ. Áàõäû ýþðäö áóíóí àðâàäû ýþé÷ÿê, øöúàùÿòäè áèð àäàìäû.
Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä ùàðäàäûð?
Äåäè:
– Ýåäèá éàìàã éàìàìàüà.
246
Äåäè:
– Ìÿí îííàí ñûüà ãàðäàøàì, ìàëûì ýåäèð äàéàíà áèëìÿðÿì, íÿòÿð
äîëàíûðñûíûç?
– Íÿòÿð äîëàíàúàüûã, ýöíäÿ áèð àááàñû ãàçàíûð, îíó äà âåðèð ñîüàí,
÷þðÿéÿ, ýÿòèðèð éåéèðèê.
Äåäè:
– Ìÿí äÿ òÿëÿñèéèðÿì, îííàí ýþðöøÿñèéäèì, òà ìàë ýåäèð äàéàíà
áèëìèðÿì. Ñîüàí-÷þðÿéèíÿí àäàì äîëàíàð? Ýÿëÿíäÿ Ìÿùÿììÿäÿ äåéÿðñÿí êè, ìàíà áèð ýèðâÿíêÿ éàü, áèð ýèðâÿíêÿ áàë, îíóí éàíûíà õóðäóõóðóøóéíàí àëûï ýÿòèðìÿñÿí, ñÿíäÿ îòûðìàéàúàüàì.
Ìÿùÿììÿä áó äÿôÿ èêè àááàñû àëìûøäû. Áèð àç àðòûõ àëûá ÷þðÿéè
ñîüàíû, ýþòöðäö ýÿëäè åâÿ. Ùÿìèøÿ Ìÿùÿììÿä ýÿëÿíäÿ àðâàä áóíóí
ãàáàüûíà éöéöðöðäö. Áó äÿôÿ Ìÿùÿììÿä ýþðäö ùå÷ ãàïûéà äà ÷ûõìàäû. Ýÿòèðäè ñîüàíû-÷þðÿéè àðâàäûí ãàáàüûíà ãîéäó. Àðâàä äåäè êè,
ñàáàù àõøàì ýÿëÿíäÿ áèð ýèðâÿíêÿ éàü, áèð ýèðâÿíêÿ äÿ áàë, éàíûíà
õóðäó ýÿðÿéèíÿí àëûï ýÿòèðìÿñÿí, ñÿíäÿ îòóðìûéà÷ûéàì.
– Àðâàä éå, ùÿëÿ Àëëàù êÿðèì Àëëàùäû, áÿëêÿ åëÿ éåòèðÿúÿê àëàúàüàì.
– Õåéð, àëûï ýåòèðìÿñÿí, ñÿíäÿ îòóðìàéàúàüàì.
Ìÿùÿììÿä ñÿùÿð ýåòäè éàìàãäàí-çàääàí éàìàäû, àõøàì åâÿ ýÿëÿíäÿ, èéíÿñèí, áèçèí, ñàïûí, áöòöí àéûí-îéíóí àïàðäû éàíûíäà, áèð áàããàë äöêàíû âàðäû, òþêäö îðà, äåäè:
– Áóíëàðû ãèéìÿò åëÿ ýþòöð, ìàíà áèð ýèðâÿíêÿ éàü, áèð ýèðâÿíêÿ äÿ
áàë, éàíûíûí õóðäó-õóðóøóéíàí ÷ÿê âåð.
Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, áóíëàðû íåéíèðñÿí?
– Àðâàä ìàà òÿêèäèíÿí äåéèï, ýÿðÿê ýÿëÿíäÿ áèð ýèðâÿíêÿ éàü, áèð
ýèðâÿíêÿ äÿ áàë, éàíûíûí õóðäó-õóðóøóéíàí àëûï ýÿòèðÿñÿí.
Áó äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, àïàð àéûí-îéíûíû, éàçûãñàí èøäÿ, ùàçûðëàðàì âåððÿì,
ùàâàõ ÿëèíÿ ïóë ýÿëñÿ, âåðÿðñÿí.
Ùàçûðëàäû ùàìûñûí âåðäè, äåäè:
247
– Ìÿùÿììÿä, îíó þéðÿäèáëÿð. Ùå÷ î éåìÿéè áèëìèð êè, íÿ òÿùÿð
éåéÿðëÿð. Ýÿòèð éàüûíàí áàëû ãàòàõ áèð éåðÿ.
– Íÿ äåéèðÿì.
Áó éàüû, áàëû ãàòäû áèð éåðÿ, âåðäè Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿä ýþòöðäö ýÿëäè åâÿ. Àðâàä áàõäû ýþðäö éàüûíàí áàëû ãàòûáëàð áèð éåðÿ. Äåäè:
– Êþïÿêîüëó, ñàíà äåìÿìèøäèì àéðû ýÿòèð, ãàòìûñàí áèð éåðÿ.
Ýþòöðäö õîí÷àíû òóëëàäû ãàïûäàí ÷þëÿ.
– Àé àðâàä, òà íèéÿ àòûðäûí, ãîéåéäûí áàðû éåéÿðäèì äàéíà.
– Õåéð, îëìàç.
Ýåúÿíè éàòà áèëìÿäè ñÿùÿðÿúÿí ôèêèðäÿí-õÿéàëäàí. Ñÿùÿð à÷ûëäû.
Ìÿùÿììÿä ýåíÿ àéûí-îéíóí ýÿòèðäè âåðäè áàããàëà êè, áóíëàðû ãèéìÿò
åëÿ ýþòöð. Ýåíÿ, ìàà äöíÿíêè øåéëÿðè ÷ÿê âåð. Áèð ÷þðÿê ïóëó äà ãàëñà,
ìàíà âåð, ãàëìàñà äà ùå÷.
– Ìÿùÿììÿä ýåíÿ íîëóá?
Äåäè:
– Ùå÷ íÿ! Äöíÿíêèëÿðè àðâàä ýþòöðìÿäè, àòäû. Äåäè êè, ñàíà äåìÿìèøäèì àéðû ýÿòèð áóíëàðû, ãàòûøäûðìûñàí. Îíëàðû ÷ÿê âåð, àïàðûì âåðèì.
Áàøûìû ýþòöðöá ýåäèðÿì.
Áàããàë íÿ ãÿäÿð áóíà þéöä-íÿñèùÿò åëÿäè, äåäè êè, õåéð, ýåäÿúÿéÿì.
Ìÿùÿììÿäèí ùàãã-ùåñàáûí ÷ÿêäè, äåäè:
– Áàëà, àëòû øàùà ñàíà ïóë ãàëûð.
– Îíà äà ÷þðÿê âåð, áàüëûéûì äÿñäÿðõàíûìà, ýþòöðöì ÷ûõûì ýåäèì.
Áó Ìÿùÿììÿäèí øåéëÿðèí ÷ÿêäè âåðäè. Ìÿùÿììÿä àüçûí ÷åâèðäè
áÿððè-áèéàáàíà, ýåòäè ÷ûõäû áèð éåðÿ, áóðäà íàìàçûí-çàäûí ãûëûï ÷ÿêèëäè áèð ÷ÿìÿíýàùà éàòäû.
Ñàíà êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, áèð Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð âàðäû, ãûðõ ñþâäÿðèí áþéöêö èäè. Áóíëàð äà àëâåðÿ ýåäèðäèëÿð. Ýÿëäèëÿð áó Ìÿùÿììÿä
éàòàí ÷åøìÿíèí éàíûíäà ÷àäûðýàùëàðûí ãóðóá îòóðäóëàð. Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð ÷îõ äèíäàð, àüûëëû àäàìäû. ×ÿòèðèí àëäû ÿëèíÿ, ýÿëäè ÷ÿìÿííèéÿ, ýÿçèðäè ýþðäö áèð øÿõñ éàòûï. Àììà ÷îõ äÿðääè àäàìäû. Îòóðäó áóíóí
248
áàøûíûí öñòÿ. ×ÿòðè òóòäó áóíóí öñòöíÿ êè, ýöí äöøìÿñèí. Àõøàìûí
ìåùè ãàëõàíäà Ìÿùÿììÿä àéûëäû, ýþðäö áèð øÿõñäû áàøûíûí öñòÿ
îòóðóï, ÷ÿòèð òóòóï áóíóí öñòöíÿ. Ìÿùÿììÿäèí àéûëäûüûí Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð ýþðÿí êèìè äåäè:
Äåäè:
– Àäûì Ìÿùÿììÿääè.
Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð áóíóí áîéíûí ãóúàãëàäû êè, àé ãàðäàø, ìÿí ñÿíè
åëÿ àõòàðûðäûì, áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì.
Î áèðè ñþâäÿðëÿð ýþðäöëÿð êè, Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð áèð øÿõñèí áîéíóíà
ãîëóí ñàëûá ýÿòèðèð. Áóíëàð ìÿùÿòòÿë ãàëäûëàð êè, ýþðÿí áó êèìäè? Ñþâäÿðëÿð éûüûøäû áóíóí áàøûíà êè, Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð áó êèìäèð?
Äåäè:
– Áó ìÿíèì ãàðäàøûìäû, åëÿ ìÿí äèéàðáàäèéàð áóíó ýÿçèðäèì. Èíäè
ýÿëäèì áûðäà òàïäûì.
Î ñààò Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð ïóë ÷ûõàðòäû âåðäè áèðèíÿ êè, àòû ìèíèá òåç
ýåäÿðñÿí ôèëàí éåðäÿí áèð äÿñò ñþâäÿðéàíà ëèáàñ àëûá ýÿòèðÿðñÿí. Àòäû
ýåäèá ïàëòàðû àëäû ýÿòèðäè. Áóíó ýåéèíäèðäèëÿð, áÿçÿíäèðäèëÿð. Ñÿìÿä
ñþâäÿýÿð áèð êàüûç éàçäû àðâàäûíà éîëëàäû êè, éîëó ïèéàíäàç äþøÿðñÿí
êè, ãàðäàøûì ñþâäÿýÿð Ìÿùÿììÿäè òàïìûøàì, ýÿòèðèðÿì. Àðâàä äà
þç-þçöíÿ äåäè êè, ìÿëóì áóíóí ãàðäàøû âàðìûø, ùå÷ ìàà äåìèðìèø.
Ñþâäÿðëÿð éûüûøäûëàð äöøäöëÿð éîëà. Ýÿëäèëÿð åâëÿðèíÿ. Øÿùÿðäÿ åøèäÿí
Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðèí ýþðöøöíÿ ýÿëäèëÿð. Îòóðäóëàð. Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð
äåäè:
– Ãàðäàø, àëà ñàíà ãûðõ êèñÿ ãûçûë âåðÿúèéÿì. Ñþâäÿðëÿð ýÿëÿúÿê
áûðäà îòóðàüàüûã, ãàïûäàí ãûðõ àäàì ýèðÿúÿê. Áèç ùÿðÿìèç îíëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð ãûçûë âåðÿúÿéèê, ñÿí äÿ ùÿð êèñÿäÿí áèð ãûçûë ÷ûõàðò, ùÿðÿñèíÿ
áèðèí âåð.
Äåäè:
– Éàõøû.
Áóíëàð îòóðìóøäóëàð, ñþâäÿðëÿð ãàïûäàí ýèðäèëÿð. Áóíëàð éûüûøûá
ìàëûí ùàãã-ùåñàáû ÷ÿêäèëÿð. Ãóðòàðàííàí ñîðà ãàïû à÷ûëäû, ãûðõ ôûãàðÿ
ýèðäè è÷ÿðè. Áóíëàðûí ùÿðÿñè ôèãàðÿëÿðÿ áèð ãûçûë âåðäè, íþâáÿ ýÿëäè Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿä ÷ûõàðòäû ùÿð ôèãàðÿéÿ êèñÿíèí áèðèí âåðäè.
Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð þç öðÿéèíäÿ äåäè êè, éà áó ñÿõàâÿò ñàùèáèäè, éà íÿäè
âåðäè, âåðäè íåéíÿê, òà êå÷èá, ýþðÿê àõûðû íÿ òþâð îëóð.
249
Áó ñÿñ ýåòäè ÷àòäû ïà÷úàùà êè, Ñÿìÿä ñþâäÿðèí ãàðäàøû Ìÿùÿììÿä
ñþâäÿýÿð ùÿð ôèãàðÿéÿ áèð êèñÿ ãûçûë âåðäè. Ïà÷úàù áóíëàðûí ãûðõûí äà,
Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðè äÿ ãîíàã òÿêëèô åëÿäè. Ýåíÿ ýåòäè Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð Ìÿùÿììÿäÿ ãûðõ êèñÿ ãûçûë âåðäè, äåäè ãàðäàø ìÿíè ñûíäûðìà, àë
áóíëàðû, ýåíÿ îðäà ÷þðÿêäÿí ñîðà ãûðõ ôèãàðÿ ýèðÿúÿê, îíäà ùÿðÿñèíÿ áèð
êèñÿ âåðÿðñÿí.
Äåäè:
– Éàõøû.
Áóíëàð ýåúÿ ýåòäèëÿð ïà÷úàùûí ÿâèíÿ, ÷þðÿéè éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ãûðõ
ôèãàðÿ ýèðäè è÷ÿðè. Áóíëàð ùÿðÿñè ùÿð ôûãàðÿéÿ áèð ãûçûë âåðäè. Íþâáÿ
ýÿëäè Ìÿùÿììÿäÿ. Ìÿùÿììÿä áóíëàðûí ùÿðÿñèíÿ ýåíÿ áèð êèñÿ ãûçûë
âåðäè.
Ïàäøàù þç öðÿéèíäÿ ôèêèðëÿøäè êè, áóíóí ïóëó äÿðéà äà îëñà, äàéàíìàç ãóòàðàð, áó áÿñ íÿ òÿùÿð èøäè? Äåäè êè, òà áóííàí àðòûõ éûüûíúàã
îëìàç. Ýÿòèðäè ïÿðäåéè-èñìÿòäÿ áèð ãûçû âàðäû, áóíóí øÿðáÿòèí è÷èðäèëÿð
Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðÿ. Äåäè:
– Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð, àøûõäàí-çàääàí òàï ýÿòèð, ãàðäàøûíûí åùòèéàòûí
ýþð, ãûçû êþ÷öðÿê Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðÿ.
Õàíÿíäÿäÿí, òàð÷ûäàí ýÿòèðäèëÿð. Íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ ýåúÿ òîé åëÿäèëÿð,
ãûçû êþ÷öðäöëÿð.
Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà Ìÿùÿììÿä ñþâäÿýÿð ïà÷úàùà äåäè:
– Ìÿíèì ìàëûì ýÿëÿúÿê Øÿêèäÿí, Ýÿíúÿäÿí, íÿ áèëèì ùÿð øÿùÿðäÿí, àòëû ýþíäÿð.
Ãàáàüûíà àòëû ýþíäÿðäè ùÿð éåðÿ. Áèð àéà êèìè ñÿñ-ñîðàã îëìàäû.
Àõûð áèð ýöí ãûçíàí ÷þðÿê éåéèðäèëÿð. Ãûç Ìÿùÿììÿäèí áèëÿéèííÿí
òóòóï äåäè:
– Àé ëîòó, ìÿíèì äÿäÿìýèëè èíäè äÿ àëëàäûðñàí ùà...
– Ãûç áèëÿéèìè áóðàõ.
ßë àòäû õàí÷àëû ýþòöðöá äåäè:
– Õàíûì, Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçëèí. Éà áó, éà äà
ìÿí. Âàëëàù åëÿ ëöòÿì êè, ìÿíèì ùå÷ áèð øåéèì éîõäó, áàøûìû ãûðõäûðûì.
Ãûç äåäè:
– Õþðÿéèíè äå, Àëëàù êÿðèìäè.
Õþðÿéè éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Ýåúÿ éàòäûëàð. Ñÿùÿð ãûç Ìÿùÿììÿäÿ áèð
íåúÿ ëÿë âåðäè äåäè:
250
– Ýåò äÿäÿìÿ äå êè, àòëûëàðà ìÿëóì åëÿ ýÿëñèíëÿð, ìÿí þçöì ýåäÿúÿéÿì ìàëûìûí äàëûíúà. Ýåäèï ìàë àëàðñàí, ýþòöðÿðñÿí.
Ìÿùÿììÿä ðàçû îëäó, ýÿëäè ïà÷úàùûí éàíûíà, ïà÷úàùà áàø ÿéäè
äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ýåäèì þçöì ýþðöì ìàëûì íåúÿ îëäó? Ñÿí àòëûëàðà
õÿáÿð åëÿ, ãàéûäûï ýÿëñèííÿð, þçýÿ þçýÿíèí èòèíè áàéàòûéíàí ÷àüûðûð.
Áó þçö éîëà äöøäö. Ïà÷úàù äà õÿáÿð åëÿäè. Àòäûëàð ýÿëìÿéèí áèíÿñèí ãîéäóëàð. Áó Ìÿùÿììÿä î ýöíö àõøàìàúàí àò ñöðäö, ýÿëäè ýþðäö
áèð úöò÷ö úöò ÿêèð. Äåäè:
– Àëëàù ãöââÿò âåðñèí.
Äåäè:
– Õîø ýÿëäèí.
Äåäè:
– Àé úöò÷ö àúäûüûì âàð.
Äåäè:
– Äóð áóðäà, åâèìèç éàâûõäû ýåäèì ýÿòèðèì.
Áó àòäàí äöçäö. Àòû ãîëáÿíä åëÿäè, þòöðäö îòäàìàüà. Úöò÷ö äÿ òàïøûðäû êè, þêöçëÿðÿ ÿë âóðìà. Þêöçëÿð áÿä ùàâàäû.
Äåäè:
– Éàõøû.
Úöò÷ö ýåòäè. Ýþçäÿí èòäè. Ìÿùÿììÿä äóðäó äåäè:
– Ïèíÿ÷è Ìÿùÿììÿäÿì äàéíà, èíäè àðòûðìàìûøàì ùà.
Äóðäó õûøûí äÿñäÿñèí àëäû ÿëèíÿ áàøëàäû ñöðìÿéÿ. Þêöç áèðÿç áÿðê
ýåäÿíäÿ, àéàüûí ãîéäó áÿðê êþòöéöí öñòÿ. Ýþðäö õûøûí êþòöéö áèð çÿíúèðÿ èëèøäè. Çÿíúèðè åøÿ-åøÿ ýåòäè ýþðäö áèð äàøà áàüëûäû. Äàøû ãàëõûçäû,
ýþðäö áèð ãàïû âàð. Ãàïûíû à÷äû, ýþðäö áóðäà áèð õÿçíÿ âàð, íÿòÿð. Ãàïûíû þðòäö, ýÿëäè þêöçëÿðè äÿ ýþòöðäö ãîéäó þç éåðèíÿ, îòóðäó. Úöò÷ö
÷þðÿéè ýÿòèðäè. ×þðÿéè éåäè, ñîðà ýÿëäè ãàïûíû à÷äû, ýèðäè è÷ÿðè. Ýþðäö
áóðäà áèð áÿñäè âàð, áÿñäèíèí è÷èíäÿ äÿ ïàìáûüà áöêöëö áèð öçöê.
Öçöéö ýþòöðäö, áàðìàüûíà ñàëäû, î ñààò áèð ãîúà ùàçûð îëäó. Äåäè:
– Àé Ìÿùÿììÿä, éàâàø ñûõ, áèçèì úàíûìûç îíäàäû.
– Ãîúà, ñÿíèí úàíûí áóðäàäû?
Äåäè:
– Ùÿ...
Äåäè:
251
– Ãîúà, áó ñààò áèð ÷àäûð ùàçûð åëÿ.
Ãîúà ùàçûð åëÿäè.
Äåäè:
– Ãîúà áèð èéèðìè äÿíÿ àò, äÿâÿ, ãàòûð ùàçûð åëÿ.
Î ñààò ùàçûð îëäó. Õÿçíÿíè äàøûòäû ÷þëÿ, éöêëÿðè òóòäó. Éàðûñûí ñàëäû
Áàòóì éîëóííàí, éàðûñûí Øÿêè éîëóííàí, éàðûñûí Ýÿíúÿ éîëóííàí. Íå÷ÿ
éåðäÿí äåìèøäè, îðäàí ñàëäû éîëà. Áèð êàüûç äà éàçäû éîëëàäû êè, àé
ïà÷úàù, ìÿíèì ìàëûì ýåòäè îíëàðû ñàõëà. Ãîúà éåíÿ ÷àäûðû-çàäû éûüûøäûðäû. Ìÿùÿììÿä úöò÷öíö ÷àüûðûá áèð íå÷ÿ ëÿëäÿí, úÿâàùèðàòäàí úöò÷öéÿ âåðäè. Àòû ìèíäè éöêöí äàëûíúà, éîëà äöøäö.
Ïà÷úàùà õÿáÿð ýÿëäè êè, Ìÿùÿììÿä êàüûçû ýþíäÿðèá. Îõóäó,
ýþðäö éàçûï ôèëàí éåðäÿí, ôèëàí éåðäÿí ìàëûì ýÿëèð. Ïà÷úàù ýþçäÿäè,
ýþðäö ùàðäàí äåìèøäè áÿëè, îðäàí áóäó ìàëëàð ýÿëèð. Éöêëÿð øÿùÿðÿ
úÿì îëäó. Ïà÷úàù ýþðäö êè, òà Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðèí ìàëû äöíéàäàí
÷ûõäû. Ìÿùÿììÿä äÿ ýÿëäè ÷ûõäû, àòäàí äöøäö, áóíóí àòûí òóòäóëàð.
Ýÿëäè þç åâèíÿ. Àõøàì õþðÿéÿ îòäóëàð. Ãûç äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, áó áèð áåëÿ ìàë î ëÿëëÿðèí ìàëû äåéèë.
Ìÿùÿììÿä î ñààò ëÿëëÿðè ÷ûõàðòäû âåðäè ãûçà. Ãûç áàõäû ýþðäö
Ìÿùÿììÿäèí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàð. Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä, áó íåúÿ èøäè?
Äåäè:
– Åëÿ áó ìàëëàð áó öçöéöíÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá.
Ãûç äåäè:
– Öçöéö áÿðê ñàõëà.
Áèð ýöí ïà÷úàùûí ìÿúëèñèíäÿ îòóðìóøäó. Âÿçèð áàõäû ýþðäö êè,
Ìÿùÿììÿäèí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàð. Áó âÿçèð ÷îõ îõóìóøäó, ÷îõ
áèëèêëèéäè. Î ñààò áèëäè êè, ÿíýÿë öçöêäÿäè. Äåäè:
– Àé ïà÷úàù, ùå÷ ìÿí ñÿíèí ýèðâÿâè ãîíàã ÷àüûðìàìûøàì. Èñòÿéèðÿì ÷àüûðàì. Ïà÷úàù äåäè:
– Èõòèéàðûí âàð, ÷àüûðà áèëÿðñÿí.
Äåäè:
– Ìÿùÿììÿä ñþâäÿýÿð, ñàáàù ìÿíÿ ãîíàãñàí.
Äåäè:
– Áàø öñòÿ.
Ñàáàù ýåòäè âÿçèðèí åâèíÿ. Âÿçèð õþðÿê-çàä ýÿòèðäè, îòóðäó âÿçèðíÿí éåìÿéÿ. Õþðÿéè éåäèëÿð. Âÿçèð äåäè:
252
– ×àé ýÿòèðèí.
Ìÿùÿììÿäèí ôèíúàíûíà áèùóøäàðû äàõèë åëÿäè. Ìÿùÿììÿä ÷àéäàí
áèð ãóðòóì, èêè ãóðòóì àëäû, áÿéãûäû éûõûëäû. Âÿçèð òåç äóðóá Ìÿùÿììÿäèí áàðìàüûííàí öçöéö ÷ûõàðòäû, þç áàðìàüûíà ñàëàíäà ãîúà ùàçûð îëäó.
Äåäè:
– Àé âÿçèð, éàâàø ñûõ, ìÿíèì úàíûì îíäàäû.
– Ãîúà, ñÿíèí úàíûí îíäàäû. Áó Ìÿùÿììÿäè àïàðûï áèð åëÿ éåðÿ
àòàñàí êè, òàïûëìàç.
Ãîúà Ìÿùÿììÿäè ýþòöðäö, àïàðäû áèð åëÿ éåðÿ àòäû êè, ùå÷ òàïûëìàäû.
Âÿçèð ôèêèð åëÿäè. Äåäè:
– Ïà÷úàùû äà áåëÿ þëäöððÿì. Ùÿì ãûçûí àëàðàì, ùÿì äÿ éåðèíäÿ
ïà÷úàùëûõ åëÿðÿì, ùÿì äÿ áèð áåëÿ ìàëà-äþâëÿòÿ ñàùèá îëàðàì.
Ýåòäè ãûçûí éàíûíà. Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ãûç öçöéö âÿçèðèí áàðìàüûíäà ýþðöá äåäè:
– Àé þëäöì, àé ÷àòäàäûì.
– Õàíûì, íèéÿ ùåéëÿ åëÿéèðñÿí?
Ãûç äåäè:
– Ìÿùÿììÿäèí áàðìàüûíäà áèð öçöê âàðäû. Ùÿìèøÿ ìÿíèì éàíûìà ýÿëÿíäÿ ãàáàãúà î öçöéö âåðèðäè, ãîéóðäóì ðÿôÿ. Îííàí îòóðóá
ñþùáÿò åëÿéèðäèê. Éîõñà, î ñààò áàøûì àüðûéûð, öðÿéèì ýåäèð. Èíäè ýþðöðÿì êè, î öçöêäÿí áèðè äÿ ñÿíèí áàðìàüûíäà âàð.
Âÿçèð î ñààò äåäè:
– Íåéíÿê, ÷ûõàðäàðàì öçöéö.
×ûõàðòäû âåðäè ãûçà. Ãûç áàøëàäû éàëàííàí äöéö-çàä àðòäûéûá õþðÿê
ãàéûðìàüà. Ùÿððÿíäè î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ öçöéö ýþòöðäö, áàðìàüûíà
ñàëäû. Î ñààò ãîúà ùàçûð îëäó:
– Àé õàíûì, éàâàø ñûõ, ìÿíèì úàíûì îðäàäû.
Ãûç äåäè:
– Ãîúà, áó âÿçèðè òåç ýþòöð, ãóëàüûííàí ìèñìàðëà ýþéÿ.
Ãîúà òåç âÿçèðè ýþòöðöá ýþéÿ ìèñìàðëàäû.
– Ãîúà, áó ñààò Ìÿùÿììÿäè ýÿòèð.
Òåç Ìÿùÿììÿäè ýÿòèðäè. Ýþðäö âÿçèð ýþéäÿí àñûëûá, òåç õÿíúÿðè
ñèâèðèá âÿçèðè áÿò-áÿò äîüðàäû, òþêäö éåðÿ. Áåø ýöí-îí ýöí áóíëàð
253
äîëàíäûëàð, áèð ýöí ïà÷úàù ìÿðùóì îëäó. Éûüûøäûëàð àüñàããàëëàð, ãàðàñàããàëëàð ïà÷úàù êèìè òèêÿê, êèìè òèêìèéÿê, äåäèëÿð Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðè éåðèíäÿ ïà÷úàù òèêÿê.
Ìÿùÿììÿä ñþâäÿðè ýÿòèðäèá úûããàíû ãîéäóëàð áàøûíà, ÷ûõàðòäûëàð
òàõòà. Áó áàøëàäû áóðäà ïà÷úàùëûã åëÿìÿéÿ.
Ñÿìÿä ñþâäÿýÿð äÿ åøèòäè êè, áÿëè, Ìÿùÿììÿä èíäè ïà÷úàùäû, ãàéûòäû ýÿëäè Ìÿùÿììÿäèí ýþðöøöíÿ.
Ñÿìÿä ñþâäÿðèí ÿëèííÿí òóòäó äåäè:
– Ãàðäàø, áó äþâëÿò, áó øþùðÿò ùàìûñû ñÿíèíäè, ñÿí âåðìèñÿí ìàíà.
Èíäè ýÿë ñÿí ïà÷úàùëûõ åëÿ, ìÿí äÿ îëóì ñÿíèí âÿçèðèí.
Äåäè:
– Ãàðäàø, õåéð, áóíëàð ùàìûñû ñàíà Àëëàù-òààëàíûí áàõøåéøèäè.
– Èíäè êè áåëÿäè, ýÿë éå, è÷, áûðäà ãàë.
254
ÄÀÄ ÕßÌÏßÐÈÍÈÍ ßËÈÍÄßÍ
Áèð êèøè âàðäû. Áóíóí äà áèð àðâàäû âàðäû, àäûíà Õàíïÿðè äåéÿðäèëÿð.
Áó êèøè éàðûììîëëà áèð àäàìäû. Áóíà äà ìîëëà äåéÿðäèëÿð. Áèð ýöí
Õÿìïÿðèíèí ýåòìèøäè ùàìàìà. Èðÿìäÿðèí àðâàäû áóíó äþéöï ãàâìûøäû, ãîéìàìûøäû éóéóíà. Ýÿëäè àõøàì äåäè:
– ßøè, èðÿìäÿððèéè þéýÿíäèí þéýÿíäèí, þðýÿíìÿäèí, ñÿíäÿ îòóðìàéàúàüàì.
Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, Àëëàùà áàõ, òàðûéà áàõ. Ìÿí áóííàí áåëÿ èðÿìäÿððèê
þðýÿíÿ áèëëÿììè?
– Õåéð, íÿ äåéèðÿì, î îëàúàõ.
Êèøè íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû, îëìàäû. Àðâàä äåäè:
– Ãûðõäû, áèðè ÿñýèê äåéèë.
Êèøèíèí ÿëàúû êÿñèëäè, äóðäó ýåòäè áèð èðÿìäÿððèê ïàëòàðû àëäû, ýÿòèðäè.
Ýåéèíäè, ÷ûõäû áàçàðà. Ùÿð êÿñ ñîðóøóðäó, äåéèðäè êè, èðÿìäÿðÿì. Áó
äÿìäÿ ïà÷úàùûí õÿçíÿñèí éàðäûëàð. Áó õÿçíÿíè éàðàí äà ãûðõ ëîòóéäó.
Ýÿëäèëÿð áó êèøèíè àïàðäûëàð ïà÷úàùûí éàíûíà.
– Ñÿí èðÿìäÿðñÿí?
Êèøè äåäè:
– Áÿëè!
– Áèçèì õÿçíÿíè éàðûïëàð. Èðÿì àò, ýþðÿê êèì éàðûï?
255
Êèøè ýÿëäè äåäè:
– Àðâàä, Àëëàù ñÿíèí öçöíö ãàðà åëÿñèí.
×ûõûá áàçàðà ãûðõ ãàðïûç àëäû, ýÿòèðäè éûüäû éöêöí àëòûíà. Ïà÷úàùäàí
ãûðõ ýöí ìþùëÿò àëìûøäû. Ïà÷úàù äåìèøäè êè, ãûðõ ýöíÿ òàïäûí-òàïäûí.
Òàïìàäûí, áîéíóíó âûðäûðàúàüàì.
Àõøàì îëàíäà áó ëîòóëàð äà áèëìèøäè êè, áóíà ïà÷úàù òàïøûðûï êè,
õÿçíÿíè éàðàíû òàïñûí. Äåäèëÿð:
– Áèðèíèç ýåäèí ÷ûõûí áàúàäàí, áàõûí ýþðöí íÿ äåéèð? Ùå÷ áèð øåé
áèëèð, éîõñà éîõ.
Áó ëîòóëàðûí áèðè ýÿëäè áàúàéà ÷ûõäû. Éàâàø-éàâàø ãóëàã àñûðäû. Áó êèøè
ãàðïûçûí áèðèí ýÿòèðäè áàøäàäû êÿñìÿéÿ. Åëÿ ïûúàüû ãàðïûçà âûðàíäà äåäè:
– Àðâàä, ãûðõëàðûí áèðè ýÿëäè ùà!
Áó ëîòó î ñààò äöøäö ýåòäè. Áóííàí ñîðóøäóëàð êè, íÿ îëäó?
Äåäè:
– Âàëëàù, åëÿ ìÿí áàúàéà ÷ûõàí êèìè, äåäè êè, ãûðõëàðûí áèðè ýÿëäè
ùà, àðâàä.
Ñÿùÿð à÷ûëäû, ëîòóëàð äåäè:
– Áó ýåúÿ èêèíèç ýåäèí.
Äåäèëÿð:
– Éàõøû.
Ýåíÿ àõøàì ãàðàííûõëàäû. Ëîòóíóí èêèñè äóðäó, éîëà äöøäö. Ýÿëäèëÿð áàúàéà ÷ûõàíäà êèøè äóðäó ãàðïûçûí áèðèí äÿ ýÿòèðäè, êÿñäè. Äåäè:
– Àðâàä, ãûðõëàðûí èêèñè ýÿëäè ùà...
Áó ëîòóëàð ãàéûòäûëàð ýåòäèëÿð. Áóëàðäàí ñîðóøäóëàð, íîëäó?
Äåäèëÿð:
– Âàëëàù, åëÿ áàúàéà ÷ûõàí êèìè, äåäè êè, àðâàä, ãûðõëàðûí èêèñè ýÿëäè
ùà...
Áóëàð äåäèëÿð èíäè äÿ ö÷öíöç ýåäèí.
Ñàáàù àõøàì áóëàðûí ö÷ö ýåòäèëÿð, ÷ûõäûëàð áàúàéà. Êèøè äóðäó ãàðïûçûí áèðèí äÿ ýÿòèðäè. Äåäè:
– Àðâàä, ãûðõëàðûí ö÷ö ýÿëäè ùà...
Áó ëîòóëàð ãàéûäûï ýÿëäèëÿð. Ëîòóáàøûíà äåäèëÿð:
– Ñÿí þëÿñÿí, åëÿ áèç ýåäèï áàúûéà ÷ûõàí êèìè äåäè êè, àðâàä, ãûðõëàðûí ö÷ö ýÿëäè ùà...
– Äþðäöíöç ýåäèí.
Áó àõøàì ëîòóëàðûí ýþðäö ýÿëäè. Î ñààò êèøè ýÿòèðäè áèð ãàðïûçû äà
êÿñäè, äåäè:
256
– Àðâàä, ãûðõëàðûí äþðäö ýÿëäè ùà...
Ëîòóëàð éàâàø-éàâàø ýÿëäèëÿð, ëîòóáàøûéà äåäèëÿð:
– Ñèç þëÿñèíèç, åëÿ áèç ÷ûõàí êèìè áàúàéà äåäè êè, ãûðõëàðûí äþðäö ýÿëäè.
Èíäè äÿ áåøèí ýþíäÿðäè. Áóëàð ýÿëäèëÿð. Êèøè äóðäó áèð ãàðïûç äà
êÿñäè, äåäè:
– Àðâàä, áóäó, áåøè ýÿëäè.
Áóëàð ñèâèøèï ãà÷äûëàð, ýÿëäèëÿð, äåäèëÿð êè, åëÿ áèç ýåäèï ÷àòàí êèìè
äåäè: áóäó áåøè ýÿëäè ãûðõëàðûí.
Áåëÿ-áåëÿ îòóç äîããóçó ýÿëäè ùÿð ýåúÿ áó ëîòóëàðûí áèðè ýÿëèðäè, áó
äà áèð ãàðïûç êÿñèðäè, äåéèðäè:
– Àðâàä áóäó ãûðõëàðûí ôèëàíû ýÿëäè.
Áó ëîòóëàð ýÿëäèëÿð áóíó ëîòóáàøûéà õÿáÿð âåðäèëÿð. Äåäè:
– Éàõøû, áó ýåúÿ ùàìûìûç ýåäÿðèê, ýþðÿê áèëèð, éîõñà áèëìèð.
Ãûðõûíúû ýöíöéäö. Àõøàì ëîòóëàðûí ãûðõû äà úÿìëÿøèá ýåòäèëÿð. Åëÿ
áàúàéà ÷ûõìûøäûëàð êè, î ñààò êèøè äóðäó ãàðïûçûí ãûðõûúûñûíû ýÿòèðäè äåäè:
– Àðâàä, ùà ãûðõû äà úÿì îëäó.
– Ýÿëèí ùàìûìûç áèðäÿí äîëàã è÷ÿðè, áóíóí ÿë-àéàüûíà äþøÿíÿê.
Äåéÿê êè, àìàíûí áèð ýöíöäö, áèçèì àäûìûçû ïà÷úàùà âåðìÿ êè, ïà÷úàù
áèçèì áîéíóìóçó âûðäûðàð.
Áóëàð äîëóøäóëàð è÷ÿðè, äöøäöëÿð áóíûí ÿë-ÿéàüûíà êè, ïà÷úàùà áèçèì
àäûìûçû âåðìÿ. Îäû õÿçíÿäÿ ôèëàí éåðäÿ ùå÷ áèð ãÿïèéèí äÿ õÿðúäÿìÿìèøèê. Ïà÷úàùà äåéÿðñÿí, ýåäèï ÷ûõàðäàð.
Êèøè äåäè:
– Ìÿí åëÿ î ýöíö áèëèðäèì ñèçäÿäè. Þçöì äåìÿäèì, éàçûüûì ýÿëäè
ñèçÿ.
Ñÿùÿð ïà÷úàù, ãûðõ òàìàìûíäà, áó êèøèíè ÷àüûðòäû. Êèøè äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, îäó õÿçíÿ ôèëàí éåðäÿ, ôèëàí ÿâèí ó÷óüóíäà.
Ýåäèí ÷ûõàðäûí, ýÿòèðèí.
Ïà÷úàù àäàì ýþíäÿðäè, õÿçèíÿíè ýÿòèðäèëÿð. Ùåñàá åëÿäèëÿð, ýþðäöëÿð äöçäö. Äåäèëÿð:
– ßäÿ, áåëÿ áèëèúè èðÿìäÿð îëìàç!
Ïà÷úàùûí ãûçûíûí áèð ãèéìÿòäè öçöéö âàðäû, ãàøû äåäèêúÿí ãèéìÿòäè
ãàøûäû. Ëàõëàéûðäû, ýÿòèðäèëÿð áóíó âåðäèëÿð çÿðýàðà êè, áÿðêèäèï âåðñèí.
Åëÿ áó öçöéö ÷ÿêèúèíÿí âûðäû êè, ãàøû ÷ûõàðòñûí. Ãàø ñû÷ðàäû äöøäö éåðÿ.
ßëèí îëñóí, öçöí îëñóí, äàø òàïûëìàäû. Íÿ ãÿäÿð ÿâè àõòàðäûëàð òàïìàäûëàð. Çÿðýÿð äóðäó ýÿëäè áó êèøèíèí éàíûíà êè:
– Ñàà áèð áó ãÿäÿð ïóë âåððÿì, î ãàøà áàõ, ýþðÿê, ùàðäàäû?
257
Êèøè äåäè:
– Ýåäÿðñÿí áèð ãàçàí øîðáà áèøèðòäèðÿðñÿí. Àðõàí ãàòäà éàòàðñàí
ãàøûüûíàí ýþòöðöï, àðõàñû ãàòäà òþêÿðñÿí àüçûíà éåéÿðñÿí.
Çÿðýÿð ýÿëäè, äåäè:
– Àðâàä, áèð ãàçàí ñöääö àø áèøèð, ÷ÿê áèð ãàáà ñîéóñóí.
Àðâàä áèøèðäè, ñîéóòäó, ýÿòèðäè. Ìèòÿêýÿíè ãîéäó áàøûíûí àëòûíà.
Àðõàñû ãàòäà óçàíäû; ñöääö àøû ãàøûüûíàí àïàðûï òþéäö áîüàçûíà. Ýþçö
åëÿ äèðÿêëÿðäåéäè. Áèð äÿ ýþðäö äàø áóäó äèðÿêäÿäè, éàïûøûá äèðÿéÿ
ãàëûï îðäà. Òåç äóðäó äèðÿêäÿí äàøû àëäû. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåäè:
– Òà áåëÿ èðÿìäàð îëìàç!
Ïà÷úàùà õÿáÿð ýåòäè. Ïà÷úàù áó êèøèíè àïàðûï áóíà õÿëÿò, áàõøåø âåðäè.
Áóíó éàíûíäà ñàõëàäû. Áèð ýöí ýåíÿ ïà÷úàùûí õÿçèíÿ ãàòûðûííàí áèð íåúÿñè
ãûðûëäû. Éàéûíäûëàð. Òà òàïûëìàäûëàð. Ýÿëäèëÿð áó êèøèíèí éàíûíà äåäèëÿð:
– Áèð áàõ, ýþðÿê, áó ãàòûðëàð ùàðàäàäû?
Êèøè íÿ áèëèðäè êè, íÿ äåéÿ, éàëàííàí äåäè:
– Áó äàüûí äàëûííàí áåëÿ ýåäèí òàïàúàãñûíûç.
Ýåòäèëÿð äàüûí äàëûíà ùÿððÿíäèëÿð, ýþðäöëÿð äàüûí äàëûíäà ãàòûðëàð
îòäóéóð. Ýþòöðäöëÿð ýÿëäèëÿð. Ïà÷úàù äåäè:
– Áåëÿ äÿ áèëèêëè èðÿìäÿð îëàðìû?
ßìð åëÿäè êè:
– Ñàáàù òåçäÿí àòäàð ùàçûð åëÿðñèíèç. Âÿçèð äÿ, âÿêèë äÿ, èðÿìäÿð
äÿ, ìÿí äÿ ÷ûõàúàéûõ ñåéð åëÿìÿéÿ.
Ýåúÿ éåäèëÿð, è÷äèëÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Âàõò îëäó éàòñûííàð. Áóííàð
éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû äóðäóëàð. Íþêÿðëÿð àòäàðû éÿùÿððÿäèëÿð, òóìàððàäûëàð. Òàìàì ùàçûð åëÿäèëÿð. Áóëàð äþðäö äÿ àòäàíäûëàð, äöøäöëÿð éîëà.
Éàâàø-éàâàø ýÿëäèëÿð. Ýþðäöëÿð áèð òîð÷ó äÿðéàäà òîð àòûð. Ïà÷úàù äåäè:
– Èðÿìäÿð èðÿì àò ýþðÿê, òîðà íÿ äöøöð?
Èðÿìäÿð äåäè:
– Áèð úöò ñàüñàüàí áàëàñû äöøöð.
– ßäÿ, äÿðéàäà äà ñàüñàüàí áàëàñû îëàðìû? Äÿëè îëìàìûñàí ùà!
Èðÿìäÿð äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, èðÿì èíäè ùåéëÿ ýþñäÿðèð.
Àõû áó ùå÷ áèð øåé áèëìèðäè, éàëàííàí äåéèðäè, åëÿ àüûíà ýÿëäè, äåäè.
Ïà÷úàù ýÿëäè òîð÷óéà ÿìð åëÿäè êè:
– Òîðó ÷ÿê, ÷þëÿ.
Òîð÷ó òîðó ÷ÿêäè. Áàõäûëàð, ýþðäöëÿð, äîüðóäàí äà òîðà áèð úöò ñàüñàüàí äöøöï. Ïà÷úàù äåäè:
258
– Òà ùå÷ áåëÿ èðÿìäàð îëìàç.
Ýåòäèëÿð áóíà õÿëÿòäÿí, áàðàòäàí âåðäèëÿð. Áûð àç ñåéð åëÿäèëÿð, ãàéûòäûëàð ÿâÿ. Áó äà ýÿëäè þç ÿâèíÿ. Ýÿëäè åëÿ àòäàí äöøöðäö. ãàðà ÷óõà
ýÿëäè áóíóí ãàáàüûíà. Äåäè:
– ßäÿ êþïÿéîüëó, ìÿíèì ãàðíûìûí äÿðèñè àüàøäàðäà ãàëäû. Ñàüñàüàí áàëàñû àõäàðìàõäàí. Òà áèð òûñáàüàäàí, ãóðáàüàäàí òàïìûðäûí äåéÿñÿí. Áèð äÿ áåëÿ ãÿëÿòëÿðè åëÿìÿ.
Êèøè àõøàì äåäè:
– Ìÿí òà áó Õÿìïÿðèíè þëäöðìÿñÿì îëìàç. Ýÿðÿê þëäöðÿì.
Àõøàì äåäè:
– Õàíïÿðè, ôèëàí éåðäÿ áèð ãóéó âàð. Äîëóäó õÿçíåéíÿí, ýÿðÿê
ýåäÿê, îíó òÿìèç äàøûéàõ ýÿòèðÿê.
– Íîëàð, ýåäÿðèê.
Äóðäóëàð áèð êÿíäèð äÿ ýþòöðäöëÿð, äöøäöëÿð èêèñè äÿ éîëà. Áó êèøè
áèð õàðàáàëûã éåðäÿ ãóéó ýþðìöøäö. Ýåòäèëÿð áó ãóéóíóí áàøûíà äåäè:
– Ýÿòèð, áó êÿíäèðè áàüëûéûì ñÿíèí áåëèíÿ ñàëëûéûì. Éûü. Ìÿí äÿ
÷þëÿ ÷ÿêèì.
Êèøè Õÿìïÿðèíèí áåëèíÿ êÿíäèð áàüëàäû, ñàëëàäû. Ãóéóíóí äèáèíÿ
éàõûííàøàíäà êÿíäèðè ãûðäû. Õàíïÿðè ýóïïóëòó èëÿ äöøäö ãóéóíóí
äèáèíÿ. Áó äà ýÿëäè ÿâÿ. Áèð, èêè, ö÷, äþðä ýöí ãàëäû.
Áèð ýöí äÿ äåäè, ýåäèì, ýþðöì, Õàíïÿðè íÿòÿð îëäó? Ýÿëäè ãóéóíóí áàøûíà áàøûí ñàëëàéûá ãóéóéà äåäè:
– Õàíïÿðè, Õàíïÿðè!
Ãóéóäàí ñÿñ ýÿëäè:
– Úàí, áàøûíà äþíöì! ×ÿê ìÿíè!
Ñèúèìè ñàëëàäû ÷ÿêäè. Áàõäû ýþðäö áó áèð éåêÿ èëàíäû. Èëàí äåäè:
– Àé áàøûíà äîëàíûì, áóðàõìà ìÿíè, àìàí-äàä Õÿìïÿðèíèí ÿëèííÿí.
Áó èëàíû òóëëàäû. Èëàí äèë îëäó äåäè:
– Ìÿí ýåäèá ×èí ïà÷úàùûíûí ãûçûíûí áîüàçûíà äîëàøà÷ûéàì. Íÿ
ãÿäÿð åëÿñÿëÿð àñûëìàéàúàüàì. Àììà ñÿí ýÿëÿíäÿ à÷ûëàúàüàì.
Èëàí áèð äóà äà þðýÿòäè, äåäè:
– Ùà âàõòû ñÿí ýÿëäèí, îíäà áó äóàíû îõó, öôöð, îíäà ìÿí àñûëà÷ûéàì. ×èí ïà÷úàùû äåéÿúÿê êè, “ùÿð êèì áó èëàíû áó ãûçûí áîüàçûííàí èðÿä
åëÿñÿ, îíäà ãûçû âåðÿúÿéÿì îíà”. Ñÿí äÿ ìÿíè à÷àíäà ãûçû âåðÿúÿé ñàà.
Áó èëàí ÷ûõäû ýåòäè, ùÿìÿí ãûçûí áîüàçûíà äîëàøäû. Ùÿð éåðÿ ïà÷úàù àäàì ñàëäû, ùÿêèì, áàø áèëÿí àäàìëàð ùàðäà âàð ýÿòèðäèëÿð. Áóíó
à÷àí îëìàäû. Äåäèëÿð:
259
– Ôèëàí éåðäÿ ïà÷úàùûí áèð ìöíÿúúèìè âàð. Ýåäèí îíó ýÿòèðèí, áÿëêÿ
î áóíà ÿëàú åëèéÿ.
Ýÿëäèëÿð áó êèøèíè àïàðäûëàð. Ïà÷úàù äà áèð ýþçÿë àòà ìèíäèðäè áóíó
éîëà ñàëäû. Áóíó ýÿòèðäèëÿð ïà÷úàùûí ùèçóðóíà. Ïà÷úàù äåäè:
– Ùÿð êÿñ î èëàíû îíóí áîüàçûííàí à÷äû, ãûçû îíà âåðÿúèéÿì.
Ýÿëäè ýþðäö èëàí ãûçûí áîüàçûíà ñàðûëûï. Ãûç äà ãîðõóñóííàí çàðçàðû ñàðàëûï, ùåéâà êèìèäè. Èëàíà áàõäû. Äåäè:
– Ìÿí áûíû áó ñààò à÷ûì.
Áàøäàäû èëàí þðýÿäÿí äóàíû îõóéóá öôöðìÿéÿ. Èëàí î ñààò à÷ûëûï
äöøäö éåðÿ.
Äåäè:
– Ýåäèðÿì ôèëàí éåðäÿ áèð ñþâäÿýÿð âàð. Îíóí ãûçûíûí áîüàçûíà ñàðûëà÷àüàì. Áàõ ýÿëìÿ, ýÿëñÿí ñÿíè ÷àëàñûéàì.
Áûðäÿí ýåòäè ùÿìÿí ñþâäÿðèí ãûçûíûí áîüàçûíà äîëàøäû. Øÿùÿð ÿùëè
éûüûøäû íÿ èëàíûí ãîðõóñóííàí èëàíà ñÿìò ýåäÿ áèëäèëÿð, íÿ äÿ èëàíû àøà
áèëäèëÿð. Ùÿð òÿðÿôÿ ñÿñ ñàëäûëàð, ÿëàú åëèéÿ áèëìÿäèëÿð. Áèð àäàì ýÿëäè
áèð ýöí äåäè:
– Áó èëàí ×èí øÿùÿðèíèí ïà÷úàùûíûí ãûçûíûí äà áîéíóíà äîëàøìûøäû,
áèð èðÿìäÿð ýÿëäè à÷äû.
Ñþâäÿýÿð àò äà, ïóë äà ýþíäÿðäè êè, î èðÿìäÿðè ýÿòèðèí. Ïà÷úàùà äåäèëÿð êè, ñÿíèí ãûçûéûí áîüàçûíà äîëàíàí èëàíû êèì à÷ûï îíó âåðèí
àïàðàõ. Ôèëàí ñþâäÿðèí ãûçûíûí äà áîüàçûíà èëàí äîëàøûï. Ïà÷úàù áó
èðÿìäÿðÿ íÿ ãÿäÿð åëÿäè, èðÿìäÿð äåä êè, õåéð, ìÿí ýåòìèðÿì. Áèð òÿùÿðèíÿí ïà÷úàù áóíó éîëà ñàëäû. Ýÿëäè ÷àòûá Éÿìÿí âèëàéÿòèíÿ, áó ñþâäÿýÿð äÿ Éÿìÿí øÿùÿðèíäÿ îëóðäó. Ýþðäö èëàí ãûçûí áîüàçûíà äîëàøûá.
Èëàí áóíó ýþðÿíäÿ äåäè:
– ßøè, ýåíÿ ýÿëäèí? Ìÿí ñàà äåìÿìèøäèì êè, ýÿëìÿ!
Êèøè äåäè:
– Þç õîøóìà ýÿëìÿìèøÿì ùà... Õàíïÿðè ýþíäÿðèï.
Èëàí äåäè:
– Àé àìàí, äàä Õÿìïÿðèíèí ÿëèííÿí. Ãîéìà. Ìÿí äöøöì, ãàúûì.
Èëàí äöøäö ãà÷äû. Ñþâäÿýÿð ãûçûí àüûðû áó èðÿìäÿðÿ ãûçûë, ýöìöø,
õÿëÿò, ùÿð áèð øåé âåðäè. Èðÿìäÿð øåéëÿðè äÿ ýþòöðäö ýÿëäè. ×èí ïà÷úàùûíûí ãûçûíûí éàíûíà. Îðäà éåäèëÿð, è÷äèëÿð, êåô ÷ÿêäèëÿð. Î éåäè éåðÿ
êå÷äè. Ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö. Áèðè ìÿíèì,
áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
260
ÄßÐÇÈÍÈÍ ØÀÝÈÐÄÈ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð äÿðçè âàð èìèø áóíóí äà áèð øàýèðäè
âàðìûø. Áó äÿðçè ïàäøàùà ïàëòàð òèêèðìèø êè, ñàáàùà êèìè ùàçûð åòñèí.
Îäóð êè, ýåúÿ øàýèðäè èëÿ èøëÿìÿýÿ ìÿøüóë èìèø. Äÿðçèíèí øàýèðäèíè ýåúÿíèí áèð âàõòû éóõó òóòóð; äÿðçè áóíó ýþðäöêäÿ òåç îíó îéàäûð êè, ãàëõ
ñàáàùà êèìè ïàëòàð ùàçûð îëìàñà ïàäøàù àòàìûçà îä âóðàð. Øàýèðä óéãóäàí îéàíûá óñòàäûíà äåéèð êè, ãÿðèáÿ éóõó ýþðöðäöì ùåéèô îéàòäûí.
Äÿðçè íÿ ãÿäÿð áóíäàí ýþðäöýö éóõóíó ñþéëÿìÿéè õàùèø åäèðñÿ îüëàí
úàâàá âåðèð:
– Éóõóì çàùèð îëìàñà ñþéëÿìÿðÿì.
Ãÿçàäàí î ýåúÿ ïàäøàù øÿùÿðè äîëàíûðìûø. Äîëàíà-äîëàíà äÿðçèíèí
äöêàíûíûí ãàáàüûíà éåòèøÿíäÿ äöêàíäàí èøûã ýÿëäèéèíè ýþðöá, äàðâàçàíûí àðàñûíäàí áàõàíäà ýþðöð êè, äÿðçè øàýèðäè èëÿ èøÿ ìÿøüóëäóð. Áèð àç
ãóëàã àñûá áóíëàð äàíûøäûüû ñþçëÿðèí ùàìûñûíû åøèäèð. Ãÿðÿç ýåúÿ ïàëòàðû
òèêèá ùàçûð åäèðëÿð âÿ åðòÿñè ýöí øàýèðäèí ÿëèíÿ âåðèá ïàäøàùûí ùöçóðóíà
ýþíäÿðèð. Ïàäøàù øàýèðääÿí íÿ ãÿäÿð ñîðóøóðñà øàýèðä ÿðç åäèð êè,
éóõóì çàùèð îëìàñà, ñþéëÿìÿðÿì. Àõûðäà ïàäøàùûí à÷ûüû òóòóá áóíó
çèíäàíà ñàëûð. Ïàäøàù ýöíäÿ áèð äÿôÿ øàýèðäè ùèçóðóíà èñòÿéèá ýþðäöéö
éóõóíó áóíà ñþéëÿìÿéè ÿìð åäèðñÿ, øàýèðä úàâàá âåðèð êè, àíä îëñóí
ñÿíèí òàúûíà éóõóì çàùèð îëìàìûø ñþéëÿìÿðÿì. Ýÿíÿ ïàäøàùûí àúûüû
òóòóá îíó çèíäàíà ñàëäûðäû.
Áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîðà øàýèðäè çèíäàíûí äàëûíû äÿëèð, çèíäàíûí äàë
ñÿìòè ïàäøàùûí ãûçûíûí ùÿéÿòèíÿ èìèø. Îüëàí ýÿëäèéè éåðäÿí ÷ûõûá ýåäèá
ïàäøàùûí ãûçûíûí îòàüûíà ýèðèð. Áàõûá ýþðöð êè, ãûç òÿõòèí öñòÿ éàòìûø,
261
áèð êÿíèç ãûçûí àéàüû öñòöíäÿ, áèðè äÿ áàøû öñòöíäÿ îòóðìóøëàð âÿ áóíëàð äà éàòìûøëàð. Îòàüà ýþç ýÿçäèðèð êè, áèð ìÿñòÿ äÿ áèð ãàá ëÿççÿòëè
ïëîâ ãîéìóøëàð. Îüëàí ÿéëÿøèð, äîéóíúà ïëîâäàí éåéèá ýåíÿ äÿ ýÿëäèéè
éîë èëÿ çèíäàíà ãàéûäûð. Ïàäøàùûí ãûçû éóõóäàí ãàëõûá ïëîâó éåéèëìèø
ýþðÿíäÿ åëÿ ýöìàí åäèð êè, îíó êÿíèçëÿð éåìèø. Îäóð êè, îíëàðà àúûãëàíûð. Êÿíèçëÿð èñÿ àíä è÷èá õÿáÿðëÿðè îëìàäûüûíû ãûçà ñþéëÿéèá îíó
èíàíäûðûðëàð. Èêè ö÷ ýåúÿ áó ùàë äàâàì åäèð. Àõûðäà ïàäøàù èøè ùÿãèãÿò
åòìÿê ö÷öí ýåúÿëÿð êåøèê ÷ÿêìÿéè ãÿðàðà àëûð.
Ýåúÿíèí áèð âàõòû ýþðöð êè, ãàðû àñûëäû. Èýèä áèð îüëàí è÷ÿðè ýèðäè.
Ïëîâóí úÿìèñèíè ýþòöðöá ãàáàüûíà ãîéóá òÿìèç éåäè âÿ ÿëèíè éóéóá
òÿìèç ñèëèá àéàüà ãàëõìàã èñòÿéÿíäÿ, òåç ãûç ãàëõûá áèëÿéèíäÿí éàïûøûá
êèì îëäóüóíó âÿ áóðàéà íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè áóíäàí ñîðóð. Îüëàí ÿëàúñûç áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàíû ãûçà íàüûë åäèð. Ãûçûí îíà ðÿùìè ýÿëèá áóðàõûð.
Áèð ýöí ãîíøó âèëàéÿòèí ïàäøàùû áèð àäàì äþíäÿðèá, áó øÿùÿðèí ìåéäàíûíäà áèð äàèðÿ ÷ÿêäèðèá áóíóí íÿéÿ èøàðÿ îëäóüóíó ïàäøàùäàí ñîðóð âÿ
þçèíÿ äÿ äåéèð êè, úàâàá âåðÿ áèëìÿñÿ, îíäà äàâàéà ùàçûðëàíñûí. Ïàäøàù ýÿëèá ÿùâàëàòûíû ãûçûíà ñþéëÿéèá îíäàí òÿäáèð èñòÿéèð. Ãûç èñÿ úàâàá
âåðèð êè, áó èøè çèíäàíäàêûëàð éàõøû áèëÿðëÿð ÷öíêè áåêàð îëäóãëàðûíäàí
ùÿìèøÿ ôèêèð åäèðëÿð. Ïàäøàù ýåäÿíäÿí ñîðà ãûç àäàì ýþíäÿðèá äÿðçè
øàýèðäèíè ÷àüûðûá îíà ÿùâàëàòû ñþéëÿéèá äåéèð êè:
– Éàðûí àòàì ñÿíè ùèçóðóíà èñòÿéÿúÿêäèð âÿ ñÿíäÿí äàèðÿíèí íÿéÿ
èøàðÿ îëäóüóíó ñîðàúàãäûð. Îíäà îíà ñþéëÿ êè, ãûçûíû ìàíà âåð, ñþéëÿéèì. Àòàì ðàçû îëàúàãäûð. Îíäà ñþéëÿðñÿí êè, äàèðÿ îíà èøàðÿäèð êè,
äöíéàíûí úöìëÿñè ìÿíèìäèð. Îíäàí ñîðà ýåäèá äàèðÿíè èêè áþëÿðñÿí
éÿíè éàðûñû ñÿíèí éàðûñû ìÿíèìäèð. Ñÿí äÿ ïàäøàùñàí, ìÿí äÿ. Îíäà
îíëàð ýþòöðöá áèð ñîüàí ãîéàúàãëàð, éÿíè àðàìûçà àúûëûã äöøÿð, îíäà ñÿí
äÿ áèð ãûëûíú ãîéàðñàí éÿíè äàâà åäÿðñÿí. Îíäà î ýþòöðöá áèð îâóú äàðû
òþêÿðñÿ, éÿíè ìÿíèì äàðû ñàéûíäà ãîøóíóì âàð. Îíäà ñÿí äÿ áèð õîðóç
ãîéàðñàí éÿíè áèçèì ãîøóíóìóç ñèçèí ãîøóíóíóçó õîðóç êèìè äÿíëÿð.
Ãûç áóíëàðû äåéèá îüëàíû ìöðÿõõÿñ åäèð.
Åðòÿñè ýöí ïàäøàù îüëàíû ùèçóðóíà èñòÿéèá éóõóíó ñþéëÿìÿéè òÿëÿá
åäèð. Îüëàí èñÿ èíàäûíäà äàâàì åäèð. Ñîðà ïàäøàù äàèðÿíèí íÿéÿ èøàðÿ
îëäóüóíó ñîðóð. Îüëàí úàâàá âåðèð êè, ãûçûíû ìàíà âåð, ñþéëÿéèì. Ïàäøàù ñþç âåðèð. Îäóð êè, îüëàí äàèðÿíèí íÿéÿ èøàðÿ îëäóüóíó ñþéëÿéèá,
ýåäèá äàèðÿíè èêè áþëöð. Îíëàð ýþòöðöá áèð ñîüàí ãîéóðëàð; áó äà áèð ãûëûíú ãîéóð. Îíëàð áèð îâóú äàðû òþêöðëÿð. Áó äà áèð õîðóç ãîéóð. Ãÿðÿç,
ñþç èëÿ îíëàðû ìÿüëóá åäèð.
262
Áèð ìöääÿòäÿí ñîðà ùÿìÿí ïàäøàù áó ïàäøàùà ö÷ åðêÿê àò ýþíäÿðèð êè, òàïûí ýþðÿê áó àòëàðûí ùàíñû áþéöêäöð âÿ ùàíñû äàùà êè÷èéäèð.
Ïàäøàù ýåíÿ äÿ ãûçûíûí éàíûíà ýÿëèá îíäàí òÿäáèð èñòÿéèð. Ãûç ýåíÿ äÿ
ÿââÿëêè úàâàáû âåðèð. Ïàäøàù ýåäÿíäÿí ñîðà ãûç îüëàíû éàíûíà ÷àüûðûá
ÿùâàëàòû îíà ñþéëÿéèð êè, ïàäøàùà ñþéëÿðñÿí êè, ãûçûíû ìàíà âåð, äåéèì.
Ðàçû îëàðñà, îíäà àòû áó òþâëÿéÿ ñàëûá, éàíëàðûíà áèð ìàäéàí áóðàõàðñàí
âÿ ñîðà ìàäéàíûí úèëîâóíäàí òóòóá òþâëÿäÿí ÷ûõàðàðñàí, îíäà åðêÿê
àòëàð äà îíóí äàëûíúàí ýÿëÿúÿêëÿð. Òþâëÿäÿí ãàáàãúàí ÷ûõàí áþéöê
àòäûð; ñîðà ÷ûõàí îðòàíúûëäûð; àõûðäà ÷ûõàí ÿí êè÷èê àòäûð.
Åðòÿñè ýöí ïàäøàù îüëàíû èñòÿéèá ÿââÿëúÿ éóõóñóí ñþéëÿìÿéè òÿëÿá
åäèð. Ýÿíÿ äÿ îüëàí èíàäûíà äàâàì åäèð. Ñîðà ïàäøàù àòëàðûí éàøëàðûíû
òÿéèí åòìÿéè îíäàí òÿëÿá åäèð. Îüëàí èñÿ, ãûçûíû ìàíà âåð, ñþéëÿéèì, –
äèéÿíäÿ ïàäøàù ðàçû îëóð. Îüëàí ãûçûí ñþéëÿäèéè êèìè åäèá, ãîíøó ïàäøàùûí åë÷èñèíÿ ãàëèá ýÿëèð.
Áèð ìöääÿò ïàäøàùà áèð äöç àüàú ýþíäÿðèá áóíóí óú òÿðÿôèéëÿ äèá
òÿðÿôèíè òÿéèí åòìÿéè òÿëÿá åäèð.
Ïàäøàù ýåíÿ äÿ ãûçûí éàíûíà ýÿëèá îíäàí òÿáäèð èñòÿéèð. Ãûç ýåíÿ
äÿ ÿââÿëêè úàâàáû âåðèð. Ïàäøàù ýåäÿíäÿí ñîðà ãûç îüëàíû ÷àüûðòäûðûá
ÿùâàëàòû ñþéëÿéèá, îüëàíà äåéèð êè, áó äÿôÿ àòàìäàí òÿëÿá åëÿ êè, êÿáèíè
êÿñäèðñèí. Åëÿ êè êÿáèí êÿñèëäè àüàúû ñóéà àòàðñàí. ßââÿëúÿ óú òÿðÿô
ñóäàí ÷ûõàúàã ñîðà äà äèá òÿðÿôè.
Áóíó äåéèá îüëàíû éîëà ñàëûð.
Åðòÿñè ýöí ïàäøàù îüëàíû ýåíÿ äÿ ùèçóðèíÿ èñòÿéèð âÿ îüëàíäàí éóõóñóíó ñþéëÿìÿéè òÿëÿá åäèð. Îüëàí ýåíÿ äÿ ÿââÿëêè úàâàáû âåðèð. Ñîðà ïàäøàù àüàúû óú òÿðÿôè èëÿ äèá òÿðÿôèíè òÿéèí åòìÿéè õàùèø åäèð. Úàâàá âåðèð:
– Ãàáàãúà ãûçûí êÿáèíèíè êÿñäèð, ñîðà òÿéèí åäèì.
Ïàäøàù ÿëàúñûç ãûçûí êÿáèíèíè êÿñäèðèá îüëàíà âåðèð. Ñîðà îüëàí
ãûçûí äåäèéè êèìè àüàúû ñóéà àòìàã èëÿ óú òÿðÿôè èëÿ äèá òÿðÿôèíè òÿéèí
åäèá ýåíÿ äÿ åë÷èéÿ ãàëèá ýÿëèð.
Áèð íå÷ÿ àéäàí ñîðà ãîíøó ïàäøàù øàùà êàüûç éàçûá òÿâÿããå åäèð êè,
êöðÿêÿíèíè îíà ãîíàã ýþíäÿðñèí. Îüëàí ÿùâàëàòû ãûçà ñþéëÿéèð. Ãûç ýþòöðöá ùÿìÿí ïàäøàùûí ãûçûíà áèð êàüûç éàçûð êè, ãîéìà, àòàíäàí áó îüëàíà áèð çÿðÿð éåòèøñèí.
Îüëàí êàüûçû àëûá ýåäèð, êàüûçû ãàáàãúà ïàäøàùûí ãûçûíà âåðèð. Áó
ïàäøàù áèð áÿùàíÿ èëÿ îüëàíû þëäöðìÿê èñòÿéèðìèø, îäóð êè, òÿêëèô åäèð
êè, ãûðõ ýöíÿ êèìè áó ãàéàäàí ìàíà áèð äîí òèêÿñÿí, éîõñà áîéíóíó
âûðäûðàúàüàì.
263
Îüëàí ýÿëèá ÿùâàëàòû ïàäøàùûí ãûçûíà ñþéëÿéèð. Ãûç úàâàá âåðèð êè,
ãîðõìà, âÿäÿ ýöíöíäÿ ñÿíäÿí ñîðñà êè, íèéÿ òèêìÿìèøñÿí? Úàâàá âåð
êè, ñàï âåðìÿäèí îíäà ïàäøàù íþêÿðëÿðÿ àúûãëàíàúàã êè, íèéÿ áóíà ñàï
âåðìÿäèíèç? Ñÿí ñþéëÿ êè, î ñàï èëÿ òèêìÿê îëìàç, ýÿðÿê ãóìäàí ñàï
åøèëñèí. Îíäà äåéÿúÿê ãóìäàí ñàï åøèëÿðìè, úàâàá âåð êè, áÿñ ãàéàäàí
äîí òèêèëÿðìè? Ïàäøàùûí ñþçö êÿñèëÿð.
Îüëàí ãûç äåäèéè êèìè åäèá ïàäøàùû ñàêèò åäèð.
Ïàäøàùûí îüëàí õîøóíà ýÿëèá î äà ãûçûíû áóíà âåðèð. Îüëàí ãûçû ýþòöðöá þç âèëàéÿòèíÿ ýÿëèð. Áèð èëäÿí ñîðà áóíóí ùÿð àðâàääàí áèð îüëó
îëóð. Áèð ýöí îüëàí îüëàíûí áèðèíè áèð äèçèíèí, î áèðèíè áèð äèçèíÿ àëûá, àðâàäûíûí äà áèðè ñàüäà, áèðè ñîëäà îòóðìóø. Áó ùàëäà ïàäøàù ãàïûäàí
äàõèë îëäó, îüëàí èñòèéèð êè, àéàüà äóðñóí ïàäøàù áàøûíàí ãîéìóð.
– Ýåúÿ éóõóäà äþðäèì êè, áèð óëäóç ñàü äèçèìäÿ, áèðè ñîë äèçèìäÿ,
áèðè ñàüûìäà, áèðè ñîëóìäà îòóðòìóøàì. Áó ùàëäà ýþðäöì ýþéäÿí àé
ýÿëèá áàøûìíàí áàñäû, – äåéèá éóõóñóí ñþéëÿäè.
Áóíäàí ñîðà øàä âÿ ðàùàò éàøàéûá, éåéèá è÷èá êåôäÿ-äàìàãäà îëóðëàð.
264
Ö× ØÀÙÇÀÄß
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð ïàäøàù âàð èäè. áó ïàäøàù ÷îõ ïóë õÿðúëÿéèá îüëàíëàðûíû îõóòìóøäó. Îüëàíëàð þç çàìàíëàðûíûí äÿðñëÿðèíè
ðÿâàí åëÿéèá åëì äÿðéàñû îëìóøäóëàð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ õÿáÿð
÷ûõäû êè, îüëàíëàð äÿðñëÿðèíè ãóðòàðûá ýÿëèðëÿð. Äè øÿùÿð áÿçÿíäè,
äÿñýàù... Îüëàíëàð ýÿëäèëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ÿíäÿí ñîðà, ïàäøàù áèð
ýåúÿ áþéöê îüëóíó éàíûíà ÷àüûðûá, äåäè:
– Îüóë, äàùà îõóéóá äÿðñèíèçè ãóðòàðäûíûç, åëÿ ìÿí äÿ ãîúàëìûøàì.
Èñòÿéèðÿì ñàáàùäàí ïàäøàùëûüû âåðÿì ñÿíÿ, îðòàíúûë ãàðäàøûíû ñÿíÿ
âÿçèð, êè÷èê ãàðäàøûíû äà âÿêèë òÿéèí åëÿéèðÿì.
Îüëàí äîüðóäàí äà ÷îõ àüûëëû îüëàí èäè, äåäè êè:
– Äÿäÿ, ìÿí òÿçÿ ýÿëìèøÿì. Áöòöí þìðöìö ãöðáÿòäÿ êå÷èðìèøÿì. Îíà ýþðÿ äÿ úàìààòû, âèëàéÿòè íåúÿ äîëàíäûðìàã ëàçûìäû, ùÿëÿ áàúàðìàðàì.
Ïàäøàù îüëóíäàí ùå÷ áåëÿ úàâàá ýþçëÿìèðäè. Åëÿ êè, áóíó åøèòäè,
äåäè:
– Ýåò, àíúàã ãàðäàøëàðûíà áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿ!
Áåëÿ äåéèá îüëóíó ìöðÿõõÿñ åëÿäè. Ñàáàùû ýåúÿ îðòàíúûë îüëóíó
÷àüûðûá äåäè êè:
– Îüóë, èñòÿéèðÿì ïàäøàùëûüû âåðÿì ñÿíÿ, áþéöê ãàðäàøûíû âÿçèð,
êè÷èéè äÿ âÿêèë òÿéèí åëÿéÿì.
– Éîõ, áóíó ìÿí ãÿáóë åëÿìÿðÿì. Ìÿíäÿí áþéöê ãàðäàøûì âàð,
ïàäøàùëûã îíà âåðèëìÿëèäè. Î, äóðà-äóðà ìÿí ïàäøàù îëìàðàì.
265
Ïàäøàù áóíó äà ìöðÿõõÿñ åëÿéèá òàïøûðäû êè, ãàðäàøëàðûíà áèð ñþç
äåìÿñèí.
Ö÷öíúö ýåúÿ êè÷èê îüëóíó ÷àüûðûá îíà äà ùÿìÿí ñþçëÿðè äåäè, î äà
úàâàá âåðäè êè:
– Áþéöê ãàðäàøûì äóðà-äóðà ìÿí ïàäøàùëûüû ãÿáóë åëÿìÿðÿì.
Ïàäøàù áóíó äà ìöðÿõõÿñ åëÿéèá òàïøûðäû êè, ãàðäàøëàðûíà áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿñèí. Ãàðäàøëàð ö÷ö äÿ áó èøäÿí ïÿæìöðäÿ îëìóøäóëàð. Àõûðäà þçëÿðèíè ñàõëàéà áèëìÿéèá ìÿñÿëÿíè à÷äûëàð. Áàõäûëàð êè,
ïàäøàù ö÷öíÿ äÿ ùÿìÿí ñþçëÿðè äåéèá. Ôèêèðëÿøäèëÿð êè, èíäè êè áèç îíóí
ñþçöíö ðÿää åëÿìèøèê, áèçÿ áóíäàí ñîðà ïèñ íÿçÿðíÿí áàõàúàã. Éàõøûñû
áóäó êè, áèç äÿ ùÿëÿëèê ùèðñè ñîéóéàíàúàí ÷ûõàã ñÿéàùÿòÿ.
Äè ïàäøàùà àäàì ýþíäÿðäèëÿð, ïàäøàù ðàçûëûã âåðäè. Òÿäàðöê ýþðöëäö, ëàçûì îëàí øåéëÿð ùàçûðëàíäû, îüëàíëàð ö÷ö äÿ äÿäÿëÿðèíèí ýþðöøöíÿ
ýÿëäèëÿð. Ïàäøàù áþéöê îüëóíóí àëíûíäàí þïöá äåäè:
– Ýåò, îüóë, àíúàã éàäûíäà ãàëñûí, ãàáàüûíà ÷ûõàí ãèñìÿòè òÿïèêëÿìÿ...
Îðòàíúûë îüëóíóí àëíûíäàí þïöá äåäè:
– Ýþðäöí êè, áèð ìÿãñóäà ÷àòàúàãñàí, îíà ÷àòìàã ö÷öí òÿëÿñìÿ!
Êè÷èê îüëóíóí àëíûíäàí þïöá äåäè:
– Ùÿìèøÿ äàðà äöøÿíäÿ ãîúàëàðûí ìÿñëÿùÿòèíÿ ãóëàã àñ!
Îüëàíëàðûí ö÷ö äÿ ýþðöøöá, àòëàðû ìèíèá éîëà äöøäöëÿð. Ýÿëèá éåòèøäèëÿð áèð þçýÿ ïàäøàùûí âèëàéÿòèíÿ. Áèð íå÷ÿ âàõò ãàëäûëàð áóðäà, áóíëàðûí
êàìàëëàðû øÿùÿðäÿ ùàìûíû ùåéðàí åëÿäè. Áó øþùðÿò àõûðäà ýåäèá áó
ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùûíà ÷àòäû. Ïàäøàù áóíëàðûí ö÷öíö äÿ ãîíàã ÷àüûðäû.
Äè áèð àç ñþùáÿò åëÿéÿíäÿí ñîðà éåìÿê ýÿëäè. Ïàäøàù àéàüà ãàëõûá äåäè:
– Ìÿí àú äåéèëÿì, ñèç þçöíöç íåúÿ êè êåôèíèçäè éåéèí, ìÿíè áàüûøëàéûí!
Ïàäøàù áóíó äåéèá î áèðè îòàüà êå÷äè. Îíóí ìÿãñÿäè àéðû èäè. Î èñòÿéèðäè êè, îíëàðû òÿê ãîéóá, þçö îíëàðà òàìàøà åäèá ýþðñöí, äîüðóäàí
íåúÿ àäàìëàðäû. Îäó êè, ãàïûíûí äàëûíäà ÿéëÿøèá îíëàðû ñåéð åëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Áþéöê îüëàí îðòàäàêû ãûçàðìûø ãóçóäàí áèð àç êÿñèá åëÿ àüçûíà
ãîéúàã òöïöðäö éåðÿ. Î áèðèëÿðè ñîðóøäóëàð êè:
– Íÿ îëóá!
Áþéöê ãàðäàø öçöíö òóðøóäóá äåäè:
– Áó ãóçó ÿòè äåéèë, èò ÿòèäè.
Ïàäøàù áóíó åøèäèá ùèðñëÿíäè êè, îíëàð íåúÿ úÿñàðÿò åëÿéèá îíóí
ÿòèíè èò ÿòèíÿ îõøàäûðëàð. Åëÿ èñòÿéèðäè êè, ýèðèá îíëàðû òóòäóðñóí, áó ùàëäà
266
îðòàíúûë ãàðäàø ÿëèíè óçàòäû øÿðàáà. Øÿðàáäàí áèð ñòÿêàí òþêöá àüçûíà
éàõûíëàøäûðúàã, òöïöðäö éåðÿ.
Ñîðóøäóëàð:
– Íÿ îëäó?
Äåäè:
– Áó øÿðàá äåéèë, èíñàí ãàíûäû.
Êè÷èê îüëàí äåäè:
– Éàõøû, àøáàçäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø áèúäÿí äàùà áóíäàí àðòûã íÿ ýþçëÿìÿê îëàð êè?
Ïàäøàù áóíó åøèäÿíäÿ ëàï äÿëè îëäó. Àç ãàëäû êè, ùèðñèíäÿí áàüðû
÷àòëàñûí. Áèð èñòÿäè êè, ö÷öíöí äÿ áîéíóíó âóðäóðà. Àíúàã áèð àç ôèêèð
åëÿéèá þç-þçöíÿ äåäè:
– Éàõøûñû áóäó, ÷àüûðûì áèð àøáàçäàí, øÿðàá÷ûäàí ñîðóøóì, ñîðà.
×àüûðäû àøáàçû:
– Äå ýþðöì, áó ýöí áèøèðäèéèí ãóçóíó ùàðàäàí àëìûøäûí?
Àøïàç äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, ÷îáàí ñöðöäÿí ýÿòèðìèøäè.
Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, ÷îáàí ýÿëäè.
– Áó ãóçóíó ùàðàäàí ýÿòèðìèøäèí?
– Øàù ñàü îëñóí, ñöðöäÿí.
– ×îáàí, áó ãóçóäàí èò ÿòè òàìû ýÿëèð, áèð ÿìÿëëè ôèêèðëÿø!
×îáàí áó ñþçö åøèäÿíäÿ áàøëàäû éàðïàã êèìè òèð-òèð òèòðÿìÿéÿ.
– Ãîðõìà, äå ýþðöì áó íÿ èøäè?
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ùÿìÿí ãóçó àíàäàí îëàíäàí èêè ýöí ñîðà àíàñûíû ãóðä ïàð÷àëàìûøäû. Áèç ôèêèðëÿøäèê êè, òà áó áþéöéöá áèçÿ ãîéóí îëìàéàúàã. Îäó êè, þòöðäöê áàøûíà. Åëÿ ÷ÿïèíäÿí ùÿìÿí îòëàãäà áèçèì,
öçäÿí èðàã, èòèìèç äÿ ãàíúûãëàìûøäû. Áèð ýöí ìÿí ýÿëèá ýþðäöì êè,
ùÿìÿí ãóçó èòè ÿìèð, òà áóíà ùå÷ ôèêèð âåðìÿäèì. Ñèç èíäè èò ÿòèíèí òàìû
äåéÿíäÿ éàäûìà äöøäö, î éÿãèí î ãóçó îëàúàã.
Ïàäøàù áàõäû êè, áþéöê îüëàíûí äåäèéè äîüðó ÷ûõäû. Îíó ìöðÿõõÿñ
åëÿéèá ÷àüûðäû øÿðàá÷ûíû. Ñîðóøäó êè:
– Áóýöíêö øÿðàáû ùàðäàí ýÿòèðìèøäèí?
– Ìåéõàíàäàí, ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí!
– Áó øÿðàá ùàðàíûí öçöìöíäÿíäè?
– Ýöëëö áàüûí.
267
– Áó áàüû êèì ñàëäûðûá?
– Ñÿíèí ðÿùìÿòëèê àòàí.
– Áèëìèðñÿí, î áàüûí éåðè ãàáàãúà íÿ èìèø?
– Øàù ñàü îëñóí, î áàüûí éåðè ãàáàãúà ãÿáèðèñòàíëûã èäè. Ñÿíèí ðÿùìÿòëèê àòàí îðàíû ñþêäöðöá öçöì áàüû åëÿäè.
Ïàäøàù áàõäû êè, îðòàíúûë îüëàíûí äåäèéè äÿ äîüðó ÷ûõäû. Þç-þçöíÿ
ôèêèðëÿøäè, éàõøû, áóíëàð äîüðó îëäó. Àììà õûðäàíûí ùþêìÿí áîéíóíó
âóðäóðàúàüàì. ×öíêè ìÿí ùå÷ âÿúùëÿ àøáàçäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø áèú äåéèëÿì. Àòàì áÿëëè, àíàì áÿëëè. Èñòÿäè úÿëëàäû ÷àüûðà, ñîðà ôèêèðëÿøäè,
éàõøû áóíëàðûí èêèñèíèí äÿ ñþçö äöç ÷ûõäû. Áÿëêÿ åëÿ áó äà äöçäö, îëäó
îëäó äà... Ãîé áèð àíàìäàí ñîðóøóì.
Ãûëûíúû ÷ÿêèá ýèðäè àíàñûíûí éàíûíà êè:
– Àíà, äöçöíö äå ýþðöì, ìÿíèì àòàì êèìäè?
– Áóé, áàëà, áó íÿ ñþçäö? Ñÿíèí àòàí áó âèëàéÿòèí ïàäøàùû Àñëàí
øàù. Áó ñþçäö ñîðóøóðñàí?
– Éîõ àíà, äöçöí äåìÿñÿí, áàõ áó ãûëûíúäû ñÿíèí úàíûí. Ìÿíÿ äåéèáëÿð êè, ìÿí ïàäøàù îüëó äåéèëÿì, àøáàç îüëóéàì.
Àðâàä ýþðäö êè, èø õàðàáäû, êèìñÿ ÿùâàëàòû áèëèá, îíà õÿáÿð âåðèá.
Îíà ýþðÿ äÿ ÷àð-íà÷àð ÿùâàëàòûí äöçöíö à÷ûá äåìÿéÿ âàäàð îëäó. Äåäè:
– Áàëà, èíäè êè, áèëèðñÿí, áèë, òà Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, ñÿíäÿí íÿ
ýèçëèí. Ìÿíèì ùÿìèøÿ ãûçûì îëóðäó, ùå÷ îüëóì îëìóðäó, Àñëàí øàù äà
îüëàí èñòÿéèðäè. Áèð ýöí éåíÿ Àëëàùûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ ìÿíèì âÿäÿì
êå÷äè. Ñàíúûì áàøëàéàí ýöíö øàù ìÿíÿ äåäè êè, ÿýÿð áó äÿôÿ äÿ ãûçûí
îëñà ñÿíè þëäöðÿúÿéÿì. Èøèí ÷ÿïèíäÿí óøàã éåíÿ ãûç îëäó. Ìÿí äöøäöì
ãàðûí àüðûñûíà. Ìÿíèì áèð éàõøû äàéÿì âàð èäè. Ýÿëèá ýèçëèíúÿ ìÿíÿ
äåäè êè, áó ýåúÿ àøáàçûí áèð îüëó îëóá, ýÿë óøàãëàðû îíóíëà äÿéèøäèðÿê.
Ñÿí ùÿìÿí î óøàãñàí.
Ïàäøàùûí ýþçëÿðè ùåéðÿòèíäÿí áÿðÿëèá ëàï äþðä îëäó.
– Áÿñ ìÿíèì ÿñèë àòàì, àíàì íåúÿ îëäó?
– Ñÿíèí ÿñèë àòàí, àíàí äà, ìÿíèì ÿñèë ãûçûì äà î áþéöê òàóíäà
þëäöëÿð.
Ïàäøàù äàùà ùå÷ áèð ñþç äåìÿéèá ÷ûõäû. Ëàï ìàò ãàëìûøäû. Îüëàíëàðûí äåäèêëÿðèíèí ùàìûñû äîüðó îëìóøäó. Áèðáàø ýÿëäè îüëàíëàðûí
éàíûíà, ÿéëÿøäè, áàøëàäû ñþùáÿòÿ:
– Ìÿí áóíà ëàï ìàò ãàëìûøàì. Ñèç ÷þðÿê éåéÿíäÿ ìÿí ãàïûíûí äåøèéèíäÿí ãóëàã àñûðäûì. Ñèçèí ñþçëÿðèíèçèí ùàìûñûíû åøèòäèì.
Îüëàíëàð ãûçàðäû.
268
– Éîõ, ãûçàðìàéûí! Èø îíäàäû êè, äåäèêëÿðèíèç ëàï äöç ÷ûõäû. Èíäè
ìÿí áèð øåéÿ ìàò ãàëìûøàì êè, ñèç áóíëàðû ùàðàäàí áèëèðñèíèç?
Áþéöê îüëàí äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿí ãóçóíóí ÿòèíäÿí éåéÿíäÿ äåäèì êè, áó èò
ÿòèäè. ×öíêè ýþðäöì êè, áó ãîéóí ÿòè òàìû âåðìèð. Äåìÿê áó áàøãà
ùåéâàí îëàúàã. Ñöðöäÿ äÿ èòäÿí áàøãà ùåéâàí îëìàç. Îäó êè, äåäèì áó
éÿãèí èò ÿòè îëàúàã.
Ïàäøàù îðòàíúûëà äåäè:
– Éàõøû, ùÿëÿ ñÿí ùàðäàí áèëäèí êè, øÿðàá èíñàí ãàíûäû?
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿí øÿðàáû àüçûìà àëúàã ìÿíè áèð úöð èé áàñäû.
Ìÿí îíäàí áèëäèì êè, áó èíñàí ãàíû îëàúàã.
Ïàäøàù öçöíö òóòäó êè÷èê îüëàíà êè:
– Éàõøû, áÿñ ñÿí íèéÿ ùÿëÿ åëÿ áàøûíäàí éåêÿ ãÿëÿò åëÿäèí?
– Øàù ñàü îëñóí, äöçäö, ìÿíèì äåäèéèì éàõøû ñþç äåéèë. Àíúàã èø
îíäàäû êè, åëÿ äåéÿñÿí åëÿäè êè, âàð. Àõû ùÿð÷ÿíä êè, áèç ñÿíÿ äåìèøèê
êè, áèç òàúèð îüëóéóã, àììà éàëàí äåìèøèê. Áèç ñÿíäÿí äÿ áþéöê ïàäøàùûí îüëóéóã. Áèçèì àòàìûç ýÿëÿí ãîíàãëàðëà îòóðàð, äóðàð, ñþùáÿò
åäÿð, àììà ùå÷ õþðÿê ùàããûíäà äàíûøìàç. Àììà ñÿíèí ñþùáÿòèí åëÿ
áó áàðÿäÿ îëäó êè, àé íÿ áèëèì êöôòÿáîçáàøû áåëÿ áèøèðèðëÿð, äîëìàíû
áåëÿ áèøèðèðëÿð, ïëîâóí éàüûíû íÿ âàõò òþêÿðëÿð, ãàéüàíàüûí øèðÿñèíè íÿ
âàõò âóðàðëàð. Ìÿí ýþðäöì êè, ñÿí õþðÿêäÿí áàøãà ùå÷ áèð ñþùáÿò åëÿìèðñÿí, ôèêèðëÿøäèì êè, éÿãèí áóíóí àøáàçëà áèð ãàðûøûüû âàð.
Ýåúÿ ïàäøàù áþéöê îüëàíû ÷àüûðûá äåäè:
– Îüëàí, ýþðöðÿì ñÿí áèð àüûëëû, êàìàëëû îüëàíñàí. Ìÿí äÿ ãîúàëìûøàì. Þâëàä ãèñìèíäÿí éàõøû áèð ãûçûì âàð. Ýÿë åëÿ îíóí êÿáèíèíè êÿñäèðèì
ñÿíÿ, ïàäøàùëûüû äà âåðèì ñÿíÿ, ìÿí áó ãîúà âàõòûìäà áèð àç ðàùàòëàíûì.
Îüëàí ìÿñÿëÿíè ãàðäàøëàðûíà à÷äû, îíëàð ðàçû îëìàäûëàð.
Áþéöê îüëàí äåäè:
– Éîõ, äÿäÿì ìÿíÿ äåéèá êè, ãàáàüûíà ÷ûõàí ãèñìÿòè òÿïèêëÿìÿ!
Áó áèð ãèñìÿòäè êè, ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõûá. Ìÿí ãàëàúàüàì.
Àòàëàðûíûí ñþçö îíëàðûí äà éàäëàðûíà äöøäö. Ùàìûñû ðàçûëàøäûëàð.
Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åëÿäèëÿð, ïàäøàù ãûçû äà, òàúû äà âåðäè îüëàíà.
Ãàðäàøëàðû áóíóíëà ýþðöøöá éîëà äöøäöëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí ýåäÿíäÿí ñîðà
ýÿëèá èêè éîëóí àéðûúûíà ÷àòäûëàð. Þïöøäöëÿð, ýþðöøäöëÿð, îðòàíúûë îüëàí
áèð éîëíàí, êè÷èê îüëàí äà áèð éîëíàí ýåòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êè÷èê îüëàí
ýåòìÿêäÿ îëñóí, áèç ýþðÿê îðòàíúûë îüëàíûí áàøûíà íÿ ýÿëäè.
269
Îðòàíúûë îüëàí ýåäèá, ýåäèá áèð øÿùÿðÿ ÷àòäû. Øÿùÿðèí ìåéäàí÷àñûíà
÷àòàíäà ýþðäö êè, úàìàùàò éûüûëûá äèâàðà âóðóëìóø áèð øÿêëÿ áàõûðëàð.
Éàõûíëàøäû, áàõäû êè, áèð ãûç øÿêëèäè. Àììà ãûç íÿ ãûç... Åëÿ áèð ãûçäû,
åëÿ áèð ãûçäû êè, éåìÿ-è÷ìÿ, õÿòòè õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ!
Îðàäà äóðàíëàðäàí áèðèíÿ éàíàøûá ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, áó íÿ øÿêèëäè?
– Éÿãèí êè, ñÿí áó øÿùÿðÿ òÿçÿ ýÿëìèñÿí?
– Áÿëè.
– Áó áèçèì ïàäøàùûí ãûçûíûí øÿêëèäè.
– Áÿñ áóðà íèéÿ âóðóáëàð?
– ßðÿ âåðìÿê ö÷öí.
Îüëàí áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ âóðóëäó áó ãûçà. Ñîðóøäó êè:
– Áÿñ éàõøû, àõû ìÿí àíëàìûðàì, áóíó áóðà íèéÿ âóðóáëàð? Íèéÿ
àëàí éîõäó êè, áåëÿ ìöøòÿðè àõòàðûðëàð?
– Éîõ, èñòÿéÿí ÷îõäó. Èíäèéÿ êèìè áèð ÷îõ ïÿùëÿâàíëàð, áèð ÷îõ
øàùçàäÿëÿð ýÿëèá áó ãûçû èñòÿéèáëÿð. Àíúàã áóðàäà ýèçëèí áèð ñèðð âàð êè,
î ãûçû èñòÿìÿê ö÷öí ñàðàéà ýèðÿíëÿðèí áèðè äÿ ãàéûäûá åøèéÿ ÷ûõìûð. Áó
ñààò áöòöí áó øÿùÿð úàìàùàòû áó ãûçà àøèãäè. Àíúàã áó èøèí ãîðõóñóíäàí áèð àäàì úÿñàðÿò åëÿéèá åë÷è ýþíäÿðÿ áèëìèð.
– Áó ãûçû ìÿí àëàúàüàì.
Êèøè ýöëöìñöíöá äåäè:
– Éàçûãñàí, îüëàí! Ñÿí éàõøû áèð úàâàíñàí, þçöíÿ ùàéûôûí ýÿëñèí,
áó ñåâäàäàí âàç êå÷!
– Éîõ, ùÿð íÿ òÿùÿð îëñà, ìÿí ýÿðÿê áó ãûçû àëàì.
Êèì îíà íÿ äåäèñÿ, áåéíèíÿ ýèðìÿäè. Ñàáàùûñû ýöíö äöç áèðáàø
ýåòäè ïàäøàùûí éàíûíà.
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿí ýÿëìèøÿì ñÿíèí ãûçûíû àëìàüà.
Ïàäøàù ÷îõ ðàçûëûãëà îíó ãÿáóë åëÿäè. Àíúàã äåäè êè:
– Äîüðóäó, àõûðäà áèð îüëàí áèð ãûçûí, áèð ãûç áèð îüëàíûíäû. Î äà
äîüðóäó êè, ìÿíèì ãûçûì ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõìàç. Àíúàã ìÿí îíóí
ñîðàêû áÿäáàõòëûüûíà áàèñ îëìàã èñòÿìèðÿì. Ñÿí ÷îõ äà ìÿíèì õîøóìà
ýÿëèðñÿí. Áÿëêÿ ùå÷ ãûçûí õîøóíà ýÿëìÿéÿúÿêñÿí. Éà åëÿ ãûç þçö ñÿíèí
õîøóíà ýÿëìÿéÿúÿê. Ìÿíèì øÿðòèì áóäó. Ñÿíè ñàáàù ãûçûìíàí þòöðÿðÿì áèð îòàüà. Îðäà áèð-èêè ñààò áèð-áèðèíèçëÿ ñþùáÿò åäÿðñèç. ßýÿð èêèíèç
äÿ áèð-áèðèíèçè áÿéÿíñÿíèç, îíäàí ñîðà áàø öñòÿ!
270
Îüëàí áó òÿêëèôÿ ëàï öðÿêäÿí ðàçû îëäó. Þçö äÿ ÷îõ øàä îëäó. Äàùà
áóíäàí éàõøû íÿ îëà áèëÿð êè?..
Ñàáàùûñû îüëàíû ýÿòèðäèëÿð ãûçûí îòàüûíà. Ãûç íÿ ãûç, ùóðè ìÿëÿê.
Øÿêèëäÿêèíäÿí áåø ãàò ýþçÿë, øÿùëà ýþçëö, øèðèí ñþçëö, ùèëàë ãàøëû, áàëûíú
äþøëö, ôûíäûã áóðóíëó, à÷ûã àëûíëû, ýöëÿáÿòèí ÿòÿéè, äèëè áàë ïÿòÿéè, äèøëÿðè ñè÷àí äèøè êèìè, òà íÿ äåéèì, ýÿë ìÿíè ýþð, äÿðäèìäÿí þë...
Îüëàí ùóø-áèùóø éåðèíäÿ äàéàíäû. Íàçÿíèí ìÿõìÿð äþøÿéèí öñòöíäÿí ãàëõûá ñöä êèì, àéàãëàðûíû ôÿðøèí öñòöíÿ áàñà-áàñà îüëàíà òÿðÿô
ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Îüëàí òà ëàï þçöíö èòèðäè. Åëÿ ùàíäà-ùàíäàéäû êè, éûõûëñàí, øöìøàä ãîëëàð Ùèíäèñòàí èëàíû êèìè äîëàíäû îüëàíûí áîéíóíà.
Îüëàí àéûëäû, òåç äàëà ÷ÿêèëäè, ãûç èðÿëèëÿäè. Ãûç ýöúëÿ îíó ãóúàãëàìàã
èñòÿéèðäè. Îüëàíûí ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõìûøäû. Åëÿ àç ãàëûðäû êè, ãóúàãëàéûá î ýöëàá ñöçöëÿí äîäàãëàðäàí äîéóíúà þçöíö ñèðàá åëÿñèí, áèðäÿí
àòàñûíûí ñþçö éàäûíà äöøäö: “Ýþðäöí êè, áèð ìÿãñóäà ÷àòàúàãñàí, îíà
÷àòìàã ö÷öí òÿëÿñìÿ!..”.
Îüëàí åëÿ áèë êè, éóõóäàí àéûëäû. Èëàí âóðìóø àäàìëàð êèìè éåðèíäÿí
òóëëàíûá, äàëà ãà÷äû. Ãûç ãîâäó, îüëàí ãà÷äû, ãûç ãîâäó, îüëàí ãà÷äû,
àõûðäà îüëàí ýþðäö êè, éîõ, áóíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàéàúàã, þçöí âóðäó
ãàïûéà, ãàïû äà áàüëû. ×ÿêèëäè äàëà, ãûç ùÿí-ùöí åëÿéèá áóíó òóòóíúàí
îüëàí ãàïûéà áèð òÿïèê ÷ÿêäè, ãàïû ñûíäû. Îüëàí áàéûðà òóëëàíäû. Áàõäû êè,
ÿëèíäÿ éàëûí ãûëûíú áèð àäàì îðäà ùàçûð äóðóá, éûõûëûá þçöíäÿí ýåòäè.
Áó ÿùâàëàòäàí ö÷ ýöí êå÷ìèø îüëàí éóõóäàí àéûëûá þçöíö èïÿê
éîðüàí-äþøÿêäÿ ýþðäö. Éàíûíäà äà áèð ÷îõ äàâà-äÿðìàí âàð èäè. Áàõäû
êè, áàøû éàìàí àüðûéûð. ßëèíè àòäû áàøûíà, ýþðäö êè, áàøûíû ñÿðèòäèéèá
áàüëàéûáëàð. Ëàï ìÿùÿòäÿë ãàëäû. Áó âàõòû áèð äÿ íÿ ýþðäö? Ãûç áàðìàãëàðûíûí óúóíäà éàâàø-éàâàø ýèðäè åâÿ. Äàùà áó ùàëû íåúÿ êè, ëàçûìäû
äåéÿ áèëìèðÿì. Ùÿôòÿ êå÷äè, ýöí êå÷äè, îüëàí éàõøû îëäó. Òà áèð àäàìà
êè, þç ìÿøóãÿñè äàâà-äÿðìàí âåðÿ, áèð íàõîø êè, þç éàðè-íàçÿíèíèí
ÿëèíäÿí äÿðìàí è÷ÿ, ÿëáÿò êè, ñàüàëàð. Èíäè éàâàø-éàâàø îüëàí áàøëàìûøäû ýÿçìÿéÿ.
Áèð ýöí éåíÿ îüëàí ãûçëà îòóðìóøäóëàð áàüäà, ïàäøàù ýÿëäè áóíëàðûí éàíûíà. Îüëàí îíäàí ñîðóøäó:
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿí àõû áèð øåéÿ ìÿùÿòäÿë ãàëìûøàì. Ìÿí éûõûëàí ýöíö, ÿëèíäÿ ãûëûíú ãàïûäà äóðóá ìÿíè ãîðõóäàí êèì èäè.
Ïàäøàù ýöëöá äåäè:
– Ìÿí ãûçûìû áèð ùàëàë ñöä ÿììèø, íàìóñëó àäàìà ÿðÿ âåðìÿê
èñòÿéèðäèì. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ ýþòöðìöøäöì, êèì ìÿíèì ãûçûìû ýÿëèá
271
èñòÿéèðäèñÿ, ìÿí îíó ñàëûðäûì ãûçûìûí éàíûíà. Þçöì äÿ ÿëèìäÿ ãûëûíú
ãàïûíûí äåøèéèíäÿí áàõûðäûì. Ãûçà äà òàïøûðìûøäûì êè, îüëàíëà ìàçàã
åëÿéèá îíó äèíýèëäÿòñèí, íåúÿ êè, ñÿí þçöí äÿ áóíó ýþðäöí. Åëÿ êè, ãûç
áåëÿ åëÿéèðäè, îüëàíûí ÿëáÿùÿë ùàëû äÿéèøèá àéðû ôèêèðëÿðÿ äöøöðäö. ßëáÿùÿë íàìóññóç àäàì îëäóüóíó áèëèðäèì. Ìÿí äÿ ÿëèìäÿêè ãûëûíúëà
áàøûí áÿäÿíèíäÿí àéûðûá, éåð öçöíö áåëÿí÷èê íàêÿñëÿðäÿí òÿìèçëÿéèðäèì. Àììà ñÿí äîüðóäàí äà ùàëàë ñöä ÿììèø àäàìñàí. ×öíêè ãûç íÿ
ãÿäÿð ñÿíÿ ñîõóëäóñà, ñÿí ãà÷äûí.
– ×öíêè ìÿíèì àòàì ìÿíÿ âÿñèééÿò åëÿéèá êè, “åëÿ êè, ýþðäöí áèð
ìÿãñóäà ÷àòàúàãñàí, îíà ÷àòìàã ö÷öí òÿëÿñìÿ”.
Ïàäøàù òîé åëÿéèá ãûçû âåðäè îíà, ïàäøàùëûüû äà îíà òàïøûðûá ãîúà
ýöíëÿðèíäÿ ùÿðÿìõàíàñûíà ÷ÿêèëäè. Áó äà áóðäà þç êåéôèíäÿ îëñóí, áèç
ýþðÿê êè÷èê îüëàí íÿ îëäó.
Êè÷èê îüëàí ýåäèá-ýåäèá áèð øÿùÿðÿ éåòèøäè. Áèð ýöí øÿùÿðè ýÿçÿýÿçÿ ëàï ÷ûõäû ãûðàüà. Ãàáàüûíà áèð ýþçÿë äàì-äàø ÷ûõäû. Åâèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áèð ãûç áàõûðäû êè, ýåòìÿ ýþçöìäÿí, ýåäÿðÿì þçöìäÿí.
Îüëàí áèð öðÿêäÿí ìèí öðÿéÿ ãûçà åëÿ âóðóëäó êè, ùå÷ Ìÿúíóí äà áó
áîéäà âóðóëìàìûøäû. Àõøàìàúàí ãàëäû îðäà. Ýåúÿ ÷ûðàãëàð éàíàíäàí
ñîðà ýÿëäè øÿùÿðÿ, àììà åëÿ ôèêðè îðäàéäû. Ýåúÿ äöøäöéö ùöúðÿäÿêè
éîëäàøûíà äÿðäèíè à÷äû. Î àäàì ÿùâàëàòû áóíà äàíûøäû.
Äåìÿýèíÿí áó ãûç ïàäøàùûí ãûçû èìèø. Ïàäøàù îíó êèìÿ âåðìÿê èñòÿéèáñÿ ãûç ýåòìÿéèá, îíà ýþðÿ äÿ ïàäøàù îíó äÿäÿ ìàëûíäàí ìÿùðóì
åëÿéèá, åâèíäÿí ãîâóá. Î äà ùÿìÿí î äàì-äàøû òèêäèðèá, þçöí äÿ òèëñèìáÿíä åëÿéèá îòóðäóá îðäà. Èíäè î òèëñèìè à÷ìàüà íÿ ãÿäÿð ïÿùëÿâàíëàð ýÿëèáñÿ, äöøöá ãàëûáëàð îðàäà.
– Ìÿí î ãûçû àëàúàüàì.
Ñÿùÿð ýåòäè ïàäøàùûí éàíûíà. Ïàäøàù îíó ëàï éàõøû, öðÿéè èñòÿéÿí
êèìè ãÿáóë åëÿéèá äÿðäèíè ñîðóøäó, îüëàí þç ôèêðèíè äåäè:
– Ìÿí ëàï öðÿêäÿí áóíà øàäàì. Àíúàã, âàëëàù, îíóí èõòèéàðû
ìÿíèì ÿëèìäÿ äåéèë. Î îëóá áèð ÷ÿïÿë ñåùðêóí.
– Ìÿí îíóí òèëñèìèíè ñûíäûðàðàì. Àíúàã íåúÿ êè, ñÿí îíóí àòàñû,
áàøûíûí ñàùèáè, ÿââÿë ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøÿì.
Îüëàí îðäàí ÷ûõûá ñîðàãëàøäû, þéðÿíäè, áó øÿùÿðäÿ ëàï ãîúà áèð
àäàì òàïûá îíóí éàíûíà ýåòäè. Ãîúà îíà äåäè:
272
– Áàëà, î òèëñèìè ñûíäûðìàã ö÷öí áèðúÿ éîë âàð. Î äà áóäó êè, ãûçûí
èêè ãàðàáàøû âàð. Áóíëàð ùÿôòÿäÿ áèð ýöí ýÿëèá áàçàðäàí ëàçûì îëàí øåéøöé àëûá àïàðûðëàð. Î ãàðàáàøëàðäàí áèðèíè ýÿðÿê ïóë ýöúöíÿ àëäàäûá òèëñèìèí ñèððèíè þéðÿíÿñÿí.
Îüëàí ýåäèá êÿñäè áàçàðûí éîëóíóí öñòöíö. Ãûçëàðû àõûð êè àëäàäûá,
òèëñèìèí ñèððèíè þéðÿíäè. Ñàáàùûñû ýåäèá ïàäøàùà ìÿëóì åëÿäè êè, ìÿí
áó ýöí òèëñèìè ñûíäûðàúàüàì.
Áóíó äåéèá öç ãîéäó øÿùÿðèí ãûðàüûíà, ãûçûí äàì-äàøûíà òÿðÿô. Øÿùÿðèí ÿùàëèñè ÿùâàëàòû åøèäèá éûüûøäûëàð áóðà. Îüëàí àëòäàí ýåéèíèá öñòäÿí ãûôûëëàíäû, èêè øàããà ÿò ýþòöðöá ýèðäè åâÿ. Áàõäû êè, ãàðàáàøëàðûí äåäèéè êèìè ïèëëÿêàíûí ãàáàüûíäà áèð àñëàí, áèð äÿ ãàïëàí áàüëàíûá. Ãûçëàðûí þéðÿòäèéè êèìè ÿòèí áèð ïàð÷àñûí àñëàíà, î áèðèíè ãàïëàíà àòäû, àéàã
ãîéäó ïèëëÿêàíà. Ãàïûäàí êå÷ÿíäÿ ýþéäÿí àñûëìûø ñåùèðëè ãûëûíú àøàüû
åíäè. Òåç éàíûíäàêû äèâàðäà äóðàí äöéìÿíè áàñäû. Ãûëûíú ñûíäû, äöøäö
éåðÿ. Ýèðäè åâÿ. Áàõäû êè, ùÿð òÿðÿô îä àëûá éàíûð. Îäóí è÷èíäÿí äÿ áèð
ÿæäÿùà áóíà ùÿìëÿ åëÿéèð. Ãûçëàðûí þéðÿòäèéè êèìè þçöí àòäû ÿæäàùàíûí
öñòöíÿ. Éàïûøûá áîüàçûíäàí îíó áîüäó. Ùÿð òÿðÿôè òöñòö áöðöäö. Òèëñèì
ñûíäû. Úàìàùàò ÷þëäÿ äóðóá îüëàíà ùåéôñèëÿíèðäèëÿð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè,
îüëàí áóäó ãûç ãóúàüûíäà ÷ûõäû åéâàíà. Úàìàùàòäàí áèð ýóðóëòó ãîïäó
êè, íÿ òÿùÿð. Ãûç äöøäö, ýÿëäè àòàñûíûí áÿðàáÿðèíÿ. Îíóí ÿëèíäÿí þïöá
äåäè:
– Àòà, ñÿí ìÿíè éîëäàí êå÷ÿíÿ âåðìÿê èñòÿéèðäèí, ìÿí äÿ áóíà
ðàçû äåéèëäèì. Èíäè áó îüëàí, äåéÿñÿí, åëÿ ìÿí àõòàðäûüûìäû. Ñÿí èçèí
âåðñÿí, ìÿí áó îüëàíà ö÷ ñóàë âåðÿðÿì, úàâàáëàðûíû ãàéòàðà áèëñÿ, ýåäÿðÿì áóíà.
Ïàäøàù ðàçû îëäó. Ãûç îüëàíà äåäè:
– Èíäè ýåò, ìÿíèì ñîðüóëàðûìû ýþçëÿ!
Ñàáàùûñû ýöí ãûç îüëàíà áèð çöìðöä ýþíäÿðäè. Îüëàí ýåòäè áàçàðà,
áèð äÿíÿ çÿáÿðúÿä àëûá ãîéäó áóíóí éàíûíà, ãàéòàðäû äàëà. Î áèðè ýöí
ãûç îüëàíà áèð äÿíÿ àëìàç ýþíäÿðäè. Îüëàí àëìàçû áèð äàø àëòäàí, áèð
äàø öñòäÿí ãîéóá ÿçäè, áèð äÿñìàëà áàüëàéûá ãàéòàðäû äàëà. Ö÷öíúö ýöí
ãûç îüëàíà áèð áðèëéàíò ýþíäÿðäè. Îüëàí ýåäèá áàçàðà, îíäàí äà ãèéìÿòëè áðèëéàíò àëäû, èêè äÿíÿ äÿ éàãóò, ùàìûñûíû áèð éåðäÿ ýþíäÿðäè ãûçà.
Ãûç àòàñûíà õÿáÿð ýþíäÿðäè êè, îüëàí ñóàëëàðà úàâàá âåðèá. Êÿáèí
êÿñèëäè, òîé îëäó. Åëÿ êè, òîé ãóðòàðäû, ïàäøàù îüëàíû äà, ãûçû äà éàíûíà
÷àüûðûá ñîðóøäó:
– Éàõøû, èø ãóðòàðäû, èíäè ñÿí ìÿíÿ äå ýþðöì, áó òèëñèìè íåúÿ ñûíäûðäûí?
273
– Ìÿíÿ àòàì òàïøûðìûøäû êè, ÷ÿòèíëèéÿ äöøÿíäÿ ãîúà àäàìëàðûí
ìÿñëÿùÿòèíÿ ãóëàã àñ! Îäó êè, ìÿí äÿ áèð ãîúà òàïûá îíóí ìÿñëÿùÿòèéíÿí òèëñèìè ñûíäûðäûì.
Ïàäøàù öçöíö ãûçûíà òóòóá äåäè:
– Áÿñ ñÿí íÿ ñóàë âåðäèí, î ñÿíÿ íÿ úàâàá âåðäè?
Ãûç äåäè:
– Ìÿí áèðèíúè äÿôÿ îíà áèð äÿíÿ çöìðöä ýþíäÿðäèì êè, ìÿí àòàìàíàì ö÷öí çöìðöä êèìè áàùàëûéàì, ñÿí ìÿíè àëà áèëìÿçñÿí.
– Ìÿí ñÿíèí ôèêðèíè àíëàäûì. Îäó êè, áèð äÿíÿ çÿáÿðúÿä àëûá ýþíäÿðäèì êè, ÷îõ äà ãîëòóãëàðûí øèøìÿñèí. Åëÿ ìÿí äÿ àòàì-àíàì ö÷öí
çÿáÿðúÿä êèìè ãèéìÿòëèéÿì.
Ãûç äåäè:
– Ìÿí èêèíúè äÿôÿ áèð àëìàç ýþíäÿðèá äåäèì êè, ìÿí àëìàç êèìè
áÿðêÿì, ñÿí ìÿíèì àðçóëàðûìû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿçñÿí.
– Ìÿí áàøà äöøäöì, îíà ýþðÿ äÿ àëìàçû ÿçèá ñÿíÿ ýþíäÿðäèì êè,
ÿýÿð ñÿíèí àðçóëàðûí ùàäàüàäàí ÷ûõñà, î àðçóëàðû ìÿí áåëÿúÿ ÿçÿðÿì.
Ãûç äåäè:
– Ñîðà ìÿí áèð äÿíÿ áðèëéàíò ýþíäÿðäèì êè, ìÿí áðèëéàíò êèìè ýþçÿëÿì.
– Ìÿí áàøà äöøäöì. Îäó êè, îíäàí ãèéìÿòëè áèð áðèëéàíò àëûá ñÿíÿ
ýþíäÿðäèì êè, åëÿ ìÿí äÿ ýþçÿëÿì. Àíúàã éàíûíà äà èêè éàãóò ãîéäóì
êè, èíäè ýþð áèçèì êèìè èêè ýþçÿëäÿí èêè äÿíÿ éàãóò êèìè îüëàí äöíéàéà
ýÿëñÿ, íÿ ãèéàìÿò îëàð...
Ïàäøàù áóíëàðûí àüûë-äÿððàêÿñèíè ýþðöá éàâàøúà äóðäó àéàüà, òàúû
ýþòöðöá ãîéäó îüëàíûí áàøûíà.
Ãàðäàøëàð áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîðà áèðëÿøèá ýåòäèëÿð àòàëàðûíûí éàíûíà.
Àòàëàðû áþéöê äÿñýàùëà îíëàðûí ãàáàüûíà ýåäèá ýÿòèðäè åâÿ. ßùâàëàòû
áèëÿíäÿí ñîðà îíëàðûí àëíûíäàí þïöá äåäè:
– Ìÿí îíäà ãÿñäÿí åëÿ åëÿäèì êè, ñèç ÷ûõûá, ýåäèá þçöíöçÿ ÷þðÿê
àõòàðàñûíûç. ×öíêè þç ÿëè èëÿ ãàçàíìàéûá àòà ìàëûíà ýþç äèêÿíëÿð àõûðäà áÿäáÿõò îëàðëàð.
274
ÙÀÇÀÐÀÍÄÀÑÒÀÍ ÁÖËÁÖËÖ
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè. Áèð ïàäøàù âàð èäè. Áó ïàäøàùûí áèð áàüû
âàð èäè êè, ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ áèð áàü ýþðìÿìèøäè. Ýöë ýöëö ÷àüûðûð,
è÷èíäÿí ýþç éàøû êèìè ÷åøìÿëÿð àõûðäû. Áàüûí è÷èíäÿ ïàäøàù äöíéàíûí
ùÿð òÿðÿôèíäÿí úöðáÿúöð àüàúëàð ýÿòèðäèá, ÿêäèðìèøäè Ãÿðÿç, íÿ äåéèì,
áàüäà úàí äÿðìàíû äåñÿéäèí âàðäû. Áó áàüûí øþùðÿòè áöòöí ÿòðàôà éàéûëìûøäû. Äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿ-äÿñòÿ àäàìëàð áó áàüûí òàìàøàñûíà ýÿëèðäè.
Áèð ýöí éåíÿ øÿùÿðäÿí ö÷ íÿôÿð áó áàüû ýþðìÿéÿ ýÿëìèøäè. Ïàäøàùíàí áàüû ýÿçäèëÿð, äîëàíäûëàð. Áàüûí ãàïûñûíäàí åøèéÿ ÷ûõàíäà, ãîíàãëàðäàí áèðè áèð àù ÷ÿêèá äåäè:
– ×îõ ýþçÿë áàüäû, àììà ùåéô êè, Ùàçàðàíäàñòàí ýöëöéíÿí Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö áó áàüäà éîõäó.
Èêèíúè ãîíàã áèð àù ÷ÿêèá äåäè:
– ×îõ ýþçÿë áàüäû, àììà ùåéèô êè, Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì áóðäà äåéèë.
Ö÷öíúö ãîíàã äà åëÿúÿ áèð àù ÷ÿêèá äåäè:
– ×îõ ýþçÿë áàüäû, àììà ùåéèô êè, Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàò áó áàüûí
è÷èíäÿ äåéèë.
Ãîíàãëàð ýåòäèëÿð, ïàäøàù äöøäö ôèêðÿ, âÿçèð äèããÿòíÿí áàõûá
ýþðäö êè, ïàäøàù ÷îõ ôèêèðäÿäè, äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, íÿ îëäó ôèêðÿ ýåòäèí?
– Âÿçèð, ãîíàãëàðûí ñþçö ìÿíè ôèêðÿ ñàëäû. Ùÿð íÿ òÿùÿð îëñà, ýÿðÿê
Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö, Ùàçàðàíäàñòàí ýöëö, Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì, áèð
äÿ Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàò áó áàüà ýÿòèðèëÿ.
275
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, áóðäà íÿ âàð êè, ñÿíè ôèêðÿ ñàëûð? Øöêöð îëñóí
ö÷ îüëóí âàð. ×àüûð, ÿìð åëÿ, ýåäèá ýÿòèðñèíëÿð. Áÿñ îíëàð íÿ âàõò ñÿíÿ
ëàçûì îëàúàãëàð?
Ïàäøàù ýþðäö êè, âÿçèð äîüðó äåéèð. Îíóí äîüðóäàí äà ö÷ îüëó
âàðäû. ßìð åëÿäè ÷àüûðäûëàð. Åëÿ êè, îüëàíëàðûí ö÷ö äÿ ýÿëäè ïàäøàùûí
áÿðàáÿðèíÿ, ïàäøàù äåäè:
– Îüëàíëàðûì, ìÿíèì áàüûì ìèñëè ýþðöëìÿìèø áèð áàüäû. Àììà
äþðä äÿíÿ ÿñêèéè âàð, îíëàð äà: Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö, Ùàçàðàíäàñòàí
ýöëö, Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì, áèð äÿ êè, Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàòäû. Áèëìèðÿì,
ýþé ýþáÿéèíè éåðÿ äàéàñà äà, ýÿðÿê îíëàðû ýÿòèðÿñèç.
Îüëàíëàð àòàëàðûíûí ÿëèíäÿí þïöá àòëàðûíû ìèíèá, þïöøöá àéðûëäûëàð.
Î áèðè ãàðäàøëàðû ýåòìÿêäÿ îëñóíëàð, ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, êè÷èê ãàðäàøäàí. Áó êè÷èê ãàðäàø áèð íå÷ÿ ýöí éîë ýåäÿíäÿí ñîðà ýÿëèá áèð øÿùÿðÿ éåòèøäè. Áèð åâèí ãàáàüûíäà àòäàí äöøöá ýþðäö êè, áèð ãîúà êèøè äàéàíûá ãàïûäà, äåäè:
– Ãîúà, ãÿðèáÿì, éîë àäàìûéàì, áó ýåúÿ ìÿíè ãîíàã ñàõëàðñàíìû?
Ãîúà:
– Íèéÿ ñàõëàìûðàì, áàëà?! Ãîíàã Àëëàù ãîíàüûäû.
Åâ éèéÿñè ãîúà, ýöí êå÷èðìèø, äöíéàíûí èñòè-ñîéóüóí ýþðöá, àúû-øèðèíèí äàäìûø áèð àäàìäû. Ýåúÿ ñþùáÿò âàõòû îüëàíûí Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàòäàí þòðö áóðà ýÿëäèéèíè áèëèá äåäè:
– Áàëà, ñÿí ýÿë áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê! ×îõ èýèäëÿð, ÷îõ ïÿùëÿâàíëàð
áóíóí ö÷öí ýåäèá, áèð äÿ äàëà ãàéûòìàéûáëàð. Ùÿëÿ ñÿíèí äèìäèéèíèí
ñàðûñû ùå÷ ýåòìÿéèá, àüçûíäàí ùÿëÿ ñöä ãîõóñó ýÿëèð.
– Éîõ, äÿäÿìÿ ñþç âåðìèøÿì, ýÿðÿê åëÿéÿì.
Îíäà ãîúà äåäè:
– Îüëàí, èíäè êè áåëÿ îëäó, ãîé ñÿíÿ äåéèì. Î àò ùÿð ýöí áèð ÷åøìÿ
âàð, ýÿëèá î ÷åøìÿäÿí ñó è÷èð. Îíó àíúàã îðäà òóòìàã îëàð. Àíúàã î
÷åøìÿíèí éàíûíà ýåòìÿê ö÷öí ýÿðÿê éåääè äÿíÿ îäëó äÿðÿäÿí êå÷ÿñÿí. Îüëàí ùÿð øåéè îíäàí þéðÿíèá ñÿùÿð àòû ìèíäè. Éîëà äöøÿíäÿ ãîúà
äåäè:
– ×åøìÿíèí áàøûíäà áèð àüàú âàð. ×ûõûá ùÿìÿí àüàúäà ýèçëÿíÿðñÿí.
Ñöáùè-ñàäûõ çàìàíû áèð ñöðö àò ýÿëÿúÿê, úÿùä åëÿéèá êÿìÿíäè ãàáàãäàêû àòûí áîéíóíà ñàë, þçöí äÿ òåç äåíÿí “àò, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ äàéàí!”. ßýÿð åëÿ äåìÿñÿí, àò ñÿíè äÿ, àüàúû äà éåðèíäÿí îéíà276
äûá ùÿëàê åäÿð. Åëÿ êè, ìèíäèí àòà, äàëà áàõìàäàí äþðäÿìèéÿ ÷àï! Äàëäàí ÷îõëó ñÿñëÿð ýÿëÿúÿê êè, “àé òóòóí, àé âóðóí!” Íÿáàäÿ äþíöá äàëà
áàõàñàí, áàõñàí äàø îëàðñàí.
Îüëàí àòû ñöðäö, àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, áèð äÿ ýþðäö êè, óçàãäàí èøûã
ýÿëèð. Éàõûíëàøäûãúà èøûã éåêÿëäè, åëÿ îëäó êè, åëÿ áèë óçàãäà ìÿøÿë
éàíûð. Áèð àç äà ýåäÿíäÿí ñîðà áàõäû êè, ãàáàãäàêû èøûã ãîúàíûí äåäèéè
îäëó äÿðÿäè. Äÿðÿíèí èñòèñè îüëàíû òÿíýèøäèðìÿéÿ áàøëàäû. Àíúàã áóíà
ôèêèð âåðìÿéèá éîëóíà äàâàì åëÿäè. Ýåòäè éåòèøäè îäëó äÿðÿíèí áàøûíà.
Äÿðÿ íÿ äÿðÿ, åëÿ áèë êè, Àëëàù úÿùÿííÿìè áóðà êþ÷öðäöá.
Îüëàí áàõìàéûá þçöí âóðäó îäóí è÷èíÿ. Äÿðÿäÿí ÷ûõàíäà ýþé ýóðóëäàäû, ñöìñöðöê îéíàäû, áèð ýóðóëòó ãîïäó êè, ùÿìëè àðâàä îëñà, ãîðõóäàí óøàã ñàëàðäû. Îüëàí ãîúàíûí äåäèéèíÿ ÿìÿë åëÿéèá, ùå÷ áèð òÿðÿôÿ
áàõìàéûá, þçöíö èêèíúè äÿðÿéÿ âóðäó. Áåëÿ-áåëÿ äÿðÿëÿðèí éåääèñèíè
äÿ êå÷èá ÷ûõäû áèð äöçÿíýàùà. Áèð ãÿäÿð àòû ñöðÿíäÿí ñîðà ýÿëèá áèð ÷ÿìÿíçàðà ÷àòäû. ×ÿìÿíèí îðòàñûíäà óúà áèð àüàú âàð èäè. Àüàúûí àëòûíäàí
áèð ÷åøìÿ ÷ûõûá àáè-çÿìçÿì ñóéó êèìè àõûðäû. Îüëàí áàõäû êè, åëÿ ãîúàíûí äåäèéè éåðäè êè, âàð. Àòäàí äöøäö, ÿéëÿøèá ÷ÿìÿíèí áàøûíäà áèð àç
òîããàñûíûí àëòûíû áÿðêèäÿíäÿí ñîðà, ÷ûõûá àüàúäà îòóðóá ýþçëÿìÿéÿ
áàøëàäû.
Ñÿùÿðÿ éàõûí áèð äÿ ýþðäö êè, áóäó éåð òèòðÿäè, ýþé øàããûëäàäû,
ñöìñöðöê îéíàäû, òÿïÿíèí äàëûíäàí áèð äÿñòÿ àò ÷ûõäû. Àòëàð öç ãîéäóëàð ÷åøìÿéÿ òÿðÿô ýÿëìÿéÿ. Îüëàí éåðèí ìþùêÿìëÿäèá êÿìÿíäè ùàçûðëàäû. Àòëàð ýÿëèá ÷åøìÿéÿ ÷àòäûëàð. Îüëàí áàõäû ãàáàãäàêû àòà, ýþðäö
äîüðóäàí äà àò áèð àòäû êè, Ãûðàò îíóí éàíûíäà áèð ïóëà äÿéìÿç.
Îüëàí êÿìÿíäè àòäû àòûí áîéíóíà. Àò èêè ÿëëÿðè öñòöíäÿ ãàëõäû
ýþéÿ, îüëàíû ÷ÿêäè, îüëàí äöç äöøäö îíóí áåëèíÿ. Àò áèð äÿ ãàëõäû êè,
îíó âóðñóí éåðÿ, îüëàí äåäè:
– Àé àò, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð åøãèíÿ äàéàí!..
Àò Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí àäûíû åøèòúÿê äàéàíäû. Îüëàí îíó äÿùíÿ÷èëîâ âóðóá áàøûí äþíäÿðäè. Äàëäàí íÿ ãÿäÿð ãûøãûðòû, áàüûðòû ýÿëäèñÿ
îüëàí äþíöá áàõìàäû, áèðáàøà àòû ñöðäö. Áåø ýöíÿ ýÿëäèéèíè èêè ñààòäà
êå÷èá ãîúàíûí îëäóüó øÿùÿðÿ ÷àòäû. Îðàäàí êå÷èá áèðáàø éîëà äöçÿëäè.
Ýÿëäè ùÿìÿí ö÷ éîëóí àéðûúûíà éåòèøäè. Äàøûí àëòûíà áàõûá ýþðäö êè,
öçöê îðäàäû. Áèëäè êè, ùÿëÿ ãàðäàøëàðû ãàéûòìàéûáëàð. Îäó êè, öç ãîéäó
îðòàíúûë ãàðäàøûíûí ýåòäèéè éîëà. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë ýÿëèá ÷àòäû áèð øÿùÿðÿ.
Øÿùÿðèí ãûðàüûíäà äöøöá àòûí òöêöíäÿí áèð àç ÷ÿêäè, úèëîâóí áàøûíà äîëàéûá þòöðäö, þçö ýèðäè øÿùÿðÿ, áàõäû êè, ìþùêÿì àúûá, äåäè: ýåäèá áèð
277
÷þðÿê éåéèì. Áó ôèêèðíÿí ýÿëèá áèð àøáàç äöêàíûíà ýèðäè. ßéëÿøèá õþðÿê
èñòÿäè. Àøáàç øÿéèðäè õþðÿê ýÿòèðÿíäÿ îüëàí ýþðäö êè, þç ãàðäàøûäû, ñîðóøäó:
– Áÿñ ãàðäàø, áó íÿ ùàë?
Ãàðäàøû äåäè:
– Ãàðäàø, èøèì òóòìàäû, ùå÷ áèð øåé òàïà áèëìÿäèì. Àõûðäà àøáàçõàíà ñàùèáèíÿ éàòàã ïóëó âåðÿ áèëìÿäèéèìÿ ýþðÿ, èíäè ìÿíè áóðäà øÿéèðä èøëÿäèð.
Îüëàí îíóí áîðúóíó âåðèá àøáàçäàí àëäû, øÿùÿðäÿí äÿ îíà áèð àò
àëäû, ñîðà äà ëàçûì îëàí áàøãà øåéëÿð àëûá øÿùÿðèí ãûðàüûíà ýÿëäèëÿð. Îüëàí
úèáèíäÿí Ñöëåéìàí-ÿðÿáàòûí òöêöíö ÷ûõàðäûá òóòóçäóðäó. Ñöëåéìàíÿðÿáàò áàäè-ñÿðñÿð êèìè ýÿëäè. Ùÿð èêè ãàðäàø ìèíäè, ñöðöá áèðáàø ÷àòäûëàð ö÷ éîëóí àéðûúûíà. Äàøûí àëòûíà áàõûá ýþðäöëÿð êè, öçöê ùÿëÿ äÿ
îðäàäû. Êè÷èê ãàðäàø îðòàíúûëà äåäè:
– Ãàðäàø, ñÿí ãàë áóðäà, ìÿí ýåäèì áþéöê ãàðäàøûìûçûí äàëûíúàí.
Îðòàíúûë ãàðäàø îðäà ãàëäû, áèçèì áó êè÷èê éîëà äöçÿëäè. Àç ýåòäè,
÷îõ ýåòäè, ýÿëèá áèð øÿùÿðÿ ÷àòäû. Áàõäû êè, áþéöê áèð ãÿñð âàð. Áó ãÿñðèí áàëàõàíàñûíäà áèð ãûç îòóðóá, áèð ãûç îòóðóá êè, ýþçÿëëèéè ýþéëÿðäÿí
áàú èñòÿéèð. Àììà ãÿñðèí ãàáàüûíäà áèð äÿñòÿ ôÿùëÿ ïàë÷ûã àéàãëàéûð.
Îüëàí éàíàøäû ôÿùëÿëÿðÿ êè, ñîðóøñóí ýþðñöí áó áàëàõàíàäàêû ãûç
êèìäè. Áèð äÿ íÿ ýþðäö?! Áþéöê ãàðäàøû ôÿùëÿ ïàëòàðûíäà ãû÷ëàðûíû äà
÷èðìÿéèá áóðäà ïàë÷ûã àéàãëàéûð. Áóíó ýþðÿíäÿ îüëàíûí àç ãàëäû êè,
ðóùó áÿäÿíèíäÿí ó÷ñóí, äåäè:
– Ãàðäàø, áó íÿ ùàëäû?
Ãàðäàøû äåäè:
– Ãàðäàø, áó ãûçû êè, ýþðöðñÿí, áó Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûìäû. Ùàçàðàíäàñòàí ýöëö èëÿ Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö äÿ îíäàäû. Áó ïàë÷ûã àéàãëàéàíëàð äà êè, ùÿðÿñè áèð ïàäøàùûí îüëóäó. Ýÿëèáëÿð êè, îíó àëñûíëàð. Î äà ùÿð
ýÿëÿííÿí ýöëÿøèá éûõûá, ùÿð éûõûëàíà äà áåëÿúÿ þìðöíöí àõûðûíàúàí
áóðäà ïàë÷ûã àéàãëàòäûðûð.
– Ãîðõìà ãàðäàø, áó ñààò îíóí ñà÷ëàðûíû ÿëèìÿ äîëàðàì.
Áàøûíû éóõàðûéà ãàëäûðûá äåäè:
– Ãûç, äöø àøàüû!
Ãûç äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñÿí?
278
– Ñÿííÿí ýöëÿøìÿê èñòÿéèðÿì.
Ãûç ýöëöá äåäè:
– Áèð áàõýèíÿí áó ïàë÷ûã àéàãëàéàí àäàìëàðà. Áóíëàð ùÿðÿñè áèð
ïÿùëÿâàíäû. Èíäè áóðäà ïàë÷ûã àéàãëàéûðëàð. Ìÿíèì ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð.
Ñÿí éàõøû áèð îüëàíñàí, þçöíö áÿäáÿõò åëÿìÿ, ÷ûõ ýåò!
– Óçóí äàíûøìàüûí éåðè éîõäó. Áóíëàðû äà ýþðöðÿì, ñÿíè äÿ, äöø
ýÿë éåðÿ!
Ãûç äåäè:
– Ýåò îüëàí, ñÿíèí àüçûíäàí ùÿëÿ ñöä ãîõóñó ýÿëèð. Àíàí éàçûãäû,
ñÿíèí ùÿëÿ áÿëÿíìÿëè âàõòûíäû, ýåò, þçöíö áÿäíàì åëÿìÿ!
– Ñÿíèí úÿíýèíÿ èíäèéÿ êèìè ýþðöíöð êè, ïÿùëÿâàí äöøìÿéèá, èíäè
ìÿíäÿí ýþçöí ãîðõäóüóíà ýþðÿ, àøàüû äöøÿ áèëìèðñÿí.
Ãûç ùèðñëÿíäè:
– Îüëàí, ìÿí ñÿíÿ ãûéìûðäûì, ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèðäè. Èíäè êè, ñÿí
áåëÿ äàíûøäûí, ÷îõ éàõøû ýöëÿøÿê. Àíúàã áèð øÿðòíÿí. Ñÿí ìÿíè éûõà
áèëñÿí, èõòèéàð ñÿíèíäè, íÿ èñòÿéèðñÿí åëÿ, ìÿí ñÿíè éûõäûì áàøûíû êÿñÿúÿéÿì.
– Ìÿí ðàçûéàì, øÿðòèí ýþçöì öñòÿ.
Ìåéäàí ñóëàíäû, ñöïöðöëäö, êöøòö áàøëàíäû. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ ýöëÿøäèëÿð. Îüëàí àõûðäà úàíûí äèøèíÿ éûüûá áèð òèëèøäèðìÿ âóðóá ãûçûí àðõàñûí ãîéäó éåðÿ.
Ãûç äåäè:
– Èõòèéàð ñÿíèíäè, þëäöðÿ áèëÿðñÿí.
Îüëàí ÿëèíè îíóí äàëûíà âóðäó. Ãûç îüëàí ïàë÷ûã àéàãëàéàíëàðûí ùàìûñûíû àçàä åëÿäè. Ùàçàðàíäàñòàí ýöëöíö, Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëöíö,
Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûìû, áèð äÿ êè, ãàðäàøûíû ýþòöðöá éîëà äöøäö. Ýöíÿ áèð
ìÿíçèë ýÿëèá ÷àòäûëàð ö÷ éîëóí àéðûúûíà, ýþðäöëÿð îðòàíúûë ãàðäàø îðäà
áóíëàðûí éîëóíó ýþçëÿéèð. ×àäûðëàð ãóðóëäó, ãàçàíëàð àñûëäû, éåäèëÿð, è÷äèëÿð, ùÿðÿ þç ÷àäûðûíà éàòìàüà ýåòäè. Ýåúÿ íÿ îðòàíúûë ãàðäàøûí, íÿ äÿ
áþéöê ãàðäàøûí ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè. Îíëàð áèëìèðäèëÿð êè, àòàëàðûíûí
éàíûíà íÿ öçíÿí ÷ûõàúàãëàð. Ýåúÿíèí áèð âàõòû áþéöê ãàðäàø äóðóá
ýåòäè îðòàíúûë ãàðäàøûí éàíûíà. Áèð àç ýþòöð-ãîé åëÿéÿíäÿí ñîðà áó ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, ãàðäàøëàðûíûí ÿë-àéàüûíû áàüëàéûá ñàëñûíëàð ãóéóéà.
Îíóí ýÿòèðäèéè áöòöí áó øåéëÿðè àïàðûá þç àäëàðûíäàí âåðñèíëÿð ïàäøàùà.
279
Îüëàí øèðèí éóõóäà éàòìûøäû. Äåéÿðëÿð êè, ñÿùÿðèí éóõóñó þëöìäÿí
áåòÿðäè. Ãàðäàøëàð îíóí ÿë-àéàüûíû êÿíäèðíÿí áÿðê ñàðûéûá ýÿòèðèá
Éóñèô êèìè áèð ãóéóéà ñàëäûëàð. Ñÿùÿð òåçäÿí áöòöí ãÿôëÿ-ãàòûðû éöêëÿéèá ùàçûðëàäûëàð. Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì ñîðóøäó:
– Áÿñ îüëàí ùàíû?
Ãàðäàøëàð äåäèëÿð êè, î ýåúÿéíÿí àòàëàðûíà ìóøòóëóã àïàðûá.
Ùÿð øåéè ùàçûðëàäûëàð, àììà íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿðñÿ Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàò
îíëàðà áàø âåðìÿäè êè, âåðìÿäè. Àõûðäà ýþðäöëÿð êè, òóòà áèëìÿéÿúÿêëÿð, îíó ÷àð-íà÷àð áóðàõûá àòëàðûí è÷èíäÿí áèð éàõøû àò ñå÷äèëÿð. Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàòñûç éîëà äöøäöëÿð. Ýÿëèá éåòèøäèëÿð àòàëàðûíûí ùöçóðóíà.
Àòàëàðû øåéëÿðè ýþðöá ÷îõ ñåâèíäè. Êè÷èê îüëóíó ñîðóøäó, äåäèëÿð:
– Î ùå÷ áèð øåé ýÿòèðÿ áèëìÿìèøäè, îíà ýþðÿ äÿ öçöãàðà îëäóüóíäàí ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿ áèëìÿäè.
ßëãÿðÿç, ïàäøàùû àëäàòäûëàð. Î äà áóíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ èíàíäû. ÁèëèÁèëãåéèñ õàíûì ö÷öí ìÿõñóñè áèð îòàã àéûðäûëàð, éàøàìàüà áàøëàäûëàð.
Îíëàð þç éàøàìàãëàðûíäà îëñóíëàð, ñÿíÿ êèìäÿí õÿáÿð âåðèì, êè÷èê
îüëàíäàí.
Áèð âàõò ñÿùÿðèí éåëè îíóí áóðíóíà äÿéÿíäÿ, àéûëûá ýþðäö êè, áèð
ãóéóíóí è÷èíäÿäè. Ãàðäàøëàðûíûí õÿéàíÿòèíè áàøà äöøäö, äåäè:
– Ùåé ýèäè äöíéà, ìÿí îíëàðà íÿ åëÿäèì, îíëàð ìÿíÿ íÿ åëÿäèëÿð...
Àíúàã ýåúäè. ßëëÿøäè êè, áèðòÿùÿð ãóéóäàí ÷ûõñûí, àíúàã ãóéó ÷îõ
äÿðèíäè, ùå÷ áèð äÿíÿ äÿ àéàã éåðèñè éîõäó. Îäó êè, ÷ûõà áèëìÿäè.
Éàäûíûçäàäûðìû Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàò îíëàðà áàø âåðìÿéèá áóðäà ãàëìûøäû, þç ñàùèáèíè àõòàðûðäû. Ãîõóëóéà-ãîõóëóéà ýÿëèá ãóéóíóí áàøûíà
÷àòäû. Ýþðäö êè, îüëàí ãóéóäàäû. Ýåäèá éàõûíäàêû àüàúëàðäàí áèð àç
ìåéâÿäÿí-çàääàí àüçûíà éûüûá ýÿòèðèá ãóéóéà ñàëäû. Àò ùÿìèøÿ áåëÿ
åëÿéèðäè, ýåúÿëÿð äÿ ãóéóíóí áàøûíäà éàòûðäû.
Áèð ýöí áèð êàðâàí ýÿëèá áóðäà äöøäö. Áàõäûëàð êè, ãóéóíóí áàøûíäà
éàõøû áèð àò âàð. Èñòÿäèëÿð îíó òóòñóíëàð. Íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿðñÿ, àò áàø âåðìÿéèá åëÿ ãóéóíóí ÿòðàôûíäà äîëàíûðäû. Àõûðäà äåäèëÿð êè, ãîé ýþðÿê áó
ãóéóäà íÿ ñèðð âàð êè, áó àò áóðäàí î éàíà ýåòìèð. Ãóéóéà ñÿñëÿäèëÿð.
Îüëàí îðäàí ñÿñ âåðäè. Ãÿðÿç, îüëàíû ãóéóäàí ÷ûõàðòäûëàð, ÿùâàë-ïöðñàíëûã åëÿäèëÿð, î äà à÷ûá áöòöí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äàíûøäû, ñîðà îíëàðà ðàçûëûã
åëÿéèá Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàòûí öñòöíÿ ñöâàð îëäó, öç ãîéäó þç øÿùÿðëÿðèíÿ. Ýÿëèá øÿùÿðèí ãûðàüûíäà àòäàí äöøäö, òöêöíäÿí áèð àç ÷ÿêèá úèáèíÿ
ãîéäó, úèëîâóí áîéíóíà äîëàéûá, þòöðäö. Ýåäèá áèð àøáàçà øÿéèðä îëäó.
Áó áóðàäà èøëÿìÿéèíäÿ îëñóí. Áèð ýöí ïàäøàù àäàì ýþíäÿðäè ÁèëèÁèëãåéèñ õàíûìà êè, ùàçûðëàøñûí, îíó àëûð áþéöê îüëóíà. Áèëè-Áèëãåéèñ
280
õàíûì ïàäøàùëà ùå÷ ýþðöøìÿìèøäè. Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëöéíÿí ýöëö
äÿ âåðìèðäè. ×ÿêèëèá þç îòàüûíäà ãàðà ýåéèíèá éàñà áàòìûøäû. Ïàäøàùûí
ñèôàðèøèíÿ úàâàá ýþíäÿðäè êè, ìÿíèì íèøàíëûì ùÿëÿ ýÿëìÿéèá, êèì
ìÿíè àëìàã èñòÿéèðñÿ, ýÿðÿê ìÿíè éûõà, ñîðà àëà.
Ïàäøàù îüëóíà ÿìð åëÿäè êè, îíó éûõñûí.
Îüëàí îíóí ýöúöíö áèëèðäè, áèëèðäè êè, îíó éûõìàã áóíóí õþðÿéè
äåéèë. Îäó êè, þçöíö âóðäó íàõîøëóüà. Îüëàíûí áó íàõîøëóüó ÷îõ óçóí
÷ÿêäè. Ïàäøàù âÿçèðäÿí ñîðóøäó:
– Âÿçèð, áó ìÿñÿëÿäÿí àüëûí íÿ êÿñèð?
– Øàù ñàü îëñóí, ñÿíèí îüëóí ìÿùÿááÿòèí ýöúöíäÿí íàõîøëàéûá, òîé
îëìàéûíúà î ñàüàëìàéàúàã.
Ïàäøàù ÿìð åëÿäè, òîé òÿäàðöêö áàøëàíäû. Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì
ýþðäö êè, èøè çîðëà áàøëàäûëàð, þç öðÿéèíäÿ äåäè:
– Éàõøû, ìÿí äÿ þçöì áèëÿðÿì íÿ åäÿðÿì.
Áÿëè, òîé ãóðóëäó, úàð÷ûëàð úàð ÷ÿêäè, ãîíàãëàð ÷àüûðûëäû, ýÿëäè òîéóí
àõûðûíúû ýöíö êè, ýÿëèí ýåäÿúÿêäè, àòëûëàð àòëàíäû, àò ÷àïìàüà áàøëàäûëàð.
Ïàäøàù äà þç ÿéàí-ÿøðÿôèéíÿí îòóðóá òàìàøà åëÿéèðäè. Áèëè-Áèëãåéèñ
õàíûì ïÿíúÿðÿäÿí áàõûðäû.
Àøáàç áèçèì îüëàíû äöêàíäà ãîéóá àò ÷àïìàüà ýåòìèøäè. Åëÿ êè, î
ýåòäè, îüëàí äóðäó àéàüà, àòûí òöêöíö ÷ûõàðäûá òóòóçäóðäó. Àò ùàçûð
îëäó, àéàã ðèêàáÿ, äèç ãàáûðüàéà, éàòäû àòûí áîéíóíà, áàäè-ñÿðñÿð êèìè
þçöíö âóðäó ÷àïûøàíëàðûí àðàñûíà. Ïàäøàù áèð äÿ ýþðäö êè, áóäó áèð
îüëàí ýÿëèð, áèð àò ìèíèá, áèð àò ìèíèá êè, äàùà íÿ äåéèì. Àò éåðíÿí,
ýþéíÿí ÿëëÿøèð. Îüëàí áèð î éàíà ÷àïäû, áèð áó éàíà ÷àïäû, áèð ìÿùìèçäÿ áöòöí ÷àïûøàíëàðû êå÷äè... Ö÷öíúö äÿôÿäÿ ïàäøàùûí áþéöê îüëóíóí
áîéíóíó âóðäó, ãà÷äû.
Ïàäøàù íÿðÿ ÷ÿêäè êè:
– Àìàíäû, òóòóí, êèì òóòñà âàðûìûí éàðûñûíû îíà âåðÿúÿéÿì.
Àòëûëàð äöøäöëÿð îüëàíûí äàëûíà, îüëàí ýþðäö áóäó áöòöí ïÿùëÿâàíëàð ýÿëèð. Ùÿð÷ÿíäè êè, î, îíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí ãîðõìóðäó, àììà áèëäè
êè, äàéàíûá äàâà åëÿñÿ îíó òàíûéàúàãëàð, îäó êè, öçöí àòà òóòóá äåäè:
– Ñöëåéìàí åøãèíÿ, àò, ìÿíè ýþòöð!
Åëÿ ñþç àüçûíäàí ãóðòàðìàìûøäû êè, àò èêè ÿëëÿðè öñòöíäÿ ãàëõäû
ýþéÿ, óúàäàí áèð êèøíÿäè, åëÿ ýþòöðöëäö êè, åëÿ áèë îõ éàéûíäàí ÷ûõûá,
áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýþçäÿí èòäè. Òîé éàñà äþíäö. Ùÿð øåé ãàðà áîéàíäû.
Áöòöí øÿùÿð ãûðõ ýöí ÿçà ñàõëàäû. Àììà Áèëè-Áèëãåéèñ îüëàíû òàíûìûøäû.
Èíäè äàùà ëàï àðõàéûíëàøìûøäû êè, îüëàí ñàüäû, þçö äÿ áóðäàäû.
281
Áó èøäÿí äöç áèð èë êå÷äè. Åëÿ ùÿìèøÿ àøáàç ùåéôñèëÿíèá äåéÿðäè:
– Êþïÿêîüëó þëìöø ùàðäàíñà ýÿëèá òîéó éàñ åëÿäè. Àììà îüëàí äà
ÿíòèãÿ îüëàíäû ùà... Àäàìûí ùå÷ äèëèíäÿí ýÿëìèð êè, îíà ãàðüûø åëÿñèí.
Îüëàí äà ùÿìèøÿ úàâàáûíäà äåéÿðäè:
– Âàé êþïÿêîüëó, àììà ùåéèô êè, ìÿí ýåòìÿìèøäèì ýþðÿì.
Àòàëàð éàõøû äåéèáëÿð êè, “þëÿí åëÿ þëÿí éåðäÿ ãàëàð”. Îäó êè, èíäè
äÿ áèð íå÷ÿ âàõò ãàðà-ìàðà áàüëàéàíäàí ñîðà áþéöê îüëàí éàâàø-éàâàø
éàääàí ÷ûõäû.
Ïàäøàù Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûìà ñèôàðèø ýþíäÿðäè êè, ÿë-àéàüûíû ñàçëàñûí, îíóí êÿáèíèíè êÿñäèðèá îðòàíúûë îüëóíà.
Áÿëè, éåíÿ òÿäàðöê ýþðöëäö, ãàçàíëàð àñûëäû, äöéöëÿð ñàëûíäû ñóéà.
Òîé áàøëàíäû. Àíúàã Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûì áó äÿôÿ àðõàéûíäû. Î éÿãèí
åëÿìèøäè êè, îüëàí áóðàäàäû.
Áÿëè, àò ÷àïûëàí ýöí éåíÿ îüëàí, ÿââÿë äåäèéèìèç êèìè, àøáàç ýåäÿíäÿí ñîðà äöêàíû áàüëàéûá øÿùÿðèí ãûðàüûíà ÷ûõäû, àòûí òöêöí òóòóçäóðäó. Àò ùàçûð îëäó, ãû÷ûí àøûðäû àòûí áåëèíÿ, þçöíö âóðäó ÷àïàíëàðûí
è÷èíÿ. Úàìàùàò ùÿí-ùöí åëÿéèá îíó òóòóíúà, î, îðòàíúûë îüëàíûí äà áîéíóíó âóðóá, àòû ñöðäö äöç ïàäøàùûí ãàáàüûíà. Àòäàí äöøöá äàéàíäû
øàùûí áÿðàáÿðèíäÿ. Ïàäøàù ýþðäö þç îüëóäó. Ãîëóí îíóí áîéíóíà ñàëûá
äåäè:
– Îüóë, áó íÿ èøäè ýþðäöí?
– Àòà, éîëäàøûíà õÿéàíÿò åëÿéÿíèí úÿçàñû áåëÿ îëìàäû, ÿýÿð÷è î
ãàðäàø äà îëñà.
Ïàäøàù òÿÿúúöáöíäÿí äåäè:
– Íåúÿ? Áó íÿ ñþçäö?
Îüëàí áöòöí ÿùâàëàòû áèçèì áèëäèéèìèç êèìè, äàíûøäû. Ùàìû îíó
ùàãëû ýþðäö. Éàñ òÿçÿäÿí òîéà äþíäö. Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åëÿéèá,
Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûìû êè÷èê îüëàíà àëäûëàð. Áàüûí äöç îðòàñûíäà áèð ãÿñð
òèêäèðèá îíëàðû îðà êþ÷öðäöëÿð. Ùàçàðàíäàñòàí ýöëö áèð òÿðÿôäÿ, Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö áèð òÿðÿôäÿ, Ñöëåéìàíè-ÿðÿáàò áèð òÿðÿôäÿ, Áèëè-Áèëãåéèñ õàíûìíàí îüëàí äà îíëàðûí àðàñûíäà... Áÿù-áÿù, êå÷ìÿ áó áàüûí
ëÿççÿòèíäÿí.
Îíëàð éåäèëÿð, è÷äèëÿð, éåðÿ êå÷äèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí, è÷èí, ìÿòëÿáèíèçÿ
éåòèøèí! Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûë äåéÿíèí, áèðè äÿ
þçöìöí, ñèç ñàü, ìÿí äÿ ñàëàìàò.
282
ÀÐÌÓÄ ÁßÉ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð òöëêö âàðäû. Áó òöëêö áèð ýöí ýèððÿíÿ-ýèððÿíÿ ýåäèðäè. Ýþðäö áèð àðìóä àüàúû âàð. Áóíóí äèáè åëÿäè òà íÿòÿð, àðìóääàð áöòöí ñàðàëûá äÿéèá òþêöëöá äèáèíÿ. Èðÿëè ýÿëäè ýþðäö, àðìóä
àüàúûíûí äèáèíäÿ áèð àäàì îòóðóá åëÿ éàíûíà äöøÿíè éåéèð, ýåí äöøÿíè
ýþòöðìöð. Òöëêö èðÿëè éåðèäè, ýÿëäè áóíóí éàíûíà.
– Ñàëàì ÿëåéêöì.
– ßëåéêÿññàëàì.
Òöëêö áû êèøèäÿí ñîðóøäó:
– Ñÿíèí àäûí íÿäè?
Êèøè äåäè:
– Àäûì Àðìóä áÿéäè.
Òöëêö áàõäû ýþðäö, áû àäàì î ãÿäÿð òÿíáÿëäè êè, ÿðèíäèéèííÿí
äóðóá, áèðÿç àðàëû òþêöëÿí àðìóääàðû éåìèð. Åëÿ éàíûíà äöøÿíè éåéèð,
ýåí äöøÿíÿ äÿ ãàëûð áàõà-áàõà. Òöëêö áóíà äåäè:
– Áèëèðñÿí íÿ âàð, Àðìóä áÿé?
Àðìóä áÿé äåäè:
– Õåéð áèëìèðÿì.
– Îíäà ãóëàã àñ ìÿí äåéèì.
– Äå!
– Ìÿí ñÿííÿí ñûüà ãàðäàøäûõ îëìàã èñäèéèðÿì.
– Ñÿí ãàðäàøäûõ îëàí äåéèëñÿí. Àðìóääàí éûü éå.
283
Òöëêö áû àðàëû òþêöëÿí àðìóääàðû òÿìèç éûüäû, ýÿòèðäè òþêäö Àðìóä
áÿéèí éàíûíà. Áàøäàäûëàð éåäèëÿð. Áóííàð ñûüà ãàðäàø îëäóëàð. Òà òöëêöäÿ ãàëäû áóíóí éàíûíäà. Áóëàð åëÿ àðìóäóí äèáèíäÿ îëóðäóëàð. Òöëêö
ùÿð ýöí àðìóäóí äÿéìèøèííÿí éûüûá ýÿòèðèðäè, éåéèðäèëÿð. Áÿëè, áåø
ýöí-îí ýöí áåëÿ. Áû òöëêö äÿ î ãÿäÿð êþêÿëäè, òà íÿòÿð.
Áû Àðìóä áÿéèí àðìóä àüàúûíûí éàõóíóíäà áèð ÿâè âàðäû, ó÷óõñþêöê. Ýþéäÿí éàüàí éàüûø, ãàð, ùÿð íÿ îëñà, áû ÿâèí è÷èíÿ òþêöëöðäö.
Òöëêö àéûííàí-îéóííàí òàïûð ýÿòèðèðäè áóíóí èøûã ýÿëÿí éåðëÿðèíè òóòóðäó. Áèð áàáàò áûðäà äîëàíûðäûëàð.
Àðìóä òà ñàâûøäû. Òöëêö ýåäèðäè, êÿíääÿí-êÿñÿêäÿí òîéóã, úöúÿ
îüóððóéóð ýÿòèðèðäè. Áûðäà áèøèðèá éåéèðäèëÿð.
Áèð ýöí áó òöëêö ýÿçèðäè. Áèð àááàñû òàïäû. Áó àááàñûíû ýþòöðäö,
ýåòäè ïà÷úàùûí åë÷è äàøûíûí öñäÿ îòóðäó. Õÿáÿð ýåòäè ïà÷úàùà êè, áèð
òöëêö ýÿëèá åë÷è äàøûíûí öñòäÿ îòóðóá. Ïà÷úàù äåäè:
– Ýåäèí ýþðöí íÿ äåéèð.
Ýÿëäèëÿð äåäèëÿð, òöëêö íÿ äåéèðñÿí?
Äåäè:
– Ïà÷úàùûí àááàñû ÷àíàüûí èñäèéèðÿì. Ãàðäàøûì Àðìóä áÿéíÿí àááàñû áþëöðÿì.
– Ýÿëäèëÿð ïà÷úàùà õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð êè, àááàñû ÷àíàüûí èñäèéèð.
Ïà÷úàù þç-þçöíÿ äåäè:
– Áû íÿòÿð àäàìäû êû àááàñûíû ÷àíàüûíàí áþëöð.
Äåäè:
– Âåðèí àïàðñûí.
Ýÿòèðäèëÿð ÷àíàü âåðäèëÿð òöëêöéÿ. Òöëêö ÷àíàüû ýþòöðäö ýÿëäè
áÿíÿ-áÿíÿ áèðÿç ýèððÿíäè. Àááàñûíû ãîéäó ÷àíàüûí áèð éåðèíÿ ýÿòèðäè
âåðäè. Ïà÷úàù áàõäû ýþðäö: áÿëè, àááàñûíûí áèðè ÷àíàüûí è÷èíäÿäè. Äåäè:
– Áó íÿòÿð àäàìäû êè, ùå÷ äÿðáÿíä îëìóéóï áèðè äÿ ÷àíàõäà ãàëûá.
Òöëêö ÷àíàüû âåðèá ãàéûòäû, ýÿëäè Àðìóä áÿéèí éàíûíà.
Äåäè:
– Ùàçûð îë, ïà÷úàùûí ãûçûí ñàà àëûðàì.
– ßøè, ñÿí Àëëàù, àðìóääàí-çàääàí éå. À÷ûë ìÿíèì áàøûìíàí.
Òöëêö áèð ýöí äÿ ýèððÿíèðäû áèð ãûçûë òàïäû. Ýåòäè éåíÿ îòóðäó
ùÿìÿí åë÷è äàøûíûí öñäÿ. Ïà÷úàù äåäè:
– Ýåäèí ýþðöí íÿ äåéèð.
284
Ýÿëäèëÿð òöëêöäÿí ñîðóøäóëàð:
– Àé òöëêö, íÿ äåéèðñÿí?
– Ïà÷úàùûí ãûçûë ÷àíàüûí âåðèí ãàðäàøûì Àðìóä áÿéèíÿí, ãûçûë áþëÿúÿéèê.
Ýåòäèëÿð ïà÷úàùà äåäèëÿð. Ïà÷úàù ìÿùÿòäÿë ãàëäû, äåäè:
– Ýåäèí âåðèí àïàðñûí.
Ýÿòèðäèëÿð ÷àíàüû âåðäèëÿð.
Òöëêö ÷àíàüû ýþòöðäö ýÿëäè áèð ñààòà êèìè ñàõëàäû ãàéûòäû ãûçûëû
ãîéäó ÷àíàüûí áèð éåðèíÿ, ýÿòèðäè âåðäè ïà÷úàùà. Ïà÷úàù áàõäû ýþðäö,
÷àíàãäà äà áèð ãûçûë ýÿëèá. Äåäè:
– Áó íÿòÿð äþâëÿòäèäè êè, ùå÷ ãûçûëà äÿðáÿíä îëìóéóð, áèðè äÿ ÷àíàõäà ãàëûá.
– Ãàðäàø, ýÿðÿê ïà÷úàùûí ãûçûí ñàà àëàì.
– Ñÿí îëàñàí î Àëëàù ìÿííÿí ÿë ÷ÿê.
– Éîõ, áèç àõû ãàðäàøûõ, ýÿðÿê îíó àëàì ñàà.
– Áèçèì íÿéèìèçÿ ïà÷úàù ãûçûí âåðèð?
– Î ìÿíèì èøèìäè, ñÿí ôèêèð åëÿìÿ.
Äóðäó ýÿëäè ýåíÿ ùÿìÿí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Ïà÷úàùà
õÿáÿð àïàðäûëàð êè, òöëêö ýåíÿ ýÿëèá åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóá. Ïà÷úàù
äåäè:
– Ýåäèí ýÿòèðèí, ýþðÿê íÿ äåéèð?
Ýÿëäèëÿð òöëêöéÿ äåäèëÿð:
– Ïà÷úàù ñÿíè èñäèéèð.
Òöëêöíö àïàðäûëàð ïà÷úàùûí éàíûíà. Òöëêö ÿäÿáèíÿí, êàìàëûíàí, î
êè ëàçûìäû, ùåéëÿ äóðäó ïà÷úàùûí ãàáàüûíäà. Ïà÷úàùà áàø éåíäèðäè
äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, ýÿë ñÿí Àëëàùûí ÿìðèéíÿí î ãûçûíû âåð ìÿíèì
ãàðäàøûì Àðìóä áÿéÿ.
– Àõû ùå÷ áèç îíó ýþðìÿìèøèê íÿòÿð àäàìäû. Áèð ýÿòèð, áûð ýþðÿê
ñîðà.
285
Òöëêö ýÿëäè Àðìóä áÿéèí éàíûíà, äåäè:
– Ãàðäàø, ïà÷úàùûí ãûçûí àëäûì ñàà, äóð ýåäÿê.
– Àé òöëêö, ñÿí ìÿíèì áàøûìà íÿ êÿëÿê à÷ûðñàí?
– Éîõ, ñÿíèí úàíûí ö÷öí àëìûøàì.
Àðìóä áÿéè äÿ ýÿòèðäè éîëà. Éàâàø-éàâàø ýÿëäè áèð ÷àéûí ãûðàüûíäà áû Àðìóä áÿéèí ÿéíèíäÿ îëàí ïàëòàðëàðû òÿìèç ñîéóíäóðäó àòäû ÷àéà.
Ãàéûòäû êÿíäÿ ùàé ñàëäû êè, ýÿëèí ãàðäàøûìû ñîéäóëàð. Áû Àðìóä áÿéèí
äÿ ÿéíèíèí ïàëòàðëàðû òàìàì úûðûõ-úûðûõ, ïàïàüûí ãóëàüû éîõ. Áóëàðû
òöëêö åëÿ ñîéóíäóðóá àòìûøäû êè, ëöò ãàëìûøäû. Éûüûëäûëàð êÿíä àäàìëàðû
ýÿëäèëÿð, ýþðäöëÿð áó ëöò ãàëûá. Ïà÷úàù î ñààò áóíà áèð äÿñò ïà÷úàùéàíà
ëèáàñ ýþíäÿðäè. Òöëêö áóíó ýåéèíäèðäè. Þçöíÿ äÿ òàïøûðäû:
– Ãàðäàø, ñÿíè àïàðàúûéàì ïà÷úàùûí éàíûíà. Íÿáàäà îòàüà ýèðÿíäÿ
äåéèêèï ÿéàíÿ-áÿÿíÿ áàõàñàí. Áèð äÿ îðòàëûüà àø ãîéóëàíäà ÿëèíè óçàäûá áàøûííàí ñöìöê ýþòöðÿñÿí? Ìÿí îðòàëûãäà ýÿçèíèï ãóéðóãóìíàí
âóðóá ÷ûðàüûí øöøÿñèí ñûíäûðàúàüàì. ×ûðàüû ñþíäöðÿúÿéèê, ãàðàííûõ
îëàúàõ, îíäà ñÿí äÿ éå, íÿòÿð èñäèéèðñÿí. Ùåéëÿ ãàðíûíû áÿðêèò, ÷ûðàõ
éàíàíäà àç éå, òåç ÷ÿêèë.
Áû äåäè:
– Éàõøû.
Ýåòäèëÿð. Àðìóä áÿéè àòäàí äöøöðäöëÿð. È÷ÿðè ýèðäèëÿð Àðìóä áÿé
ÿéÿíÿ-áÿÿíÿ äåâèêèï øåéëÿðÿ áàõûðäû. Äåäèëÿð:
– Àé òöëêö, ñÿíèí áó ãàðäàøûí íÿ ÷îõ ÿéÿíÿ-áÿÿíÿ áàõûð?
– Î äåéèð êè, ïà÷úàùëûüûíàí òèêäèðäèéè èìàðàòà áàõ?
Ïà÷úàù ìÿùÿòäÿë ãàëûá äåäè:
– Áó íÿòÿð àäàìäû êè ìÿíèì ÿâèìè áÿéÿíìèð.
×îõ ñþùáÿòäÿí ñîðà îðòàëûüà õþðÿê ýÿëäè. Àðìóä áÿé î ñààò ÿëèí
óçàòäû õþðÿéèí áàøûííàí áèð îìáà ñöìöéö ýþòöðäö, áàøäàäû ýÿìèðìÿéÿ.
Òöëêö ÿéÿíÿ áàõäû, áÿÿíÿ áàõäû áóíóí ÿëèííÿí ñöìöéö àëäû àòäû
÷þëÿ. Áèð àç ÿéÿíÿ-áÿÿíÿ ýÿçèíäè ãóéðóüóéíàí ÷ûðàüûí øöøÿñèí âûðäû
ñàëäû éåðÿ. ×ûðàõ êå÷äè. Î ñààò Àðìóä áÿé éåäè ãàðíûí äîéóðäó. ×ûðàõ
éàíàí êèìè áèð èêè òèêÿ àëûá ÷ÿêèëäè. Ïà÷úàù úàìàùàòû éûüäû, áûðäà øèðíè
è÷äèëÿð. Áèð ìîëëà äà ýÿòèðòäè ãûçûí êÿáèíèí êÿñäè Àðìóä áÿéÿ.
Ãûçû êþ÷öðäöëÿð. Ãîøóííàí, êåúàáåéíàí, úåùèçèíÿí.
286
Òöëêö éîëäà êèìè ýþðäö äåäè:
– Ñîðóøàí îëñà, äåéèí Àðìóä áÿéèíäè. Ìÿñÿëÿí, íàõûð÷ûéà, ÷îáàíà.
Ãîøóí ýÿëäè ýþðäö, éîëóí ãûðàüûíäà áèð ñöðö ãîéóí îòàðûð áèð ÷îáàí.
Äåäè:
– Àé ÷îáàí, áû êèìèíäè?
– Àðìóä áÿéèíäè.
Ãîøóí ìÿùÿòäÿë ãàëäû. Äåäèëÿð:
– Áèð áû ãÿäÿð äÿ äþâëÿò îëàðìû?
Òöëêö äÿ èðÿëèäè, ýÿëäè áèð äåâ âàðäû. Áóíà äåäè:
– Ãîøóíó ýþðöðñÿíìè ïà÷úàùûí îüëó àçàððûäû îíà äÿðìàí äåâ ÿòè
äåéèðëÿð. Èíäè î ãîøóí ýÿëèð ñÿíè þëäöðöá àïàðñûííàð îíà.
Äåâ ãà÷äû. ßâ ãàëäû òöëêöéÿ. È÷èíäÿ äÿ ùÿð áèð åùòèéàòû âàðäû. Ýÿëèíè ýÿòèðäèëÿð, äöøäöëÿð ùÿìÿí äåâèí ÿâèíÿ. Î ñààò ãàçàííàð ãîéóëäó,
äöéö òþêöëäö. Õþðÿê ãàéðûëäû. Âåðäèëÿð ãîøóíà. Áû àäàìëàðà áèð ùÿôòÿ
áûðäà áåëÿ õþðÿê ãàéðûëûðäû ãîøóíà âåðèëèðäè. Ãîøóí áèð ùÿôòÿäÿí ñîðà
õóäàùàôèç åëèéèï ãàéûòäû ýåðè.
Àðìóä áÿé ýöíäÿ ÷ûõûðäû îâ åëÿéèðäè ýÿòèðèðäè áû ýÿëèí õþðÿêäÿí
çàääàí ãàéûðûðäû. Àðìóä áÿé, òöëêö, ýÿëèí ö÷ö äÿ éåéèðäèëÿð, éàòûðäûëàð.
Àðìóä áÿé áèð ýöí îâà ÷ûõìûøäû. Áóíóí ãàáàüûíà áèð úåéðàí ÷ûõäû.
Êÿìÿíäèíÿí áû úåéðàíû äèðè òóòäó, ýÿòèðäè ÿâÿ. ßâäÿ úåéðàíûí áàøûí
êÿñäèëÿð êàáàá åëÿäèëÿð, éåäèëÿð, è÷äèëÿð, àõøàì éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû.
Áû ýåòäè ýåíÿ îâà. Òöëêö þç-þçöíÿ äåäè:
– Ùå÷ ýþðÿí áû éàõøûëûõëàðûìû áèëèð, áèëìèð?
Þçöí âûðäû þëöëöéÿ. Ïà÷úàùûí ãûçû áû òöëêöíöí áàøûí, ýþçöí òóìàððûéûð àüëûéûðäû. Ýþçöíöí éàøûí îä òÿêè òþêöðäö. Áû ùèíäÿ Àðìóä áÿé
ýÿëäè, ýþðäö ãûç òöëêöíöí áàøûí ñûüàëëàéûð àüëàéûð. Ñîðóøäó:
– Íèéÿ àüëàéûðñàí?
Ãûç äåäè:
– Òöëêö þëäö.
Àðìóä áÿé òöëêöíöí ãóéðóüóííàí òóòäó, àòäû ÷þëÿ.
Òöëêö äóðäó, ýÿëäè äåäè:
– ß, ñÿí î Àðìóä áÿé äþéöëñÿí êè, àðìóäóí äèáèíäÿ îòóðóá Àðìóäóí áþéðöíÿ äöøÿíèí éåéèðäèí, òà ÿðèíäèéèííÿí óçàüà äöøÿíè äÿ éåìèðäèí.
Àúûííàí þëöðäöí. Íåúÿñÿí äåâè ýåäèì ýÿòèðèì?
Äöçÿëäè éîëà ýåòäè äåâè òàïäû. Äåâÿ äåäè:
287
– ßâèí äàüûëìàñûí îäó, ñÿíèí îòàüûíäà áèð ãûçûíàí áèð êèøè îòóðóð,
êåô åëÿéèð.
Äåâ äåäè:
– Îíäà ýåäÿê äÿìèð÷èíèí äöêàíûíà áèð çÿíúèð ãàéûòäûðàõ áèð óúóí
ñÿí áîüàçûíà áàüëà, áèð óúóí äà ìÿí. ßéÿð éàëàí îëñà, ñÿíè ñöðöéöï
þëäöðÿúÿéÿì.
– Éàõøû.
Ýåòäèëÿð äÿìèð÷èäÿí áèð çÿíúèð àëäûëàð. Áèð òÿðÿôèí òöëêö áàüëàäû áîüàçûíà, áèð òÿðÿôèíäÿ äåâ. Òöëêö äöøäö ãàáàüà, äåâ äÿ äàëúàí. Éàâàøéàâàø ýÿëèðäèëÿð.
Ãûç ïÿíúÿðÿäÿí áàõûðäû, áóëàðû ýþðäö Àðìóä áÿéÿ äåäè:
– ßâèí äàüûëìàñûí, áóäó òöëêö äåâè ýÿòèðèð.
– Ãîé ýÿëñèí.
Áóëàð ãàïûéà ýÿëäèëÿð.
Àðìóä áÿé ÷ûõäû äåäè:
– ßäÿ òöëêö, ñÿíèí äÿäÿí ìàà áèð äåâ äåìèøäè, éîõñà éåääè äåâ?
Áó áèðè, áÿñ àëòûñû ùàíû?
Î ñààò äåâ òöëêöíö ñöðöäö þëäöðäö, ãà÷äû. Áóëàð äà áó ÿâäÿ éåäèëÿð, è÷äèëÿð ëÿççÿò àïàðäûëàð.
äöøäö áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
288
ÚÈÊ-ÚÈÊ ÕÀÍÛÌ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Áèð ýöí Úèêúèê õàíûì ãàðà òèêàí ÷ÿïÿðèíèí öñòÿ ãîíóá ÷èê-÷èê åäÿ-åäÿ áó òèêàíäàí î áèðè òèêàíà, î òèêàíäàí áó òèêàíà àòûëûá îéíóéóðäó. Ãîúà ãàðû äà
ãàïûäà òÿíäèð îäëàéûðäû. Áèðäÿí Úèê-úèê õàíûìûí àéàüûíà áèð òèêàí
áàòäû. Úèê-úèê õàíûì áàøëàäû àüëàìàüà. Ãàðû íÿíÿ äåäè:
– Àé Úèê-úèê õàíûì, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Úèê-úèê õàíûì úàâàá âåðäè êè:
– Àé ãàðû íÿíÿ, àéàüûìà òèêàí áàòûá, ýÿë áóíó ÷ûõàðò.
Ãàðû ýÿëèá ñÿð÷ÿíèí àéàüûíûí òèêàíûí ÷ûõàðäûá àòäû òÿíäèðÿ. Áèð àç
êå÷ÿíäÿí ñîðà Úèê-úèê õàíûì áèð î éàíà-áèð áó éàíà ó÷óá äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ìÿíèì òèêàíûìû âåð þçöìÿ.
Ãàðû íÿíÿ úàâàá âåðäè:
– Ùàðäàí àëûì? Àòäûì òÿíäèðÿ, éàíäû.
Úèê-úèê õàíûì:
– Ìÿíÿ íÿ áîðú, òèêàíûìû âåðèðñÿí âåð, âåðìÿéèðñÿí ÷þðÿéèíè ýþòöðöá ãà÷àñûéàì.
Ãàðû ãàëäû ìÿùÿòäÿë. Úèê-úèê õàíûì äà î éàíà ó÷äó, áó éàíà ó÷äó,
øûüàíûá ãàðûíûí áèð ÷þðÿýèí ýþòöðöá ãà÷äû. Ýþýíÿí ýåäèðäè, ýþðäö áèð
÷îáàí ãîéóí ñàüûð. Ãîíäó éåðÿ. Áàøëàäû éàâàø-éàâàø ÷îáàíà äîüðó
ýÿëìÿéÿ. ×îáàíà éàõûíëàøûá äåäè:
– Áÿðÿêÿòëè îëñóí, ÷îáàí ãàðäàø! Àë ñàíà áèð èñòè ÷þðÿê ýÿòèðìèøÿì,
äîüðà ñöäÿ, éå.
289
×îáàí ñåâèíèá ÷þðÿýè àëûá, äîüðàäû ÷àíàüûíà, öñòÿ äÿ áèð àç ñó
òþêöá áàøëàäû éåìÿýÿ. Úèê-úèê õàíûìû äà ÷àüûðûá äåäè:
– Úèê-úèê áàúû, ýÿë ñÿí äÿ éå.
Úèê-úèê õàíûì úàâàá âåðäè:
– Ìÿí òîõàì, éåìèðÿì, ñàü îë.
×îáàí ÷þðÿýè éåéèá ãóðòàðàíäàí ñîðà Úèê-úèê õàíûì äåäè:
– ×îáàí ãàðäàø, äàùà áóíäàí àðòûã äóðà áèëìÿðÿì. ×þðÿýèìè âåð,
ýåäèðÿì.
×îáàí úàâàá âåðäè:
– ×þðÿýè ùàðäàí àëûì, éåäèì, ÷ûõäû ýåòäè.
Úèê-úèê õàíûì äåäè:
– Ìÿíÿ íÿ áîðúäû, éåäèí ÷þðÿýèìè. Âåðñÿí âåð, éîõñà, ãîéóíóíóí
áèðèñèí ýþòöðöá ãà÷àúèéÿì.
×îáàí úàâàá âåðäè:
– Áàëàì, ìÿíäÿ íÿ ýöíàù âàð? Ñÿí þçöí ÷þðÿéè âåðäèí êè, éå, ìÿí
äÿ éåäèì. Ñÿíäÿí ýöú èëÿ àëìàäûì êè...
Úèê-úèê õàíûì äåäè:
– Áóíà áàõ, áóíà! Ñÿí ìÿíäÿí ýöú èëÿ ÷þðÿê àëà áèëÿðäèí? Áèð äóð
ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ îéóí ýÿòèðÿúèéÿì?
Úèê-úèê õàíûì áèð îéàíà ó÷äó, áèð áó éàíà ó÷äó, ÷îáàíûí áèð éàõøû
êþê ãîéóíóíó úàéíàüûíà âóðóá ýþòöðäö ãà÷äû. ×îáàí ãàëäû àüëàéààüëàéà êè, àõøàì àüàì ìÿíè äþýÿúÿê.
Úèê-úèê õàíûì äà àéàüûíäà ãîéóí ó÷óðäó, ýþðäö êè, áèð äÿñòÿ àòëû
éîë èëÿ ýåäèð. Îíëàðà éàõûíëàøûá äåäè:
– Àé ãàðäàøëàð, ùàðà ýåäèðñèíèç?
Îíëàð äà úàâàá âåðäèëÿð:
– Úèê-úèê õàíûì, ýåäèðèê ïàäøàùà ýÿëèí ýÿòèðÿê.
Úèê-úèê õàíûì øàä îëóá þçöí éåòèðäè ïàäøàùûí ãàïûñûíà, ãîéóíó
ãóëóã÷óëàðà âåðèá äåäè:
– Ïàäøàùûí òîéóíà ýÿòèðäèì.
Þçö äÿ ýèðèá îòóðäó îòàãäà.
Ãóëëóã÷óëàð ãîéóíó êÿñèá áèð éàõøû áîçáàø áèøèðäèëÿð, ýÿòèðèá ãîíàãëàðà ïàéëàäûëàð. Úàìàùàò ãàçûñû èëÿ Úèê-úèê õàíûìà äà áèð ãàáäà
÷þðÿê ãîéäóëàð. Ãàçû òåç-òåç éåéèá Úèê-úèê õàíûìû àú ãîéäó. Úèê-úèê
õàíûì äà àúûüà äöøöá ïàäøàùà äåäè:
– Ìÿíèì ãîéóíóìó éåäèíèç. Ìÿí äÿ ýåäèá ÿâÿçèíäÿ áó ñààò ýÿëèíèíè ýþòöðöá ãà÷àúèéÿì.
290
Úèê-úèê õàíûì î ãÿäÿð ýþçëÿäè êè, ýÿëèí äàðàìáà-äóðóì èëÿ äàðâàçàäàí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ñîõóëóá àòûí öñòöíäÿí ýÿëèíè àëûá ãà÷äû. Ïàäøàù
äà áèð áàøûíà äþýöá, áèð ýþçöíÿ äþýöá, ãàëäû àüëàéà-àüëàéà.
Úèê-úèê õàíûì ýÿëèíè ýþòöðöá ãà÷ûðäû. Ãà÷äû-ãà÷äû, ýÿëäè áèð àüàúûí
éàíûíà; ýþðäö êè, àøûã àüàúûí êþëýÿñèíäÿ îòóðóá ñàç ÷àëûð. Äåäè:
– Ñàëàììÿëÿê, àé àøûã ãàðäàø! Ýÿë ìÿí ýÿëèíèìè âåðèì, ñÿí äÿ ñàçûíû âåð ìÿíÿ.
Àøûã ýÿëèíè ýþòöðöá ýåòäè. Úèê-úèê õàíûì äà ñàçû àëûá îòóðäó áèð
ôûíäûã àüàúûíûí êþëýÿñèíäÿ áàøëàäû éàâàø-éàâàø ñàçû äûíãûëäàòìàüà.
Úèê-úèê õàíûì äåéèðäè:
Òèêàí âåðäèì, ÷þðÿê àëäûì.
Ñàçûì äûíãûð, äûíãûð, äûíãûð.
×þðÿê âåðäèì, ãîéóí àëäûì,
Ãîéóí âåðäèì, ýÿëèí àëäûì.
Ýÿëèíè âåðäèì, ñàç àëäûì,
Áèðäÿí àüàúäàí áèð ôûíäûã äöøäö ñÿð÷ÿíèí áàøûíà, Ñÿð÷ÿ õàíûì äà
îðäàúà þëäö.
291
ÄÀÍÀ, ÊÅ×È Âß ÃÎÉÓÍ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Áèð äàíà, áèð êå÷è, áèð ãîéóí éîëäàø îëóá éîëíàí ýåäèðäèëÿð. Ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð áèð àðõûí ãûðàüûíà, ýþðäöëÿð áûðäà áèð
ÿéðè ñþéöä àüàúû âàð. Êå÷è äûðìàøäû ñþéäöí ëàï áàøûíäà äóðäó. Ãîéóí
äà ýöúöí-ýöúöí ÷ûõûá áèð ãàíàòäà äóðäó. Äàíà äà áèð ãàíàäûí öñäÿ
þçöí ñÿðäè.
Áó äÿêêÿäÿ áèð úàíàâàð ýÿëäè ÷ûõäû áûðà, áàøûí ãàëõûçäû ýþðäö áèð
êå÷èäè, áèð ãîéóíäó, áèð äÿ áèð äàíàäû. Àüàúà ÷ûõûðëàð. Úàíàâàð áàõäû, î
ñààò äàíà ãîðõóñóííàí ó÷óíäó þçöí àüàúäà ñàõëûéà áèëìÿäè. Òàïïûëòûéíàí äöøäö éåðÿ. Úàíàâàð èñäÿäè äàíàíû ïàð÷àëàéûá éåñèí. Î ñààò êå÷è
àüàúäà ÷ûüûðäû.
– Äàíà ãàðäàø, áÿðê òóò úàíàâàðû ýÿëäèì.
Úàíàâàð ãîðõóäàí áÿéàãäû, ýþòöðöëäö.
Úàíàâàð ãà÷àííàí ñîðà êå÷è äÿ, ãîéóí äà äöøäö àüàúäàí éåðÿ. Ö÷ö
äÿ éàâàø-éàâàø ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð áèð äÿéèðìàíà. Áû êå÷èíèí äÿ áèð
÷îìàüû, áèð äÿ, áèð ÷öð÷ÿíÿñè âàðäû. ×îìàüû ñþéêÿäè ãàïûíûí äàëûíà.
×öð÷ÿíè äÿ ãîéäó àëòûíà. Éûüûëäûëàð áûðäà îòóðäóëàð, áèðÿç îòóðäóëàð,
ñþùáÿò åëÿéèðäèëÿð, áèð äÿ ýþðäöëÿð ãàïû à÷ûëäû, áóäó áèð àñäàí ýèðäè
è÷ÿðè. Äàëûíúàí äà áèð úàíàâàð ýèðäè. Áèð õåéëàõ àðà âåðäè, áèð äÿ ýþðäöëÿð ýåíÿ ãàïû à÷ûëäû áèð òöëêö ýèðäè. Áèðÿç îòóðäóëàð, ãîéóí, êå÷è, äàíàíû
ýþðÿí êèìè àñëàí äåäè:
– Úàíàâàð ãàðäàø, áóëàðû áþëýöíÿí.
Úàíàâàð äåäè:
– Äàíà ñÿùÿð åðòÿìèçèí, ãîéóí ýöíîðòàìûçûí, êå÷è äÿ àõøàìûçûí.
292
Î ñààò áàøäàí áóíóí áàøûíà áèð ïÿìïÿ÷ÿ âóðäó êè, ýþçäÿðèíèí èêèñè
äÿ ÷ûõäû.
Äåäè:
– Òöëêö áàáà, úàíàâàð ãàðäàø áþëÿ áèëìÿäè. Ñÿí áþë.
Òöëêö áàáà äåäè:
– Åëÿ áóíó Àëëàù áþëöð äàéíà, òà ìÿí íÿéÿ áþëÿúèéÿì. Ãîéóí
ñÿùÿð åðòÿíÿ, êå÷è ýöíîðòàíà. Ãîéóí äà àõøàìûíà.
Àñëàí äåäè:
– Àé ñàü îë. Áóíó ùàðäàí þéðÿíìèñÿí?
Òöëêö áàáà äåäè:
– Îäåé, î ýþçö ÷ûõìûø ãàðäàøûìíàí!
Àñëàí äåäè:
– Òöëêö áàáà, áèð ÷ûõ ÷þëÿ áàõ ýþð, àäàì éîõäó êè, ìÿí äàíàíû
éåéèì.
Òöëêö ãàïûäàí ÷þëÿ ÷ûõàíäà ýþðäö ãàïûíûí àüçûíäà áèð ÿëè ÷îìàõëû
àäàì äóðóá. Ãîðõóñóíäàí ýþòöðöëäö: “Éà ßëè ìÿäÿò!” Úàíàâàðûí äà
àõû, ýþçäÿðè ÷ûõìûøäû. Áû äà äóðäó îðà-áûðà äÿéÿ-äÿéÿ ÷ûõûá ÷þëÿ
ãà÷äû. Ýþçäÿäè, ýþðäö áóëàð ýÿëìÿäè. Äóðäó þçö ÷ûõäû. Ýþðäö ãàïûíûí
àüçûíäà ÿëè ÷îìàõëû áèð àäàì äóðóá. Áû äà ãà÷äû.
Áóëàð áèðÿç îòóðäóëàð, äóðäóëàð. Êå÷è àüàúûí äà ýþòöðäö, ÷öð÷ÿíÿñèí äÿ. Ö÷ö äÿ éîëà äöøäöëÿð. Ýåòäèëÿð ÷ûõäûëàð áèð äàüûí äþøöíÿ. Áûðäà
áèð ÷îáàí áèð ñöðö ãîéóí îòàðûðäû. Áèð äÿ ýþðäö áèð êå÷èäè, áèð ãîéóí, áèð
äàíà áóäó ýÿëèð. ×îáàí ñåâèíÿ-ñåâèíÿ áóëàðû éûüûá àïàðäû. Ãàòäû ñöðöñöíÿ, äåäè:
– Àëëàù áóíó òà éåòèðèï.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè. Ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
293
ÃÛÇÛË Âß ÈËÀÍ
Ñÿôÿð àäëû áèð éîõñóë êèøè âàð èäè. Ñÿôÿð êèøèíèí áèð îüëó, áèð àðâàäû
âàð èäè. Áèð äÿ âàð-äþâëÿòäÿí áèð èíÿéè âàð èäè. Ñÿôÿð êèøèíèí ïåøÿñè ÷þëäÿí áèéàí ÷ûõàðäûá ñàòûá êöëôÿòèíè äîëàíäûðìàã èäè.
Ñÿôÿð êèøè áèð ýöí ýåíÿ ÷þëÿ áèéàí ÷ûõàðòìàüà ýåòìèøäè. ×þëäÿ
áèéàí ãàçàíäà, ýþðäö áèéàíûí äèáèíäÿ áèð ãûçûë èëàí éàòûð. Ãûçûë èëàí
ñÿôÿð êèøèíè ýþðöá àéûëäû, äåäè:
– Àé êèøè, áû áèéàí ãàçûéûá ñàòìàãíàí ýöíäÿ íå÷ÿ ãàçàíûðñàí?
Ñÿôÿð êèøè êþêñöíö þòöðöá äåäè:
– Àé áàøûíà äþíöì, ýöíäÿ áó áèéàí ãàçûìàã èëÿí èêèúÿ øàùû ãàçàíûðàì.
Èëàí äåäè:
– Ýöíäÿ èêè øàùû ãàçàíìàã èëÿí êöëôÿòèíè íåúÿ äîëàíäûðà áèëèðñÿí?
Ñÿí ýöíäÿ ìàà áèð ãàá ñöä ýÿòèð ìÿí è÷èì ùÿð ýöí ñàà áèð ëÿë âåðèì,
àïàð õûðäàëà, äîëàí.
Ñÿôÿð êèøè áàø öñòÿ äåéèá, ãûçûë èëàíà áàø åíäèðèá ýåòäè.
Ñàáàùû áèð ãàá ñöä ýÿòèðäè, ãîéäó áèð êîëóí äèáèíÿ. Ãûçûë èëàí ýÿëäè,
ñöäö è÷äè, àüçûííàí áèð ëÿë ãàáûí è÷èíÿ ñàëäû ýåòäè. Ñÿôÿð êèøè ëÿëè ýþòöðöá ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâèíÿ ýÿëäè. Àïàðäû áàçàðäà ëÿëè õûðäàëàäû, ÿâèíÿ
ÿéÿð-ÿñêèé àëäû.
Ñÿôÿð êèøè ñàáàù éåíÿ ãûçûë èëàíà ñöä àïàðäû. Ãûçûë èëàí ýÿëäè, ñöäö
è÷äè, ãàáà ýåíÿ áèð ëÿë ñàëäû, ýåòäè. Ñÿôÿð êèøè ëÿëè ýþòöðöá ýåòäè, õûðäàëàäû, ýåíÿ åâèíÿ øåé àëäû. Ñÿôÿð êèøè áó éîëíàí ùÿð ýöí èëàíà ñöä àïàðûð,
294
áèð ëÿë àëûð, ýþçÿë äîëàíûðäû. Áèð ýöí Ñÿôÿð êèøè ãûðõ ýöíëöê ñÿôÿðÿ ýåäÿñè îëäó. Îüëóíó éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
– Àé îüóë, ìÿí ñÿôÿðäÿí ýÿëÿíÿ êèìè ùÿð ýöí àíàí ñöäö ñàüñûí,
ìÿí áèéàí ÷ûõàðòäûüûì éåðäÿêè êîëóí äèáèíÿ ãîé. Áèð ãûçûë èëàí ýÿëÿð,
ñöäö è÷ÿð, ãàáà ëÿë ñàëàð ýåäÿð, ñÿí ëÿëè ýÿòèð, àíàí ãîéñóí ñàíäûüà ñàõëàñûí.
Ñÿôÿð êèøè áó ñþçö äåéèá ýåòäè ñÿôÿðÿ.
Ñàáàùû îüëàí áèð ãàá ñöäö ñàüäûðûá àïàðäû àòàñû äèéÿí êîëóí äèáèíÿ
ãîéäó. Ãûçûë èëàí ÷ûõäû, ýÿëäè ñöäö è÷äè, ãàáà áèð ëÿë ñàëäû ýåòäè. Îüëàí
ëÿëè ýÿòèðäè àíàñûíà âåðäè. Îüëàí ñàáàù ýåíÿ ñöä àïàðäû, ýåíÿ ëÿë ýÿòèðäè,
îüëàí áèð íå÷ÿ ýöí áåëÿ åëÿäè, àõûðäà áåçèêäè. Äåäè:
– Åëÿ áèð éîëëóõ âûððàì, ãûçûë èëàí þëÿð, áöòöí ëÿëëÿðèíè ýÿòèððÿì
åâìèçÿ.
Îüëàí ñàáàù áó ôèêèðíÿí áèð ãàá ñöä àïàðäû, ãîéäó êîëóí äèáèíÿ.
Èëàí ýÿëäè ñöäö è÷äè, áèð ëÿë ñàëûá ãàáà, ãàéûäàíäà îüëàí âóðäó, ãûçûë èëàíûí ãóéðóüó ãûðûëäû. Ãûçûë èëàí ÷åâðèëäè âûðäû, îüëàí éàíäû êöë îëäó.
Ãûðõ ýöí òàìàì îëäó Ñÿôÿð êèøè ñÿôÿðäÿí ãàéûòäû. Îüëóíó åâäÿ
ýþðìÿäè. Àðâàäûííàí îüëóíó õÿáÿð àëäû. Àðâàä äåäè:
– Áèð íå÷ÿ ýöí ìóííàí ãàáàõ ñöä àïàðäû ýåòäè, ýåðè ãàéûòìàäû.
Ñÿôÿð êèøè òåç ñöä ýþòöðöá ýÿëäè, ñöäö êîëóí äèáèíÿ ãîéäó. Ãûçûë
èëàí ýÿëäè, ñöäö è÷äè, ëÿë ñàëìàäû, ýåòäè ýèðäè éóâàñûíà. Éöçöíö ÷åâèðäè
Ñÿôÿð êèøèéÿ äåäè:
– Áèð äÿ áóðàéà ýÿëìÿ, ñÿíè âóððàì, éàíûá êöë îëàðñàí.
Ñÿôÿð êèøè ãîðõà-ãîðõà äåäè:
– Ìÿíèì íÿ ýöíàùûì âàð êè, âóðóá êöë åëÿéèðñÿí.
Ãûçûë èëàí äåäè:
– Ìóííàí àðòûã íÿ ýöíàùûí îëàúàã. Áèçèì àðàìûçäà îëàí ñèððè þçýÿñèíÿ âåðäèí, èíäè ùàíû ìÿíèì ãóéðóüóì, ùàíû ñÿíèí îüëóí? Ìóííàí
ñîðà áèçèì äîñòëûüûìûç òóòìàç. Ñÿíèí ñèíÿíäÿí îüóë äàüû ýåòìÿç,
ìÿíèì ñèíÿìíÿí ãóéðóã äàüû ýåòìÿç.
Ãûçûë èëàí áóíó äåéèá éóâàñûíà ýèðäè, éàçûã éîõñóë Ñÿôÿð êèøè äÿ
êîð-ïåøèìàí åâèíÿ ãàéûòäû. Ýåíÿ áèéàí ÷ûõàðäûá êàñûáëûüûíàí äîëàíìàüà, þìöð ñöðìÿéÿ, ýöí êå÷èðìÿéÿ áàøäàäû.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè áàúàäàí áàõàíëàðà, áèðè íàüûëû ñþéëÿéÿíëÿðÿ, áèðè äÿ íàüûëà ãóëàã àñàíëàðà.
Îëàð éåäèëÿð, è÷äèëÿð, éåðÿ êå÷äèëÿð, áèç éåäèê, è÷äèê, äþâðÿ êå÷äèê.
295
ÚÛÐÒÄÀÍ
Áèðè âàðìûø, áèðè éîõ èìèø, áèð ãîúà ãàðû âàð èìèø. Áó ãàðûíûí áèð
áàëàúà îüëó âàð èìèø. Áó óøàã î ãÿäÿð áàëàúà èìèø êè, áóíà Úûðòäàí äèéÿðëÿðìèø. Áèð ýöí Úûðòäàí ýþðäö êè, ãîíøóëàðûí óøàãëàðû ìåøÿéÿ îäóíà
ýåäèðëÿð. Ýÿëèá àíàñûíà äåéèð, àé àíà, óøàãëàð èëÿ ìÿí äÿ îäóíà ýåäÿúÿéÿì.
Ãàðû óøàãëàðû ÷àüûðûá ùÿð áèðèíÿ áèð ïàð÷à éàü éàõìàñû âåðèá, Úûðòäàíû îíëàðà òàïøûðäû.
Óøàãëàð ìåøÿéÿ ýåäèá îäóí òîïëàäûãäàí ñîðà ýþðöðëÿð êè, Úûðòäàí
îäóí òîïëàìàéûð, îíà äåéèðëÿð:
– À Úûðòäàí, ñÿí íèéÿ îäóí òîïëàìàéûðñàí?
Úûðòäàí úàâàá âåðèð:
– Àíàì ñèçÿ éàü éàõìàñû âåðäè êè, ìÿíèì äÿ îäóíóìó òîïëàéàñûíûç.
Óøàãëàð áóíóí äà îäóíóíó òîïëàéûðëàð âÿ ñîðà ùÿð êÿñ þç îäóíóíó
éöêëÿéèá éîëà äöøìÿê èñòÿéÿíäÿ ýþðäöëÿð êè, Úûðòäàí îòóðóá áàõûð.
Áóíà äåéèðëÿð:
– À Úûðòäàí, ñÿí íèéÿ îäóíóíó éöêëÿìÿéèðñÿí?
Úûðòäàí úàâàá âåðäè:
– Àíàì ñèçÿ éàü éàõìàñû âåðäè êè, ìÿíèì äÿ îäóíóìó ýÿòèðÿñèíèç.
Óøàãëàð ÿëàúñûç ãàëûá áóíóí äà îäóíóí ýÿòèðèðëÿð. Áèð àç éîë ýåòäèêäÿí ñîðà ýþðöðëÿð êè, Úûðòäàí ýåðèäÿ ãàëûá àüëàéûð. Áóíà äåéèðëÿð:
– À Úûðòäàí, íèéÿ àüëàéûðñàí?
296
– Éîðóëìóøàì, àíàì ñèçÿ éàü éàõìàñû âåðäè êè, ìÿí éîðóëàíäà
ìÿíè äÿ äàëûíûçà ýþòöðÿñèíèç.
Óøàãëàð ÿëàúñûç ãàëûá áóíó äà äàëëàðûíà ýþòöðöðëÿð. Áèð õåéëè éîë
ýåòäèêäÿí ñîðà àõøàì îëóð, ãàðàíëûã ãàâûøàíäà éîëó àçûðëàð. Ìåøÿäÿí
÷ûõàíäà áàõûá ýþðöðëÿð êè, áèð ñÿìòäÿ èò ùöðöð âÿ áèð ñÿìòäÿí èøûã ýÿëèð.
Îíäà Úûðòäàíà äåéèðëÿð:
– Àé Úûðòäàí, èò ùöðÿí ñÿìòÿ ýåäÿê, éîõñà èøûã ýÿëÿí ñÿìòÿ?
– Èò ùöðÿí ñÿìòÿ ýåòñÿê èò áèçè éåéÿð. Èøûã ýÿëÿí ñÿìòÿ ýåäÿê,
áÿëêÿ éîëó òàïàã.
Óøàãëàð èøûã ýÿëÿí òÿðÿôÿ ýåäèá áèð äåâèí åâèíÿ ÷ûõûðëàð. Äåâ áóíëàðû ýþðÿíäÿ ñåâèíèð âÿ þç-þçöíÿ äåéèð:
– Éàõøû îëäó, ýåúÿ áóíëàðû áèð-áèð éèéÿðÿì.
Áóíëàðû ýÿòèðèá åâäÿ îòóðòäó âÿ óøàãëàðà áèð àç ÷þðÿê éåäèðäèá
éàòûðäûð. Ýåúÿäÿí áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîðà äåâ óøàãëàðûí áèðèíè éåìÿê èñòÿéèð âÿ óøàãëàðûí éàòûá-éàòìàäûüûíû áèëìÿê ö÷öí äåéèð:
– Êèì éàòìûø, êèì îéàã?
Áó ñÿñè åøèäÿíäÿ òåç Úûðòäàí áàøûíû ãàëäûðûá äåéèð:
– Ùàìû éàòìûø, Úûðòäàí îéàã.
– Úûðòäàí íÿ ö÷öí îéàã?
– ×öíêè àíàñû ùÿð ýåúÿ îíà ãàéüàíàã áèøèðèá éåäèðèá éàòûðàðäû.
Äåâ ãàëõûá òåç ãàéüàíàã áèøèðèá, éåäèðäèá éàòûðòäû, áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîðà äåâ éåíÿ ñîðóøäó:
– Êèì éàòìûø, êèì îéàã?
Ýåíÿ äÿ Úûðòäàí áàøûíû ãàëäûðûá äåéèð:
– Ùàìû éàòìûø, Úûðòäàí îéàã.
– Úûðòäàí íÿ ö÷öí îéàã?
– ×öíêè ùÿð ýåúÿ àíàñû ýåäèá ÷àéäàí îíà õÿëáèðäÿ ñó ýÿòèðÿðäè.
Áó ñþçö åøèòäèêäÿ, äåâ ãàëõûá áèð õÿëáèð ýþòöðöá ÷àéà ñó ýÿòèðìÿýÿ
ýåäèð.
Úûðòäàí äà òåç éîëäàøëàðûíû ãàëäûðûá äåéèð.
– Áó äåâ áèçè éåìÿê èñòÿéèð, ãàëõûí ãà÷àã.
Óøàãëàð òåç ãà÷ûðëàð âÿ âóðóá ÷àéäàí êå÷èðëÿð.
Áó òÿðÿôäÿí äåâ õÿëáèðè íÿ ãÿäÿð ñóéà ñàëûá ãàäûðûðñà, ýþðöð õÿëáèðäÿ ñó ãàëìàäû. Àõûðäà òÿíýÿ ýÿëèá ãàéûòìàã èñòÿéèðäè, áèð äÿ áàõûá
297
ýþðäö êè, óøàãëàð ÷àéûí î òÿðÿôèíäÿ ýåäèðëÿð. Èñòÿäè ñóäàí êå÷èá óøàãëàðûí äàëëàðûíúà ýåòñèí, ñóäàí êå÷ÿ áèëìÿéèð âÿ àõûðäà óøàãëàðû ñÿñëÿéèð:
– Àé óøàãëàð, ñóäàí íÿòÿð êå÷äèíèç?
Òåç Úûðòäàí úàâàá âåðäè:
– Ýåò, áèð äÿíÿ äÿéèðìàí äàøû òàï áîéíóíà êå÷èð, îíäàí ñîðà êå÷ÿðñÿí.
Äåâ Úûðòäàíûí ñþçöíÿ èíàíûá ýåäèá áèð äÿéèðìàí äàøû òàïûá áîéíóíà êå÷èðèð. Þçöíö ñóéà ñàëûð âÿ ñóäà áîüóëóá þëöð. Óøàãëàð ñÿëàìÿò
åâëÿðèíÿ ãàéûäûðëàð.
298
ÙÀÕÍßÇßÐ
Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, áèð àðâàäûí Ùàõíÿçÿð àäûíäà ãîðõàã áèð
ÿðè âàð èìèø. Áó êèøè òöëêöäÿí î ãÿäÿð ãîðõàðìûø êè, åâäÿí åøèéÿ ÷ûõìàç
èìèø. Àðâàäû ýåäèá ãàçàíûðìûø, áó äà ðàùàò éåéÿðìèø.
Áèð ýöí àðâàä ÿðèíäÿí ãîíøó àðâàäëàðûíà øèêàéÿò åäèðäè. Áèð àðâàä
áóíà ñþéëÿéèð:
– Ýåò, èêè ýèðâÿíêÿ êèøìèø àë. Ýÿòèðèá äàðâàçà ãàïûñûíûí åøèéèíäÿí
áàøëûéàðàã åâèí ãàïûñûíà êèìèí òþêÿðñÿí âÿ ñîðà êèøèéÿ äåéÿðñÿí êè, àé
êèøè, åøèéÿ êèøìèø òþêöëöá ýÿë éûüàã âÿ áèðäÿí èòÿëÿéèá äàðâàçàäàí
åøèéÿ ñàëûá áàüëàðñàí. Îíäà ÿëàúû êÿñèëèá ýåäèá ïóë ãàçàíàð.
Àðâàä ýåäèá èêè ýèðâÿíýÿ êèøìèø àëûð, äàðâàçàíûí åøèéèíäÿí åâèí
ãàïûñûíà êèìèí òþêöð. Ñîðà ýÿëèá êèøèíè òàâëàéûá êèøìèø éûüìàüà áàøëàéûðëàð. Äàðâàçàéà éåòèøÿíäÿ áèðäÿí èòÿëÿéèá êèøèíè êö÷ÿéÿ ñàëûá áàüëàéûð. Êö÷ÿäÿ êèøè íÿ ãÿäÿð áàüûðûðñà, àðâàä äàðâàçàíû à÷ìàéûá áóíà
äåéèð êè:
– Áó çàìàíà êèìèí ÷àëûøûá ìÿí ãàçàíäûì, áóíäàí ñîðà ñÿí ãàçàíìàëûñàí.
Êèøè ýþðöð êè, àðâàä äàðâàçàíû à÷ìàéàúàã, àõûðäà ÿëàúû êÿñèëèá
àðâàäà äåéèð:
– Ýåò ìÿíèì ÷îìàüûìû âÿ õóðúóíà áèð ãÿäÿð óí, áèð íå÷ÿ éóìóðòà,
áèð ÷óâàëäóç èéíÿñè ãîé áóðà ýÿòèð.
Àðâàä äåäèêëÿðè øåéëÿðè ýÿòèðèá áóíà âåðäè. Êèøè õóðúóíó ÷èéíèíÿ
ñàëûá, ÷îìàüû ÿëèíÿ àëûá, éîë áàøëàéûð. Àç ýåäèð, öç ýåäèð, äÿðÿ òÿïÿ äöç
299
ýåäèð, ýÿëèá áèð ÷ÿìÿíÿ éåòèøèð. Áóðàäà éóõóñó ýÿëèð. Ýþòöðöá áèð êàüûç
éàçûð.
“Ùàõíÿçÿðÿì, Ùàõíÿçÿð, ãûðõ äåâèí áàøûí áèðäÿí ÿçÿðÿì”.
Ñîíðà õóðúóíó áàøûíûí àëòûíà, êàüûçû äà éàíûíà ãîéóá éàòûð.
Áèð àç êå÷èð, áóíóí éàíûíà áèð äåâ ýÿëèð, êàüûçû àëûá îõóéàíäà òÿÿúúöá åäèð êè, áó íåúÿ àäàìäûð êè, ãûðõ äåâèí áàøûíû áèðäÿí ÿçèð. Áóííàí
÷îõ ìàðàãëàíûá Ùàõíÿçÿðè îéàäûð êè, ãàëõ, áèð àç ñþùáÿò åäÿê. Áèð àç
ñþùáÿòäÿí ñîðà Ùàõíÿçÿð éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá äåâÿ âåðäè êè:
– Äåâ ãàðäàø! Áó äàøû ÿç.
Äåâ äàøû àëûá ÿëèíÿ îõàëàéûá éåðÿ òþêäö. Áèð àç êå÷äè, äåâ éåðäÿí
áèð äàø ýþòöðöá Ùàõíÿçÿðÿ âåðäè:
– Ñÿí äÿ áóíó óí åëÿ.
Ùàõíÿçÿðè ýþç-ýþç åëÿéèá äàø òîëëàéûá õóðúóíäàí áèð àâûú óí ýþòöðöá ÿëèíäÿ áÿðê ñûõäûãäàí ñîðà, îíó äåâèí ãàáàüûíà òþêöð. Äåâ áó
èøäÿí ÷îõ òÿÿúúöá åäèð. Áèð àç êå÷èð Ùàõíÿçÿð éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá
äåâÿ âåðèð êè:
– Äåâ ãàðäàø, áó äàøû ÿç, ñó îëñóí.
Äåâ äàøû ýÿíÿ äÿ îõàëàéûá éåðÿ òþêöð. Äåâ äÿ éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá Ùàõíÿçÿðÿ âåðèð êè, áóíó ñÿí ñó åëÿ.
Ùàõíÿçÿð ýÿíÿ äÿ ýþç-ýþç åëèéèá äàøû êÿíàðÿ àòûá, õóðúóíäàí áèð
éóìóðòà ýÿòèðèá ÿëèíäÿ ÿçèá äåâèí ãàáàüûíà òþêöð.
Äåâ òÿÿúúöá åäèá þç-þçöíÿ äåéèð êè, áó êèøè áèçäÿí ÷îõ ãöââÿòëèäèð.
Äåâ Ùàõíÿçÿðÿ äåéèð êè:
– Áèç éåääè ãàðäàøûã, ýÿë ìÿíèìëÿ ýåäÿê, îëàõ ñÿêêèç ãàðäàø.
Ùàõíÿçÿð ðàçû îëóð.
Äåâ îíó äàëûíà àëûá éîëà äöøöð. Éîëäà äåâ îíäàí ñîðóð êè:
– Ãàðäàø, íÿ éöíýöëñÿí?
Ùàõíÿçÿð úàâàá âåðèð êè:
– Àüûðëûüûìû ñàëìàéûðàì.
Äåâ äåéèð:
– Áèð àüûðëûüûíû ñàë ýþðöì íåúÿñÿí?
Ùàõíÿçÿð ÷óâàëäûç èýíÿñèíè ÷ûõàðäûá áóíóí éàíûíà ñîõóð.
Äåâ ýþðöð êè, éàíû àëûøäû, áàüûðûð:
– Àìàíäûð ãàðäàø, àüûðëûüûíû ñàëìà, àç ãàëäû úàíûì ÷ûõà.
Ùàõíÿçÿð èýíÿíè ÷ûõàðäûá ýÿíÿ õóðúóíà ãîéäó. Ãÿðÿç áèð ìöääÿò
éîë ýåäÿíäÿí ñîðà äåâèí åâèíÿ éåòèøèðëÿð. Äåâèí ãàðäàøëàðû áóíó ýþðÿíäÿ
300
ñåâèíèá èñòÿéèðëÿð êè îíó éåñèíëÿð. Àììà Ùàõíÿçÿðè ýÿòèðÿí äåâ ãàáàüà
éåðèéèð, îíëàðà ÿùâàëàòû ñþéëÿéèá äåéèð:
– Àðòûã áó áèçèì ãàðäàøûìûçäû. Áóíó êèìñÿ èíúèäÿ áèëìÿç.
Äåâëÿð äÿ ãÿáóë åäèá áóíó þçëÿðèéíÿí ãàðäàø åäèðëÿð.
Ãÿðÿç Ùàõíÿçÿð áóíëàðûí éàíûíäà ãàëûð. Ýþðöð êè, äåâëÿð ùÿð èøè
íþâáÿò èëÿ ýþðöðëÿð. Áèð ýöí ñó ýÿòèðìÿê íþâáÿòè Ùàõíÿçÿðÿ ýÿëèð.
Áóíà áèð òóëóã âåðèðëÿð êè, ýåòñèí ñó ýÿòèðñèí. Éîëäà Ùàõíÿçÿð áàõûá
äåéèð êè, áó éàëíûç òóëóüó ýöú èëÿ ýÿòèðèð ñó äîëäóðàíäà ùå÷ ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Îäóð êè, òóëóüó ýþòöðöá è÷èíÿ áèð àç ñó ãîéóá ãàéûäûð äåâëÿðÿ ÷àòàíäà òóëóãäàêû ñóéó òþêìÿéÿ áàøëàéûð. Äåâëÿð ýÿëèðëÿð êè, áóíëàðà
äà ñó âåðñèí Ùàõíÿçÿð úàâàá âåðèð:
– Ýÿòèðäèéèì ñó ìÿíèì þçöìÿ àíúàã ÷àòàúàãäûð. Ñèç ýåäèí þçöíöç
ö÷öí ñó ýÿòèðèí.
Äåâëÿðèí ÿëàúû êÿñèëèá ýåäèá þçëÿðè ö÷öí ñó ýÿòèðèðëÿð.
Èêè ýöíäÿí ñîðà îäóí ýÿòèðìÿê íþâáÿòè Ùàõíÿçÿðÿ äöøöð. Ùàõíÿçÿð ÷îõëó êÿíäèð ýþòöðöá ìåøÿéÿ ýåäèð. Ýþðöð êè, éåääè-ñÿêêèç çîðáà
àüàú êþêöíäÿí éûõûëûá. Êÿíäèðëÿðè ýÿòèðèá áó àüàúëàðà áàüëàéûá ùàìûñûíû áèðäÿí ñöðöìÿê èñòÿéèð, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêèðñÿ, éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòäèðÿ
áèëìÿéèð. Äåâëÿð íÿ ãÿäÿð ýþçëÿéèð Ùàõíÿçÿð ýÿëìÿéèð, àõûðäà òåç
äóðóá îíóí äàëûíúà ìåøÿéÿ ýåäèðëÿð âÿ ýÿëèá ýþðöðëÿð êè, Ùàõíÿçÿð
éåääè-ñÿêêèç êþêëö àüàúû êÿíäèðÿ áàüëàéûá ÷ÿêèð. Áóíäàí ñîðóøóðëàð:
– Ùàõíÿçÿð, ãàðäàø, íÿ åäèðñÿí?
Úàâàá âåðèð:
– Èêè ýöíäÿíáèð ýÿëèá îäóí àïàðìàãäàíñà, àëòû àéëûüûíû áèðäÿí àïàðìàã éàõøûäûð, – äåéèá êÿíäèðè ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéûð.
Äåâëÿð áóíà äåéèðëÿð:
– Ñÿíèí îäóíóí áèçÿ ëàçûì äåéèëäèð áó ñààò ìåøÿáÿéè ýÿëèá ýþðñÿ
ùàìûíûçû òóòàð, – äåéèá Ùàõíÿçÿðè áèð òÿùÿð ðàçû åäèá åâÿ àïàðûðëàð.
Ùàõíÿçÿðèí áó èøëÿðèíè ýþðäöêäÿ äåâëÿð îíäàí ãîðõóá îíó þëäöðìÿê ôèêðèíÿ äöøöðëÿð âÿ þç àðàëàðûíäà äàíûøûá áåëÿ ãÿðàð ãîéóðëàð êè,
àõøàì Ùàõíÿçÿð éàòàíäà àïàðûá áàøûíà áèð äÿéèðìàí äàøû ñàëñûíëàð. Áó
ñþçëÿðèí ùàìûñûíû Ùàõíÿçÿð åøèäèð âÿ ýåúÿ éàòàíäà ýåäèá áèð êþòöê
òàïûá ýÿòèðèá þç éåðèíäÿ ãîéóá éîðüàíû äà öñòöíÿ ÷ÿêèá, þçö áèð òÿðÿôäÿ ýèçëÿíèð.
Ýåúÿ äåâëÿð áèð äÿéèðìàí äàøû òàïûá ýÿòèðèá Ùàõíÿçÿð ýöìàí åäèá
êþòöéöí öñòÿ ñàëûá ãà÷ûðëàð.
301
Äåâëÿð ýåäÿíäÿí ñîðà Ùàõíÿçÿð êþòöéö ýþòöðöá áèð òÿðÿôÿ òîëëàéûá,
ýÿëèá þç éåðèíäÿ ðàùàò éàòûð. Ñöáù îëàíäà äèâëÿð ýÿëèðëÿð êè, Ùàõíÿçÿðèí
ìåéèòèí àïàðûá éåñèíëÿð. Áàõûá ýþðöðëÿð êè, Ùàõíÿçÿð éåíèúÿ îéàíìûø,
ïàëòàðûíû ýåéèíèð. Áóíäàí ñîðóðëàð:
– Ãàðäàø, ýåúÿíè íåúÿ éàòäûí?
– Áèðÿëÿð áèð äÿôÿ ùöúóì åäèá ìÿíè áèð àç íàðàùàò åòäèëÿð.
Áóíó åøèäÿí äåâëÿð äàùà äà àðòûã ãîðõäóëàð âÿ þç àðàëàðûíäà ãÿðàð
ãîéäóëàð êè, ýåúÿ îíóí öñòöíÿ ãàéíàð ñó òþêñöíëÿð. Áó ñþùáÿòè ýåíÿ äÿ
Ùàõíÿçÿð åøèäèð, ýåúÿ éàòàíäà ýÿíÿ äÿ ùÿìÿí êþòöéö ýþòöðöá þç éåðèíÿ ãîéóá éîðüàíû öñòÿ ÷ÿêèð âÿ þçö äÿ áèð òÿðÿôäÿ ýèçëÿíèð.
Ýåúÿ îëàíäà äåâëÿð èêè ãàçàí ãàéíàð ñó ýþòöðöá êþòöéöí öñòÿ òþêöá
ãà÷ûðëàð.
Äåâëÿð ýåäÿíäÿí ñîðà Ùàõíÿçÿð ýÿëèá êþòöéö áèð òÿðÿôÿ òîëëàéûá
ðàùàò þç éåðèíäÿ éàòûð. Ñöáù îëàíäà äåâëÿð ýÿëèðëÿð êè, ýþðñöíëÿð
Ùàõíÿçÿðèí ÿùâàëàòû íåúÿ îëìóø. Ýÿëèá ýþðöðëÿð êè, éóõóäàí îéàíìûø
ïàëòàðûíû ýåéèð. Áóíäàí ñîðóðëàð:
– Ýåúÿ ÿùâàëûí íåúÿ êå÷äè?
– Ýåúÿ áÿðê òÿðëÿìèøäèì.
Áó ÿùâàëàòäàí ñîðà äåâëÿð Ùàõíÿçÿðäÿí ãîðõóðëàðäû âÿ áóíó ýÿòèðÿí äåâÿ äåéèðëÿð:
– Áóíó àïàðûá åâèíÿ ãîé.
Áó äà áóíóí õóðúóíóíó ãûçûë-ýöìöø èëÿ äîëäóðóá äàëûíà àëûð, àïàðûá
åâèíÿ ãîéóá ãàéûäûð. Áóíäàí ñîðà çÿùìÿòñèç éåéèá éàøàéûðëàð.
302
ÊÅ×ßËÈÍ ÄÈÂÀÍÛ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó. Èêè ãàðäàø âàðäû, áþéöê ãàðäàøûí àäû Ñàëàù,
êè÷èê ãàðäàøûí àäû Âàëàù. Áóëàð Èñôàùàíäà îëóðäóëàð. Áóëàðûí ùÿð èêèñè
áþéöê, àääû øÿéèðäëÿðäèëÿð. Áóëàð ñûíûõ äöøäöëÿð, êàñûá îëäóëàð êè, òà
íÿòÿð.
Áèð ýöí Ñàëàù Âàëàùû ÷àüûðûá äåäè:
– Ãàðäàø, ýÿë áóðäàí éûüûøàã áèð øÿùÿðÿ ýåäÿê àáðûìûç à÷ûëìàñûí,
àéûïäû.
Áóðäàí éûüûøäûëàð, éàâàø-éàâàø ýåòìÿéèí áèíàñûíû ãîéäóëàð. Àç
ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäèëÿð, ÷ûõäûëàð áèð øÿùÿðÿ. Ñîðóøäóëàð êè, áóðà ùàíêû øÿùÿðäè?
Äåäèëÿð:
– Ùèíäèñòàí øÿùÿðèäè.
Áóëàð ùÿðÿñè ýåäèá áèð òàúèðÿ íþêÿð îëäóëàð. Áóëàðûí èëè òàìàì îëäó.
Âàëàùûí àüàñû ýÿòèðäè ùàãã-ùåñàá ÷ÿêäè êè, ýþðÿê íÿôèìèç, çèéàíûìûç
íÿäè? Ýþðäöëÿð îí èêè àááàñû èêèñèíèí íÿôëÿðè îëóá. Òàúèð äåäè:
– Ãàëàúàõñàí áàëà, òÿçÿëèéÿê?
Äåäè:
– Ãàëàúàüàì.
Áóëàð øÿðòè òÿçÿëÿäèëÿð, áó ýåíÿ îòóðäó äöêàíäà. Î èëè ãàëäû, ýÿëÿí
èë ýåíÿ áàøëàäûëàð ùàãã-ùåñàá ÷ÿêìÿéÿ. Ýåíÿ áóëàðûí îí èêè àááàñû
íÿôëÿðè îëäó. Äåäè:
– Áàëà, Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí.
Ñîíðà éåíÿ ñîðóøäó êè, áàëà, ýåíÿ ãàëàúàõñàí, ýåäÿúÿêñÿí?
303
Äåäè:
– Ãàëàúàüàì.
Òàúèð ýþðäö êè, áû åëÿ ìöñÿëìàí àäàìäû êè, ÷îõ äà éàõøû àëâåð
åëÿéèð. Î èëè ãàëäû, àëâåðèí åëÿäè, ýÿëÿí èë éåíÿ ùàãã-ùåñàá ÷ÿêäèëÿð: îí
èêè àááàñû íÿôëÿðè îëäó. Âàëàù ö÷ èëäÿ îí ñÿêêèç àááàñû íÿô åëÿäè. Êàüûçëàðûí òÿçÿëÿäèëÿð. Áû î öðÿýèííÿí êå÷äè êè, áó êè áåëÿ äöç àëâåð åëÿéèð,
ýÿðÿê áóíà ìàéà âåðÿì, þçö àëâåð åëèéÿ. Áû ùåéèíäÿ ãàðäàø ýÿëäè,
äåäè:
– Ãàðäàø, ýåòìèðñÿí ñÿí? Ìÿí ýåäèðÿì.
Âàëàù äåäè:
– Àé ãàðäàø, ìÿíèì íÿéèì âàð êè, ýåäÿì.
Ñàëàù äåäè:
– Íå÷ÿ ìàíàòûí âàð?
Äåäè:
– Îí ñÿêêèç àááàñûì âàð.
– Àëòû éöç ìàíàò ãàçàíìûøàì, ìÿí ýåäèðÿì.
– Éîõ ãàðäàø, ìÿí îííàí ýåäÿ áèëìÿðÿì.
– Îíäà ñÿí ÷ûõ áàçàðà, áàðû áèð àç óøàõëàðûíà àéûí-îéóí àë, âåð
àïàðûì, äåéèì áóíó àëûá ýþíäÿðèá.
Âàëàù ÷ûõäû áàçàðà, ýþðäö êè, áèð áàëàúà óøàüûí ÿëèíäÿ áèð ëÿë âàð.
Ñîðóøäó êè:
– Áàëà, ñàòàðñàíìû?
Óøàã äåäè:
– Ñàòàðàì.
Äåäè:
– Áàëà, íÿ÷èéÿ âåðèðñÿí?
Äåäè:
– ßìè, áèð àç éåìÿëè øåé àë, âåðèì ñàà.
Âàëàù ýåòäè, áèð àç êèøìèøäÿí, íîõóääàí, àéûí-îéóí àëäû, òþêäö
áóíóí ÿòÿéèíÿ.Ëÿëè àëäû, ýåòäè. Äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí ýåäÿ áèëìèéÿúÿúÿì. Êàüûçûìûçû áàüëàìûøûã. Ñÿí
ýåò, áû ëÿëè äÿ àïàð âåð ìÿíèì êöëôÿòèìÿ, õûðûä åëÿñèí óøàãëàðû äîëàíäûðñûí, ìÿíèì äÿ èøèì éàõøûäû. Èëèì òàìàì îëñóí, ýÿëÿúÿéÿì.
304
Ñàëàù ëÿëè äÿ ýþòöðäö ìÿíçèëáÿìÿíçèë ýÿëäè ÷ûõäû Èñôàùàíà. Àðâàä
ýÿëäè Ñàëàùûí éàíûíà äåäè:
– Áÿñ, Âàëàù íåúÿ îëäó?
Äåäè:
– Åëÿ Âàëàù ýåäÿíäÿ þëäö.
– Áÿñ ìÿíèì áû éåòèìëÿðèì íåúÿ îëàúàã?
Äåäè:
– Ìÿí íÿ áèëèì, ýþð íåúÿ îëàúàã?
Áèð ýöí ýöíîðòà âàõòûäû òàúèð äåäè:
– Âàëàù, áàëà, ýåò ùàâûçäàí àôòàôàíû äîëäó, íàìàçûìûçû ãûëàõ, âàõäû
êå÷ìÿñèí.
Ùàâûç áèð áàõ÷àäåéäè áó òÿëÿñèê-òÿëÿñèê ýåòäè êè, íàìàçûí âàõòû
êå÷ìÿñèí. Àéàüûí ãîéäó êÿðïèúÿ ãàëõàíäà êÿðïèú äöøäö éåðÿ. Âàëàù
áèð èñòÿäè êÿðïèúè éåðèíÿ ãîéñóí, ùå÷ áèëèíìÿñèí, ýþðäö áû êÿðïèúèí àëòûíäà áèð êöï âàð. Áàõäû ýþðäö, áû êöïöí è÷èíäÿêè åëÿ ëÿëäè êè, ùå÷ ãèéìÿòè
éîõäó. Áû þç öðÿéèíäÿ äåäè: “Àé àëëàù, áû íÿ ïèñ èø îëäó. Òàúèð äåéÿúÿê
êè, åëÿ ìÿí áóíà õàéàíàò åëÿìèøÿì. Áû êÿðïèúè ìÿí íÿòÿð åëèéèì
ãîéóì éåðèíÿ êè, ùå÷ áèëèíìÿñèí?”
Ýåòäè àôòàôàíû âåðäè, äåäè:
– Àòà, öðÿéèíÿ àéðû øåé ýÿëìÿñèí. Áÿðê ýåòäèéèì éåðäÿ àéàüûìûí
àëòûííàí áèð êÿðïèú ãàëõäû. Àììà î ëÿëëÿðÿ ùå÷ ÿëèìè äÿ âóðìàìûøàì.
Äåäè:
– Áàëà, íåéíÿê. Ýåò äöêàíûíà.
Êèøè äÿñäàìàçûí àëûá, íàìàçûí ãûëäû. Ýÿëäè éàâàøúà ùÿìÿí êÿðïèúè
ãàëõûçäû, ýþðäö: áûðäà áèð êöïÿ ëÿë âàð êè, ùå÷ ãèéìÿòè éîõäó. Áû ëÿëäÿí
õåéëàã ÷ûõàðòäû, ýÿòèðäè ÿâÿ. Àõøàì îëàíäà äåäè:
– Âàëàù, áèëèðñÿí íÿ âàð?
Äåäè:
– Õåéð.
– Ëÿëëÿðè ýÿòèðÿðñÿí, àïàðûá ×èíäÿ õûðûä åëèéÿðñÿí.
Òàúèð ñÿùÿð áèð íå÷ÿ íþêÿð äÿ òóòäó áóíóí éàíûíà. Áóëàðû éîëà
ñàëäû.
Âàëàù ýåòäè ×èíÿ, áàøäàäû õûðûä åëÿìÿéÿ. Ñþâäÿýÿð ëÿëëÿðèí ãàëàíûíû
äà ÷ûõàðäûá ýÿòèðäè ÿâÿ. Éûüäû áèð ñàíäûüà. Áèð êàüûç äà éàçäû ãîéäó
305
è÷èíÿ. Áû êàüûçà éàçäû êè, åé Âàëàù, áû ëÿëëÿðè äÿ, îðäàêû ëÿëëÿðè äÿ õûðûä
åëèéèá, âåðÿðñÿí, ìàë àëàðñàí. Éöê òóòóá þç âèëàéÿòèíÿ ýåäÿðñÿí. Áûðäà
íÿ éåìèñÿí, íÿ ÿçèééÿò ÷ÿêìèøÿì, ùàìûñû ùàëàë õîøóí îëñóí.
Êàüûçû ãàòäàäû ñàíäûüû äà áàüëàäû. Áèð íþêÿð ÷àüûðäû äåäè:
– Áèð àò ìèíÿðñÿí áóíó àïàðûï ×èíäÿ âåðÿðñÿí Âàëàùà. Áèð êàüûç äà
äöáàðÿ éàçäû âåðäè íþêÿðèíÿ:
– Âàëàù, Àëëàùûí áèððèéè ùàããû, ãàéûäûï áóðà ýÿëñÿí, áîéíûíû âûðäûðàúûéàì. Ýåò, þç øÿùÿðèíÿ. Ìàòàõëàðûíû õûðûä åëÿ.
Íþêÿðè ñàëäû éîëà. Íàüûëëàðäà ìÿíçèë îëìàç. Áû íþêÿð ýöíÿ áèð
ìÿíçèë, òåé ìÿíàçèë ýåòäè ÷ûõäû ×èí øÿùÿðèíÿ. Ýåòäè Âàëàùû òàïäû, ýþðäö
åëÿ Âàëàù õûðûä åëèéèï éöê òóòóá ãàéûäûð. Íþêÿð êàüûçû âåðäè. À÷äû
îõóäó ýþðäö áåëÿ éàçûá. Ñàíäûüû à÷äû, ýþðäö áèð êàüûç äà éàçûá áûðà
ãîéóá. Âàëàù áóëàðû äà ñàòäû, éöê òóòóá Èñôàùàíà ýÿëìÿéèí áèíÿñèí
ãîéäó. Àõûð àðàäàí ö÷ èë êå÷ìèøäè. Ýÿëäè ÷ûõäû Èñôàùàíà. Áó ôèêèð åëÿäè,
þç êþíëöíäÿ äåäè:
– Äöíéàäû äàéíà, áÿëêÿ òàìàõ àðòûõëûõ åëèéèï ëÿëè âåðìèéèï. Ùÿëÿ
ÿâÿ ýåòìèéèì, ýþðöì áèð øåé áèëÿ áèëÿðÿììè?
Ýÿëäè áèð êàðâàíñàðà òóòäó, áàøäàäû ìàòàùûí õûðûä åëÿìÿéÿ.
Áû áûðäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, øÿùÿðäÿ ãûðõ êå÷ÿë âàðäû.
Áûíûí áèðèí þç àðàëàðûíäà ïà÷úàù òèêìèøäèëÿð, ãàëàíûíà äà ýöíäÿ ùÿðÿñèíÿ áèð àøûõ äîííóõ êÿñìèøäèëÿð. Áû êå÷ÿë áàòäàõäàí ñÿêè ãàéûðìûøäû.
Ïà÷úàù îòóðìóøäó ñÿêèäÿ àéàüûí-àéàüûíûí öñäÿí àøûðìûøäû. Áèðèí
âÿçèð, áèðèí äÿ âÿêèë òèêìèøäèëÿð. Êå÷ÿë:
– Òóòóí, ýÿòèðèí, áàñûí, – äåéèðäè.
Î ñààò ÿìÿë åëÿéèðäèëÿð. Ùÿìÿí êå÷ÿë Âàëàùà éàõûí îëäó.
Áèð ýöí Âàëàù ýþðäö áèð àðâàä î àäàìà, áû àäàìà ÿë à÷ûð êè, ìàà áèð
ãÿïèê, èêè ãÿïèê âåðèí. Ýÿëäè Âàëàùà. Âàëàù áàõäû ýþðäö þç àðâàäûäû.
Äåäè:
– Àç, ñÿí Âàëàù ñþâäÿýÿðèí àðâàäû äåéèëñÿí?
– Áÿëè!
Áû êå÷ÿë äÿ áóíó åøèäèðäè.
Äåäè:
– Àç, Âàëàù ñþâäÿýÿð Ñàëàùà áèð ëÿë âåðäè êè, áóíó àïàð âåð ìÿíèì
êöëôÿòèìÿ, ìÿí áó èë ýÿëÿñè îëìàäûì ãàëàúàüàì, îíó âåðìÿäè?
– Õåéð, âåðìÿäè.
306
Äåäè:
– Âàëàù ñþâäÿýÿð î ëÿëè ìÿíèì éàíûìäà âåðäè êè, îíó âåð ìÿíèì
êöëôÿòèìÿ õûðûä åëÿñèí, óøàãëàðû ñàõëàñûí.
– Ñàëàù ýÿëÿíäÿ ýåòäèì ñîðóøäóì äåäè, Âàëàù ýåäÿí êèìè þëäö.
– Èíäè ñÿí ýåò Øàù Àááàñà øèêàéÿò åëÿ. Ìÿíè äÿ øàùàò1 ýþðêÿç. Ìÿí
ýÿëèï äåéÿðÿì.
Àðâàä ýÿëäè Øàù Àááàñûí éàíûíà, äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿíèì ÿðèìíÿí ãàðäàøû ýåäèá áàøãà øÿùÿðÿ. Ýÿëÿíäÿ Ñàëàù ñþâäÿýÿðÿ áèð ëÿë âåðèá êè, áóíó àïàð âåð ìÿíèì êöëôÿòèìÿ.
Èíäè ýÿòèðèá âåðìÿéèð. Ìÿí äÿ äèëÿíèðÿì.
Î ñààò ôÿððàø éîëëàäû:
– Ýåäèí, Ñàëàù ñþâäÿýàðû ÷àüûðûí.
Ýåòäèëÿð Ñàëàù ñþâäÿýÿðè ýÿòèðäèëÿð.
Øàù Àááàñ äåäè:
– Ôèëàí-ôûëàíøöäÿ, àäàì ãàðäàøûíûí àìàíàòûí ýÿòèðèá âåðìÿç? Èíäè
àðâàäû äèëÿíèð.
– Øàù ñàü îëñóí, ìÿí îíó ÷îõäàí âåðìèøÿì, àðâàä ëîòóíóí áèðèäè,
ñàòûá éåéèá, èíäè äåéèð, âåðìèéèá. Íå÷ÿ àäàì äà øàùàò ýþðêÿçÿðÿì.
Øàù äåäè:
– Ýåò î øàùàòäàðû äà éûü ýÿòèð, ýÿë áóðà.
Ýåòäè áèð íå÷ÿ éàëàí÷û øàùàò ýÿòèðäè. Ùàìûñû äåäè:
– Âåðäè.
Øàù Àááàñ àðâàäà äåäè:
– Áóíó, ñàà êèì äåäè?
– Ôèëàí éåðäÿ áèð ñþâäÿýÿð âàð, î äåäè.
– Î ñþâäÿýÿðè ýÿòèðèí áûðà.
Îíëàð ýåòäè ýÿòèðìÿéÿ. Êå÷ÿë ÿùâàëû áèëèá, î ñààò äåäè:
– Ôÿððàøäàðû ýÿòèðèí áóðà.
Ýåäèá ýÿòèðäèëÿð.
Êå÷ÿë àéàüûí éåðÿ äþéöá äåäè:
__________
1
Ø à ù à ò – øàùèä
307
– Âóðóí áóíëàðû, ìÿéÿð ìÿííÿí áàøãà áûðäà ïà÷úàù âàð?
Ôÿððàøäàð ãà÷äû, þçäÿðèí éåòèðäè Øàù Àááàñà.
Êå÷ÿëëÿðäÿí èêèñèíè ýþíäÿðäè êè, ýåäèí áó äÿãèãÿ äÿ î Àááàñäûíÿäè, îíó ýÿòèðèí áûðà. Ôÿððàøëàðäàí ÿùâàëû åøèäèá ôèêèðëÿøäè. Áèð äÿ Øàù
Àááàñ áàõäû ýþðäö èêè àäàì ýèðäè è÷ÿðè:
– Àááàñ êèìäè? Ïà÷úàù îíó ÷àüûðûð.
Øàù Àááàñ öðÿéèíäÿ äåäè: “Ñÿí þë, ìÿñÿëÿ âàð”.
Âÿçèðÿ äåäè:
– Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí, äóð ýåäÿê, ýþðÿê áû íÿ äåéèð?
Éîëäà äåäè:
– Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí, ÿéÿð ìÿí ýåäÿíäÿ äóðäó àéàüà áîéíóíó
âóðäóðàúàüàì. Áóíäà áèð êÿðàìÿò âàð.
Éàâàø-éàâàø ýÿëäèëÿð êå÷ÿëèí ãóëëóüóíà. Áàõäûëàð ýþðäöëÿð ùå÷ áû
êå÷ÿë áàøûí éóõàðû ãàëõûçìûð. Êå÷äèëÿð ãàáàüûíäà äóðäóëàð, ýþðäöëÿð ùå÷,
ýåíÿ áàøûí éóõàðû ãàëõûçìàäû. Áèð ùàâûðäàí ñîðà áàøûí ãàëõûçäû äåäè:
– Àááàñ ñÿíñÿí?
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Î ñþâäÿýÿðè íåéíèðñÿí ÷àüûðûï?
Äåäè:
– Áÿñ áåëÿ-áåëÿ.
Äåäè:
– Áÿñ áåëÿ-áåëÿ, éàëàí äàíûøûá îíà ýþðÿ ÷àüûðòäûðäûì!
Êå÷ÿë éàíûííàí èêè êå÷ÿë ÷àüûðòäûðäû äåäè:
– Ýåäèí Ñàëàù ñþâäÿýÿðè äÿ, øàùàòäàðûí äà ýÿòèðèí áûðà.
Ýåòäèëÿð, ýÿòèðäèëÿð. Êå÷ÿë Ñàëàù ñþâäÿýÿðäÿí áóëàðûí éàíûíäà ñîðóøäó:
– Ñÿí î ëÿëè âåðìèñÿí àðâàäà?
Äåäè:
– Áÿëè.
Àðâàä äà, Ñàëàù ñþâäÿýÿð äÿ, Âàëàù ñþâäÿýÿð äÿ, Øàù Àááàñ äà,
âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí äà, øàùàòäàð äà áûðäà èäèëÿð.
– Áóëàðû äîëäóðóí áèð îòàüà.
Äîëäóðäóëàð áóëàðû áèð îòàüà. Éàëíûç Øàù Àááàñíàí âÿçèðè ãàëäû.
Øàù Àááàñ âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíà äåäè:
308
– Ñÿí þëÿñÿí, äèâàí áóíûíêûäû, ýþðÿê íåéíèéèð.
Áû áèðÿç áàòäàõ ýÿòèðäè, áóíû áàëàúà-áàëàúà, ãàðïûç-éåìèø, õèéàð,
øàìàìà áîéäà éóìóðòëàòäûðäû. Ñàëàù ñþéäÿýÿðè ÷àüûðòäûðûá äåäè:
– Î ëÿëè âåðìèñÿì àðâàäà?
Äåäè:
– Áÿëè. Áåø-àëòû àäàìûí éàíûíäà âåðìèøÿì.
Äåäè:
– Î ëÿë íÿ èðèëèêäÿ èäè? Áû áàòäàõëàðûí ùàíñû áîéäåéäè?
– Èðè òÿñáåùèí äÿíÿñè áîéäà.
Äåäè:
– Äè, äóð îðäà.
Ôÿððàøûí áèðèíÿ äåäè:
– Î øàùàòûí áèðèí ýÿòèðèí áûðà.
Ýÿòèðäèëÿð. Äåäè:
– ßøè, î ëÿëè ñÿíèí éàíûíäà âåðäè?
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Î ëÿë íÿ èðèëèêäåéäè? Ãàðïûç áîéäàéäû? Éåìèø áîéäàéäû? Áîðàíû
áîéäàéäû? Íÿ áîéäàéäû?
Áû äà ëÿë ýþðìÿìèøäè, äåäè:
– Áîðàíû áîéäàéäû.
Äåäè:
– Îíóí ðÿíýè íÿ ðÿíýäÿéäè? Àüûäû, ýþéöäö? Íÿòÿðèäè?
Äåäè:
– Ïàìáûõäàí äà àüûäû.
– Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí, ñÿí þëÿñÿí, äèâàí áóíûíêûéìûø.
– Ùÿ ãî÷àüûì, ýåò äóð îðäà.
Îííàí äà áèðèí ýÿòèðòäèðäè, äåäè:
– ßøè, î ëÿëè ñÿíèí éàíûíäà âåðèá?
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Íÿ áîéäåéäè?
309
Äåäè:
– Ãàðïûç èðèëèêäåéäè.
Äåäè:
– Ðÿíýè íÿòÿðäè?
Äåäè:
– Àü êàüûç êèìèéäè.
Áóíó äà ñàëäûëàð î áèðèëÿðèíèí éàíûíà. Áàøãà áèðèí ÷àüûðäûëàð, áóííàí äà ñîðóøäó:
– Ñÿíèí éàíûíäà âåðäè?
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
Äåäè:
– Éåìèø áîéäåéäè.
Äåäè:
– Ðÿíýè íÿòÿðäè?
Äåäè:
– Ýþéöäö.
Áóíó äà ñàëäûëàð îëàðûí éàíûíà. Î áèðèí ýÿòèðäèëÿð.
Äåäè:
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Íÿòÿðèäè?
Äåäè:
– Óçóí øöëëÿé èäè.
Äåäè:
– Ðÿíýè íÿòÿð èäè?
Äåäè:
– Èðè õèéàðäàí èðèéäè, ðÿíýè äÿ ñàðûéäû.
Äåäè:
– Ãî÷àüûì, ñàü îë, ýåò!
Àïàðäûëàð áóíó äà îíóí éàíûíà ñàëäûëàð. Áèðèí ýÿòèðäèëÿð.
Äåäè:
310
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
Äåäè:
– Øàìàìàäàí èðèéäè.
– Ðÿíýè íÿ èäè?
Äåäè:
– Ãûðìûçûéäû.
Äåäè:
– Î áèðè ñþâäÿýÿðè ýÿòèðèí.
Âàëàù ñþâäÿýÿðè ýÿòèðäèëÿð.
Äåäè:
– ßøè, î ëÿëè ñÿíèí éàíûíäà âåðäè.
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
Äåäè:
– Èðè òÿñáåùèí äÿíÿñè áîéäà.
Äåäè:
– Ðÿíýè íÿéäè?
Äåäè:
– Îíóí ðÿíýè áèð îëìàç, ýàù àü ÷àëàð, ýàù éàøûë ÷àëàð, ýàù ýþé ÷àëàð,
ãàðàííûõ éåðäÿ èøûã ñàëàð.
Ãàëõäû äöøäö Øàù Àááàñûí àéàüûíà äåäè:
– Øàù, òàà èõòèéàð ñÿíèíäè. Íÿ åëÿéÿúÿêñÿí åëÿ.
Î ñààò Øàù Àááàñ ãàéûòäû ãûðìûçû ýåéèíäè, ÷ûõäû òàõòà.
Äåäè:
– Ýÿòèðèí Ñàëàù ñþâäÿýÿðè, øàùàòäàðûí äà.
Ýÿòèðäèëÿð. Àðâàäû äà ýÿòèðäèëÿð. Øàùàòäàðà äåäè:
– Áÿñ ñèç, ýþðìÿìèøäèíèç íèéÿ øàùàò äóðóðäóíóç.
Äåäèëÿð:
– Ãèáëåéè-àëÿì, áèçèì ùÿðÿìèçÿ áåø-îí ìàíàò âåðäè êè, äóðóí, áèç
äÿ äóðäóõ.
Øàùàòäàðà äåäè:
311
– Ñèçèí áîéíóíóçó âûðäûðìàçäûì. Àììà èíäè âûðäûðûðàì êè, ìÿíèì
øÿùÿðèìäÿ áèð äÿ áåëÿ èø îëìàñûí.
Áû ýþðê îëñóí äèéÿ, áóëàðûí áîéíóí úÿëëàä ÷àüûðòäûðûï âûðäûðäû. Îííàí
äà Ñàëàù ñþâäÿýÿðèí áîéíóí âûðäûðäû. Ñþâäÿýÿðèí íÿ ãÿäÿð ìàëû âàðäû
éûüäû âåðäè áû àðâàäà, äåäè:
– Àïàð éåýèíÿí.
Ñþâäÿýÿð äåäè:
– Àõøàì ýåäèì àðâàäûí ùàëûí äà ñîðóøóì, ýþðöì ìÿíè òàíûéàúàõ,
éà éîõ.
Àõøàì éàâàø-éàâàø ýÿëäè ÿâèíÿ ñàðû. Ãàïûäàí ýèðäè, ýþðäö àðâàä
õþðÿéè âûðûï äÿìÿ, äåäè:
– ßé, àðâàä.
Äåäè:
– Áåëÿ-áåëÿ îëàñàí, äöíÿí ìàà áèð éàõøûëûã åëÿìèøÿí, áó ýöí ìàà
àðâàä äåéèðñÿí?
Äåäè:
– Àðâàä ñÿô åëÿìÿ, ìÿí ñÿíèí þç ÿðèí Âàëàù ñþâäÿýÿðÿì.
Àðâàä áàõäû, ýþðäö þç ÿðèäè. Òÿçÿäÿí ýþðöøäöëÿð. Âàëàù áàøûíà
ýÿëÿííÿðè àðâàäà ñþéëÿäè. Áûðäà õþðÿéè äÿ éåäèëÿð, è÷äèëÿð, éàøàäûëàð.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè. Ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
312
ÓÑÒÀ ÀÁÄÓËËÀ
Ýöëöçàðû-ìÿëàùÿòäÿ ýþçöì áèð ýöëÿ äöøäö,
Àëõàëà ñèéà ñöíáöëÿ äöøäö.
ßôñóñ, äÿðäèì äèëäÿí-äèëÿ äöøäö,
Ùÿð àøèãè-ñåâäà þçöí éàðà éåòèðäè.
Èüâàë çÿìèí îëäó, áèçèìêè äÿ áåëÿ äöøäöëÿð.
Ùÿêàí-ùÿêàí è÷èíäÿ,
Ãîç ýèðäÿêàí è÷èíäÿ,
Äÿâÿ äÿëëÿêëèê åëÿð,
Êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ.
Ìèë÷ÿê ìèíäèê Êöð êå÷äèê, éàáàéíàí äîâüà è÷äèê.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöäÿ ñàíà êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, Éÿìÿí âèëàéÿòèííÿí. Éÿìÿí âèëàéÿòèíäÿ áèð ïàäøàù âàðäû. Áû èìàðÿò òèêäèðèðäè. Ùàíêû
óñòàíû ýÿòèðèðäè, áîéíóí âûðäûðûðäû. Ùþðýö éàðûì÷ûã ãàëûðäû.
Èñôàùàíäà áèð óñòà Àáäóëëà âàðäû. Áû åøèòäè êè, ïàäøàù áåëÿ èø ýþðöð.
Áû ÿùâàëàòû åøèòúÿê äóðäó, ùÿð ùÿìÿññàëàíûí ýþòöðöá äöøäö éîëà. Áÿëè,
éîëëàðûí êÿíàðûéíàí, äàüëàðûí äàáàíûéíàí, àììà äÿðÿëÿðäÿí éåë êèìè,
òÿïÿëÿðäÿí ñåë êèìè, áàäåéè-ñÿðñÿð êèìè þçöí éåòèðäè Éÿìÿí øÿùðèíÿ.
Ñîðóøäó êèìèí ùþðýöñö âàð, óñäàéàì ùþðÿúÿéÿì, äåäèëÿð:
– Ïàäøàùûí ùþðýöñö âàð, åëÿ éàðûì÷ûõäû.
Àïàðäûëàð áóíó ïàäøàùûí éàíûíà. Ïàäøàù áóííàí ñîðóøäó:
313
Äåäè:
– Àäûì óñòà Àáäóëëàäû, Èñôàùàíëû.
Äåäè:
– Óñòà Àáäóëëà!
Äåäè:
– Áÿëè.
Äåäè:
– Ýþðöðñÿí, ìÿíèì áó èìàðàòûìû? Îíó ùþðÿðñÿíìè?
Äåäè:
– Ïàäøàù ñàü îëñóí, ìÿí òèêÿúÿéÿì. Àíúàõ ñÿííÿí áåëÿ äàíûøàõ
êè, ôÿùëÿíè âåðÿðñÿí, îííàðûí èõòèéàðûíà äà âåðÿðñÿí. Àíúàõ éàíûìà äà
ýÿëìÿçñÿí.
Áèð íå÷ÿ ôÿùëÿ òóòäó, âåðäè áóíóí ÿëèíèí àëòûíäà èøëÿìÿéÿ.
Äåäè:
– Áàõ ñèçèí èõòèéàðûíûçû äà âåðèðÿì áóíà, ëàï þëäöðìÿê èõòèéàðûíû äà.
Ôÿùëÿíè ýÿòèðÿííÿí ñîðà äåäè:
– Áèëèðñèíèç íÿ âàð?
Äåäèëÿð:
– Éîõ!
Äåäè:
– Ìÿíèì àüçûìíàí íÿ ÷ûõñà, îíó åëÿðñèíèç.
Áàøäàäûëàð ùþðìÿéÿ. Ýþðäö ïàäøàù ýÿëèð. Äåäè:
– Áèð àäàì äèíÿ áèëìÿç, ñèç åëÿ áàòäàõ âåðèí, êÿðïèú âåðèí.
Ïàäøàù âÿçèð-âÿêèëíÿí ýÿëäè. Äåäè:
– Àëëàù ãöââÿò âåðñèí!
Áèð êèñÿ ãûçûë õÿëÿò òóëëàäû. Óñòà Àáäóëëà êèñÿíè ãîéóá ùþðäö.
Äåäè:
– Âåðèí áàòäàõ, âåð êÿðïèú.
Âÿçèð ïàäøàùûí öçöíÿ áàõäû, ïàäøàù âÿçèðèí öçöíÿ áàõäû.
– Áóíóí àðâàäû éÿãèí ýþçÿëäè êè, áó áåëÿ åëèéèð.
Äåäè:
– Óñòà, ñÿíèí åâèí Èñôàùàíäà ùàðäàäû?
Äåäè:
– Ìÿíèì åâèì Èñôàùàíäà ìÿøùóðäó, ýåäÿíäÿ ýåííÿí ýþðöêöð.
Âÿçèð éåìÿëèäÿí, èøìÿëèäÿí, ýåéìÿëèäÿí ýþòöðäö, äåäè:
– Ýåäÿúèéÿì áóíûí àðâàäûíûí ýþðöøöíÿ.
314
Âÿçèð äöøäö éîëà. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåéèìÿ íàçèë, þçöí éåòèðäè Èñôàùàíà. Î êö÷ÿéíÿí àòû ñöðäö, ýþðäö áèð àü èìàðàòäû êè, íÿòÿð. Éàâàøéàâàø àòû ñöðäö ãàïûéà, ýþðäö êè, áèð ãàðû îòóðóï ãàïûíûí àüçûíäà.
Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, óñòà Àáäóëëàíûí åâè áóäû?
Äåäè:
– Áÿëè, áóäû, áàøûíà äþíöì!
Àðâàä àòû áàüëàäû, âÿçèð éîë åëÿäè ãûðõ ïèëëÿêàííàí ÷ûõìàüà. Ïèëëÿêàííàí áåø ïèëëÿêàí ÷ûõìûøäû, ýþðäö, ïèëëÿêàí áóíû òóëëàäû àøàüà.
Äöøäö áèð çèðçÿìèéÿ. Áèð äÿ ýþðäö, èêè ÿëè ïàéàëû àäàì ýèðäè è÷ÿðè, äåäè:
– Âÿçèð, íÿ ÿëèííÿí ýÿëèð, äåéíÿí.
Âÿçèðè ùÿðÿñè áèð éàííàí ïàéàëàìàüà áàøäûéàíäà, äåäè:
– Áàøûíûçà äþíöì, þëäöðìöéöí ìÿíè, ïàïàõ òèêìÿê ýÿëèð ÿëèìíÿí.
Ïàäøàùûíàí âÿêèë ýþçäÿäèëÿð, ýþðäöëÿð ýÿëìÿäè. Ïàäøàù äåäè:
– Î àðâàäà áÿíä îëäó. Âÿêèë ñÿí äÿ ýåò.
Âÿêèë äÿ èïÿê ïàð÷àëàðäàí-çàääàí àëûá äîëäóðäó õóðúóíó. Àòû
ìèíèá äöøäö éîëà. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåéìÿ íàçèë, þçöí éåòèðäè ùÿìÿí
øÿùÿðÿ. Áû äà ýÿëäè ýþðäö, äàðâàçàíûí àüçûíäà áèð ãàðû îòóðóá, äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, Óñòà Àáäóëëàíûí åâè áóäû?
Äåäè:
– Áÿëè, áóäû áàøûíà äþíöì.
Àðâàä ýåíÿ ÷ûõäû, äåäè:
– Áóéóð éóõàðû.
Áû áèð ïèëëÿêàí, èêè ïèëëÿêàí ÷ûõäû, áåøèìúè äÿ áó äà äöøäö çèðçÿìèéÿ, ýþðäö, âÿçèð áèð éàíäà äÿðè áèð éàíäà èéíÿ-ñàï ïàïàõ òèêèð. Áèð
âÿäÿ ýþðäö, èêè ÿëè àüàøäû ýÿëèï áàøäàäû âÿêèëè äþéìÿéÿ. Âÿêèë äåäè:
– Àé àìàí äþéìèéèí, þëäöðìöéöí, ÷àðûõ òèêìÿê áèëèðÿì.
Ïàäøàù ýþðäö áóëàð ýÿëìÿäè, éåðèíäÿ áèð òèðìÿ ãîéäó. Þçö äöøäö
éîëà. Áÿëè, áó äà þçöí éåòèðäè Èñôàùàí øÿùðèíÿ. Ýÿëäè ýþðäö áèð ãàðû îòóðóá ãàïûíûí àüçûíäà. Äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, óñòà Àáäóëëàíûí åâè áóäû.
Äåäè:
– Áÿëè, áóäû. Áóéóð, éóõàðû.
Áó äà ÷ûõìàã èñòÿäè äöøäö çèðçÿìèéÿ. Ýþðäö âÿçèð ïàïàõ òèêèð, âÿêèëè
äÿ ÷àðûõ. Äåäè:
– Áû íÿäè?
315
Äåäèëÿð:
– Äèíìÿ, èøèìèç éàìàíäû.
Îíäà ãàïû à÷ûëäû, èêè ÿëè ïàéàëû àäàì è÷ÿðè ýèðèá áàøäàäû ïàäøàùû
äþéìÿéÿ:
– Èøèíè äå.
Äåäè:
– Ìÿí ïàäøàù îëìàìûø àòûúûëûã åëÿðäèì!
Î ñààò éóí ýÿëäè, òîõìàõ-êàðýàù...
Áó äà áàøäàäû àòûúûëûã åëÿìÿéÿ.
Óñòà Àáäóëëà èìàðàòû òèêäè, ãóðòàðàííàí ñîðà äöçÿëäè éîëà. Ýÿëäè
äåäè:
– Àðâàä, íÿ èø ýþðäöí?
Äåäè:
– Ýåò çèðçÿìèéÿ, ýþð íÿ èø ýþðìöøÿì.
Àáäóëëà çèðçÿìèéÿ ýèðäè, ýþðäö ïàùî, êèìè ÷àðûõ òèêèð, êèìè ïàïàõ
òèêèð, ïàäøàù äà àòûúûëûã åëèéèð. Äåäè:
– Ïàäøàù! Ùÿìèøÿ áó ýöíäÿ.
Óñòà Àáäóëëà áóëàðû ÷ûõàðûá ýÿòèðäè, þç ùàããûí àëäû. Áóëàðû äà ñàëäû
éîëà äåäè:
– Ýåò, áèð äÿ áåëÿ ãÿëÿòè åëÿìèéèí.
Î éåäè éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö:
áèðè ñÿíèí, áèð ìÿíèì, áèðè äÿ íàüûë äåéÿíèí.
316
ÈÊÈ ÀÐÂÀÄÛÍ ÈØËßÉÈ
Êå÷ìèø çàìàíäà áèð êèøè âàðìûø. Áèð ýöí áó êèøè áàçàðäàí áèð ÷óâàë
áóüäà àëûá åâèíÿ ýÿòèðèá þâðÿòèíÿ äåéèð:
– Àðâàä, áó áóüäàíûí àäûíû ãîéàã ðÿìÿçàí. Àëëàù ãîéñà, ðÿìÿçàíäà éèéÿðèê.
Áþéëÿ äåéèá, êèøè ýÿíÿ áàçàðà ãàéûäûð. Áó éîëäà áèð äèëÿí÷è ýÿëèðìèø. Àðâàä áóíäàí õÿáÿð àëûð:
– Àé ÿìè, ñÿíèí àäûí Ðÿìÿçàíäûðìû?
Äèëÿí÷è ôèêèð åäèð êè, éÿãèí áóíäà áèð èø âàð. Úàâàá âåðèð êè:
– Áÿëè, ìÿíèì àäûì Ðÿìÿçàíäûð.
Àðâàä áóíó åøèòäèêäÿ äåéèð:
– Ñÿíèí áèçäÿ áèð ÷óâàë áóüäàí âàð, ýÿë âåðèì àïàð.
Êèøè ñÿâèíÿ-ñÿâèíÿ áóüäàíû äàëûíà àëûá ýþòöðöá ýåäèð. Áèð ñààòäàí
ñîðà àðâàäûí ÿðè áàçàðäàí åâèíÿ ãàéûäûð. Àðâàä êèøèñèíèí ãàáàüûíà éöéöðöá äåéèð:
– Àé êèøè! Ðÿìÿçàí ýÿëìèøäè, áóüäàíû âåðäèì àïàðäû.
Êèøè òÿÿúúöá åäèá äåéèð:
– Àðâàä, Ðÿìÿçàí êèìäèð? Áóüäàíû êèìÿ âåðäèí?
Àðâàä ÿùâàëàòû êèøèéÿ ñþéëÿéèð. Êèøè ÿùâàëàòû åøèäÿí êèìè êö÷ÿéÿ
éöéöðöð êè, áÿëêÿ äèëÿí÷èíè òóòóá áóüäàíû ãàéòàðñûí. Àúûãëû êö÷ÿ èëÿ ýåäÿíäÿ áóíóí ãàáàüûíäà áèð àðâàä ÷ûõûð, áóíäàí ñîðóð:
– ßìè, ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
Êèøè àúûãëû úàâàá âåðèð úÿùÿííÿìäÿí. Áó ñþçö åøèäèá àðâàä áóíà
éàëâàðûð:
– Ìÿíèì ãàðäàøûìû ýþðäöíìö, ÿùâàëû íåúÿäèð?
317
Ýåíÿ äÿ êèøè àúûãëû úàâàá âåðèð:
– Áÿëè, ýþðäöì, áîðúó ÷îõ îëäóüóíäàí, áîüàçûíäàí àñìûøäûëàð.
Àðâàä äåéèð:
– Êèøè, ñÿí Àëëàù, áóðäà äàéàí. Ýåäèì áèð àç ãûçûëäàí, ïóëäàí ýÿòèðèì ñàíà âåðèì. Àïàð ãàðäàøûìà âåð, þçöíö áîúëûëàðäàí õèëàñ åòñèí.
Áó ñþçëÿðè äåéèá àðâàä åâÿ éöéöðöá, íÿ ãÿäÿð ãûçûë-ýöìöø âàð
èäèñÿ, ýþòöðöá êèøèéÿ âåðèð.
Êèøè:
– Àëëàù ìÿíèìêèíè éåòèðäè, – äåéèá áóíëàðû àëûá ýåäèð.
Áó ùàëäà àðâàäûí ÿðè ýÿëèð, àðâàä êèøèíèí ãàáàüûíà éöéöðöá äåéèð:
– Àé êèøè, àé êèøè, úÿùÿííÿìäÿí áèð àäàì ýÿëìèøäè, ãàðäàøûìû
õÿáÿð àëäûì, äåäè: áîðúó ÷îõ îëäóüóíäàí áîüàçûíäàí àñìûøëàð. Äîüðóñó êè, ãàðäàøûìà éàçûüûí ýÿëäè, åâäÿ íÿ êè ãûçûë-ýöìöø âàðäû, úÿùÿííÿìäÿí ýÿëÿí êèøèéÿ âåðäèì êè, àïàðñûí ãàðäàøûíà âåðñèí. Î äà þçöíö
áó úÿëëàäëàðäàí õèëàñ åëÿñèí.
Êèøè áó õÿáÿðè åøèòäèêäÿ àúûãëàíûá äåéèð:
– Àðâàä, äÿëè îëìóñàí, úÿùÿííÿìäÿí äÿ àäàì ýÿëÿðìè? Ìÿíèì
åâèìè éûõûá ãûçûëëàðû íèéÿ âåðäèí?
Äåéèá, àòûí ìèíèá áèð ãÿäÿð ýåòäèêäÿí ñîðà áàõûá ýþðöð êè, ãûçûëû
àïàðàí êèøè äàëûíà áàõà-áàõà ãà÷ûð. Õöëàñÿ î ãà÷ûð, áó ãîâóð, òà êè øÿùÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Ãûçûë àïàðàí ýÿëèá ýþðöð êè, áèð ãóéóíóí áàøûíäà áèð
êå÷ÿë ãîéóí îòàðûð. Êå÷ÿëÿ äåéèð:
– Àé áè÷àðÿ, íÿ îòóðìóñàí, ïàäøàù ÿìð åòìèø êè, øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð
êå÷ÿë âàð, áàøûíû êÿñèá îíà àïàðñûíëàð. Áàõ, î ýÿëÿí àòëû êå÷ÿë àõòàðûð.
Ñÿíè ýþðñÿ áàøûíû êÿñÿúÿê, òåç äóð áó ãóéóéà ýèð.
Êå÷ÿë ãîðõóá òåç ãóéóéà ýèðèð, àòëû êèøè èñÿ êå÷ÿëèí ãóéóéà ýèðäèéèíè
ýþðìöøäö. Åëÿ ýöìàí åäèð êè, ãóéóéà ýèðÿí ãûçûëû àïàðàí êèøèäèð. Ãóéóíóí áàøûíà éåòèøúÿê, äöøöá êèøèäÿí õÿáÿð àëûð:
– Àòà úàí, êèøè íåúÿ îëäó?
Áó úàâàá âåðèð:
– Áó ãóéóéà äöøäö.
Êèøè úÿëä ïàëòàðûíû ñîéóíóá àòûí áóíà òàïøûðûá êè, áó ãóéóäàí ÷ûõàíà
êèìè ñàõëàñûí. Ñîðà ãóéóéà äöøöð. Ãûçûë àïàðàí êèøè ôöðñÿòè ôîòà âåðìÿéèá êèøèíèí ïàëòàðûíû ýþòöðöá, àòûíû ìèíèá ãà÷ûð.
Êèøè ãóéóäà êå÷ÿëèí öñò-áàøûíû íÿ ãÿäÿð àõòàðûðñà, áèð øåé òàïìàéûð. Àõûðäà áóíóí áèð ùèéëÿ îëäóüóíó àíëàéûá ãóéóäàí ÷ûõûð âÿ ýþðöð êè,
êèøè ïàëòàðûíû äà, àòûíû äà ýþòöðöá ãà÷ìûø. ßëàúû êÿñèëèá ÷ûëïàã âÿ ïèéàäà
õÿúàëÿò ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ åâèíÿ ãàéûäûð.
318
ÀËÒÛ ÄÓË ÀÐÂÀÄ
Áèð ýöí àëòû äóë àðâàä áèð éåðäÿ òîïëàøäûëàð. Áóíëàðûí áèðè òÿêëèô åäèð
êè, ýÿëèí ùÿð áèðèìèç þç áàøûíà ýÿëÿíè ñþéëÿñèí.
Àðâàäëàð áó òÿêëèôÿ ðàçû îëäóëàð. ßââÿëèíúè àðâàä áàøëàéûð:
– Áèð ýöí ÿðèì õåéëè ãîéóí ãóéðóüó àëìûøäû. Ìÿí äÿ áèëÿýèìè ÷èðìÿéèá áóíó ÿðèòäèì. Éàüûíû êöïÿëÿðÿ äîëäóðäóì, úûçäàüûíû áåø-àëòû
ýöí éåäèê. Áàõäûì ýþðäöì êè, áó úûçäàõ ãóðòàðàñû äåéèëäèð. Ýþòöðöá
áóíäàí áèð éàñòûã òèêäèì. Áèð ýöí ÿðèì ùÿìÿí éàñäûüû áàøûíûí àëòûíà
ãîéóá éàòìûøäû. Áèð âÿãò ýþðäöì êè, êèøèíèí áàøûíûí îðòàñûíäà áèð ãóðä
âàð. Êèøèíè éóõóäàí îéàòìàã èñòÿìÿäèì. Òåç ýåäèá áèð àüàú ýÿòèðäèì
êè, ãóðäó þëäöðÿì. Àüàúû âóðàíäà ãóðä þëäöñÿ äÿ, êèøèíèí áàøû éàðûëäû.
Êèøè ãîðõìóø éóõóäàí ãàëõûá ÿùâàëàòû áèëÿíäÿí ñîðà ìÿíè áÿðê äþéäö,
þçöìö äÿ áîøàäû.
Èêèíúè àðâàä äåéèð êè:
– Àé áàúûì, ñÿíèí íàìùàëà áèð òÿãñèðèí âàðìûø, àììà ìÿíèì ÿðèì
ìÿíè ëàï òÿãñèðñèç áîøàäû. Áèð ýöí êèøè åâÿ áèð àðàáà ãÿíä ýÿòèðìèøäè.
Ãîíøó àðâàäëàð ùÿìèøÿ ìàíà äèéÿðëÿðäè êè, èñòÿéèðñÿí êè, êèøèíèí õîøóíà ýÿëÿñÿí, þçöíö êèøèéÿ øèðèí ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûø. Áóíà ýþðÿ ìÿí äÿ
ãàëõûá ãÿíäëÿðè ïàð÷àëàéûá ùÿâèçÿ, ãóéóéà, ìöõòÿñÿð íÿ ãÿäÿð ñó ãàáû
âàðûäûñÿ òþêäöì. Àõøàì êèøè ýÿëäè àôòàôàíû ýÿòèðèá äÿñòÿìàç àëûá ìÿíäÿí ñîðóøäó:
– Àðâàä, áó íÿòÿð ñóäó êè, øèðÿ êèìè ÿëèìÿ, öçöìÿ éàïûøûð.
Ìÿí ùå÷ úàâàá âåðìÿäèì. Ñîðà êèøè ñàòûëû ýþòöðöá ýåäèá ãóéóäàí
ñó ÷ÿêäè âÿ áèð ãàá ñóäàí è÷ÿíäÿ ýþðäö êè, ñó øèðèí äàäûð. Ìÿíäÿí
õÿáÿð àëäû:
319
– Àðâàä, áó ñó íèéÿ øèðèí äàäûð.
Úàâàá âåðäèì:
– Àé êèøè, Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçëèí. Ñÿíÿ øèðèí ýþðöêìÿêäÿí þòÿðè ýÿòèðäèýèí ãÿíäè ñóéà òþêäöì.
Áóíó åøèäÿíäÿ êèøè ãàáàãúà ìÿíè áÿðê äþéäö, ñîðà äà áîøàäû.
Ö÷öíúö àðâàä äåéèð:
– Ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì îëìàìûøäû. Áèð ýöí ÿðèì åâÿ áèð òàé õûíà
ýÿòèðìèøäè. Êèøè ÷îõäàí ñþéëÿéèðäè êè, åâè ñóâàäûá ðÿíýëÿäÿúÿéÿì.
ßììà ðÿíýëÿòìÿéèðäè. Áèð ýöí ãîëëàðûìû ÷ûðìûéûá õûíàíûí ùàìûñûíû èñëàäûá åâè ñóâàäûì. Àõøàì êèøè åâÿ ýÿëÿíäÿ ãàáàüûíà éöéöðöá ìóøòóëóã èñòÿéèá äåäèì:
– ×îõäàí áÿðè åâè ñóâàäàúàüàì äåéèá, ñóâàäìàéûðäûí, èìäè þçöì
÷îõ ýþçÿë ñóâàìûøàì.
Êèøè ñîðóøäó:
– Íÿ èëÿ ñóâàäûí?
Äåäèì:
– Åëÿ äåéèðäèí êè, áåùèøòèí ñóâàõû õûíàäàíäûð. Ìÿí äÿ åâè õûíà èëÿ
ñóâàäûì.
Áóíó åøèäÿí êèìè, êèøè ìÿíè áÿðê äþéäö âÿ ñîðà áîøàäû. Èíäè áàõûí
ýþðöí ùå÷ òÿãñèðèì âàðìû?
Äþðäöíúö áàøëàäû:
– Àé áàúûëàð! Ñèçèí àç-÷îõ òÿãñèðèíèç îëìóø. Àììà ìÿíè ÿðèì òÿãñèðñèç áîøàäû. Êèøè ùÿìèøÿ ìàíà äåéèðäè:
– Ñÿíÿ áèð êÿíäèð àëàúàüàì, ãóëëóüóíó åëÿñèí, àììà àëìàéûðäû. Áèð
ýöí êèøè åâÿ ÷îõëó ãûçûë ýÿòèðìèøäè. Áàõäûì ýþðäöì êè, áèð êèøè êö÷ÿäÿ
äåéèð, àé êÿíäèð àëàí! Òåç êö÷ÿéÿ éöéöðöá ãûçûëëàðû âåðèá êèøèíèí êÿíäèðèíèí ùàìûñûíû àëäûì âÿ ýÿòèðèá åâëÿðÿ, ìöòáÿõÿ, äàðâàçàéà áàüëàäûì.
Àõøàì êèøè åâÿ ýÿëèá äàðâàçàíû ýÿçÿíäÿ ýåäèá à÷ìàäûì êè, êÿíäèð þçö
à÷àð, êèøè íÿ ãÿäÿð äþéäöñÿ êÿíäèð ãàïûíû à÷ìàäû. Ôèêèð åòäèì êè, éÿãèí
îòàðûð, àõûðäà, þçöì ýåäèá à÷äûì. Êèøè äåäè:
– Àðâàä íèéÿ ýåú ýÿëäèí, íÿ èø ýþðöðäöí êè, ýÿëèá ãàïûíû à÷ìàäûí?
Äåäèì:
– Àé êèøè, ÷îõëó êÿíäèð àëìûøàì, ýþçëÿäèì êè, î ýåäèá à÷ñûí. Àììà
áè÷àðÿ õàø îëäóüóíäàí, óòàíûá ýåäèá à÷ìàäû. Àõûðäà þçöì ýåäèá
à÷äûì.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, êÿíäèð íÿäèð?
320
Äåäèì:
– Ñÿí ìàíà ùÿìèøÿ äèìÿéèðäèí êè, êÿíèç àëàúàüàì. Ìÿí äÿ åâäÿêè
ãûçûëëàðû âåðèá ÷îõëó êÿíäèð àëäûì. Áóíó åøèäÿí êèìè êèøè ãàáàãúà ìÿíè
áÿðê äþýäö, ñîðà áîøàäû.
Áåøèíúè àðâàä:
– ßðèì áÿççàç èäè, åâÿ ÷îõëó ÷èò ýÿòèðìèøäè. Áàõûá ýþðäöì êè, ÷èòëÿðè òîç áàñìûø. Áèð ýöí ãîëëàðûìû ÷ûðìàéûá ÷èòëÿðèí ùàìûñûíû éóéóá
ñÿðäèì. Àõøàì êèøè åâÿ ýÿëÿíäÿ, ãàáàüûíà éöéöðöá äåäèì:
– ßëìóçäóìó âåð.
Äåäè:
– Íÿ ÿëìóçäó?
Äåäèì:
– ×èòëÿðè òîç-òîðïàã áàñìûøäû, ùàìûñûíû éóéóá ñÿðäèì. Êèøè áàõûá
ýþðäö êè, ÷èòëÿðèí ùàìûñû ñîëóá õàðàá îëóá. Ìÿíè áÿðê äþéöá áîøàäû.
Àëòûíúû àðâàä:
– Áàúûëàðûì ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì îëìàìûø. Ùå÷ ÿëàúûìûç éîõ, âàðéîõ áèð êå÷èìèç âàð èäè. Áèð ýöí ýþðäöì ãîíøóìóçäà òîé îëóð. Ùàìû
ãûçëàðûíû áÿçÿéèá òîéà ýþíäÿðèð. Äîüðóñó êè, öðÿéèì õàðàá îëäó. Ýÿëèá
êå÷èéÿ þç ïàëòàðûìû ýåéäèðèá ãûçûëëàðûìû òàõûá òîé îëàí åâÿ ýþíäÿðäèì.
ßììà êå÷è ÿëèìäÿí ãóðòàðàí êèìè äöç áàøàøàüû ãà÷äû. Àõøàì êèøè
ýÿëèá êå÷èíè ñîðóøàíäà, ÿùâàëàòû ñþéëÿäèì. Êèøèíèí àúûüû òóòóá ìÿíè
áÿðê äþéäö âÿ ñîðà äà áîøàäû.
Àëòû äóë ãàäûíûí ùåêàéÿñè áóíóíëà áèòèð.
321
ÇßÐÍÈÝÀÐ
Áèðè âàð, áèðè éîõìóø. Ñÿìÿðãÿíääÿ áèð ïà÷úàù âàðìûø. Îíóí àäûíà
Øÿìèë äåéÿðäèëÿð. Ñîíó, çöðéÿòè áèðúÿ ãûçû âàðäû. Áûíûí àäû Çÿðíèýàðäû.
Áû áèð ìîëëà òóòìóøäó êè, áèð àéðû îòàõäà áû ãûçà äÿðñ äåéÿ. Áû ìîëëà
ùÿìèøÿ ãàáàõúà áû ãûçà ýÿëèá äÿðñ äåéèðäè. Ñîðà ýåäèá áàøãà óøàãëàðà
äÿðñ äåéèðäè.
Áèð ýöí îòóðóá ÿððè-àðâàòäû õþðÿê éåéèðäèëÿð. Áû àðâàä ÿðèíÿ äåäè êè:
– ßøè áèçèì äÿ áèð ñîéìóç éîõäó, ýÿë ýåäÿê Ìÿêêÿéÿ çèéàðÿò
åëèéÿê. Áèð àäûìûçû èêè åëèéÿê.
Áû Øÿìèë àðâàäûíûí ñþçöí ãÿáóë åëÿäè. Äåäè:
– Íîëàð, éàõøû îëàð.
Ñÿìèë âÿçèðè ÷àüûðäû. Äåäè:
– Âÿçèð, ìÿíèì ïÿðäåéè-èñìÿòäÿ áèð ãûçûì âàð. Îíóí ñàà áèð åùòèéàúäûüû éîõäó, éåìÿéè éàíûíäà, è÷ìÿéè éàíûíäà. Îòóð éåðèìäÿ ïà÷úàùëûõ åëÿ, þëÿðÿì ïà÷úàùñàí, ýÿëÿðÿì äÿ ýåíÿ âÿçèðñÿí. Ìÿí ýåäèðÿì
Ìÿêêÿéÿ, î ãûçû ñàà òàïøûðûðàì, ñÿíè äÿ Àëëàùà.
Áû ãûçû òàïøûðäû âÿçèðÿ, àðâàäû äà ýþòöðöá ýåòäè. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë
òåéè-ìÿíàçèë, ýåäèï ÷ûõäûëàð Ìÿêêÿéÿ. Âÿçèð äÿ áûíûí éåðèíäÿ ïà÷úàùëûõ åëÿäè. Âÿçèð áèð ýöí ÷ûõìûøäû áàëêîíäà ýÿçèðäè, áû ãûç äà ÿëèíÿ àôòàôà àëûá ÷þëÿ ÷ûõìûøäû. Âÿçèð áàõäû ýþðäö êè, âàëëàùû, áû áèð ãûçäû êè,
Àëëàù-òààëà õîø ýöíäÿ, õîø ñààòäà éàðàäûá. Âÿçèð áóíà ìèí êþíöëäÿí
àøûõ îëäó. Äåäè:
– Êèì áèëèð, ïà÷úàù, íåúÿ îëàúàõ! Ãîúà êèøèäè èíäè ýþðÿí þëöï ùàðäà
ãàëàúàõ.
322
Ýåúÿíè ñàëäû àðûéà. Ýåòäè ãûçûí ãóëëóüóíà. Ãûç ýþðäö, âÿçèð ãàïûäàí
ýèðäè. Äåäè:
– Ôèëàí-ôûëàíøöäÿ, ñÿí íÿ úöðÿò åäèá ìÿíèì îòàüûìà ýèðèðñÿí?
Ãûçà âÿçèð äåäè:
– Àíä îëñóí Àëëàùà, áèðÿç î ÿí-áóÿí åëèéÿðñÿí, áîéíóíó âûðäûðàðàì. Äÿäÿí äÿ áèð ãîúà êèøèäè. Èíäè ýþðÿí ùàðäà þëöï ãàëàúàõ.
Ãûç ýþðäö êè, áû ÷îõ ãÿçÿáíàê îëóá, áûíû þëäöðÿúÿê.
Äåäè:
– Âÿçèð, îòóð, áû ñààò ÿëèìÿ ãàá àëûì, ýÿëèì.
Ãûç ÿëèíÿ ãàá àëûï ÷þëÿ ÷ûõäû. Àüçûí ÷åâèðäè áÿððè-áèéàáàíà. Éàâàøéàâàø ýåòìÿéèí áèíÿñèí ãîéäû. Àéûí ãàðàííûüû, áèð éåð ýþðìÿìèø, ïà÷úàù ãûçû. Ýåòäè, áèð ÷îáàíà öðúàù ÷ûõäû. ×îáàí ãûçû ýþðÿí êèìè äåäè:
– Àé áàúû, áàøûíà äþíöì, áàúûì éîõäó, Àëëàù ñÿíè ìàà éåòèðèï, ýÿë
ýåäÿê.
Áàøäàäû áû ãûçûí áîéíóí ãóúàõëûéûï, î öçöííÿí-áû öçöííÿí
þïìÿéÿ. Ãûçû äà ýþòöðöï àïàðäû. Ãûç ýþðäö êè, áèð ìåøÿíèí ãûðàüûíäà
ÿâè âàð. ×îáàíûí áèð ãîúà íÿíÿñè äÿ âàð. ßâäÿ äÿ éàü, ñöä, ãàòûõ, ïåíäèð ùÿð øåé âàð. ×îáàí è÷ÿðè ýèðÿí êèìè äåäè:
– Àé íÿíÿ, áèð áàúû òàïìûøàì.
Íÿíÿñè äåäè:
– Áàëà, ñÿíèí áàúûíà äà ãóðáàí îëóì, þçöíÿ äÿ.
Ãûç áèðàç îòóðäó, áàõäû ýþðäö áû àðâàäûí öñò-áàøû ÷èðêëèäè. Ãàéûòäû
ñó ãîéäó, áû àðâàäû éóäó, ÷èìèçäèðäè, ïàëòàðûí éóäó. ×îáàí äà ùÿð ñààòäà ýÿëèï òàïøûðûðäû êè, áàúûì àìàíàòû ìÿíÿ áàõ, ýÿëÿì, ýþðÿì, áàúûì
áåêàðäû, áû äÿéÿíÿéè ýþðöðñÿíìè? Ñûíûíúà, ñÿíè äþéÿúèéÿì.
Áû áóðäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, Øÿìèë ïà÷úàùäàí. Áû
Ìÿêêÿíè çèéàðàò åëÿäè ãàéûòäû. Âÿçèð äÿ áèëäè êè, áû ýÿëÿíäÿ áû ñèðð à÷ûëàúàã. Àòûí ìèíäè áèð ìÿíçèë áû êèøèíèí ãàáàüûíà ýåòäè. Êèøèéíÿí ýþðöøäöëÿð, åëÿäèëÿð, êèøè òåç ãûçûíûí ÿùâàëûí ñîðóøäó. Âÿçèð áàøûíû áûëûéûá
äåäè:
– Åé Øÿìèë! Îíà ãûç äåìÿ, áèð ëîòóíóí áèðè äå. Áöòöí øÿùÿðè áèðáèðèíÿ ãûðäûäû, íÿ ãÿäÿð þéöä-íÿñèùÿò âåðäèì, áàõìàäû. Àõûðäà äåäèì:
– Àòàí ýÿëÿíäÿ õÿáÿð âåðÿúèéÿì, ñÿíè þëäöðñöí.
Ýåúÿéíÿí ãà÷ûï. Ùÿð øÿùÿðäÿ ñîðàõ ñàëìûøàì, ùÿìÿí ãûç òàïûëìûð.
Ïà÷úàù ýÿëäè úàìààòûíàí ýþðöøäö. Ýÿëäè ÷ûõäû ýåíÿ òàõäû ñÿëòÿíÿòèíÿ. Áàøäàäû ïà÷úàùëûõ åëÿìÿéÿ. Âÿçèð äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, òàà ìÿí âÿçèððèê åëÿìèðÿì.
323
– Íèéÿ?
Äåäè:
– Áûíà ýþðÿ êè, òàà ãîúàëìûøàì, âÿçèððèê åëÿäèéèì äÿ òàà áÿñäè.
Ïà÷úàù áûíû âÿçèððèêäÿí ÷ûõàðòäû. Áû ýÿëäè áèð äÿðâèø ëèáàñû àëûá
ýåéäè. Áàøäàäû äÿðâèø-ëèáàñ ýÿçìÿéÿ. Áû øÿùÿðäÿí î øÿùÿðÿ ãûçû ýÿçèðäè. Ãûç äà áû ÷îáàíûí éàíûíäà áèð àé ãàëäû.
Áèð ýöí þç-þçöíÿ äåäè:
– ßééàð, ìÿí ïà÷úàù ãûçûéàì, áûðäà íÿ ýÿçèðÿì?
Ýåúÿíè ñàëäû àðàéà ãà÷äû, ýÿëäè ùàâà èøûõëàíàíäà ÷ûõäû áèð éåðÿ.
Ýþðäö, áÿëè, áûðäà áèð ÷èíàð àüàúû âàð, áû ÷èíàð àüàúûíûí êîõóøóíäà ýèçëÿíèï ïöíùàí îëäó.
Ýþðäö áèð àòäû ýÿëèð. Áû àòäû äà ïà÷úàùûí îüëóéäó. Áû àòäû ýÿëùàýÿë
ýÿëäè áàøäàäû àòû ñóâàðìàüà. Áû àòû ÷ÿêäè ñóéà, ýþðäö áû àò è÷ìèð. Áàõäû
ýþðäö ñóéà áèð øþâã äöøöá. ßíÿ-ÿíÿ áàõäû ýþðäö ÷èíàðûí äèáèíäÿ áèð
çÿíÿí îòóðóð! ×åâðèêäè ãûçà äåäè:
– Íÿ÷èñÿí? Ùàðäàí ýÿëèðñÿí?
Çÿðíèýàð äåäè:
– Ãà÷ãûíàì.
Äåäè:
– Ýÿë, òÿðêèìÿ ìèí.
Ãûçû àëäû òÿðêèíÿ, ýåòäè ýÿëäè åâëÿðèíÿ. Ãûç áèð àé ãàëäû. Àðâàä
áàõäû ýþðäö, áû áèð ãàáèë àäàìäû, ëàï ïà÷úàùéàíà. ßðèíÿ äåäè:
– ßøè, ýÿòèð áû ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðÿê, àëàõ îüëóìóçà.
Ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèëÿð, íåúÿ ýöí, íå÷ÿ ýåúÿ òîé åëÿéèá ãûçû ýÿëèí
ýÿòèðäèëÿð îüëóíà. Ãûç äåäè:
– Ìÿí Éÿìÿí ïà÷úàùûíûí ãûçûéàì.
Áû îüëàí äåäè:
– Áÿñ ïà÷úàù ãûçûñàí, èíäèéÿòÿí òàà íèéÿ äåìÿìèñÿí?
Âàõò îëäó, àé þòäö, èë äîëàíäû. Áû ãûçûí ýÿëäè äöøäö áîéóíà áèð
óøàõ. Ýÿëäè áûíûí áèð îüëó îëäó.
Áû ãàëñûí áûðäà, ñèçÿ õÿáÿð âåðèì ÷îáàííàí. Ýÿëäè ÿâÿ, ýþðäö ãûç
éîõäó. Äåäè:
– Íÿíÿ, áÿñ áàúûì íåúÿ îëäó?
Äåäè:
– Áàëà, ýåúÿ éîõ îëóï.
Áû ÷îáàí äà ñöðöíö óíóäóð, äÿðâèø-ëèáàñ îëóá áàøäàäû øÿùÿðáÿøÿùÿð áû ãûçû àõòàðìàüà.
324
Áû Çÿðíèýàðûí äà îüëó äà ýÿëäè îëäó öçÿ ýöëÿí. Ïà÷úàùûí îüëó âÿçèðè ÷àüûðûá äåäè:
– Âÿçèð, ýÿë áûíû àïàð, þç àòàñûíûí âèëàéÿòèíÿ. Éÿìÿí øÿùÿðèíèí
ïà÷úàùûíûí ãûçûäû. Àòà-àíàñûéíàí ýþðöøñöí, ýÿíÿ ýÿòèð.
Áûíû ãîøóííàí, úÿëàëûíàí âÿçèðÿ ãîøäó, éîëà ñàëäû.
Áûëëàð ýÿëìÿéÿ ìÿøüóë îëäó. Ýÿëäèëÿð Éÿìÿíèí ö÷ àüàøäûüûíäà
äöøäöëÿð. ×àäûðû, êÿíÿôè ãóðäóëàð. Âÿçèð ýåúÿíè ñàëäû àðûéà äåäè:
– Áÿëè, áûðäà êèì âàð.
Äóðäó éàâàø-éàâàø ýåòäè ãûçûí éàíûíà. Ãûç ýþðäö âÿçèð ýÿëäè, äåäè:
– Ôèëàí-ñöäÿ, ñÿíèí íÿ ùÿääèí âàð êè, ìÿíèì ÷àäûðûìà ýèðèðñÿí?
– Áû ñààò ñÿíèí äÿ, îüëóíóí äà áîéíóí âûðäûððàì, àðòûõ óçóí åëÿìÿ.
Ãûç áàõäû ýþðäö, îëìóéàúàõ. Äåäè:
– Ñÿí îòóð, áû ñààò ÿëèìÿ ãàá àëûì ýÿëèðÿì.
×þëÿ ÷ûõäû, áàøäàäû äàøìàüà. Èøûõëàíàíäà ýÿëäè-ýÿëäè, ÷ûõäû áèð
øÿùÿðÿ. Ýþðäö, áûðà þç äÿäÿñèíèí âèëàéÿòèäè.
Çÿðíèýàð áÿëÿä èäè äöêàí-áàçàðà. Ýÿëäè äÿðçè äöêàíûíà äåäè:
– Ìÿíèì ÿðèì äÿðâèøäè, îíà áèð äÿñò äÿðâèø ïàëòàðû âåðÿðñÿí.
Êþøêöëöíÿúÿí, òÿáÿðçèíÿúÿí àëäû. Ýåéèíäè. Ñà÷ûí éûüäû ïàïàüûí
àëòûíà, òÿáÿðçèíè äÿ àëäû ÿëèíÿ, êþøýöëö äÿ. Ýÿëäè áþéöê áèð ÷àéõàíàíûí
ãàáàüûíà. Áàøäàäû áèð ãÿñèäÿ îõóìàüà. Áûíäà áèð ëÿâñ âàðäû êè, áûíû
åøèäÿí ñÿñèíÿ âàëåù îëóðäó. Úàìàùàò ùàìûñû éûüûøäû áûðà. ×àé÷û, àøáàç
ýþðäö ýöíäÿ áûëëàðûí éöç ìàíàò ãàçàíúû îëóðäóñà, áû äÿôÿ èêè éöç ìàíàò
ãàçàíúû îëäó. Áû àøáàç äåäè:
– Àüà äÿðâèø, éåìÿéèí äÿ ìÿííÿí, è÷ìÿéèí äÿ. Íÿ ãÿäÿð ãàëàúàõñàí, ãàë áûðäà.
Áû áûðäà ãàëìàõäà îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì âÿçèðäÿí.
Ñÿùÿð à÷ûëäû, âÿçèð ãîøóíó äà ýþòöðöá ýåðè ãàéûòäû, ýåòäè ïà÷úàùà äåäè:
– Ãûç ëîòóíóí áèðèéäè. ×ûõäû ýåòäè.
Âÿçèð äÿ äÿðâèø-ëèáàñ îëóá, áàøäàäû ãûçû àõòàðìàüà.
Ãûç ãÿñèäÿ îõûäûüû éåðäÿ, ýþðäö úàìààòûí è÷èíäÿ áèð äÿðâèø äóðóð.
Íÿçÿð ñàëäû, ýþðäö äÿäÿñèíèí âÿçèðèäè. Äåäè:
– Àüà äÿðâèø, áóéóð ñÿí äÿ áèð ãÿñèäÿ äå.
Áû äåäè êè, ìÿíèì íÿ ëàèãèì âàð êè, ñÿíèí éàíûíäà îõóéàì? Ãûç
äåäè:
– Èíäè êè áåëÿäè, ýÿë áûðäà ìÿíèì éàíûìäà ÷àë.
Áèð ýöí äÿ ýþðäö êè, ÷îáàí äÿðâèø-ëèáàñ ýÿëèð. Äåäè:
– Áóéóð, áèð ãÿñèäÿ äÿ ñÿí îõó!
325
Áû äà äåäè:
– Ìÿíèì íÿ ãöäðÿòèì âàð êè, ñÿíèí éàíûíäà ãÿñèäÿ äåéÿì.
Äåäè:
– Îíäà, ñÿí äÿ ãàë ìÿíèì éàíûìäà.
Áûëàð îëäóëàð áåø äÿðâèø. Áû ãûç ýöíäÿ ÷ûõûá ìåéäàí åëÿéèðäè;
úàìààòû éûüûðäû áàøûíà. Áû ùþë-ùþëÿ, áû ãóë-ãóëà áû ñÿñ ýåòäè ÷ûõäû ïà÷úàùà.
Ïà÷úàù áû ÿùâàëàòû åøèäÿíäÿ àäàì ýþíäÿðäè êè, î äÿðâèøè ãîíàõ
åëèéèí. Ãûç ýÿëÿí ôÿððàøà äåäè:
– Ïà÷úàùà äåéèí áèð íÿôÿð äåéèëèê, áåø íÿôÿðèê.
Áû ôÿððàø ýÿëäè ïà÷úàùà äåäè êè, áåëÿ-áåëÿ äåéèð. Áû ãàéòàðäû äåäè:
– Ýåò äåíÿí, ïà÷úàù äåéèð êè, áåøè äÿ ìàà ãîíàõäû.
Áûëëàð áåøè äÿ ýÿëäèëÿð ïà÷úàùà ãîíàõ, éåäèëÿð, è÷äèëÿð. Áû ãûç áèð
ãÿñèäÿ áàøäàäû. Ïàäøàù ýþðäö êè, áûíäà áèð íÿôÿñ âàð êè, ýþéöíÿí ýåäÿí
ãóø âàëåù îëóá äàéàíûð. Ãÿñèäÿíè òàìàì åëèéÿííÿí ñîðà äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñûí, ÿðçèì âàð.
– Áóéóð.
Äåäè:
– Ïà÷úàù ñàü îëñóí, ìÿíèì ñÿííÿí áèð òÿâàããå åëèéèðÿì.
– Íÿ äåñÿí, ÿìÿë åëèéÿðèê, àüà äÿðâèø. Áóéóðà áèëÿðñÿí.
Ãûç äåäè:
– Ãàïûäà áèð ãàðîë ãîé, è÷ÿðèäÿí ÷þëÿ ÷ûõàíû áóðàõìàñûí, ÷þëäÿí
è÷ÿðè ýÿëÿíè áóðàõñûí.
Ãàéûòäû ãàïûäà áèð ãàðîë ãîéäó. Áû ãûç äåäè:
– Äÿðâèø ãÿñèäÿ äåéÿííÿí ñîðà ýÿðÿê àðàñûíäà ãÿ çîãÿäÿðäÿ äåñèí.
– Áóéóðà áèëÿðñÿí, àüà äÿðâèø!
Ãûç äåäè:
– Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ, ïà÷úàù ñàü îëñóí, áèð ïà÷úàù âàðäû. Áûíûí
äà áèð ãûçû âàðäû. Áèð ýöí áû ïà÷úàù àðâàäûéíàí ÷þðÿê éåéÿíäÿ àðâàäû
äåäè:
– ßøè, ýÿë áèð Ìÿêêÿéÿ ýåäèï çèéàðÿò åëèéÿê.
Êèøè äåäè:
– ×îõ éàõøû.
326
Ãûçûí õóðäó-õþðÿéèí äÿ ãîéìûøäû éàíûíà, áèð ìîëëà äà òÿéèí åëÿìèøäè êè, îíà äÿðñ âåðñèí. Áû âÿçèðè ÷àüûðäû. Äåäè:
– Âÿçèð, áèëèðñÿí íÿ âàð? Áèç ýåäèðèê Ìÿêêÿéÿ, ñÿíè éåðèìäÿ ãîéóðàì. Ïÿðäåéè-èñìÿòäÿ áèð ãûçûì âàð. Îíó ñàà òàïøûðûðàì. Ñÿíè äÿ
Àëëàùà.
Î ñààò ïà÷úàù äåäè:
– Àé ãóðáàí îëóì, î ãûç íåúÿ îëäó?
Äåäè:
– Äèíìÿ, íàüûëûí àõûðûíà ãóëàõ àñ!
Âÿçèð äÿ äåäè:
– Ãîé ÷þëÿ ÷ûõûì.
Äåäèëÿð:
– Îëìàç, îòóð éåðèíäÿ.
Âÿçèð ðàçû îëäó.
– Áÿëè, áûëàð ýåòäèëÿð, áèð ýöí âÿçèð áàëêîíäà ýÿçèðäè. Ýþçö ñàòàøäû
áû ãûçà. Ýåúÿíè ñàëäû àðûéà, ýÿëäè ãûçûí éàíûíà. Ãûç íÿ ãÿäÿð áûíà éàëâàðäû, íÿ ãÿäÿð ìèííÿò åëÿäè, îëìàäû. Ãûç ýþðäö éà áûíû þëäöðÿúÿé, éà
ÿëÿ ýÿòèðÿúÿê. Äåäè:
– ßëèìÿ ãàá àëûì ýÿëèì!
×ûõäû ãà÷äû. Áÿððè-áèéàáàíûíàí ýåäèðäè, áèð ÷îáàíà öðúàù ÷ûõäû.
×îáàí áûíûí î öçöííÿí, áó öçöííÿí þïäö: Áûé áàúû, ñàà ãóðáàí îëóì;
áàúûí éîõäó; Àëëàù ñÿíè ìàà éåòèðäè.
– Àé àüà äÿðâèø, áàøûíà äþíöì, î ãûç íåúîëäó?
Äåäè:
– Àõûðûíà ãóëàõ àñ!
×îáàí áûíû àïàðäû ÿâëÿðèíÿ. Ãûç ýþðäö, ùÿð øåé âàð ÿâëÿðèíäÿ, éàü,
ìîòàë, ñöä, ãàòûõ. Áèð äÿ áèð ãîúà íÿíÿñè âàð, ùå÷ íÿéè òàé éîõäó.
×îáàí àíàñûíà äåäè:
– Àíà, áèð áàúû òàïìûøàì, áû àíäà, áû êàëàìà áûíû áèêåô ýþðñÿì, áû
àüàú ñûíûúàí ñÿíè äþéÿúÿéÿì. Ñÿùÿð ãûç áèëÿéèí ÷ûðìàéûá åâè-åøèéè òÿìèçäÿäè. Àðâàäû ñóéà ñàëäû. Àðâàä äåäè:
– Àé, Àëëàù, ñàà øöêöð, áûíû ìàà ùàðäàí éåòèðäèí. Áåø ýöí, ö÷ ýöí
áûðäà éåäè-è÷äè, ëÿççÿò àïàðäû. Áèð ýöí äåäè:
– Ìÿí ïà÷úàù ãûçû áûðäà ùàâààòàí ãàëàúàüàì.
Ýåúÿíè ñàëäû àðûéà ãà÷äû. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà þçöí éåòèðäè áèð øÿùÿðÿ,
ýþðäö áèð ÷èíàð âàð. Áûíûí êîüóøóíäÿ ïöíùàí îëäó. Áèð âÿäÿ ýþðäö áèð
327
àòäû ýÿëèð. Áû àòäû ýÿëèá àòûí ñöâàðàíäà ýþðäö êè, àò ñó è÷ìèð. Áàõäû,
ýþðäö ñóéà øþâãö äöøöá. Î éàíà-áû éàíà áàõäû, ýþðäö ÷èíàðûí êîüóøóíäà áèð ãûç îòóðóá. áûííàí ñîðóøäó êè, íèéÿ áûðäà îòóðìûñàí? Íÿ÷èñÿí?
Ãûç äåäè:
– Ãà÷ãûíàì.
Áûíà äåäè:
– Ýÿë òÿðêèìÿ ìèí.
Ãûçû òÿðêèíÿ àëûá àïàðäû åâëÿðèíÿ. Î ñààò ïà÷úàùûí îüëû äåäè:
– Àé áàøûíà äþíöì, î ãûç íåúÿ îëäó?
Ãûç äåäè:
– Àõûðûíà ãóëàõ àñ.
– Áÿëè, ïà÷úàùûí îüëó áû ãûçû ÿâëÿðèíÿ àïàðäû. Áû ãûç áåø ýöí, îí ýöí
áûðäà äîëàíäû. Îüëàíûí íÿíÿñè áàõäû ýþðäö, áû áèð ãàáèë àäàìäû. ßðèíÿ
äåäè, áûíûí êÿáèíè êÿñäèðÿê îüëóìóçà. Áûíûí êÿáèíè êÿñäèëÿð îüëóíà.
Áèð ýöí áû ãûç äåäè:
– Áÿëè, ìÿí ôèëàí ïà÷úàùûí ãûçûéàì, áûíûí áèð îüëó äà îëìûøäû. ßðè
äåäè, áÿñ èíäèéÿòÿí íèéÿ áûíû ìàà äåìèðäèí. Ñàáàù áûíû úÿù-úÿëàëûíàí,
ãîøûííàí, âÿçèðè äÿ éàíûíà ãîøóá éîëà ñàëäû.
Î ñààò ÿðèíèí âÿçèðè äåäè:
– Ãîéóí, ìÿí ÷þëÿ ÷ûõûì.
Äåäèëÿð:
– Îëìàç, îòóð éåðèíäÿ.
– Áûëëàð, áÿëè, âèëàéÿòäÿðèíÿ ö÷ àüàú ãàëìûø äóðäóëàð, äöøäöëÿð ýåúÿ
âÿçèð þç-þçöíÿ äåäè: áûðäà êèì âàð, ýåòäè ãûçûí éàíûíà. Ãûç íÿ ãÿäÿð
åëÿäè, îô åëèéÿ áèëìÿäè. Äåäè:
– Ñÿí îòóð, áû ñààò ýÿëèðÿì.
Àñäà ãà÷àíà èìàì ìÿíèì, ãà÷äû. Ãûç ýÿëäè áèð äÿñò äÿðâèø ëèáàñû
àëäû, ýåéèíäè, ýÿëäè ÷ûõäû àòàñûíûí øÿùÿðèíÿ. Áàøäàäû áèð ÷àéõàíàäà äÿðâèøäèê åëÿìÿéÿ. Èíäè áàõ, ïà÷úàù ñàü îëñóí, î ñÿíèí âÿçèðèí, áû ÷îáàí,
áû äà ìÿíèì ÿðèì. Áû äà ìÿíèì ÿðèìèí âÿçèðè. Ñèç äÿ àòàì.
Áàøûííàí ïàïàüûí ýþòöðäö:
– Äå, ýþðöì, ãûçûíàììû?!
Ïà÷úàù î ñààò úÿëëàäû ÷àüûðäû. Èêè âÿçèðèí äÿ áîéíûí âûðäûðäû. Ãûçûí
ÿðèí þç éåðèíäÿ ïà÷úàù åëÿäè, ÷îáàíû äà âÿçèð.
Î éåäè, éåðÿ êå÷äè. Ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
328
ÍÎÕÓÄÓ ÊÅ×ßË
Áèðè âàð èäè, áèðè éîõäó, òàíðû âàð èäè, áÿíäÿñè ÷îõ èäè. Áèð êå÷ÿë âàð
èäè, áóíà Íîõóäó Êå÷ÿë äåéÿðäèëÿð. Êå÷ÿëèí áèð äàéûñû âàð èäè, áèð äÿ
äàéûñû àðâàäû âàð èäè. Êå÷ÿë äàìëàðûíûí öñòöíäÿ îòóðìóøäó. Ýþðäö äàéûñûíûí àðâàäû äàðüà èëÿí ñþùáÿò åëÿéèð. Ãóëàã àøäû, äàðüà äàéûñûíûí àðâàäûíà äåäè:
– Àé àøûíà, ìÿíèì õûðìàíûì àëà þêöçëö õûðìàíäûð, ìÿí àëìà ãàáûüûíû éîëíàí òþêÿ-òþêÿ õûðìàíà ýåäèðÿì. Ñÿí ïëîâ áèøèð ýþòöð, àëìà
ãàáûüûíû éûüà-éûüà ýÿë, ìÿíèì àëà þêöçëö õûðìàíûìà ÷ûõàðñàí.
Äàðüà áóíó äåéèá ýåòäè.
Êå÷ÿë åâÿ ýÿëäè, äàéûñû àðâàäûíà äåäè:
– Äàéûì õûðìàíäà éàíûð, äåéèð ìÿíÿ ãàòûã-÷þðÿê ýÿòèð.
Àðâàä ãàëõäû, êþíöëñöç-êþíöëñöç êå÷ÿëÿ ãàòûã-÷þðÿê âåðèá éîëà
ñàëäû. Êå÷ÿë ÷þðÿéè, ãàòûüû ýþòöðöá äàðüàíûí õûðìàí éîëóíà òþêöëÿí
àëìà ãàáûãëàðûíû ýþòöðöá þç õûðìàíëàðûíûí éîëóíà äöçÿëäè. Ýåòäè õûðìàíëàðûíà ÷àòäû. Éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðäè äåäè:
– Àé äàéû! Ìÿíèì àëà þêöç õîøóìà ýÿëèð, ìÿí áó ãàòûã èëÿ þêöçöìö àëà áîéàéàúàì.
Äàéûñû äåäè êè:
– À áàøûí áàòñûí êå÷ÿë, äÿëè îëìà!
Êå÷ÿë ãóëàã àñìàäû, ãàòûüíàí ãûçûë þêöçëÿðèíè àëà-áóëà åëÿäè. Î òÿðÿôäÿí àðâàä ïëîâó ùàçûð åëÿäè. Ãàáà òþêöá àëìà ãàáûãëàðûíû éûüà-éûüà
ýÿëäè, þç õÿðìÿíëÿðèíÿ ÷ûõäû, ýþðäö þêöçëÿðè àëàäûð. Ìÿÿòòÿë ãàëäû. Êèøè
äåäè:
329
– Àé àðâàä, ýöí ùàíñû òÿðÿôäÿí ÷ûõûá, àé ùàíñû òÿðÿôäÿí äîüóá, úèíëÿðèí ùàíñû äàüëàðà äàüûëûá êè, áèçè éàä åëÿéèðñÿí?!
Àðâàä ÿââÿë ãûçàðäû, ñîðà äåäè:
– Àé êèøè, áèëäèì êè, õûðìàíûí òîçó äþøöíöçö òóòóð. Êöïÿíèí äèáèíäÿ áèð àç éàü ãàëìûøäû, îííàí ÷ÿð÷èäÿí àëäûüûì äöéöíö ïëîâ áèøèðèá ýÿòèðäèì êè, éèéÿñèíèç ñèíÿíèçèí òîçó òÿìèçëÿíÿ.
Êå÷ÿë öñòöíö âóðìàäû, ýÿëäè äàéûñûíäàí õþðÿéè éåìÿéÿ. Àðâàä äåäè:
– Àé êèøè, ñèç åëÿ äÿ îëñà õþðÿéè éåéÿúÿêñèíèç, áåëÿ äÿ îëñà. Äàðüàíû äà ÷àüûðûí ýÿëñèí áèð-èêè òèêÿ äÿ îëñà, î éåñèí. Âåðýèäÿ, õàðúäà áèçè
ýþçäÿéÿð.
Äàéûñû êå÷ÿëÿ äåäè:
– Êå÷ÿë, äóð ýåò äàðüàíû ÷àüûð ýÿëñèí. áèð-èêè òèêÿ áèçíÿí ÷þðÿê
éåñèí.
Êå÷ÿë ýåòäè äàðüàíûí õûðìàíûíà, äåäè:
– Àé äàðüà, êþïÿéîüëó, äöíÿí íÿ èø ãàðûøäûðûáñàí, äàéûì îäó ýÿëèð
ñÿíè þëäöðìÿéÿ.
Êå÷ÿë áóíó äåéèá àõñàéà-àõñàéà ýÿëäè þç õûðìàíëàðûíà, äàéûñûíà
äåäè:
– Àé äàéû, äàðüàýèëèí èòëÿðè âàð, ìÿíèì äÿ áàëäûðûìû äèøëÿäè, ÷àüûðà
áèëìÿäèì. Éàáàíû àë ýåò, þçöí ÷àüûð ýÿëñèí.
Êèøè éàáàíû ýþòöðöá ýåòäè äàðüàíû ÷àüûðìàüà. Äàðüà êèøèíè ýþðöá
ãà÷äû. Êèøè ÷àüûðäû êè, ùå÷ îëìàñà ýÿë ýåäÿê, áèðúÿ òèêÿñÿ äÿ éå.
Äàðüà äàùà äà áÿðê ãà÷äû. Åëÿ áèëäè êè, êèøè äåéèð:
– Ùå÷ îëìàñà áèð éàáà âûðûì, ñîðà ýåò.
Äàðüà äàëûíà áàõìàéûá äàùà äà áÿðê ãà÷ìàüà áàøëàäû. Êèøè äàðüàíû
ãà÷àí ýþðöá ãàéûòäû þç õûðìàíëàðûíà ýÿëäè. Äåäè:
– Àé àðâàä, áèëìÿéèðÿì íÿ îëóáñà äà, äàðüà ìÿíè ýþðÿíäÿ ãà÷äû
ýÿëìÿäè. ßëáÿò, áèð ýöí ãîíàã ÷àüûðàðûã, ÿâÿçèíè ÷ûõàðûã.
Àðâàä áèëäè êè, áó àðüàú êå÷ÿëäÿí êå÷èá. Àíúàã êå÷ÿëèí öçöíÿ áèð
ñþç äèéÿ áèëìÿäè. Êå÷ÿë äàéûñûííàí áÿðàáÿð áàñûá øèðèí-øèðèí ïëîâ éåäèëÿð. Àðâàä äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà áîø ãàáëàðû ýþòöðäö åâëÿðèíÿ
ýåòäè.
Ñàáàù ýÿíÿ êå÷ÿë äàìëàðûíûí öñòöíäÿ îòóðìóøäó, äàðüà ýÿëäè äàéûñû àðâàäûíûí éàíûíà äåäè:
– Àé àøûíà, äöíÿí éîëó éàíûëäûí, ýÿëèá ÷ûõìàäûí. Áó ýöí äîëìà
áèøèð, ìÿí éîëíàí õóðìà òþêÿ-òþêÿ õûðìàíà ýåäÿúÿì. Ñÿí õóðìàíû
äþøöðÿ-äþøöðÿ ýÿë, ìÿíèì õûðìàíûìà.
330
Äàðüà áóíó äåéèá ýåòäè. Êå÷ÿë äàìûí öñòöíäÿí äàðüà èëÿí äàéûñû
àðâàäûíûí äàíûøûüûíû åøèòìèøäè. Ýåíÿ ýÿëäè ãàòûã-÷þðÿê ýþòöðäö, ãàéûòäû äàðüàíûí õûðìàí éîëóíà òþêöëÿí õóðìàëàðû éûüûá, þç õûðìàí éîëëàðûíà
äöçäö. Ýåòäè éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðäè, ýåíÿ ãûçûë þêöçëÿðèíè àëà
áîéàäû.
Î òÿðÿôäÿí àðâàä äîëìàíû áèøèðäè, éîëà äöøäö. Õóðìàíû éûüà-éûüà
ýåíÿ ýÿëäè þç õûðìàíëàðûíà ÷ûõäû. Êèøè ýåíÿ äåäè:
– Àé àðâàä, ñÿí íÿ éàõøû èíñàôà ýÿëèáñÿí. Áó äîëìàíû íåúÿ áèøèðäèí
ýÿòèðäèí, íÿ áèëäèí êè, ìÿíèì öðÿéèì äîëìà èñòÿéèð?
Àðâàä ìèí áèð äèëíÿí êèøèíèí éàíûìäà þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðòäû. Äåäè:
– Àé êèøè, íÿ îëàúàã? Ãîíøóëàðäàí áîðú-õÿðú åëÿäèì, ãîéìàäûì
ñÿí áóðàäà àú ãàëàñàí.
Êå÷ÿë áöòöí ÿùâàëàòû áèëèðäè, öñòöíö âóðìàäû, ýÿëäè, îòóðäó äàéûñûííàí áÿðàáÿð äîëìàíû éåäè, ãàëõäû.
Ñàáàù åðòÿ êå÷ÿë äàìëàðûíûí öñòöíäÿ îòóðìóøäó, äàðüà ãàøãàáàüû
éåðíÿí ýåòìèø ýÿëäè, äåäè:
– Àøíà, ñÿí ùå÷ âÿäÿíÿ äîüðó ÷ûõìàéûðñàí. Äöíÿí äÿ ýþçëÿìÿêäÿí éîðóëäóì, õþðÿéè ýÿòèðèá ýÿëìÿäèí. Áó äÿôÿ ùàëâà ÷àë, ìÿí éîëà
ôûíäûã òþêÿ-òþêÿ ýåäÿúÿì. Ùàëâàíû ýþòöð, ôûíäûüû éûüà-éûüà ýÿë ìÿíèì
õÿðìÿíèìÿ ÷ûõ.
Äàðüà áóíó äåéèá ýåòäè. Êå÷ÿë äàìûí öñòöíäÿí åíèá ýÿëäè ãàòûã÷þðÿéè ýþòöðäö, äàðüàíûí õûðìàí éîëóíà äöçöëÿí ôûíäûãëàðû éûüûá þç
õûðìàí éîëëàðûíà äöçÿ-äöçÿ ýåòäè, éàâàí ÷þðÿéè äàéûñûíà âåðäè, ýåíÿ
þêöçëÿðèíè ãàòûãíàí àëà-áóëà áîéàäû. Áó òÿðÿôäÿí àðâàä ùàëâà ÷àëûá
ãàáà ÷ÿêäè, éîëà äöøäö. Ôûíäûãëàðû éûüà-éûüà ýÿëäè þç õûðìàíëàðûíà
÷ûõäû. Êèøè äåäè:
– Àé àðâàä, ñÿí íÿ éàõøû èíñàôà ýÿëèáñÿí. Ñÿí áåëÿëèêíÿí áèçè î
ãÿäÿð áîðäàéàðñàí êè, äÿðèìèçÿ ñûüìàðûã.
Àðâàä ìèí áèð äèëíÿí êèøèíè èíàíäûðäû êè, áóíó äà ãîíøóëàðäàí áîðú
àëûá áèøèðèá. Êå÷ÿë öñòöíö âóðìàäû. Ýÿëäè äàéûñûéíàí áÿðàáÿð ùàëâàíû
áàñûá éåäè. Àðâàä áîø ãàáëàðû ýþòöðöá äåéèíÿ-äåéèíÿ åâëÿðèíÿ ýÿëäè.
Êå÷ÿë äàìëàðûíûí öñòöíäÿ îòóðìóøäó, ýþðäö äàðüà ýÿëäè, äàéûñû àðâàäûíà äåäè:
– Àøíà, ñÿí ùå÷ ÿùäèìÿ äîüðó ÷ûõàí äþéöëñÿí. Ñàáàùà ñöääö àø,
êþìáÿ áèøèð, ìÿí äÿ ãàðïûç àëûì ýÿëÿúÿì, åâäÿ éåéèá êåô ÷ÿêÿðèê.
Äàðüà áóíó äåéèá ýåòäè. Êå÷ÿë ãàòûã-÷þðÿê ýþòöðöá ýÿëäè äàéûñûíûí
éàíûíà, áöòöí ÿùâàëàòû äàéûñûíà íàüûë åëÿäè. Õûðìàí÷ûëàð õûðìàíëàðûíû
331
äþéäöëÿð, åâëÿðèíÿ ýåòäèëÿð. Àõøàì îëäó, ùàìû éåéèá éàòäû, ñàáàù èøëÿðèíÿ ýåòäèëÿð.
Î òÿðÿôäÿí àðâàä ñöääö àø, êþìáÿ áèøèðèá äàðüàíûí éîëóíó ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Áèð àç êå÷äè, äàðüà áèð ãàðïûç äà àëûá åâÿ ýÿëäè. Áóíëàð
îòóðóá éåìÿê èñòÿéèðäèëÿð êè, áèðäÿí ãàïû äþéöëäö. Àðâàä îéíàøû áóüäà
êèñÿñèíÿ ñàëäû, ñöääö àøû éöêöí àëòûíà ãîéäó, êþìáÿíè éöêöí öñòöíÿ
ãîéäó, ãàðïûçû äà áèð êöíúÿ äûüûððàäû. Ãàïûíû à÷äû, êå÷ÿë äàéûñûííàí
è÷ÿðè ýèðäè, îòóðóá ÷þðÿê èñòÿäèëÿð. Àðâàä ãàëõäû ãàøëû-ãàáàõëû ýÿòèðäè
îëàðà éàâàí ÷þðÿê ãîéäó. Êå÷ÿë äåäè:
– Àé äàéû, ìÿíèì áèð ñþçöì âàð, îíó ñþéëÿéèì, ñîðà éåéÿê.
Äàéûñû äåäè:
– Ñþéëÿ, ãóëàã àñàã.
– Ìÿí éîëíàí ýåäèðäèì ýþðäöì áèð èëàí éîëäà ãûâðûëûá, éàòûá éöêöí
öñòöíäÿêè êþìáÿ êèìè. Áàøûíà áèð äàø ñàëäûì, êöíúäÿêè ãàðïûç êèìè,
áàøû åëÿ äàüûëäû êè, íÿìèäÿêè ñöääö àø êèìè, ýþçëÿðè èøûëäàìàüà áàøëàäû,
êèñÿäÿêè îéíàø êèìè.
ßùâàëàò à÷ûëäû, êå÷ÿë äàéûñûéíàí áÿðàáÿð îéíàøû òóòäó þëäöðäö. Ìåéèòèíè ãóéóéà ñàëûá ýèçëÿòäèëÿð. Ñîðà õþðÿêëÿðè ýÿòèðèá ãàáàãëàðûíà
ãîéóá éåäèëÿð. Àðâàäà òÿíáåù åëÿäèëÿð, þìöð ñöðìÿéÿ, ýöí êå÷èðìÿéÿ
áàøëàäûëàð.
332
ßÁÖËÃÀÑÛÌ
Ýöííÿðèí áèð ýöíö Èñôàùàíäà áèð êèøè âàðäû, áû äåäèêúÿ êàñûï èäè. Áèð
ãÿäÿð äÿ áûíûí þçýÿéÿ áîðúó âàðäû. Áèð ýöí àðâàäûíà äåäè:
– Áèðÿç ùÿðáèéÿ ÷þðÿêäÿí-çàääàí ãîé ùàçûððà. Ýåäèì ýþðöì, î
áîðúó äöçÿëäÿ áèëëÿììè?
Áûíûí áèð àç äà ñàâàäû âàðäû. Äöøäö éîëà ýåòäè, ýöíÿ áèð ìÿíçèë
òåééè-ìÿíàçèë ýåòäè. Î ãÿäÿð êè, áèð áóëàüà ðàñò ýÿëäè.
Ýÿëäè áû áûëàüûí öñäÿ äöøäö, ÿëèí éóäó, öçöí éóäó, äÿñòÿìàç àëûï
íàìàçûí ãûëäû îòóðäó. ×þðÿéèí à÷äû ãîéäó ãàáàüûíà, áàøäàäû éåìÿéÿ.
×þðÿéèí éåäè ãóðòàðäû. Áû áóëàüûí éàõûíëûüûíäà äà áèð øÿùÿð âàðäû.
Éàâàø-éàâàø éîëà äöøäö. Áû øÿùÿðÿ ýåäèðäè. Õåéëàõ ýåòäè, ÷àòäû áû
øÿùÿðÿ. Áû êèøè áèð áàëàúà äà äÿðâèøëèé áèëèðäè. Áèð êö÷åéíÿí ýåòäè ýþðäö
áèð îüëàí éàíûíà õåéëàõ ÷èò òþêöá ñàòûð. Àììà åëÿ ùåé äåéèðäè: “ßëè áàøû
ö÷öí àëìàðàì, ßëè áàøû ö÷öí âåðìÿðÿì!”
Êèøè ôèêèðëÿøäè êè, îòóðóì áûðäà ýþðöì, áû íÿ èøèí ñàùèáèäè? Áû íèéÿ
áèëÿ äåéèð?
Îòóðäó áèð äàø âàðäû, îíóí öñòöíäÿ. Áû îüëàí ïàð÷à þë÷äöéö éåðäÿ
áàõäû ýþðäö, áèð äàøûí öñäÿ áèð äÿðâèø îòóðóá.
– Âàé ìÿíè, êîð îëåéäûì, øèë îëåéäûì! Àé äÿðâèø àüà, ìÿí ñÿíè
íèéÿ ýþðìÿìèøÿì? Äóð ýåäÿê ÿâÿ, áûðäà íèéÿ îòóðìóñàí?
Äóðäó áû ïàð÷àíû-çàäû éûüûøäûðäû. Áû êèøèíè äÿ ýþòöðäö ýÿëäèëÿð ÿâÿ,
ãàïûéà ÷àòàíäà, îüëàí ÷àüûðäû:
– Íÿíÿ.
333
Àðâàä ÷ûõûá äåäè:
– Áàëà, íÿäè?
Äåäè:
– Íÿíÿ, Àëëàù ãîíàüûìûç âàð.
– Ýÿëñèí, áàëà, Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, ãîíàüûíà äà, ñàà äà. Õîø
ýÿëèï, ýþç öñäÿ ýÿëèï.
Áû êèøèíè àïàðäûëàð ÿâÿ. Áû êèøè áàõäû ýþðäö áûíûí ãàïûñûíäà áàü÷àñû,
ôÿââàðÿñè, ùàìàìû âàð. Áèð èìàðàòäû êè, òåé ìÿðìÿð äàøûííàí ÿìÿëÿ
ýÿëèá.
Áûíûí àëòûíà äþøÿê ñàëäûëàð. Áû îòóðäó áèðÿç ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Ñûðïà
ñàëûíäû. Êèøè ýþðäö áèð ãûçûë áîøãàáäà áûíûí ãàáàüûíà õþðÿê ãîéäóëàð.
Õþðÿéè éåäèëÿð, ãóðòàðäûëàð. Áû õîí÷åéíàí áîøãàáû ýþòöðäöëÿð, ãîéäóëàð áûíûí ùåéáÿñèíÿ. Äåäèëÿð:
– Ãàðäàø, ãàéäàìûç áûäû. Ùÿð êÿñ ùàíêû ãàáäà ýþðÿê éåñÿ, îíó
ýÿðÿê îíóí ùåéáÿñèíÿ ãîéàõ, ýåäÿíäÿ àïàðà!
Êèøè ãàëäû ìÿùÿòäÿë êè, áû íåúÿ èøäè. Áû îüëàí äåäè:
– ßìè, äöç áèð àé áèçÿ ãîíàõñàí. Áû øÿùÿðäÿ äÿ áèðúÿ øèéÿ ìÿíÿì.
“ßëè áàøû ö÷öí àëìàðàì, ßëè áàøû ö÷öí âåðìÿðÿì”. Îíóí ö÷öí äåéèðÿì íÿ áèð ãÿïèé àðòûã àëìàðàì, íÿ äÿ áèð ãÿïèé ÿñýèé âåðìÿðÿì. Èëäÿ
äÿ éöç òöìÿí äèë úÿðìÿñè âåðèðÿì, ïà÷úàùà.
Áû êèøè áèð àé ãàëäû áûðäà. Áèð àé òàìàìûäû, îüëàí äåäè:
– ßìè, îí ýöíäÿ àðòûõ ãàë.
ßáöëãàñûìäû áû îüëàíûí àäû. Àõøàì îëäó ßáöëãàñûì áèð úöò àëìà
÷ûõàðòäû îõóäó, öôöðäö, èêèñèí äÿ åëÿäè ýöë. Áûëëàð îéíàäûëàð, îõóäóëàð,
÷àëäûëàð, ÷àüûðäûëàð. Äÿðâèø äÿ áàõûðäû. Îí ýöí òàìàì îëäó, áèð êèñÿ ïóë
ýÿòèðäè âåðäè êè, äÿðâèø, ñÿí õÿðúäÿ, áèðäÿí êîððóõ ÷ÿêÿðñÿí. Äöáàðà
éöç ìàíàò äà âåðäè êè, áû äà ñÿíèí éîð õÿðúèí. Êèøè äóðäó-äöøäö éîëà.
Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåé ìÿíçèë ýÿëäè, þçöí éåòèðäè Èñôàùàíà.
Äåäè:
– Ýÿðÿê ýåäÿì Øàù Àááàñû äà ñûíûéàì, ýþðÿì î íÿ âåðèð?
Ýÿëäè Øàù Àááàñûí ãàïûñûíäà ãÿñèäÿíè áàøäàäû, îõóäó ãóðòàðäû.
– Ýÿòèðèí, áûíà áèð ãûçûë âåðèí.
Áûíà áèð ãûçûë âåðäèëÿð. Øàù Àááàñ áûííàí ñîðóøäó:
– Àüà äÿðâèø, ùå÷ ìÿíèì êèìè ñÿõàâÿòëè àäàì ýþðìöñÿí?
334
Äÿðâèø úàâàá âåðäè êè, ôèëàí øÿùÿðäÿ áèð ßáöëãàñûì âàð, ïàð÷à ñàòûð,
þçö äÿ äåéèð, ßëè áàøû ö÷öí àëìàðàì, ßëè áàøû ö÷öí âåðìÿðÿì. ßâèíÿ
äÿ ñûðôà ñàëûíûð. Áèð ãûçûë õîí÷àäà áèð ãûçûë áîøãàáäà õþðÿê ýÿòèðèð, ãîéóð
ãàáàüûíà. Éåéèá ãóòàðàííàí ñîðà äà ùÿìÿí ãàáû ãîéóð ùåéáÿñèíÿ,
äåéèð, àïàð, ÿâèíÿ.
ßáöëãàñûìûí ÿâèíäÿ íÿëÿð îëìóøäó, ñþéëÿäè Øàù Àááàñà.
Øàù Àááàñ âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíû ÷àüûðòäû, äåäè:
– Îëìàç, ýÿðÿê ýåäÿê ýþðÿê, î íåúÿ èøäè?
Èêèñè äÿ äÿðâèø-ëèáàñ îëäóëàð. Øàù Àááàñ áû êèøèíè ýåéèíäèðäè, ÷ûõàðòäû
òàõäà, äåäè:
– Ìÿí ýÿëèíúÿí ïà÷úàùëûüû âåðèðÿì ñàà. Ýåäèðèê ßáöëãàñûìûí
éàíûíà. ßéÿð ñþéëÿäèêëÿðèí äîüðóéñà, ýÿëÿíäÿ ñàà áèð øÿùÿð áàüûøäûéàúûéàì.
Äöøäöëÿð éîëà. Áû êèøè äÿ áûëàðà äåäè:
– Ýåäÿðñèíèç, ôèëàí éåðäÿ áèð áûëàõ âàð, îíóí öñäÿí áàõàíäà ùÿìÿí
øÿùÿð ýþðöêöð. Î øÿùÿðäÿ äÿ ôèëàí êö÷åéíÿí ýåäèí, ÷ûõàúàãñûíûç ßáöëãàñûìûí éàíûíà.
Ýÿëäèëÿð î ãÿäÿð êè, ÷ûõäûëàð ùÿìÿí ÷åøìÿíèí öñòöíÿ. ßë-öçäÿðèí
éóäóëàð. ×þðÿê éåäèëÿð, ýþðäöëÿð, áÿëè ýöíîðòà íàìàçûíûí âàõäûäû.
Äÿñäÿìàç àëûï, íàìàçäàðûí ãûëäûëàð. Ýþðäöëÿð øÿùÿð ýþðöêöð. Äóðäóëàð ýåòäèëÿð ùÿìÿí øÿùÿðÿ, ùÿìÿí êö÷åéíÿí ýåòäèëÿð, ýþðäöëÿð ùÿìÿí
îüëàíäû, ïàð÷àíû òþêöá àëûí áèð òÿðÿôÿ, ãóìàøûí áèð òÿðÿôÿ. Àðøûí ÿëèíäÿ
àëûð-ñàòûð. Äåéèð:
– ßëè áàøû ö÷öí âåðìÿðÿì, ßëè áàøû ö÷öí àëìàðàì.
Áûëàð îòóðäóëàð ùÿìÿí äàøûí äèáèíäÿ. ßáöëãàñûì ýþðäö èêè äÿðâèø
îòóðóï. Äåäè:
– Àé àüà äÿðâèø, áàøûíûçà äþíöì, ãóðáàíûíûç îëóì, ýþçäÿðèì êîð
îëåéäû, ìÿí ñèçè íèéÿ ýþðìÿìèøÿì? Äóðóí ýåäÿê ÿâÿ.
Áàøäàäû ïàð÷àëàðû éûüûøäûðäû. Áûëàðû äà ýþòöðäö ýÿëäèëÿð ÿâÿ. Øàù
Àááàñ íÿçÿð ñàëäû, ýþðäö, áàùî, áèð îòàõäû êè, ùå÷ áèð éåðäÿ éîõäó. Ãàïûñûíäà ôÿââàðÿñè, ýöëö-ýöëëöéö, áàüû-áàõ÷àñû, þçö äÿ òåé ìÿðìÿð.
Ýÿëäèëÿð ãàïûíûí ãàáàüûíäà ßáöëãàñûì äåäè:
– Íÿíÿ, Àëëàù ãîíàüû.
– Áàëà, Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, ãîíàüûíà äà, ñàà äà. Õîø ýÿëèïëÿð,
áåø ýÿëèïëÿð. Ýÿëñèííÿð. Íèéÿ ýÿëìèëëÿð?
335
Ýÿëäèëÿð ÿâÿ, áûëàðûí àëòûíà äþøÿê ñàëäûëàð. Áûëàð îòóðäóëàð, ÷þðÿê
âàõäû îëäó. Áûëàðûí ùÿðÿñèíèí ãàáàüûíà áèð ãûçûë õîí÷àäà, áèð ãûçûë ãàáäà
õþðÿê ýÿëäè. Áûëàð éåäèëÿð, è÷äèëÿð éûüûøûëäû. Áû õîí÷àëàð ùÿð êÿñèí þç
õîí÷àñûí, þç ãàáûí, þç ùåéáÿñèíÿ ãîéäóëàð. Øàù Àááàñ, âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí òÿÿúúöá åëÿäèëÿð êè, áû íåúÿ èøäè? Ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Ñþùáÿòäÿí
ñîðà ßáöëãàñûì äåäè:
– Àüà äÿðâèø, áèð àé ìàà ãîíàõ îëóí!
Áûëàð áèð àé áûðäà ãîíàõ îëäóëàð. Àõûðûíúû ýöíö ßáöëãàñûì äåäè:
– Àüà äÿðâèø, îíúà ýöí äÿ àðòûõ ãàëûí.
Ñþùáÿòäÿí ñîðà èêè àëìà ÷ûõàðòäû, äåäè:
– Øÿùÿðè ýþðìöñöíöç. Áèð òàìàøà åëèéèí êåôèíèç à÷ûëñûí. Îõóäó áû
àëìàëàðûí èêèñèí äÿ åëÿäè ãóë. Áûëëàð áàøäàäûëàð ÷àëäûëàð-÷àüûðäûëàð. Áûëàð
äà áàõûðäû. Øàù Àááàñ äåäè:
– Àé ßáöëãàñûì, áûëëàð íÿ ýþçÿë øåéäè!
Î ñààò ßáöëãàñûì ýåíÿ îõóäó, áû àëìàëàðûí èêèñèí äÿ åëÿäè àëìà.
Âåðäè Øàù Àááàñà, äåäè:
– Àëà, áûëëàðû ñàà áàüûøäûéûðàì.
Îíóíúó ýöí äåäè:
– Àíà, ýÿòèð áûëëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð êèñÿ ïóë âåð.
Ýÿòèðäèëÿð ùÿðÿñèíÿ áèð êèñÿ ïóë âåðäèëÿð. Ùÿð êèñÿäÿ éöç òöìÿí ïóë
âàðäû. Äöáàðÿ ýÿòèðäè éöç ìàíàò äà ïóë âåðäè êè, áû äà éîë õÿðúèíèç. Àëìàíû äà íå÷ÿ îõóéóá ãóë åëÿìÿê ëàçûìäû, íåúÿ äÿ àëìà åëÿìÿê ëàçûìäû þðýÿòäè, ñàëäû éîëà.
Éàâàø-éàâàø ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð þç øÿùÿððÿðè Èñôàùàíà. Ýÿëäèëÿð ÿâÿ.
Áèð êàüûç éàçäû, âåðäè áû êèøèéÿ äåäè:
– Ýåò, ôèëàí øÿùÿðè âåðäèì ñàà.
Êèøè ýÿëäè àðâàäûíûí éàíûíà áàøäàäû îëàí áîðúäàðûí âåðäè, ãóòàðäû.
Éåäèëÿð-è÷äèëÿð, êåôèíÿí äîëàíäûëàð.
Øàù Àááàñ äà ýåéèíäè ÷ûõäû òàõäà, áèð ýöí äåäè:
– Âÿçèð Àëëàâåðäèõàí! Íåéíèéÿê êè, ßáöëãàñûìûí áîðúóííàí ÷ûõàõ?
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, îíà ïóë ÿñýèù äåéèë, ãûçûë ÿñýèù äåéèë. Íåéíèéÿúÿêñÿí? Ýÿòèð, ïÿðäåéè-èñìÿòäÿ áèð ãûçûí âàð. Åëÿ îíó âåð îíà.
Ýåúÿ éàòäûëàð. Ñÿùÿð áèð êàìûë ìîëëà âàðäû. Áûíû ýÿòèðòäèëÿð, ãûçûí
êÿáèíèí êÿñäèðäèëÿð ßáöëãàñûìà.
336
Áûðäà äà áèð êå÷ÿë îüëàí âàðäû. Ñÿùÿð òåçäÿí äöøäö éîëà, ýÿëäè
ùÿìÿí øÿùÿðÿ. Ýåòäè ïà÷úàùûí éàíûíà. Áàø éåíäèðäè äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, Øàù Àááàñ ãûçûí âåðäè ßáöëãàñûìà. Ñàáàù äà ýÿëÿúÿê ñÿíè òàõäàí ñàëàúàõ. ßáöëãàñûìû ãîéàúàõ ñÿíèí éåðèíÿ ïà÷úàù.
Øàù Àááàñ ãûçûí òÿäàðèêèí ýþðìÿêäÿ, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì. Áû
ïà÷úàùûí áèð âÿçèðè âàðäû. Áûíûí äà éåääè îüëó âàðäû. Áû âÿçèð äÿ ßáöëãàñûìíàí ÷îõ äîñòäóëàð. Ïà÷úàù âÿçèðè ÷àüûðäû, äåäè:
– Áû àíä ìÿíèì öçÿðèìÿ ãÿíèì îëñóí, áû ýåúÿ ßáöëãàñûìû þëäöðòäöðäöí, þëäöðòäöðäöí. Þëäöðòäöðìÿäèí, ñÿíèí äÿ éåääè îüëóéóí äà
áîéíóí âûðäûðàúàüàì!
Âÿçèð ãàëäû ìàò. Ýåúÿ íåéíèì, íÿòÿð åëèéèìèíÿí äóðäó äöøäö éîëà.
ßáöëãàñûì ýÿëäè ýþðäö, áûäû ãàïû äþéöëöð. Äóðäó ãàïûíû à÷äû, ýþðäö
âÿçèðäè. Äåäè:
– Âÿçèð, áÿñ íÿ ýåú ýÿëäèí?
– Íÿ áèëèì, áèðÿç êàüûç éàçûðäûì. Îíà ýþðÿ ýåú ýÿëäèì. Ýÿëäèëÿð
îòóðäóëàð. Áû ßáöëãàñûìûí äà áèðúÿ áàúûñûéäû, áèð àíàñûéäû, áèð äÿ þçö,
òà ùå÷ áèð êèìñÿñè éîõäó. Áèðÿç ñþùáÿò åëÿäèëÿð, ñîðà õþðÿê ýÿëäè. Âÿçèð
äåäè:
– ßáöëãàñûì, î ñóéó ìàà âåð.
ßáöëãàñûì éþíöí ÿéíÿ ÷åâèðäè, î ñààò âÿçèð áåùèøäàðû âåðäè ßáöëãàñûìà. Áèð øàïàëàõ, èêè øàïàëàõ âóðäó. ßáöëãàñûì éûõûëäû. Âÿçèð òà þçöí
äèääè òþùäö êè, àé àìàí, àé äàä, ãîéìàéûí ßáöëãàñûìû. Áû íÿ èøäè?
Áûíûí àíàñû-áàúûñû èñòÿäèëÿð àüëàñûííàð. Âÿçèð äåäè:
– Áûíûí øÿùÿðäÿ àëàúàüû ÷îõäó. Åëÿ åëèéèí áûíûí þëäöéöí øÿùÿð ÿùëè
áèëìÿñèí, éîõñà ùå÷ áèðè âåðìÿç, äàíàð! Ýþðÿê áèðòÿùÿð îëàðû àëà áèëÿðèêìè?
Áûëëàð ìåéèòè çèðçÿìèéÿ ãîéäóëàð.
Âÿçèð àïàðäû ßáöëãàñûìû çèðçÿìèäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêäè. Ýÿòèðäè áûíûí
áóðíóíà áèð øåé òóòäó, ßáöëãàñûì àéûëäû. Áàõäû ýþðäö, âÿçèðäè. Äåäè:
– Àé äóç-÷þðÿéèì ñÿíè òóòñóí, ìÿí ñàà íåéíÿìèøäèì êè, ìÿíè áåëÿ
åëÿäèí.
– Òà êå÷èï, ÿéÿð, ñÿíè þëäöðìÿñåéäèì, ñàáàù äà éåääè îüëóìóí
áîéíó âûðûëàðäû. Òà êå÷èï, àëàúàüûí êèìäÿäè, íåúÿäè, äå, éàçûì.
ßëèí úèáèíÿ ñàëäû, ýþðäö ãÿëÿìäàí éîõäó. Éöéöðäö ãÿëÿìäàíû ÿâäÿí
ýÿòèðñèí. Áû ùèíäÿ ïà÷úàùûí õÿçíÿñèí ãûðõ ëîòóëàð éàðäûëàð. Ýþòöðäöëÿð
337
ýÿëäèëÿð, áû çèðçÿìèéÿ äîëóøäóëàð. Áèð àçäàí ñîðà ýþðäöëÿð, íÿôÿñ ñÿñè
ýÿëèð. Î ÿíÿ-áóÿíÿ áàõäûëàð, ýþðäöëÿð áûäû, ßáöëãàñûì ýèðèï ÷àðìûõà.
Äåäèëÿð:
– ßäÿ, ßáöëãàñûì, áû íÿ èøäè?
ßáöëãàñûì äåäè:
– Î ñèçäÿí êå÷èï, òåç ìÿíè à÷ûí.
ßáöëãàñûìû à÷ûá áóðàõäûëàð. Õÿçíÿíè ýþòöðöï áûðäàí ýåòäèëÿð áàøãà
éåðÿ. ßáöëãàñûì òà áèð éåð ýþðìÿìèøäè. Ãà÷àüà éåð òàïûëìûéàí êèìè,
ßáöëãàñûìà äà ýèçäÿíìÿéÿ áèð éåð òàïûëìàäû.
ßáöëãàñûì ýþðäö òà ñÿùÿðäèð èøûãëàíûð. ßéÿíÿ-áóÿíÿ áàõäû, øÿùÿðèí
ãûðàüûíäà ó÷óõ ö÷-äþðä êöìÿ âàðäû, ýèðäè áûíûí áèðèíÿ. Ýþðäö áûðäà
ãÿëèá ãàçûëûï. Ãÿëèáèí áèðèí ãàëõûçäû, ýèðäè àëòûíà. Áûðäà ïöíùàí îëäó.
Âÿçèð ýÿëäè ýþðäö ßáöëãàñûì éîõäó. Òåç ãàéûòäû îüëàííàðûíà õÿáÿð
âåðäè. Éåääè îüëó, áèð äÿ þçö àòäàíäûëàð, áàøäàäûëàð áû øÿùÿðè àõäàðìàüà. Áÿ ßáöëãàñûìûí áû êöìÿéÿ ýèðäèéèí áèð íàõûð÷û ýþðìöøäö, ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð áû íàõûð÷ûíûí éàíûíà, ñîðóøäóëàð. Íàõûð÷û äåäè:
– Èíäèúÿ áûðäåéäè.
Áèð ãûç äà ßáöëãàñûìûí ãÿëèáèí àëòûíà ýèðäèéèí ýþðìöøäö. Ãûç áûëàðà
äåäè:
– Îäåé, ùÿìÿí îüðó î ãÿëèáèí àëòûíäà.
Ýÿëäèëÿð ãÿëèáè ãàëõûçäûëàð, ýþðäöëÿð ßáöëãàñûì îðäà ýèçëÿíèï. ×ûõàðòäûëàð àòûí äþøöíÿ ãàòäûëàð ýÿòèðäèëÿð ÿâëÿðèíÿ. Ñàëäûëàð îòàüà. àüçûí
áàüëàäûëàð. ×îõ éîðóëäóõëàðûíà ýþðÿ éàòûøäûëàð. Áû âÿçèðèí äÿ áèð ãûçû
âàðäû ýÿëäè äåäè:
– ßáöëãàñûì, ìÿíè àëàðñàíìû, ñÿíè ãóðòàðûì.
Äåäè:
– Àëàðàì.
Ãûç ýÿëäè áèëÿéèí ÷èðìÿäè, áèð ãàçàí õþðÿê ãàéûðäû, è÷èíÿ áèùóøäàðû
äàõèë åëÿäè. Àòàñûýèë äóðäóëàð. Ãûç î ñààò ãàçàíû ýþòöðäö, ãàïûäàí ÷ûõäû.
– Áàëà, îíó ùàðà àïàðûðñàí?
Ãûç äåäè:
– Ñèç ßáöëãàñûìû àõòàðìàüà ýåäÿíäÿ ÿùä åëÿìèøäèì êè, òàïàñûíûç
áèð ãàçàí õþðÿê áèøèðÿì, ïàéëûéàì ôÿãèð-ôöãÿðûéà. Èíäè áèøèðìèøÿì,
àïàðûðàì ïàéëûéàì.
– Áàëà, åëÿ áèç àõøàìíàí àú éàòìûøûõ. Ýÿòèð, éåéÿê.
338
Ãûç ãàçàíû ýÿòèðäè ãîéäó áûëàðûí ãàáàüûíà, äåäè:
– ×ÿêìÿê ëàçûì äåéèë, åëÿ ãàçàíäà éåéèí. Áûëàð áèð-èêè òèêÿ àëäûëàð,
ñÿêêèçè äÿ áÿéàüûäû áàéûëäûëàð. Ãûç î ñààò ýÿëäè òîâëàäàí èêè éàõøû àò
ñå÷äè, ÷ûõàðòäû. Éÿùÿððÿäèëÿð. ßáöëãàñûìû äà îòàõäàí ÷ûõàðòäû. Ùÿðÿñè
áèðèí ìèíèï äöøäöëÿð éîëà. Î ýöíö éîë ýåòäèëÿð, ñÿùÿð ýÿëäèëÿð ÷ûõäûëàð
Èñôàùàíà. Áûðäà àòäàðûí ñàòäûëàð, áèð ìÿíçèë àëäûëàð.
Áû áûðäà ãàëñûí. Ñèçÿ õÿáÿð âåðèì Øàù Àááàñäàí. Øàù Àááàñ ãûçûí
òîéóí åëÿäè, àõøàì êÿúàâÿéÿ ãîéäó. Âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíû äà ãîøäó
áûíà ãîøóíóíàí, úÿëàëûíàí éîëà ñàëäû ßáöëãàñûìûí øÿùÿðèíÿ. Øÿùÿðèí
áèð àüàúäûüûíà ýåäÿíäÿ ãûç âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíà äåäè:
– Áóðàòàí áèç ýÿëìèøèê, ùå÷ áèëìèðÿì ßáöëãàñûì äà íÿòÿð àäàìäû,
áàðû î ýÿëñèí ãàáàüûìûçà.
Ãîøóíà ÿìð åëÿäè, äöøäöëÿð êÿìèíýàùëàðûí ãóðäóëàð. Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí àòûí ñöðäö ßáöëãàñûìûí ãàïûñûíà, ÷àüûðäû:
– ßáöëãàñûì, ßáöëãàñûì.
ßáöëãàñûìûí àíàñû ÷ûõäû ÷þëÿ. Áàõäû ýþðäö, áû áèð ïà÷úàùéàíà
àäàìäû.
Äåäè:
– Íåéíèðäèí ßáöëãàñûìû?
Áû äåäè:
– Ìÿí Øàù Àááàñûí âÿçèðè Àëëàùâåðäèõàíàì. Øàù Àááàñ ãûçûíûí
êÿáèíèí êÿñäèðèï ßáöëãàñûìà, ýþíäÿðèï ãîøóíóíàí. Èíäè áèð àüàúëûãäà
äöøìöøöê. Ãûç äåéèð êè, ýÿðÿê ßáöëãàñûì ýÿëÿ ãàáàüûìûçà, ýþðÿê
íÿòÿð àäàìäû, êå÷ÿëäè, øèëäè, íÿäè?
– ßáöëãàñûì þëöï.
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí ãàéûòäû áû õÿáÿðè ãûçà ýÿòèðäè. Ãûç äåäè:
– Èíäè êè ìÿíè àòàì âåðèï îíà, òà ãàéûòìàðàì. Ñà÷ûìûí áèðèí àü
ùþðÿðÿì, áèðèí ãàðà. Îòóððàì îíóí àíàñûéíàí, áàúûñûéíàí, îíóí éàñûí
ñàõëàðàì.
Íÿ ãÿäÿð âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí éàëâàðäû, äåäè, þëÿð ãàéûòìàðàì.
Áûíû ýÿòèðäèëÿð, ßáöëãàñûìûí ÿâèíÿ äöøäöëÿð. Ãîøóíó äà ýþòöðäö Àëëàùâåðäèõàí, ãàéûòäû. Äåäè:
– Øàù ñàü îëñóí, ßáöëãàñûì áèç ãàéûäàííàí ñîðà þëöï. Ãûçûíà äà íÿ
ãÿäÿð åëÿäèì, äåäè, õåéð, ñà÷ûìûí áèðèí àü, î áèðèí ãàðà ùþðöï, àíàáàúûñûéíàí îòóðóï, îíóí éàñûí ñàõëûéàúàüàì.
339
– Ãàëäû, ãàëäû, íåéíÿìÿê îëàð?!
Áÿëè, áûëàð áèð ìöääÿò áûðäà ãàëäûëàð, áûíûí éàñûí ñàõëàäûëàð. Áèð èë
òàìàì îëäó. Ãûç äåäè:
– Õàëà, ìÿíèì àòàì áèð ïà÷úàùäû. Áóðà äà áèð áöòïÿðÿñ øÿùÿðäè.
Áèðè ýÿëÿð ãàïûìûçà, àòàì äà áèëÿð-áèëìÿç äîñò êèìäè, äöøìàí êèìäè,
áû øÿùÿðè ãûðäûðàð. Ýÿë àüûðëàðûìûçû ñàòàõ, éöíýöëëÿðèìèçè ýþòöðÿê,
ýåäÿê àòàìûí âèëàéÿòèíÿ. Íÿ ÷îõäó õÿçíÿñè, îòàüû, áöñàòû, îðäà îëàõ.
Ñàòìàëûëàðûí ñàòäûëàð, ýþòöðìÿëèëÿðèí ýþòöðäöëÿð, ýÿëäèëÿð Øàù Àááàñûí ãóëëóüóíà. Øàù Àááàñ äà î ßáöëãàñûìà âåðäèéè àëìàëàðû ãîõóéóï, íÿôñèí ãóëó ãàéûðìûøäû. Ãîéìóðäó ýþçöíöí ãàáàüûííàí áèð ùàâûð
î éàíà ýåäÿ. Áûëàðà éåð âåðäè. Áûðäà îëäóëàð ö÷ ýöí, áåø ýöí áûëàðà éàõøû
ùöðìÿò-èççÿò åòäèëÿð.
ßáöëãàñûìýèëäÿ íÿ ýÿòèðìèøäèëÿð ñàòäûëàð, éåäèëÿð. Òà ñÿùÿðÿ ÷þðÿê
ïóëëàðû îëìàäû.
– ßáöëãàñûì, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, Àëëàù êÿðèìäè, ýÿòèð ìÿíèì þðòöéöìö àïàð ñàò, áèð ïàëàí òèêäèð. Àðòûüûí äà âåð ÷þðÿéÿ. Éöíýöë òàéëàðäàíçàääàí äàøû. Ùàìáàëëûõ åëÿ. Áèðòÿùÿð äîëàíàõ, ýþðÿê áàøûìûçà íÿ ýÿëèð.
ßáöëãàñûì àïàðäû þðòöéöíö ñàòäû, áèð ïàëàí òèêäèðäè, àðòûüûí äà ÷þðÿéÿ
âåðäè, ýÿëäè ÿâÿ.
Àõøàì Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíû Øàù Àááàñû ÷àüûðûá äåäè:
– Èñäèéèðÿì, ßáöëãàñûìà áèð õåéðàò âåðìÿê áèíÿñè ãîéàì. Íÿ
äåéèðñÿí?
Äåäè:
– ×îõ éàõøû îëàð.
Àõøàì øÿùÿðÿ úàð ÷àüûðòäûðäû êè, áèð àäàì éàü àëà, äöéö àëà, áîéíó
âûðûëàúàõ. Ùàìû øàùëûüà éûüûøàúàã. Øàù õåéðàò âåðÿúÿê. Ñÿùÿð òåçäÿí
Øàù Àááàñ ÷ûõäû áàçàðà. Áàõäû ýþðäö áèð áàëàúà óøàõäû äàëûíäà ïàëàí.
Áûííàí ñîðóøäó:
– Áàëà, ùàìáàëñàí?
Äåäè:
– Áÿëè.
Ýÿëäè éàü àëäû, ãîéäó áûíûí äàëûíà, äåäè:
– Àïàðàúàõñàí áèçÿ.
Áû éàüû áöäðöéÿ-áöäðöéÿ ýÿòèðäè Øàù Àááàñûí èìàðàòûíà. Øàù
Àááàñ éåð ýþðêÿçäè, éàüû äöøöðäö, äåäè:
340
– Áàëà, îòóð áûðäà, ýåäèì ñàà ÷þðÿê ýþíäÿðèì.
Íÿçÿðãóëó õþðÿéè ýÿòèðäè. Ýþðäö áàùî, ßáöëãàñûìäû. Õþðÿéè òóëëàäû, àé àüà, áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì! Áóíóí áîéíóí ãóúàõëàäû,
öçöííÿí þïäö. ßáöëãàñûì äåäè:
– ßäÿ, äÿëè-çàä îëìàìûñàí ùà, úÿùÿííÿì îë éàíà.
Áû ÿë ÷ÿêìÿäè. Øàù Àááàñ ýþðäö ãóëóíóí áèðè ýÿëìÿäè. Î áèðèñèí
ýþíäÿðäè. Áû äà ýÿëäè ýþðäö, ßáöëãàñûìäû, áû äà ñàðûëäû áûíûí áîéíóíà,
àé àüà, áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì!
Øàù Àááàñ áèðÿç ýþçäÿäè, ýþðäö, áó ãóë äà ýÿëìÿäè. Äóðäó éàâàøéàâàø þçö ýÿëäè ãàïûíû à÷äû, è÷ÿðè ýèðäè, ýþðäö áûëëàðûí ùÿðÿñè áûíûí áîéíóíà áèð òÿðÿôäÿí ñàðûëûïëàð êè, àé àüà áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì. Áû
äà äåéèð, úÿùÿííÿì îëóí.
Øàù Àááàñ áèðÿç äèããÿò åëÿäè ýþðäö, õåéð, ßáöëãàñûìäû. Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí ýÿëäè. Øàù Àááàñ äåäè:
– Áàõ ýþð, áû íå÷ÿ èøäè?
Áû ãóëëàð ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí:
– Àüà, áû äåéèð, ßáöëãàñûì äåéèëÿì.
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí ýþðäö ßáöëãàñûìäû. Øàù Àááàñ âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíà äåäè:
– Ýåò, áûíûí àíàñûíûí éàíûíà. Ñîðóø êè, ßáöëãàñûìûí þëöìö íÿòÿð
îëäó?
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí ýÿëäè àðâàäûí éàíûíà, äåäè:
– Øàù Àááàñ õåéðàò âåðèð. Äåéèð êè, ßáöëãàñûìûí íÿòÿð þëìÿñèí
äåñèí.
– Õþðÿê áèøèðìèøäèì. Áèð âÿäÿ ýþðäöê, ãàïû äþéöëäö, ßáöëãàñûì
äóðäó à÷äû, ýþðäö êè, âÿçèðäè, ýÿëäèëÿð. Õþðÿê éåäèêëÿðè éåðäÿ, ßáöëãàñûì þëäö. Áèç èñòÿäèê àéûëäàõ, ãîéìàäû êè, ñÿñ ñàëìûéûí, áûíûí àëàúàüû
øÿùÿðäÿ ÷îõäó, åøèäÿëëÿð þëöï, âåðìÿçäÿð. Ýþðÿê, áèð òÿùÿð àëà áèëèðèêìè? Àïàðäû éàâàøúà çèðçÿìèéÿ ãîéäó.
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí äåäè:
– Áèçäÿ áèð àäàì âàð, î äåéèð, äÿëè îëìàìûñûíûç ùà?! ßáöëãàñûì
ýÿçèð. Áèð çÿùìÿò ÷ÿê ýåäÿê îíà áàõ ýþð ßáöëãàñûìäûìû?
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàí àðâàäû äà ýþòöðäö ýÿëäèëÿð. Áàõäû ýþðäö þç
îüëó ßáöëãàñûìäû. Îüóë àíàñûíûí, àíà îüëóí áîéíóí ãóúàõëàäûëàð,
þïöøäöëÿð. ßáöëãàñûì áàøûíà ýÿëÿíè Øàù Àááàñà ñþéëÿäè. Øàù Àááàñ
äåäè:
341
– Ìÿíèì ãûçûì ñÿíèí ùÿðÿìèíäè. Âÿçèðèí ãûçû äà áþéöê ùÿðÿìèí.
Ñÿùÿð à÷ûëäû, ãîøóíó úÿì åëÿäè, ýþíäÿðäè ùÿìÿí ïà÷úàùûí öñòöíÿ.
Âÿçèð Àëëàùâåðäèõàíû äà, ßáöëãàñûìû äà ãîøäó, äåäè:
– Ýåäÿðñèíèç ùÿìÿí ïà÷úàùûí òàõäûí òàðûìàð åëÿðñèíèç. ßáöëãàñûìû
éåðèíäÿ ïà÷úàù ãîéàðñûíûç.
Ãîøóí ýÿëèðäè. Ïà÷úàù ýþðäö Øàù Àááàñûí ãîøóíó ýÿëèð.
– Íÿ òÿäáèð? Ñÿí îíóí éàíûíäà äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿí.
Ãîøóí ýÿëäè áàøäàäûëàð äàâàíû. Ñÿùÿð ïà÷úàùûí ãîøóíó ñûíûõ
äöøäö, ùÿðÿñè ãà÷äû áèð òÿðÿôÿ. Øàù Àááàñûí ãîøóíó ïà÷úàùû þëäöðäö.
ßáöëãàñûìû ïà÷úàù åëÿäèëÿð. Øÿùÿðè äÿ äþíäÿðäèëÿð ìöñÿëìàí åëÿäèëÿð.
ßáöëãàñûì àíàñûí, áàúûñûí, ùÿðÿìëÿðèí éûüäû ýåòäè. Áàøäàäûëàð áûðäà
êåô åëÿäèëÿð.
342
ØÀÙ ÀÁÁÀÑÛÍ ÎÜËÓ
Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõ èäè. Áèð Øàù
Àááàñ âàðäû, äÿðâèø-ëèáàñ ýåäèðäè. Éîëäà áèð êèøèéíÿí éîëäàø îëäó.
Äàíûøà-äàíûøà ýåäèðäèëÿð. Áû êèøèéÿ Øàù Àááàñ äåäè:
– Ýÿëñÿíÿ, áû éîëà áèð íÿðäèâàí ãîéàã?!
Êèøè äåäè:
– Àõìàã äÿðâèø, áûðäà áèçèì êÿðêèìèç éîõ, òàõäà éîõ, íÿéèíÿí
íÿðäèâàí ãîéàõ.
Áèð ìöääÿò ýåòäèëÿð, ãàáàãëàðû áèð ÷àéà ÷ûõäû. Øàù Àááàñ äåäè:
– ßøè, ýÿëñÿíÿ, áû ÷àéà áèð êþðïö ñàëàõ!
Êèøè, ýöëäö äåäè:
– Àé àõìàõ, áûðäà áèçèì êÿðêèìèç éîõ, áàëòàìûç éîõ. Òàõäà, îäóí
éîõ. Íÿéèíÿí ñàëàõ.
Ýåíÿ èêèñè äÿ ñîéóíäó ÷àéäàí êå÷äèëÿð. Àääàäûëàð ÷àéûí î òÿðÿôèíÿ.
Ïàëòàðëàðûíû ýåéèíäèëÿð, äöøäöëÿð éîëà. Ýöíîðòàéàúàí éîë ýÿëäèëÿð, ýÿëäèëÿð, ÷ûõäûëàð áèð øÿùÿðÿ. Áû øÿùÿðäÿ êèøèíèí áèð äîñòó âàðäû. Áû Øàù
Àááàñà äåäè:
– Àüà äÿðâèø, áóéóð ýåäÿê áèçÿ ãîíàõ îë.
Ýÿëäèëÿð êèøèíèí åâèíÿ. Øàù Àááàñ ýþðäö êè, áû êèøèíèí áèð ýþé÷ÿê
ãûçû âàð. Àììà áû ãûçûí ýþçöíöí áèð òÿðÿôè ÿéðèäè. Êèøè ãûçûíà äåäè:
– Áèëèðñÿí, áû äÿðâèø íåúÿ àõìàõ äÿðâèøäè? Éîëäà äåéèð, ýÿòèð áû
éîëà áèð íÿðäèâàí ñàëàõ. Áàëòàñûç, òàõäàñûç íÿéèíÿí ñàëàõ?
Ãûç äåäè:
– Àòà, î åëÿ éàõøû äåéèï. Î îíó äåéèï êè, éàíû ýÿë ùÿðÿìèç áèð ñþùáÿò åëèéÿê. Éîëó òåç ýåäÿê, ãóðòàðñûí.
343
– Ýÿëäèê áèð ÷àéûí éàíûíà éåíÿ äåäè êè, ýÿë, áû ÷àéà êþðïö ñàëàõ. Îðäà
íÿéèíÿí ñàëàõ êþðïöíö, áèð ùàúàòûìûç éîõ, òàõäàíû, îäóíó ùàðäàí àëàõ?
Ãûç î ñààò äåäè:
– Àòà, îíó äà äåéèï êè, ýÿë áèðèìèç ñîéóíñóí î áèðèìèçè êå÷èðñèí. Áèð
äÿ èêèìèç ñîéóíìóéàõ.
Øàù Àááàñ áàõäû ýþðäö áû ÷îõ áèëèêëè, àüûëëû, êàìàëëû, ìÿðèôÿòäè áèð
ãûçäû. Øàù Àááàñ äà åëÿ îõóðäó êè, éåðíÿí, ýþéöíÿí ýåäÿí ãóø äà îíóí
ñÿñèí åøèäÿíäÿ äóðóðäó. Ýåúÿ éàòäûëàð.
Ñÿùÿð à÷ûëàíäà Øàù Àááàñ äóðäó ýåéèíäè ÷ûõäû áàçàðà. Ìåéäàí
åëÿäè, íÿ ãÿäÿð ïóë àëìûøäû ôàüûðà-ôöüàðûéà ïàéëàäû. Áû ÿâèí äÿ íÿ õÿðúäèéè âàðûäû ýÿòèðäè. ßòäÿí, éàüäàí, àéûí-îéóííàí àëûï ýÿòèðäè. Àõøàì
ýåíÿ áûðäà ãàëäû, õþðÿêëÿðèí éåäèëÿð, ÷àéäàí-çàääàí è÷äèëÿð, áèðÿç ñþùáÿò
åëÿäèëÿð, éàòìàõ âàõäû ýÿëäè, éàòäûëàð. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Øàù Àááàñ äóðäó
ýåéèíäè, ÷ûõäû áàçàðà. Ìåéäàí åëÿäè. Àëäûüû ïóëó ôÿãèð-ôöüàðûéà ïàéëàäû, àðòûüûí äà éàüà, äöéöéÿ, ÿòÿ, íÿ áèëèì àéûí-îéíà âåðäè, íÿ ëàçûìäû
àëäû, ýÿòèðäè ÿâÿ. Áåø ýöí, îí ýöí áûðäà ãàëäû. Ùÿð ýöí äÿ áåëÿ ýåäÿðäè,
ìåéäàí åëÿðäè, ïóë àëàðäû. Ôàüûð-ôöüàðûéà âåðÿðäè, àðòûüûíà äà øåé àëûï
ýÿòèðÿðäè ÿâÿ.
Áèð ýöí äåäè:
– ßøè, ýÿë Àëëàùûí ÿìðèéíÿí øÿðèéÿòèí ãàíóíóéíàí áû ãûçû âåð ìàà.
Áû êèøè ðàçû îëäó. Ýåòäè áèð ìîëëà ýÿòèðäè, ãûçûí êÿáèíèí êÿñäè Øàù
Àááàñà. Áû ãûçû àëäû, îí ýöí áûðäà ãàëäû, áèð ýöí äåäè:
– Àðâàä!
Äåäè:
– Áÿëè.
– Áèëèðñÿí, íÿ âàð? Ìÿí Èñôàùàííûéàì. Ýåäèðÿì Èñôàùàíà, àëà áû
äÿðéåéè-íóðó. ßéÿð îüëóì îëàð áàüëàðñàí ñàü ãîëóíà, ýÿëÿð ìÿíè òàïàð.
Ãûçûì îëäó, õûðäàëûéûï õÿðúäÿðñÿí. Áèð ãÿäÿð äÿ ãûçûëäàí, ýöìöøäÿí
âåðäè, õóäàùàôèçëÿøèá éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç
ýåòäè, ýÿëäè ÷ûõäû Èñôàùàí øÿùÿðèíÿ. Áû àðâàä äà ãàëäû þç àòàñûíûí
åâèíäÿ. Áèð íå÷ÿ ìöääÿò ãàëäû. Ýþðäö êè, áÿëè, áîéóíà óøàõ äöøöï.
Âàõò îëäó êè, áû àðâàä áàðè-ùÿìëèí éåðÿ ãîéäó. Ýÿëäè áûíûí áèð îüëó
îëäó. Àäûí ãîéäûëàð Èáðàùèì. Ýÿëäè, áèð éàøûííàí èêè éàøûíà, èêè éàøûííàí ö÷ éàøûíà, éåääè éàøûíà éåòèøäè. Áûíû ãîéäóëàð ìÿêòÿáÿ. Áû îõóäó.
Îí èêè éàøûíà ÷àòûíúà, áèð ýöí ìÿêòÿáäÿ óøàõäàðíàí äàëàøäû, óøàõëàð
áûíà äåäèëÿð, ÿ, áûðà áàõ, ñÿíèí äÿäÿí éîõäó ùà.
Áû ñþçäÿí ñîðà ÷îõ áåêàô, ìÿëóë, àüëûéà-àüëûéà ýÿëäè àíàñûíûí éàíûíà.
344
– Áàëà, íèéÿ áåêàôñàí?
Äåäè:
– Àíà, ìÿíèì àòàì ùàðäàäû?
– Áàëà, áÿñ áûäû ñÿíèí àòàí, äàéíà.
– Õåéð, î ñÿíèí àòàíäû, áÿñ íÿòÿð ìÿíèì äÿäÿìäè êè, ñÿí äÿ äÿäÿ
äåéèðñÿí, ìÿí äÿ? Äöçöí äåìÿñÿí, þçöìö þëäöðÿúÿéÿì.
Àíàñû ýþðäö, õåéð, Èáðàùèì äóðìóéàúàõ, äåäè:
– Áàëà, ñÿíèí àòàéûí àäûíà äÿðâèø Àááàñ äåéÿëëÿð. Þçö äÿ èñôàùàííûäû. Èñôàùàíäà îëóð.
– Îíäà ìÿíèì ùåéáÿìÿ áèðÿç àéûííàí-îéóííàí ãîé, ìÿí ýåäÿúÿéÿì àòàìû òàïàì.
– Áàëà, îíäà ýÿòèð, áû äÿðéåéè-íóðó áàüëûéûì ãîëóíà.
– Áàüëà, íÿ äåéèðÿì, àíà!
Àíàñû äÿðéåéè-íóðè áàüëàäû Èáðàùèìèí ñàü ãîëóíà. Áûííàð õóäàùàôèçëÿøèï, ùàëàëëàøûï, þïöøöï, ãóúàõëàøûï àéðûëäûëàð.
Èáðàùèì äöøäö éîëà. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè.
Äÿðÿëÿðäÿí éåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí ñåë êèìè, àúû áèéàííûõ, ÷àõ-÷àõ ãàìûøäûõ, ýÿëäè ÷àòäû Èñôàùàíà. Ãÿðèá àäàìûäû, ýÿçäè áÿéÿíÿ-îéÿíÿ.
Ýÿëäè áèð àøáàçà øÿéèðò îëäó. Ýöíäÿ õþðÿê áèøèðÿðäè, áûíûí äà ÿëèíèí àëòûíäà äîëàíàðäû.
Àøáàç áàõäû ýþðäö ýöíäÿ éöç òöìÿí ãàçàíûðäûñà, èíäè Èáðàùèì
ýÿëÿííÿí, ýöíäÿ èêè éöç ìàíàò íÿôè îëóð. Þç-þçöíÿ äåéèðäè:
– Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð. Íÿ éàõøû, áû ýÿëäè ÷ûõäû. Áûíû ìàíà ùàðäàí
éåòèðäèí?
Ìÿùÿììÿä áû ùåñàá èëÿ áèð àéà êèìè áûíûí éàíûíäà ãàëäû. Àøáàç
áàõäû ýþðäö, åëÿ áû àøáàçõàíûéà êèì ýèðèð, Èáðàùèìè ýþðöð, îòóðóð òà
ýåòìÿê áèëìèð. Èáðàùèì ÷îõ ýþéúÿù, ÷îõ àüûëëû-êàìàëëû áèð óøàõäû.
ßëèííÿí äÿ ùÿð íÿ õþðÿê äåñÿí, ýÿëèðäè. Åëÿ õþðÿêëÿð áèøèðèðäè êè, ÿòèðèííÿí àëÿì äîéóðäó.
Áèð ýöí âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíûí ãûçûíûí õèäìÿòèíäÿ ãûðõ èíúÿ ãûç
äóðóðäó. Áû ãûç áû ãûðõ èíúÿ ãûçûí áèðèí ÷àüûðäû, ïóë äà âåðäè, áèð ãàá äà
âåðèá äåäè:
345
– Ýåäÿðñÿí ôèëàí àøáàçäàí ìàà áèð ãàá õþðÿê àëûï ýÿòèðÿðñÿí. Áû
õþðÿéè éåéÿ áèëìèðÿì. Äèùñèíìèøÿì.
Ãàðàáàø ýÿëäè Èáðàùèìè ýþðäö. Î ãÿäÿð àüëû áàøûííàí ÷ûõäû êè,
õþðÿê éàäûííàí ÷ûõäû. Î ãÿäÿð áûðäà îòóðäó êè, õþðÿé òàìàì ãóðòàðäû.
Úàìàùàò äàüûëûï ýåäÿíäÿ áû äà äóðäó éàâàø-éàâàø, áîø àòûëà-àòûëà
ýÿëäè ãûçûí éàíûíà. Ãûç èñòÿäè áûíû äþéñöí. Äåäè:
– Âàëëàù, ìÿí ýþðÿíè ñÿí ýþðñÿí, áÿëêÿ ñàáàù äà ýÿëìÿçäèí.
Áàøäàäû, áû îüëàíû î ãÿäÿð òÿðèôëÿäè êè, ãûçûí àüëû áàøûííàí ÷ûõäû.
Ñÿùÿð äåäè:
– Ãûçäàð áèð áàøìàüû ãîéóí, áó ýöí ñåùðÿ ÷ûõàñûéàì.
Ãûçëàð áàøìàüû ãîéäóëàð, ýåéèíäè ýåòäè àøáàçûí äöêàíûíûí ãàáàüûíà. Ýþçö îüëàíûí öçöíÿ ñàòàøäû. Î ñààò áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ àøûõ
îëäó, òà ýåòìÿäè ùå÷ éåðÿ. Éîëäàí éàðûì÷ûõ ãàéûòäû. Ýÿëäè ÿâÿ. Ãàðàáàøäàðà äåäè:
– Áèð êàíêàí òàïûí, ýÿòèðèí áûðà.
Ãàðàáàøäàð ýåäèï áèð êàíêàí ýÿòèðäèëÿð ãûçûí éàíûíà. Êàíêàí äåäè:
– Õàíûì, íÿ áóéóðóðñóíóç?
Äåäè:
– Óñòà, íÿ âàõòà êèìè áûðäàí ôèëàí àøáàçûí äöêàíûíûí ëàï îðòàñûíà
áèð ëàüûì âûðàðñàí?
Óñòà äåäè:
– Èêè ýöíÿ.
Ãûç äåäè:
– Îíäà, áû îëìàäû, ñÿí ÷ûõ ýåò!
Áû ýåòäè.
Ãûçäàðà äåäè:
– Ýåäèí, áèð àéðû êàíêàí òàïûí ýÿòèðèí.
Ãûçäàð ýåäèï áèð àéðû êàíêàí òàïäûëàð, ýÿòèðäèëÿð ãûçûí ãóëëóüóíà.
Êàíêàí äåäè:
– Õàíûì, íÿ áóéóðóðäóíóç?
Ãûç äåäè:
– Íå÷ÿ ýöíÿ áûðäàí ôèëàí àøáàçûí äöêàíûíà áèð ëàüûì àòà áèëÿðñÿí?
– Òîðïàüûìû ÷þëÿ àòàí îëñà, ñàáàù ãóðòàððàì.
Äåäè:
– Îíäà óñäà áû òóòìàç. ×ûõ ýåò.
Êàíêàí ýåòäè. Ãûç ãàðàáàøäàðû ÷àüûðäû äåäè:
– Ýåäèí, áèð áàøãà êàíêàí ýÿòèðèí.
346
Ãàðàáàøäàð ýåäèï áèð áàøãà êàíêàí ýÿòèðäèëÿð.
– Õàíûì, íÿ áóéóðóðñàí?
Ãûç äåäè:
– Óñòà, áûðäàí ôèëàí àøáàçûí äöêàíûíà íå÷ÿ ýöíÿ ëàüûì àòàðñàí?
– Áÿëè, ÿéÿð, òîðïàüûìû àòàí îëñà, áû ýåúÿ à÷àðàì.
Ãûç ýÿòèðäè áûííàí äàíûøäû. Ùàããû íÿ ãÿäÿð èñÿ âåðäè. Ãàðàáàøäàðû
äà áûíûí ãóëëóüóíà âåðäè. Äåäè:
– Äè, ñÿí èøèíäÿ îë.
Êàíêàí èøÿ áàøäàäû. Èáðàùèì îòóðìóøäó, ýþðäö îòàõûí è÷èííÿí áèð
òûïïûëòû ýÿëèð. Áÿíÿ-ÿíÿ áàõäû. Áèð äÿ ýþðäö, îòàüûí îðòàñûííàí áèð áàø
÷ûõäû. Ýÿëäè, ýåíÿ ãàéûòäû, ýåòäè.
Èáðàùèì ãàëäû áåëÿ þç-þçöíÿ ôèêèð åëèéèðäè êè, áû íÿ îëàí èøäè. Ãûç äà
áèð ãàðàáàø ýþíäÿðäè êè, Èáðàùèì, áû ýåúÿ ìàà ãîíàõñàí. Èáðàùèì áåëÿ
ôèêèðäÿ, áèð äÿ ýþðäö, ãàïû à÷ûëäû. Áèð ãûç ýèðäè è÷ÿðè, äåäè:
– Èáðàùèì, õàíûì äåéèð, ìàà ãîíàõäû áû ýåúÿ.
Èáðàùèì äóðäó, ãàðàáàøûíàí ýÿëäè. Õàíûì áûíà éåð ýþñòÿðäè, îòóðäóëàð áàøäàäûëàð ñþùáÿòÿ.
Ñÿùÿð Øàù Àááàñûí îüëó äÿðâèø-ëèáàñ ýÿëäè ÷ûõäû ùÿìÿí àøáàçûí
äöêàíûíà. È÷ÿðè ýèðäè. Ýþðäö áèð îüëàí âàð êè, íÿòÿð. Õþðÿéëÿðèí èéèííÿí
àäàìûí ãàðíû äîéóð. Õþðÿêäÿí-çàääàí éåäè. ×ûõäû ýåòäè. Øàù Àááàñ äà
ýÿëäè ùÿìÿí àøáàçõàíûéà. Ýþðäö áûðäà áèð îüëàí âàð. Íÿòÿð áàõäû
ýþðäö áèð ïà÷úàùéàíà àäàìäû. Áû îüëàíà àøûõ îëäó. Ãàëäû áûðäà. Ýåúÿ
ýþðäö âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíûí ãûçûíûí ãàðàáàøû ýÿëäè áûðà êè, Èáðàùèì áÿñ
íèéÿ ýÿëìÿäèí? Áû äåäè:
– Ãîíàüûì âàð.
Ãûç ýåòäè, õàíûìà õÿáÿð âåðäè êè, áåëÿ äåéèð. Ãûç äåäè:
– Ýåò, äåíÿí ãîíàüûí äà ýÿòèðñèí.
Ãûç ýÿëäè, Èáðàùèìÿ äåäè. Èáðàùèì äóðäó, Øàù Àááàñû äà ýþòöðäö, ýåòäèëÿð ãûçûí ãóëëóüûíà. Øàù Àááàñ áàõäû ýþðäö, áû, âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíûí
ãûçûäû. Ñÿùÿð à÷ûëäû. Øàù Àááàñ ýÿëäè âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíûí éàíûíà. Äåäè:
– Äóð ýåäÿê, ôèëàí éåðäÿêè àøáàçõàíûéà.
Ýÿëäèëÿð àøáàçõàíûéà, ýåúÿ ãàëäûëàð. Áèð äÿ ýþðäöëÿð áèð ãûç ýèðäè
è÷ÿðè äåäè:
– Èáðàùèì, áÿñ íèéÿ ýÿëìèðñÿí?
Äåäè:
– Ýåò, õàíûìà äåíÿí, èêè ãîíàüûì âàð.
347
Ãûç õàíûìà õÿáÿð àïàðäû.Äåäè:
– Ýåò, äåíÿí, ãîíàõëàðûí äà ýÿòèðñèí.
– Äóðóí ýåäÿê. Áûëëàðû äà ýþòöðäö, ýåòäèëÿð, ãûçûí ãóëëóüûíà.
Éîëäà Øàù Àááàñ âÿçèð Àëëàùâåðäè õàíà äåäè:
– ßéÿð äèíÿðñÿíñÿ, áîéíóíó âûðäûððàðàì.
Ýÿëäèëÿð ãûçûí ãóëëóüûíà. Âÿçèð Àëëàùâåðäè õàí ýþðäö þç ãûçûäû. Òà
Øàù Àááàñûí ãîðõóñóííàí äèíÿ áèëìÿäè. Ãàéûòäûëàð, ýÿëäèëÿð àøáàçõàíûéà.
Ñàáàù Øàù Àááàñ ãûðìûçû ýåéäè, ÷ûõäû òàõäà. ßìð åëÿäè êè, ôèëàí àøáàçûí øÿýèðäèí ýÿòèðèí áóðà. Ýåòäèëÿð, ýÿòèðäèëÿð.
– Úÿëëàä ýÿëñèí.
Úÿëëàä ýÿëäè. Øàù Àááàñ ÿìð åëÿäè êè, âûðûí áûíûí áîéíóí. Úÿëëàääàð
áûíû ñîéóíäóðäóëàð. Äÿðéåéè-íóð ÷ûõäû. Úÿëëàääàð áû äÿðéåéè-íóðóí öñäÿ
äàâà ñàëäûëàð. Î äåäè äÿðéåéè-íóð ìÿíèìäè, áû äåäè äÿðéåéè-íóð ìÿíèìäè.
Øàù Àááàñ åøèòäè, äåäè:
– Íÿäè î?
Úÿëëàääàð äåäè:
– Áèð äÿðéåéè-íóðäó.
– Àé àìàí, îíó þëäöðìöéöí. Ýÿòèðèí áûðà.
Èáðàùèìè ýÿòèðäèëÿð Øàù Àááàñûí éàíûíà. Äÿðéåéè-íóðà áàõäû.
Ýþðäö ùÿìÿí þçö âåðäèéè äÿðéåéè-íóðäóð. Øàù Àááàñ âÿçèð Àëëàùâåðäèíè ÷àüûðäû, äåäè:
– Áû ìÿíèì îüëóì, î äà ñÿíèí ãûçûí. Àëëàùûí ÿìðèéíÿí âåðÿê áèðáèðèíÿ.
Âÿçèð Àëëàùâåðäè õàí áèð ìîëëà ÷àüûðòäûðäû. Ãûçûí êÿáèíèí êÿñäèðäè
Èáðàùèìà. Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé åëÿéèï ãûçû êþ÷öðäöëÿð.
Î éåäè, éåðÿ êå÷äè, ñèç äÿ éåéèí, äþâðÿ êå÷èí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà
äöøäö. Áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè íàüûë äåéÿíèí.
348
ÕÎØÃßÄßÌ
Áèðè âàðûìûø, áèðè éîõìóø, Àëëàùäàí áàøãà ùå÷ êèì éîõäó. Áèð ãîúà
êèøè âàðäû, áóíóí äà áèð àðâàäû âàðäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíö áû àðâàä äåäè:
– ßøè, ýÿë ñÿí ýåò Ìÿêêèéÿ, Õîðàñàíà çèéàðàò åëÿ, áó þìðöéöí àõûð
÷àüûíäà.
Êèøè áóíà ðàçû îëäó.
Äåäè:
– Àðâàä, îíäà ñÿí äóð, áèðÿç éîë åùòèéàòû ýþð.
Àðâàä äóðäó úöúÿäÿí-çàääàí áèøèðäè, õÿìèð ãàòûï ôÿòèð áèøèðäè.
Ãàáëàäû õóðúóíà. Ýåúÿ éàòäûëàð. Áû àðâàä äà áîéëóéäó. Ñÿùÿð êèøè äóðäó,
àðâàäûí äóðüóçäó. Äåäè:
– Àðâàä, ìÿí ýåäèðÿì. Îüëóì îëàð, ñàõëàðñàí, ÿéÿð ãûçûì îëàðñà,
áàøûí êÿñèï, ãàíûí äîëäóðàðñàí øöøöéÿ, ñàõëàðñàí ìÿí ýÿëÿíÿ.
– Éàõøû.
Áó êèøè äöøäö éîëà. Áÿëè, âàõò îëäó êè, áó àðâàä áàðû-ùÿìëèí éåðÿ
ãîéäó. Ýÿëäè áóíóí áèð ãûçû îëäó êè, àéà äåéèð ÷ûõìà ìÿí ÷ûõûì, ýöíÿ
äåéèð, ÷ûõìà ìÿí ÷ûõûì. Äîäàõëàð éàçûí áàùàðû êèìè, éàíàõëàð éàãóäóí êàíàðû êèìè, äèøäÿð èíúè ìèðâàðû êèìè. Áèð ãûçäû êè, Àëëàù-òààëà õîø
ýöíäÿ, õîø ñààòäà éàðàòìûøäû.
Àðâàä ãûéìàäû êè, áûíûí áàøûí êÿñÿ. Áûíû ñàõëàäû, áû ãûçûí àäûí
Õîøãÿäÿì ãîéäó. Áÿëè, áû ãûç éåêÿëäè, ÷àòäû îí èêè éàøûíà.
Áèð ýöí àðâàäà ìóøäóëóõ÷ó ýÿëäè êè, êèøè Õîðàñàííàí ãàéûäûï ýÿëèð.
Àðâàä ãàëäû ëàáöä, íÿòÿð åëèéèì, íåúÿ åëèéèì. Áèðäÿí àüëûíà ýÿëäè êè,
349
âåðèì ãîíøóéà. Òåç ãûçû ýåéèíäèðäè, áöòöí ïàëòàðëàðûí äà éûüäû ñàíäûõ÷ûéà. Àïàðäû âåðäè ãîíøóéà. Òàïøûðäû êè, áûíû áóðäà ñàõëûéûí, êèøè áèëìÿñèí.
Òåç ãàéûòäû åâÿ. Èêè õîðóç àëäûðäû, áàøûí êÿñäèðäè, ãàíûí äîëäóðäó áèð
ãàâà êè, êèøè ýÿëÿíäÿ ýþñäÿðñèí; ãûç îëäó áàøûí êÿñäèì, ãàíûí äîëäóðäóì ãàâà, ñàõëàäûì ñÿí ýÿëÿíÿ. Ãàéûòäû õîðóçäàðû äà áèð ãàçàí õþðÿê
ãàéûðäû ãîéäó áàøûíà. Áàøäàäû åâè-çàäû ùàçûððàìàüà. Êèøè ýÿëäè. Úàìàùàò
éûüûøäû áó êèøèíèí áàøûíà. Ýþðöøäöëÿð, ñþùáÿò åëÿäèëÿð ÿííÿí, áÿííÿí.
Äàüûëûøäûëàð.
Êèøè àðâàäû ÷àüûðûá äåäè:
– Àðâàä íÿéèì îëäó?
– Ãûçûí îëäó, áàøûí äà êÿñäèì, ãàíûí äà ñÿí äèéÿí ãàâà äîëäóðäóì.
Êèøè äåäè:
– Äóð ýÿòèð ýþðöì.
Àðâàä äóðäó ãàâû êèøèéÿ ýþðñÿòäè.
Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè, áèð ýöí êèøè ÿëèíÿ àôäàôà àëìûøäû, áó ãûçû ýþðäö.
Ýÿëäè àðâàäûíà äåäè êè, àðâàä î ãîíøóäà áèð ãûç âàð, ýÿðÿê îíó ìàíà
àëàñàí.
– ßøè, îíó ñàíà âåðÿðëÿðìè? Äÿëè îëìàìûñàí? Áàøûíà ùàâà ýÿëìèéèï ùà?..
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ áåëÿ áó ãûçû ýþðäö. Ìèí êþíöëäÿí Õîøãÿäÿìÿ àøûõ
îëäó. Áèð ýöí àðâàä ýåòäè óñäàíûí éàíûíà. Äåäè:
– Åëÿ áèð àðàáà ãàéûðàðñàí êè, ýåúÿ-ýöíäöç þç-þçöíÿ éîë ýåäÿð.
Áûíû äàíûøäû, ïóëóí âåðäè, äåäè:
– Ùàâàõ ùàçûð îëàð?
Óñòà äåäè:
– Ñàáàù ùàçûð îëàð.
Àðâàä ãàéûòäû åâÿ ôÿòèðäÿí-÷þðÿêäÿí ãàéûðäû, áàüëàäû áèð ñûðôûéà.
Ãÿíä, ÷àé, ùÿð áèð åùòèéàò ùàçûð åëÿäè. Ñÿùÿð ýåòäè àðàáàíû àëäû ýÿòèðäè,
êèøè áàçàðà ÷ûõàíäà ãûçû ÷àüûðäû, òÿìèç ýåéèíäèðäè, ùÿð áèð åùòèéàòäàðû
éûüäû àðàáàéà. Þïöøäöëÿð, ùàëàëëàøäûëàð. Õÿøäèê-çàä äà âåðäè. Õîøãÿäÿìè ìèíäèðäè àðàáûéà. Äåäè:
– Áàëà, ýåò Àëëàù èøèíÿ ñöðÿò âåðñèí.
Àðàáàíûí àüçûí áàüëàäû, ñàëäû éîëà. Ãûç àüçûí ÷ÿâèðäè áÿððè-áèéàáàíà. Êèøè áèð íå÷ÿ ýöí ÷þëÿ ÷ûõäû, áó ãûçû ýþðìÿäè, ýÿëèï àðâàäà äåéèðäè, àðâàä, î ãûç ùàðà ýåäèï êè, éîõäó? Àðâàä äà äåäè:
350
– Íÿ áèëèì, ùÿëáÿò, ãîùóìëàðû åâèíÿ ýåäèï.
Õîøãÿäÿì äÿ ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ éîë ýåòäè, ÷ûõäû áèð øÿùÿðÿ.
Ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì, áó øÿùÿðèí ïà÷õàùûíûí îüëóíäàí. Ïà÷úàùûíûí áèð îüëó âàðäû, àäûíà Àüàáÿé äåéÿðäèëÿð. Àüàáÿéèí áèð ñöðö ãàçû
âàðäû. Áèð íþêÿð áóíó ùÿìèøÿ ÷ûõàðäûï ÷èìÿííèùäÿ îòàðàðäû. Õîøãÿäÿì ýÿëäè ÷ûõäû áó ãàçäàð îòäóéàí îòäóüà. Î ãûç î ãÿäÿð ýþçÿëèäè êè,
øþâãö äöøöðäö ÷èìÿíÿ, ãàçäàð öðêöï îòäàìûðäûëàð.
Àüàáÿé áèð ýöí áàõäû ýþðäö åëÿ áó ãàçäàð ýöíö-ýöííÿí ýåðè ýåäèð.
Íþêÿðè ÷àüûðäû äåäè:
– Áûëëàðû íÿòÿð îòàðûðñàí êè, áûëëàð ýöíö-ýöííÿí ýåðè ýåäèð?
Íþêÿð äåäè:
– Àüà, âàëëàù àïàðûðàì, äèëèí îòà âóðìóðëàð. Áèð àõøàì ãàéòàðûðàì
ýÿòèðèðÿì ÿâÿ. Åâäÿ àðïàäàí-çàääàí òþêöðÿì.
Àüàáÿé þç-þçöíÿ äåäè:
– Ñàáàù þçöì äÿ áóëëàðû áóñà-áóñà ýåäÿðÿì ýþðöì, áó íÿòÿð
îòàðûð?
Ñÿùÿð íþêÿð ãàçäàðû ýþòöðäö ýÿëäè ùÿìÿí éåðÿ. Àüàáÿé äÿ áóíóí
äàëûíúà ãàðàáàãàðà ýÿëäè, ýþðäö áûðäà áèð ãûç âàð êè, õÿääè-õàëûíà, ýöë
úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Øþâãö äöøöð ÷èìÿíÿ. Ãàçäàð öðêöð, éåìèð. Ýåòäè
áó ãûçûí éàíûíà. Ñîðóøäó íÿ÷èñÿí? Ùàðàëûñàí? Õîøãÿäÿì äåäè:
– Êþ÷äÿí ãàëìûøàì. Áèð éåðèì éîõäó ýåäÿì, áóðäà ãàëìûøàì.
Àüàáÿé áàõäû, áó ãûç äàíûøäûõúàí ôèêèð âåðäè ýþðäö, áó áèð àüûëëû,
êàìàëëû, ïà÷úàùéàíà áèð ãûçäû. Áóíó ýþòöðäö ýÿëäè ÿâÿ. Íÿ ãÿäÿð åëÿäè,
áó ãûç àðàáàäàí äöøìÿäè, äåäè:
– Õåéð, ìÿí àðàáàäàí ÷ûõñàì î ñààò þëÿðÿì.
Õîøãÿäÿì áèð íå÷ÿ ýöí áóðäà ãàëäû. Åëÿ íÿ èø ýþðñåéäè, àðàáàäà
ýþðÿðäè. Àüàáÿéÿ ÷þðÿê àïàðàíäà äà åëÿ àðàáàäà àïàðàðäû, ãàïûíûí àüçûííàí âåðÿðäè. Áèð ýöí Àüàáÿé äåäè, íÿòÿð åëèéèì áó àðàáàíû ñûíäûðûì,
áó ÷ûõñûí? Áèð ýöí áàëòàíû èòèëÿäè, ãîéäó éàíûíà. Ãûç õþðÿê ýÿòèðÿíäÿ
äåäè:
– È÷ÿðè ýèðìÿñÿí àëìàðàì. Ýÿðÿê ýÿòèðèï ãàáàüûìà ãîéàñàí.
Ãûçûí ÿëàúû êÿñèëèï àðàáàäàí äöøäö. Õþðÿéè ýÿòèðèï Àüàáÿéèí ãàáàüûíà ãîéàíäà, Àüàáÿé ãàëõäû ÿéàüà, ýåòäè áàëòàíû ýþòöðöá àðàáàíû
òÿìèç äîüðàäû. Ãûç ãàëäû àüëûéà-àüëûéà.
Áèð íå÷ÿ ýöí áåëÿ êå÷èðäè. Ýöíöí áèð ýöíö, ïà÷úàù áèð ìîëëà ýÿòèðòäè. Õîøãÿäÿìèí êÿáèíèí êÿñäèðäè Àüàáÿéÿ. Éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé
åëèéèï ãûçû êþ÷öðäöëÿð Àüàáÿéÿ.
351
Áó áóðäà ãàëñûí, ñèçÿ êèìíÿí õÿáÿð âåðèì Õîøãÿäÿìèí àòàñûííàí.
Áèð ýöí àðâàäà äåäè:
– Àðâàä, ýÿðÿê î ãûçû íÿòÿð îëñà, ìàíà àëàñàí.
Àðâàä ÿëàúñûç ãàëûï äåäè:
– ßøè, î ñÿíèí ãûçûíäû, àäàì äà þç ãûçûí àëàðìû?
Êèøè äåäè:
– Íåúÿ ìÿíèì ãûçûìäû?
– Ñÿí ýåäÿíäÿ îëìóøäó, ãûéìàäûì áàøûí êÿñÿì, õîðóç àëäûðäûì
áàøûí êÿñäèðäèì, ãàíûí äîëäóðäóì øöøöéÿ, ñÿí ýÿëÿíäÿ ýþñäÿðäèì.
Îíó äà âåðìèøäèì ãîíøóéà. Èíäè äÿ àðàáà ãàéûðòäûðäûì, éîëà ñàëäûì,
÷ûõäû ýåòäè.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, ýÿðÿê ýåäÿì, òàïàì.
Êèøè äÿðâèø-ëèáàñ îëäó, äöøäö éîëà. Î ãÿäÿð ýÿëäè êè, ýÿëäè ÷ûõäû
Àüàáÿéèí ãàïûñûíà. Ñîðóøäóëàð êèìñÿí? Äåäè:
– Àëëàù ãîíàüû!
Äåäèëÿð:
– Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, ãîíàüûíà äà.
Êèøè áàõäû ýþðäö áàùî, ãûç áóðäàäû. Öñòöí âóðìàäû. Ãûç äà áàõäû
ýþðäö, àòàñûäû. Ãûç ýÿòèðäè áóíóí ãàáàüûíà õþðÿê-çàä ãîéäó, êèøè éåäèè÷äè. Áàøäàäû ñþçö à÷äû. Ãûç î ñààò àòàñûíûí áîéíóí ãóúàõëàäû, áàøûíà
ýÿëÿííÿðè ñþéëÿäè. Àòàñû áèð ìöääÿò äÿ áóðäà ãàëäû. Ãûçûíûí íèøàíàñûí
ýþòöðäö, ýÿëäè ÿâëÿðèíÿ. Òÿçÿäÿí õÿðú ÷ÿêäè, ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ òîé
âóðäóðäó. Ãûçûí äàëûíúàí ùÿð áèð åùòèéàò àëûï, ãûçà úåùèç ýþíäÿðäè.
352
ÊÅ×ßËËß ÒÀÚÈÐ
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ áèð íÿôÿð êàñûá êèøè îëóð. Áó êèøèíèí ýþçöíöí
àüû-ãàðàñû êå÷ÿë áèð îüëó âàðìûø. Êå÷ÿë áàéûðäà áàøãà óøàãëàð êèìè îéíàìàüû ÷îõ ñåâèðäè, àììà òàúèð óøàãëàðû êå÷ÿëè þç àðàëàðûíà áóðàõìûðäûëàð. Áèð ýöí êå÷ÿëèí àòàñû ñÿùÿð òåçäÿí èøÿ ýåòìèøäè. Íîâðóç ãàáàüû
èäè, ùàâàëàð äà ãûçìûøäû. Êå÷ÿë ÿâäÿí áàéðà ÷ûõûá ýþðýè êè, óøàãëàð ÿëÿëâàí ýåéèíèá îéíàéûðëàð. Êå÷ÿë áóëàðà ãîøóëäó, àììà óøàãëàð ãîéìàéûá, áèð àüûçäàí äåäèëÿð:
Êå÷ÿë-êå÷ÿë äàç åéëÿð,
Éóâàäà ïÿðâàç åéëÿð.
Ìèíÿð ãàìûø àëòûíà,
Ñàüñàüàíà ýþç åéëÿð.
Êå÷ÿëèí àúûüû äóòóá åâÿ ýÿëäè, ýþðäö êè, àíàñû åâäÿ òÿêäè.
– Àíà, íÿ áèøèðèðñÿí?
– Èêè îâóú àðïà óíóìóç ãàëìûøäû, óìàú áèøèðèðÿì.
Êå÷ÿë áÿðê àúìûøäû, äèíìÿç îòóðóá ÿâèí áèð êöíúöíäÿ àíàñûíû ýþçëÿäè êè, áèð ïàð÷à ÷þðÿê àëûá éåñèí. Àììà ÷þðÿêëÿðè éîõäó, ýöíîðòà èäè,
êå÷ÿëèí àòàñû èøäÿí ýÿëäè. Ýþðäö êè, àòàñû èêè ïàð÷à ãóðó ÷þðÿê, áèð àç äà
õûðäà ïàð÷à äÿñìàëûíäàí ÷ûõàðûá àòäû ñöôðÿéÿ.
Êå÷ÿë áÿðê àúìûøäû, òåç ÷þðÿýèí áèð ïàð÷àñûíû ýþòöðöá ýþðäö êè,
÷þðÿê ÷îõ ãóðóäó. Êå÷ÿëèí äèøèíè ñûíäûðäû. Êå÷ÿë öçöí àòàñûíà òóòóá äåäè:
353
– Àòà, áó ÷þðÿéè ñÿíÿ êèì âåðèá?
– Èêè ýöíäöð êè, òàúèðáàøû ßëèõàíûí ÷þðÿê÷è äöêàíûíäà îäóí éàðìûøäûì, òàúèð áó ÷þðÿêëÿðè ìÿíÿ âåðäè.
Êå÷ÿë óìàúà äàéàíìàäû, òåç éàðûì ÷þðÿýè ãîëòóüóíà âóðóá ýåòäè
òàúèðèí ãàïûñûíà. Ýþðäö êè, òàúèðèí îüëó ãàïûäà îéíûéûð, áèð ãóðó ÷þðÿéÿ
áàõäû, áèð äÿ òàúèðèí îüëóíà. Êå÷ÿëèí äèøè äÿ ñûíìûøäû, Àëëàù äåéèá ãóðó
÷þðÿýè âóðäó òàúèðèí îüëóíóí áàøûíà.
Òàúèðèí îüëóíóí áàøûíäàí ãàí àõà-àõà ýåòäè àòàñûíûí éàíûíà. Òàúèð
îüëóíóí áàøûíûí éàðûëìûø ýþðöá äåäè:
– Îüëóì, ñÿíè êèì âóðóá?
Äåäè:
– Êå÷ÿë âóðóáäó.
Òàúèð ãÿçÿáëÿíèá àäàì ýþíäÿðäè êå÷ÿëèí äàëûñûíúàí. Åøèò êå÷ÿëäÿí.
Êå÷ÿë òàúèðèí îüëóíóí áàøûíû éàðàí êèìè þçöí éåòèðäè åâëÿðèíÿ,
Àíàñûíà äåäè:
– Íàõîøàì, éåð ñàë.
Êå÷ÿë éàòìàãäà îëñóí. Òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëèá ÷ûõäû. Êå÷ÿë ýþðäö
êè, òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëèð, þçöí âóðäó íàõîøëóüà. Êå÷ÿëèí àòàñû òàúèðèí
àäàìëàðûíûí ãàáàüûíà ÷ûõûá äåäè:
– Íèéÿ ýÿëìèñèç?
Äåäè:
– Îüëóí êå÷ÿë, òàúèðèí îüëóíóí áàøûíû éàðûá. Ýÿðÿê êå÷ÿëè àïàðàã
òàúèðèí éàíûíà.
Äåäè:
– Îüëóì íàõîøäóð.
Òàúèðèí àäàìëàðû è÷ÿðè ýèðèá ýþðäöëÿð êè, êå÷ÿë ùÿãèãÿòÿí äÿ íàõîøäóð, çàðûëòûñûíäàí ãóëàã òóòóëóð. Ýåäèá òàúèðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð, òàúèð ÿìð
âåðäè êè, ýÿðÿê ýÿòèðÿñèç.
Òàúèðèí àäàìëàðû ýÿëäè êå÷ÿëèí éàíûíà. Äåäèëÿð, ñÿíè òàúèðáàøû ÷àüûðûð.
Ýÿðÿê ýåäÿñÿí.
– Ìÿíäÿ ùàë éîõäóð òàúèðèí éàíûíà ýåäÿì, ÿýÿð îíà ÷îõ ëàçûìàì,
ãîé þçö éàíûìà ýÿëñèí.
Õÿáÿð ÷àòäû òàúèðÿ êè, êå÷ÿë áåëÿ äåéèð. Òàúèðáàøû ãÿçÿáëÿíèá àéàüà
äóðäó. Èñòÿäè êè, êå÷ÿëè òóòäóðñóí, àõûðäà ÿëàúû êÿñèëèá þçö ïèéàäà êå÷ÿëèí éàíûíà ýÿëäè.
354
Êå÷ÿë ýþðäö êè, òàúèð ýÿëèð, ñàëäû þçöíö íàõîøäóüà.
Äåäè:
– Àíà, ýÿëÿí òàúèðáàøûäûðñà, õàùèø åëÿ èêè áàðìàãèëÿ àëò äîäàüûìëà
öñò äîäàüûìà âóðñóí.
Òàúèð òÿÿúúöá åëÿäè, àõûðäà ÿëàúû êÿñèëèá êå÷ÿëèí àüçûíà èêè áàðìàüèëÿ áÿðê âóðäó, êå÷ÿë ñûíûã äèøèíè ñàõëàìûøäû, òåç éåðÿ àòûá áàüûðäû:
– Âàé-âàé, òàúèð äèøèìè ãûðäû.
Òàúèð áàõûá ýþðäö êè, êå÷ÿë áóíó ÷îõ èíúèäÿúÿê.
Äåäè:
– Êå÷ÿë, áó ýöí îüëóìóí áàøûíû íèéÿ âóðóá éàðûáñàí?
– Ìÿí éàðìàìûøàì.
Òàúèð äåäè:
– Éàëàí äåìÿ.
Êå÷ÿë áàõûá ýþðäö êè, òàúèð áóíäàí ÿë ÷ÿêìèéÿúÿê, òåç áàøûíû éîðüàíûí àëòûííàí ÷ûõàðûá äåäè:
– Òàúèðáàøû, ìÿíèì àòàì ñÿíèí äöêàíûíäà èøëÿéèð? Ìÿí éîëíàí
ýÿëèðäèì, ñèçèí åâèíèçèí ãàáàüûíäà àòàìà ðàñò ýÿëäèì, þçöì äÿ áÿðê
àúìûøäûì, àòàìäàí ÷þðÿê èñòÿäèì. Àòàì äà ñÿíäÿí àëäûüû ÷þðÿýè ìÿíÿ
âåðäè, ÷þðÿýè äèçèìÿ âóðäóì. ×þðÿê î ãÿäÿð ãóðó èäè êè, äèøèìè ñûíäûðûá,
ÿëèìäÿí òîëëàíûá éàðûñû àòàìûí ýþçöíö ÷ûõàðòäû, áèð ïàðàñû äà îüëóâóí
áàøûíà äÿéäè. Èíäè ìÿí ñÿíäÿí èêè ãàáàã äèøèìè èñòÿéèðÿì. ßýÿð âåðìÿñÿí äèâàíà, øèêàéÿòÿ ýåäÿúÿéÿì.
Òàúèð áàõûá ýþðäö êè, êå÷ÿëèí ãàáàã äèøè äöøöá. Áó òÿðÿôäÿí äÿ êå÷ÿëèí àòàñû ýþçöíö áàüëàéûá. Ýÿëäè òàúèðèí éàíûíà.
– Ìÿí ñÿíäÿí øèêàéÿòÿ ýåäÿúÿéÿì.
Òàúèð ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá áèð áåøëèê êå÷ÿëèí îâúóíà áàñûá äóðóá ýåòìÿê èñòÿäè. Êå÷ÿë äåäè:
– Áÿñ àòàìûí ýþçöíöí úÿðèìÿñè?
– Ñàáàù ýþðöøÿðèê.
Òàúèðáàøû ýåòäè. Êå÷ÿë äóðäó, áåøëèéè âåðäè àòàñûíà, äåäè:
– Àòà ýþçöâö áàüëà, ñàáàù ñÿíè äèâàíà àïàðàúàüàì.
Åøèò òàúèðäÿí. Òàúèð åâèíÿ ýåòìèøäè, àììà éàðû úàíû êå÷ÿëèí éàíûíäà
èäè êè, ñÿùÿð øèêàéÿòÿ ýåòìÿñèí. Êå÷ÿë ýåúÿíè éàòûá ñÿùÿð òåçäÿí äóðóá
ýÿëäè òàúèðèí äöêàíûíà. Äåäè:
355
– Íÿ äåéèðñÿí, àòàìûí ýþçöíöí úÿðèìÿñèíè âåðìèðñÿí, ýåäèðÿì
äèâàíà.
– Ìÿíÿ áó ýöíö äÿ ìþùëÿò âåð. Ñàáàù àòîâóí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàðàì.
Êå÷ÿë ïàçû îëóá ýÿëäè åâíÿ.
Òàúèðè ôèêèð ýþòöðìöøäö. Áó äÿì ãîúà áèð ãàðû ýÿëèá òàúèðäÿí ïóë
èñòÿäè. Òàúèð àúûãëàíûá ãàðûíû ãîâäó.
Ãàðû äåäè:
– Ìÿíèì öñòöìÿ ÷ûüûðûíúà, êå÷ÿëëÿ áàúàð.
– Ãàðû íÿíÿ, ñÿí éîë ýþñòÿð, êå÷ÿëè éîõ åëèéèì. Íÿ èñòÿñÿí ñÿíÿ
âåððÿì.
Ãàðû äåäè:
– Ãàäàâû àëûì, éàòìàüà éåðèì, éåìÿéÿ ÷þðÿéèì éîõäóð.
– Ìÿíèì áîéíóìà, ñÿí òÿäáèð ýþð.
Ãàðû äåäè:
– Êå÷ÿë áó àõøàì äàìäà éàòàúàã, ýåúÿ àäàì ýþíäÿð, éîðüàí-äþøÿýèíÿí îýóððàñóíëàð, ñîðà áàøûíû òåç áàòûðà áèëÿðñÿí.
Òàúèð ãàðûäàí ðàçû ãàëûá äåäè:
– Àë áó íèøàíÿíè ýåò áèçÿ, äåýèíÿí òàúèð äåéèð ãîíàüûì ýÿëÿúÿêäèð,
ùàçûðëûã ýþðñóíëÿð.
Ãàðû àòäàíà-àòäàíà ýåòäè òàúèðèí ÿâèíÿ õÿáÿðÿ.
Àõøàì òàúèð äöêàíûíû áàüëàéûá åâèíÿ ýÿëäè. Ãàðû ö÷öí àìáàðäà
éàòìàüà éåð äöçÿëòäè. Òàúèð þç êåéôèíÿ ìÿøüóë îëóá, ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿí ñîðà ö÷ íÿôÿð þç àäàìëàðûíäàí êå÷ÿë÷öí ýþíäÿðäè. Êå÷ÿë äàìäà
éàòìàäû. Òàúèðèí àäàìëàðû êå÷ÿëèí éåðèíè òàïäûëàð. Êå÷ÿëè éîðüàíà ñÿðèéèá áèðáàø àïàðäûëàð òàúèðèí éàíûíà. Òàúèðèí öðÿýè êå÷ÿëèí ÿëèíäÿí éàíûãëû èäè. Ýÿëÿí êèìè êå÷ÿëÿ áèð áÿðê òÿïèê âóðäó, êå÷ÿë èøäÿí õÿáÿðäàð èäè,
àììà äèíìèðäè. Òàúèð ÿìð åëÿäè êè, êå÷ÿëè þç éàòàí åâèíÿ ãîéñóíëàð.
Ñÿùÿð òåçäÿí éîðüàí ãàðûøûã þëÿíÿ ãÿäÿð äþéñöíëÿð. Êå÷ÿë òàúèðèí äåäèêëÿðèíè åøèäèðäè, òåç òàúèðèí íþêÿðëÿðè êå÷ÿëè àïàðäûëàð òàúèðèí îòàüûíà.
Òàúèð ñîéóíóá éàòàíà ãÿäÿð êå÷ÿëÿ î ãÿäÿð òÿïèê âóðäó êè, êå÷ÿëèí
àíàäàí ÿìäèéè ñöä áóðíóíäàí ýÿëäè. Àõûðäà òàúèð éîðóëóá éàòäû. Êå÷ÿë
òàúèðè éóõóéà âåðèá þçöí áàéûðà àòäû. Ýþðäö êè, òàúèð éàòûáäû, òåç êèëèìè
éåðÿ ñàëûá òàúèðè êèëèìÿ ñàðûäû, áÿðê-áÿðê áàüëàéûá óçàòäû åâèí áèð
356
êöíúöíÿ. Þçöíö áàéûðà àòûá, íþêÿðëÿðèí áèð äÿñò ïàëòàðûíû ýåéèá òàúèðèí
ãûçûëûí äîëäóðäó úèáèíÿ, àøàüà äöøöá íþêÿðëÿðè àéûëòäû:
– Òàúèð ÿìð åëÿéèð êè, êå÷ÿëèí áàøûíûí èéèíäÿí éàòà áèëìèð, ùÿëÿ áó
ñààò êå÷ÿëè äþéöá þëäöðñöíëÿð.
Íþêÿðëÿð êå÷ÿëèí éåðèíÿ þç àüàëàðûíû ÷ÿêäèëÿð ùÿéÿòÿ, î êè âàð âóðäóëàð. Àììà òàúèðèí íàëÿñè ýþéÿ ÷ûõûðäû. Ãàðû ýþðäö êè, äþéöëÿí êå÷ÿë
äþéöë, òàúèðäè, äåäè:
– Áÿñ êå÷ÿë ùàíû?
Íþêÿðëÿð äåäè:
– Ïàëàñ àðàñûíäàêû êå÷ÿëäè.
Ãàðû íþêÿðëÿðè ãîéìàäû. Ïàëàçû à÷ûá ýþðäöëÿð êè, äþéöëÿí òàúèðäè.
Àììà òàúèð éàðûìúàíäû. Íþêÿðëÿð áàõûá ýþðäöëÿð êè, èøèí öñòö à÷ûëñà, èø
éàâàëàøàúàã, òàúèðèí ÿë-àéàüûíû áàüëàéûá àòäûëàð ÷àéà.
Êå÷ÿë òåç þçöíö àòàñûíà éåòèðèá àüûð éöêëÿðèíè éûüûá ýåúÿéíÿí áàøãà
øÿùÿðÿ ãà÷äûëàð. Òàúèðäÿí ýþòöðäöêëÿðè ïóëó îòóðóá ðàùàò éåäèëÿð.
Îíëàð éåéèá êåô ÷ÿêäèëÿð. Ñèç äÿ âàð îëóí.
357
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Ðåäàêòîðäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
Çÿìàíÿíèí ùþêìö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Ýþé Ìûíúûõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Êå÷ÿë Ìÿùÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Ìÿëèê Ìÿììÿäëÿ Ìÿëèê ßùìÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Àõâàé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
Áÿõòèéàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Àâ÷û Ìÿùÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Ãóø äèëè áèëÿí Èñêÿíäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
Íàð ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Êè÷èê øàùçàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Ìÿëèê Ìÿùÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Òàõòà ãûëûíú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Ñöäÿìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Ýöë Ñóìàíà íåéëÿäè? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Ýöë âÿ Ñàíàâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Áóëóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Ôÿðàñÿòñèç îüóë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Ïåøÿ äàëûíúà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Ö÷ áàúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Ëàëà âÿ Íÿðýèç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Ìÿðäíÿí Íàìÿðäèí íàüûëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Èñêÿíäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Øÿìñè Ãÿìÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
Ìÿëèê Úÿìèëèí ùåêàéÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Äÿìèðäèø ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
Éåääè ãàðäàøëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Äöíéà ýþçÿëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
Ìóõòàðûí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
Áàðõóäàðûí áàõòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208
Òÿíáÿë ßùìÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
Øàùøîíãàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221
Òÿëèìëè ïèøèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
358
Ãàðà àò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
Òîéóã áèð ãûë÷ëûäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Íàçèêáÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238
Ïèíÿ÷è Ìÿùÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246
Äàä Õàíïÿðèíèí ÿëèíäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
Äÿðçèíèí øàýèðäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
Ö÷ øàùçàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265
Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
Àðìóä áÿé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
Úèê-úèê õàíûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
Äàíà, êå÷è âÿ ãîéóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292
Ãûçûë èëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .294
Úûðòäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296
Ùàõíÿçÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
Êå÷ÿëèí äèâàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303
Óñòà Àáäóëëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313
Èêè àðâàäûí èøëÿéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
Àëòû äóë àðâàä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319
Çÿðíèýàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322
Íîõóäó êå÷ÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .329
ßáöëãàñûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333
Øàù Àááàñûí îüëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .343
Õîøãÿäÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .349
Êå÷ÿëëÿ òàúèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .353
359
Áóðàõûëûøà ìÿñóë:
ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð:
Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:
Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:
Ðÿøàä Ùÿìèäîâ
Êîððåêòîð:
Ïÿðèíàç Ñÿìÿäîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 29.10.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 30.04.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 22,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 100.
Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Azərbaycan nağılları 1/5 cild

Transkript

Benzer belgeler

göyçə folkloru - Folklor İnstitutu

[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

Kitab-02 - Az Od Kitab

ясярляри - Dialoq.info

Yüklə

Alımas İldırım. Seçilmiş əsərləri

ясярляри - DSpace at Khazar University

Alisa möcüzələr ölkəsində

сечилмиш ясярляри