Tut beni düşmeden Toplumsal cinsiyet ve makroekonomi

Transkript

Sayı 9
Temmuz 2014
s İ ya s İ
a n a l İ z
v e
y o ru m
TÜRKİYE
İKİ SEÇİM ARASI TÜRKİYE DEMOKRASİSİ
Tut beni düşmeden
Dosya:
Toplumsal cinsiyet
ve makroekonomi
Dış Politika
G20 dönem başkanı olarak Türkiye’nin getirisi
Sarp Kalkan - Gizem Şimer İlseven
44
Ekoloji "Altına hücum"da sezon finali
Arif Ali Cangı
46
İnsan Manzaraları
Başbakana "ibnelik" davası açmak
Levent Pişkin
50
İçindekiler
Editörden
3
4
6
9
14
20
30 Mart yerel seçimleri: Hak ihlâlleri ve gölgelenen meşruiyet, Nejat Taştan
Seçim güvenliği ve ötesi: Oy ve Ötesi, Sercan Çelebi
İki seçim arasında kadın ve LGBTİ siyaseti, İlknur Üstün
Kürt hareketi yeniden yapılanıyor, İrfan Aktan
Türkiye Forumu: Bir siyasal model olarak AKP’nin havuz ekonomisi, Serpil Sancar
DOSYA: TOPLUMSAL CİNSİYET VE MAKROEKONOMİ
23
28
32
Yeşil’in ötesinde yeni bir düzen vizyonu: Mor ekonomi, İpek İlkkaracan
Küresel finansal kriz emek piyasasını teğet geçmedi, Özge İzdeş
Yoksulluk ölçümü: Eski mesele, yeni yaklaşım ve bazı çıkarımlar,
Thomas Masterson, Emel Memiş, Ajit Zacharias
EKOLOJİ
36
“Altına hücum”da sezon finali, Arif Ali Cangı
40
Ukrayna-Rusya krizi ve Türkiye: Enerjide dışa bağımlılık kader değil, Necdet Pamir
DIş POLİTİKA
44
G20 dönem başkanı olarak Türkiye’nin getirisi, Sarp Kalkan, Gizem Şimer İlseven
KÜLTÜR
46
Twitler ve Sokaklar: Tarihin nadide çiçekleri, Osman Akınhay Söyleşi: Ayşegül Oğuz
İNSAN MANZARALARI
50
Başbakana "ibnelik" davası açmak, Levent Pişkin
HBS'DEN HABERLER
52
Dersimiz Gezi, hocamız yeni, S. Nazik Işık
Heinrich Böll Stiftung Derneği - Türkiye Temsilciliği
“Müdahil olmak, gerçekçi olabilmenin tek yoludur.” (Heinrich Böll)
Heinrich Böll Stiftung Derneği, Alman Birlik 90/Yeşiller Partisi‘ne yakın, bağımsız ve açık görüşlü politik bir dernektir. Almanya
ve 30‘dan fazla ülkede, demokrasi konusunda farkındalığın, sosyopolitik duyarlılığın ve karşılıklı anlayışın yaygınlaşmasına katkı
sağlıyor. Heinrich Böll Stiftung Derneği sanatsal, kültürel alanların yanı sıra bilimsel projeleri ve kalkınma alanındaki işbirliklerini
de destekliyor. Ekoloji, demokrasi, cinsiyet demokrasisi, dayanışma, şiddetsizlik bizim temel değer ve referanslarımızdır. Heinrich
Böll’ün siyasete aktif yurttaş katılımına olan inancı ve desteği dernek çalışmalarımız için model oluşturuyor. Sahibi ve Sorumlu Yazı
İşleri Müdürü: Dr. Ulrike Dufner
Dufner; Yayın ekibi: Özgür Gürbüz, Semahat Sevim, Umud Dalgıç, Yonca Verdioğlu, Çeviri: Barış Yıldırım,
Elif Kalaycıoğlu, Öner Ceylan Katkıda bulunanlar Banu Yayla, Saynur Gürçay Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği:
İnönü Cad. Hacı Hanım Sok. No.10/12 Gümüşsuyu İstanbul Telefon: +90-212-249 15 54 Faks: +90-212-245 04 30 e-posta: info@
tr.boell.org web: www.tr.boell.org Editör: Yücel Göktürk Yayına hazırlayan: Ender Ergün Basıldığı yer: İstanbul
Tarih: Haziran 2014 Matbaa: Ezgi Matbaacılık, Sanayi Caddesi Altay Sok. No:10 Yenibosna / İstanbul Tel: 0.212.452 23 02
Perspectives ücretsizdir, her üç ayda bir Türkçe ve İngilizce dillerinde yayımlanmaktadır. Ücretsiz olan dergimizi edinmek ve/
veya abone olmak için [email protected] adresine yazabilirsiniz. Derginin tümüne veya dilediğiniz makaleye www.tr.boell.org
adresinden de ulaşabilirsiniz. Perspectives’de yayımlanan makalelerdeki görüşler yazarın kendisine aittir, HBSD’nin görüşlerini
yansıtmamaktadır.
■ Demokrasi
■ Dış Politika
■ Ekoloji
■ Kültür
■ HBSD’den haberler
Editörden
İki seçim arasında
Bu Perspectives sayısı tam iki seçim arasında
çıkmış oluyor. Böylece, hem Mart sonundaki
yerel seçim sonuçları değerlendiriyoruz, hem
de yerel seçimin Cumhurbaşkanlığı seçimine
ışık tutan eğilimleri gözden geçiriyoruz. Yerel
seçim arefesinden Cumhurbaşkanlığı seçimi
eşiğine, tanık olduğumuz güç mücadelesinin
toplumsal yansımalarına ve tabii sebep olduğu
değişimlere değinerek geleceğe dönük perspektiflere ışık tutmaya çalışıyoruz.
1 Temmuz 2014 tarihinde, yani
Perspectives’in baskıya girdiği günde, AKP’nin
geleceğiyle ilgili planlar açıklanacak ve ayrıca,
İmralı’ya giden heyet de, Abullah Öcalan’ın
cumhurbaşkanı seçiminde Kürt hareketinin
göstereceğe tavra ilişkin görüşleri bildirmiş olacak. Kürt hareketinin geleceğe yönelik stratejisi
ve değişimini İrfan Aktan’ın kalemiyle dikkatlerinize sunuyoruz.
Günümüz Türkiye’sinin siyaset dünyasına bakıldığında, cinsiyet boyutunun önemi
çok aşikârdır: Bir yandan “büyük liderlerin
sözde büyük siyaseti sanki toplumda kadınlar
yokmuşcasına bir algı yaratırken, öbür yandan
özellikle BDP/HDP ve de CHP’nin “toplumsal
cinsiyet” açılımıyla, kadınlar ve LGBTİ bireyler
“büyük resim”de daha görünür olmaya başlıyor.
Her ne kadar dev projelerin veya büyüme
politikasının hayatın cinsiyet boyutunu yok
sayan bir söylemle karşı karşıya olsak da, hem
Gezi protestolarında hem de dev projelere karşı
yürütülen birçok mücadelede kadınların ve
LGBTİ bireylerin katılım oranının yüksekliği
çok bariz.
Bu olgu bize siyasal ve toplumsal değişimin
cinsiyet boyutunu mercek altına alma gereğini
gösteriyor. O nedenle, derin siyasal ve toplumsal değişimi, ekonomik büyüme politikasını
“cinsiyet demokrasisi” gözüyle analiz etmeye ve
yerel/ulusal siyasetin cinsiyet boyutuna dikkat
çekmeye çalıştık. Bir yandan “mor ekonomi”yi,
yani ekonominin mor boyutlarını inceliyoruz,
diğer yandan yerel seçimleri ve sonrasını cinsiyet gözüyle değerlendiriyoruz.
İki seçim arası sıkışmış bir dönemde, ayrıca,
Türkiye “demokrasinin neresinde” sorusuna
ışık tutmaya çalıştık. Yerel seçimler sırasında
ortaya çıkan demokrasi sorunları ve izleme
inisyatifleri Cumhurbaşkanlığı seçimine yönelik birçok soruyu beraberinde getirdi: Cumhurbaşkanlığı seçiminde, adayların tanıtımı
TRT gibi kamusal – yani yurttaşların vergisiyle
finanse edilen – televizyon ve radyo kanallarında ne kadar eşit fırsatlara sahip? Seçim
kampanyaların finansmanı nasıl sağlanacak
ve denetlenecek? Seçim ve sayım sırasında
“kediler yüzünden elektriğin kesilmesi” nasıl
önlenecek? Seçim yasası ve seçim bölgeleri
hangi kriterlere göre belirlenecek? Seçilmiş
bir Cumhurbaşkanı, varolan siyasî sistemle ne
kadar örtüşüyor? Zaten değiştirilmesi gerektiği
söylenen anayasaya ve siyasi sistemin noksanlıklarına yeni bir sorun eklediği için siyasî
sistemin değişimine ivme kazandıracak mı?
Varolan güç dengesinde Türkiye toplumunu
demokrasi ve cinsiyet demokrasisi açısından
nasıl bir gelecek bekliyor? Bütün bu sorularu 1
Ekim 2014 sayısında tartışacağız.
Herkese iyi yazlar ve iyi okumalar...
Perspectives ekibi adına
Ulrike Dufner
4
Heinrich Böll Stiftung / Türkiye
30 Mart yerel seçimleri:
Hak ihlâlleri ve gölgelenen meşruiyet
Nejat Taştan
Bağımsız Seçim İzleme Platformu farklı tematik
alanlarda1 faaliyet yürüten Sivil Toplum Örgütleri
(STÖ) tarafından 2011’de kuruldu. Hiçbir siyasî parti
ya da adayla doğrudan veya dolaylı ilişkisi olmayan
platform, seçimleri insan hakları sözleşmeleri ve
demokratik standartlar çerçevesinde izliyor; kadınlar,
engelliler, LBGTİ’ler, etnik kökeni ya da dinî inancı
farklı gruplar, okuma yazma bilmeyenler ve zorla
yerinden edilenlerin seçme ve seçilme hakkına eşit
fırsatlarla erişimine ilişkin verileri topluyor ve
raporluyor.
Nejat Taştan
1964 Adıyaman doğumlu.
1986’dan bu yana
insan hakları hareketi içinde
aktivist olarak yer aldı.
İnsan Hakları Derneği (İHD,
Türkiye İnsan Hakları Vakfı
(THİV) ve Eşit Haklar İçin
İzleme Derneği (ESHİD)
üyesidir. Bağımsız Seçim
Platformu 12 Haziran 2011
XXIV Dönem Milletvekili
Genel Seçimi Gözlem Raporu,
Türkiye’de Irk ve Etnik
Kökene Dayalı Ayrımcılığın
İzlenmesi Raporu, (İstanbul
Bilgi Üniversitesi ) ve
Türkiye’de Engellilere
Yönelik Ayrımcılık ve Hak
İhlalleri Raporu’nun (ESHİD
Yayınları) hazırlanmasında
yer aldı.
Platform seçim gözlemini Türkiye’nin taraf olduğu insan hakları sözleşmeleri, ulusal mevzuat ve
Yüksek Seçim Kurulu (YSK) kararları çerçevesinde
oy verme ve oy sayım işlemini izleyerek yapıyor.
Bağımsız seçim gözlemciliği statüsünün platformumuza tanınması için YSK’ya yaptığımız
başvuru, kanunlarda açık bir yasaklama hükmü
olmamasına karşın reddedildi. Buna rağmen,
platform 2011’deki genel seçimleri on ilde izleyerek raporladı,2 30 Mart yerel seçimlerinde ise
on beş ilde 48 STÖ’nün katılımıyla seçim gözlemi
yaptı. Seçim İzleme Platformu önümüzdeki cumhurbaşkanlığı seçimi ile 2015’teki genel seçimleri
daha fazla ilde izleme kararı aldı.
Seçim öncesi ortam
Türkiye 30 Mart yerel seçimlerine demokratikleşme reformlarının durduğu, Kürt sorununun
çözümü için yürütülen barış sürecinde somut
adımların atılmadığı bir ortamda, hükümetin
Gezi eylemleri olarak bilinen sivil eylemleri antidemokratik ve şiddete dayalı yöntemlerle bastır-
ma yaklaşımının yarattığı toplumsal gerilim ve 17
Aralık 2013’te başlayan, iktidar partisinden dört
bakan, yakınları ve bazı işadamları hakkında yolsuzluk iddialarını içeren operasyonların yarattığı
siyasî gerilimle girdi. Seçim döneminde, medya
ortamını da içine alan, etkisi her yerde ve her
alanda hissedilen bu toplumsal/siyasal gerilimin
açık saldırılara dönüştüğü birçok olay yaşandı ve
bu olaylarda hayatını kaybeden yurttaşlar oldu.
Siyasî partiler, liderler ve medya organları gerilimin azaltılması için yeterli özeni göstermediği
gibi, miting meydanlarında, medya organlarında
ayrımcılığa ve nefret söylemine dayalı çok sayıda
örnek yer aldı.
Seçim otoritesi olarak YSK ve diğer devlet
organları ifade, örgütlenme ve yönetime katılma
hakkının kullanması için gerekli önlemleri alma
sorumluluklarını yerine getirmedi. Seçimlere
dair gözlemlerimiz şöyle:
Seçim otoritesi
YSK seçmen kütüklerinin oluşturulmasından
seçim sonuçlarının kesinleşmesine kadar seçimle ilgili tüm işlerin yapılmasından sorumludur.
YSK kararları kesindir, yargı denetimine açık
değildir ve bu önemli bir sorundur. Kurulun
seçim öncesinde aldığı siyasî parti ve adayların
radyo ve televizyon reklamlarının Türkçe olmasına ilişkin kararıyla3 seçim sonuçlarına yapılan
itirazlar konusunda verdiği kararlar tartışmalara
yol açmıştır.
Seçmen kütükleri
Seçmen kütükleri adrese dayalı nüfus kayıtları
üzerinden hazırlanıp güncelleniyor. Sistem örneğin evsizler, kadın konuk evlerinde yaşayan
kadınlar gibi kişilerin seçme hakkını ellerinden
alıyor.
© Fırat Aygün/NarPhotos
Kütüklerin hazırlanmasında çifte standart söz
konusu. Hukuken aynı durumda olduğu halde
seçmen kütüklerinde kayıtlı olan ve olmayan
zihinsel engelliler bulunmakta. Bunun yanı
sıra, kanunlar gereğince seçmen kütüklerinden
düşürülmesi gereken kişilerden halen seçmen
kütüklerinde kayıtlı olanlar mevcut.
Seçmen kütüklerinin hazırlanmasında temel
alınan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi hükümet tarafından kontrol edilmekte ve bu sistemin
kötüye kullanılmasına yol açacak açıklar bulunmakta.
Siyasal partiler ve adaylık süreci
Siyasî partiler bu seçimde de adaylarını ağırlıklı
olarak merkez tarafından atama yöntemiyle
belirlemiştir. Farklı siyasî partilere aday adaylığı
başvurusunda bulunan engelliler, LGBTİ’ler ve
Romanlara aday listelerinde seçilebilecek sıralarda yer verilmemiştir. Hiçbir siyasî partinin,
aday tespitinde ayrımcılığın önlenmesine ilişkin
bir politikası bulunmamaktadır. Siyasî partiler
ve adaylar seçim harcamaları ve kaynaklarını
kamuoyu ile paylaşmamıştır.
Propaganda özgürlüğü ve
bilgilenme hakkı
YSK radyo ve televizyonlarda siyasî reklamların
dilinin Türkçe olması gerektiğine ilişkin bir karar
aldı. Bu karar Türkçe bilmeyen seçmenlerin bilgilenme hakkının ihlalidir. Birçok siyasî partinin
seçim toplantıları, seçim büroları, il/ilçe merkezleri ve adayları propaganda döneminde saldırıya
uğradı. Uyarılara rağmen, hükümet bu olayların
önlenmesi için gerekli tedbirleri almamış ve adlî
makamlar tarafından etkili soruşturmalar yapılmamıştır.
Seçim propagandası dönemine denk düşen
sosyal medya yasakları seçmenlerin bilgi alma
özgürlüğünün ihlal edilmesine yol açmıştır.
Karayolları Trafik Kanunu ve Kabahatler
Kanunu hükümleri propaganda özgürlüğünü
kısıtlamanın bir aracı olarak kullanılmış ve kamu
idareleri muhalif partilerin toplantı ve gösterilerine katılanlara ceza kesmiştir.
Seçim sürecinde kamu olanakları ve kamusal
yetkiler hükümet partisi lehine kullanılmıştır.
Genel olarak siyasal partiler/adaylar medyayı
kullanma konusunda eşit fırsatlara sahip olamamıştır.
Oy verme gizliliği birçok yerde ihlal edilmiş, özellikle
okuma yazma bilmeyen, yaşlı veya engelli seçmenlerin
bazıları oylarını açık kullanmak zorunda kalmıştır. Bazı
yerlerde toplu oy kullandırılmıştır. Açık sayım ilkesi birçok
yerde ihlal edilerek sayımı izlemek isteyen seçmenlere izin
verilmemiştir.
Seçim günü
Sandık kurulu başkan ve üyeleri ile seçmenler
oy kullanma prosedürü hakkında yeterli bilgiye
sahip olamamış, çoğunlukla seçmenlere oy ver-
5
6
me prosedürü açıklanmamıştır. Okuma yazma
ve Türkçe bilmeyen seçmenler oy kullanırken
zorlanmıştır. Geçersiz sayılan oyların ağırlıklı
bölümü oy kullanma prosedürünün yeterince
bilinmemesinden kaynaklanmıştır.
Türkiye tarihinin en çok geçersiz oy kullanılan seçimi
yapılmış, farklı siyasî partiler tarafından birçok yerde seçim
sonuçlarına itiraz edilmiştir. İl seçim kurullarının itirazları
ret veya kabul etmesine ilişkin kararlarında çifte standart
iddiaları vardır. Neticede, Türkiye 30 Mart’ta tarihindeki
en gergin, sonuçları ve meşruiyeti en çok tartışılan seçime
sahne oldu.
Sandık kurulları ağırlıklı olarak erkek üyelerden oluşturulmuş, yok denecek kadar az sayıda
kadına sandık kurulu başkanlığı görevi verilmiştir.
Oy pusulaları okuma yazma bilmeyen ve
görme engellilere uygun düzenlenmemiştir. Oy
pusulalarında bağımsız adaylar için amblem,
sembol vb. görsel unsurlar kullanılamaması
siyasî partiler ile bağımsız adaylar arasında eşitsizlik yaratmış ve bağımsız adaylara oy vermek
isteyen okuma yazma bilmeyen seçmenlerin
zorlanmasına yol açmıştır.
Oy kullanılan mekânların çoğunluğu fiziksel
olarak engelli ve yaşlı seçmenlerin erişimine
uygun olmadığından seçmenlerin bir bölümü oy
kullanamamıştır. Bazı yerlerde güvenlik güçleri
sandık başlarında keyfî olarak bulunmuş, birçok
oy verme yerinde aşırı güvenlik ablukası oluşturulmuştur.
Devlete bağlı kapalı kurumlarda (yaşlı bakım ve
huzurevleri, engelli bakımevleri) yaşayanların oyları istismar edilmiştir. Buralarda seçmenler belirli
bir partiye oy vermeleri için yönlendirilmiştir.
Birçok yerde siyasî parti/aday kampanya
materyalleri seçim günü kaldırılmamıştır. Sandık
alanları siyasî partilerin/adayların güç gösterisi
faaliyetlerine sahne olmuştur.
Oy verme gizliliği birçok yerde ihlal edilmiş,
özellikle okuma yazma bilmeyen, yaşlı veya
engelli seçmenlerin bazıları oylarını açık kullan-
Seçim güvenliği ve ötesi: Oy ve Ötesi
Sercan Çelebi
Gezi direnişinin getirdiği en önemli değişim dertli masalarda sohbetlerin
“ne olacak bu memleketin hali?”nden, “arkadaşlar, ne yapıyoruz?”’a
dönmesiydi. Apolitik sanılan hemen her kesimden genç hayatlarının her
noktasına dokunan süreçte etken olmaya karar verdi. Yalnız olmadığını
ve birlikte hareket ettiğinde fark yaratabileceğini gören, belki türünün
değil ama, bizim neslimizin ilk örneği olan bu grupla birlikte ortaya
büyük bir değişim enerjisi çıkıyordu.
Sercan Çelebi
Oy ve Ötesi sözcüsü. Yale
Üniversitesi’nde Ekonomi
ve Uluslararası İlişkiler
öğrenimi gördü.
Sosyal medya ve basın/
iletişim alanlarında faaliyet
gösteren bir şirketin genel
müdürü olarak görev yapıyor.
Oy ve Ötesi bu enerjinin kısa vadede somut
sonuçlara doğru yönlendirilmesi projesi. Uzun
vadeli, sistemleri hedef alan değişim taleplerinin
aksine –veya bunları tamamlayıcı bir rol üstlenerek– Oy ve Ötesi gönüllülerinin fark yaratma
arzusu Aralık 2013-Mart 2014 arasında, dört ay
gibi kısa bir zamanda 35 bin gönüllünün organizasyonda görev almasını sağladı. “Sandıklara
sahip çıkmak” ana hedefi etrafında buluşan
gönüllülerimiz, İstanbul’daki 32 binin üzerindeki
sandığın 26 bininde aktif görev aldı, kullanılan
oyların yüzde 97’lik kısmına dokundu, oy verme
işleminin şeffaf ve yasalara uygun gerçekleşmesi
adına büyük iş çıkardı.
Sandık müşahitliği
Seçimlerle ilgili gözlemlerimiz arasında en ön
plana çıkan, siyasî partilerin sandık başı organizasyonunda birbirlerinden çok farklı performanslar göstermesi. Özellikle iktidar partisinin
mak zorunda kalmıştır. Bazı yerlerde toplu oy
kullandırılmıştır. Açık sayım ilkesi birçok yerde
ihlal edilerek sayımı izlemek isteyen seçmenlere
izin verilmemiştir.
İtirazlar
Türkiye tarihinin en çok geçersiz oy kullanılan
seçimi yapılmış, farklı siyasî partiler tarafından
birçok yerde seçim sonuçlarına itiraz edilmiştir.
İl seçim kurullarının itirazları ret veya kabul
etmesine ilişkin kararlarında çifte standart iddiaları vardır. Seçimler 13 yerde iptal edilmiştir;
bunların ikisi il, beşi ilçedir ve bu merkezlerde 1
Haziran’da yeniden seçim yapılmıştır.
En gergin ve en tartışmalı seçim
Seçimler AKP, CHP ve MHP tarafından hükümet
oylamasına dönüştürülmüş, BDP ise yoğun
olarak özerklik temasını işlemiştir. Bu durum
gerek nitelik gerekse nicelik anlamında sandık
müşahitliği yapısını çok daha verimli ve sürdürülebilir bir düzleme oturttuğu bütün gönüllülerimiz tarafından gözlemlendi. Seçim sisteminin siyasî partilerin sandık başında dengeli
bir varlık göstermesi varsayımı üzerine kurulu
olduğu düşünülürse, gözlemlenen dengesizliğin sandık kurulu inisiyatifi üzerinden sonuçlara yansımasını Oy ve Ötesi gönüllülerinin
sağladığı caydırıcılık ortamının engellediğini
söylemek yanlış olmaz.
Öne çıkan bir diğer nokta ise, sandık kurullarındaki birbirinden farklı ve birçoğu ilgili yasa ve
genelgelere uymayan uygulamalar. Müşahitlerin
gereken zamanda sandık alanına alınmaması,
engellilerin –özellikle zihinsel engellilerin– oy
kullanmasındaki kargaşa, seçim sonuç tutanaklarının doldurulmasında en temel matematiksel
eksiklikler bu uygulamaların en somut ve öne
çıkanlarıydı. Bunun temel sebebinin, seçim
gününün sorunsuz ve kurallara uygun şekilde
geçmesini sağlamakla yükümlü sandık kurullarının birçok noktada, yasa ve yönetmeliklerin ilgili
maddeleri konusunda yeterli eğitimi almamış olmasıydı. Öyle ki, gönüllülerimizden en sık aldığımız geri bildirim Oy ve Ötesi’nin verdiği birkaç
saatlik eğitim içeriğinin bile gönüllülerin sandık
başında “otorite” olmasını sağladığı ve bunun
gönüllülerimize gün içinde çok önemli bir görev
ve sorumluluk olarak geri dönmesiydi.
Son olarak gözlemlediğimiz en önemli nokta,
seçmenlerin -özellikle Oy ve Ötesi gönüllüleri-
seçimleri yerel olmaktan çıkarmış ve seçmen
tercihlerine de etkide bulunmuştur.
30 Mart seçimleri seçim siyasî partiler ve
seçim mevzuatının uluslararası insan hakları
standartları çerçevesinde demokratikleştirilmesi
gerektiğini bir kez daha açıkça ortaya koydu.
Seçimler dışında hiçbir demokratik katılım kanalının açık olmadığı, sandık sonuçları üzerinden
“çoğunluk demokrasisi” uygulanan bir ülkede
bu durum daha fazla önem kazanıyor. Neticede,
Türkiye 30 Mart’ta tarihindeki en gergin, sonuçları ve meşruiyeti en çok tartışılan seçime sahne
oldu.
1 Platform kadın hakları, engelli hakları, insan hakları,
LGBTİ hakları ve hasta hakları alanlarında faaliyet
yürüten STÖ’lerden oluşuyor.
2http://www.esithaklar.org/bagimsiz-secim-gozlem-raporu-yayinlandi/
3 Bu kararın düzeltilmesi için yaptığımız başvuru YSK
tarafından reddedildi.
nin- seçim sistemine ve en başta sandık güvenliğine dair şüphelerindeki gözle görülür değişim.
Kulaktan dolma bilgilerle ya da basında yer alan
ancak veriye dayanmayan anekdotlarla seçim
güvenliğine dair kuşkusu olan seçmenler sürece
dahil olmadıkça bu tereddütlerinin asla ortadan
kaybolmayacağını gördüler. Projenin belki de en
somut katma değerlerinden biri, gönüllülerimizi
geliştirmek/değiştirmek istedikleri bir olgu ve/
veya süreçle ilgili artık durdurulamayacak şekilde harekete geçirmiş olmasıdır ki, sandık güvenliği bu eylemsizliğin kırıldığı noktadır.
Bütün bu tecrübeler bizi önümüzdeki adımları belirlerken kaçınılmaz bir karara sürükledi.
“Ben burada olmadığımda bu süreç nasıl işliyordu ki?!” diye soran ve bu sorumluluğu yüreğinde hisseden bütün gönüllülerimiz 10 Ağustos
Cumhurbaşkanlığı seçimlerinden başlayarak
bundan sonra bütün sandık güvenliği organizasyonlarında görev almak istediklerini söyledi. Bu
çerçevede, Oy ve Ötesi olarak Cumhurbaşkanlığı
seçimlerinde İstanbul ve dört ilde (Bursa, Adana,
İzmir ve Ankara) gönüllü sandık müşahitliği organizasyonu yapma kararı aldık. Toplam seçmen
nüfusunun yaklaşık üçte birini barındıran bu beş
ilde yapacağımız organizasyonun başarı faktörlerini gördükten sonra, Oy ve Ötesi’nin çıkış
noktası ve vizyonunun özü olan sandık güvenliği
çalışmasını Türkiye’nin dört bir yanına yayabilir,
yerel gönüllülerimizin sahiplenmesiyle genel
seçimlerde ülke çapında önemli oranda varlık
gösterebiliriz.
7
8
Emek, güven, özveri
Oy ve Ötesi’nin bu noktaya gelmesi büyük emek
ve adanmışlık sayesinde oldu. Proje fikri uzun
tartışmalar ve defalarca değiştirilen modeller
sonrasında son haline geldi. Yola koyulduğumuzda bize destek olan birçok kişi zamanla çeşitli sebeplerden aramızdan ayrılırken yerlerine
daha kararlı, daha arzulu yenileri katıldı. Büyük
umutlar bağladığımız “Oy ve Ötesi üniversitelerle buluşuyor!” toplantısı üç öğrencinin –ki birinin ajan olduğuna kesin emindik (!)– katılımıyla
tam bir fiyaskoyla sonuçlanırken alt ay sonunda
gönüllü sayımızı ancak birkaç yüze çıkartabilmiş, koyduğumuz 33 bin gönüllü hedefinin
gerçekçiliğini sorgular olmuştuk.
Gönüllü bir ekibin başarısı belki de bu dönüm noktalarında aldığı kararlara ve ekibin birbirini tamamlayabilmesine bağlı. En önemli itici
güç hayatlarımıza daha önce girmemiş, bizleri
hiç tanımayan insanların inanılmaz bir güven,
özveri ve sahiplenmeyle Oy ve Ötesi’ne sahip
çıkması oldu. Onların inancı bizim devam etme
arzumuza dönüşürken, devam etme arzumuz ise
her gün yüzlerce gönüllünün sürece katılmasını
sağladı. Sekiz kişiyle başlayan ve 35 bin gönüllünün yaşayarak yazdığı bu tarihin kalemi işte bu
döngü oldu.
Yeni projeler
Oy ve Ötesi artık bir dernek (www.oyveotesi.
org) ve projelerine bu çatı altında devam ediyor.
30 Mart tecrübemiz ve gönüllülerimizden gelen
geri bildirim çerçevesinde belirlediğimiz üç çalışma grubu bünyesinde ilerliyoruz. Birinci grup
sandık müşahitliği organizasyonunun yayılması
ve geliştirilmesiyle ilgili çalışan gönüllülerimizden oluşuyor. Avukat organizasyonundan IT
altyapısına, gün içindeki görev akışının düzenlenmesinden siyasî parti ilişkilerine kadar ilk
tecrübemizden öğrendiklerimizi sahaya yansıtarak hem kendimiz hem de gönüllülerimiz için
daha verimli ve sürdürülebilir bir organizasyon
yapmayı hedefliyoruz.
İkinci grup seçim sistemine dair gözlemlerimizin Yüksek Seçim Kurulu (YSK) ve siyasî partiler seviyesinde paylaşılması, temel eksikliklerin
ivedilikle giderilmesi üzerine çalışacak bir sivil
baskı grubu. Özellikle seçim yasasına hakim avukatlar tarafından yönetilecek bu grupta somut ve
kısa vadede değişime yönelik öneriler dile getirilecek ve takip edilecek.
Son olarak, hepimizi çok heyecanlandıran
Bölgesel Öncelik Haritası (BÖH) projemiz var.
Gönüllülerden aldığımız en somut geri bildirim çalışmalara katılımın seçim günüyle sınırlı
olmaması, iletişim kanallarının ve gönüllülük
mekanizmalarının yılın geri kalan dönemlerinde
de var olması yönündeydi. Gönüllüler sandık
başında kurdukları ilişkilerden, siyasî retoriğin
günümüzde bireyler arasına ördüğü duvarları
yıkarak ortaya çıkan sıcak sohbetlerden büyük
keyif almışlardı. Başta bu duvarlarda ufak delikler açmaya, sonrasında da toplumsal kucaklaşmaya doğru bir adım olarak gördüğümüz BÖH,
gönüllülerimizin İstanbul’un mahallerini dolaşarak yaşayanların yerel yöneticilerden öncelikli
olarak neler beklediğini anlama projesi. Orta/
uzun vadede kurdukları ilişkilerle ileride bambaşka projelere de imza atabilecek olan gönüllülerimiz BÖH kapsamında öncelikle kişilerin
kendileri ve mahalleleri adına talep/beklentilerini listeleyecek. Bu listeler yöneticilerin ve seçmenlerin bütün şeffaflığıyla takip edebilecekleri
şekilde paylaşılacak ve seçmenlerle seçilenler
arasında doğrudan bir köprü kurulacak. BÖH’ün
en önemli özelliklerinden biri de kuşkusuz çift
taraflı bir iletişim olması. Seçmenler nasıl taleplerini dile getirebileceklerse, yöneticiler de
bu taleplere cevaplarını paylaşabilecek. Oy ve
Ötesi olarak bir taraftan süreci yönetirken, diğer
taraftan da ortaya çıkacak taleplere yönelik gerek
sivil toplumda, gerekse gönüllülerimiz üzerinden çözüme yönelik neler yapabileceğimizi de
planlayacağız.
Çıktığımız yolun uzun olduğunu bildiğimiz
kadar, gönüllülerimizin ve bizi takip edenlerin
beklentilerinin yüksek olduğunun da farkındayız. Hep birlikte aklın ve vicdanın hakim olduğu
bir gelecek kurmak için elimizden geleni yapacağımıza, bunu yaparken de sonuç odaklı ve fark
yaratmak isteyen herkese yer açarak ilerleyeceğimize kimsenin şüphesi olmasın. Oy ve Ötesi bu
ülkede daha iyi bir hayat yaşamak ve yaşatmak
isteyen ve bu yolda fedakârlık yapmaya hazır
herkese somut ve net bir yol sunmaya devam
edecek.
İki seçim arasında kadın ve
LGBTİ siyaseti
İlknur Üstün
2014 yerel seçimleri, sonuçlarının hayatımıza maliyeti açısından,
yerellerde olacaklara bakarak ve biraz da zamana yayarak
değerlendirilebilir. 17 Aralık kasetlerinin piyasaya sürülmesiyle
çığırından çıkan iktidar savaşları seçimleri hem bir güç gösterisine
hem de yeni güç arayışlarına dönüştürdü. Başbakanın giderek daha
fazla umut bağladığı ötekileştirici siyaset söylemi seçim sürecinin
ana hattını oluşturdu. Seçim sürecinde olan bitenlerden bizi nelerin
bekleyebileceğine ilişkin öngörüler çıkarılabileceği de reddedilemez.
Yaşadığımız yerlere, gündelik hayata bakmanın,
anlamaya çalışmanın öneminin bir kez daha altını çizmek istiyorum. Günlük yapıp etmelerimizle
hayatın bütünü arasındaki ilişkiyi kurmaktan
söz ediyorum. Nitekim yerelle genel/“yüksek”
siyaset arasında kurulan ya da kurulamayan ilişki
mevcut politikaların bizi nasıl ve ne kadar içerdiğinin, hayatımıza olan mesafesinin de göstergesi.
Kentte, ilçede, mahallede, kimlerin nerede, nasıl,
hangi koşullarda yaşadığını görmeyen, bilmeyen, buna dair sözü olmayan hiçbir siyasî sürecin
eşitlik ve özgürlükten, adalet ve barıştan yana bir
şansı olamaz. “Herkesi” içermeyen bir özgürlük,
adalet ve barış söyleminin varacağı yer olsa olsa
güç ve iktidar paylaşımıdır; belli kişi ve grupları,
pazarlık masasındaki tarafları işaret eder. O halde, o “herkes”in içinde kimler olduğunu, nasıl
yaşadıklarını, nelerden nasıl etkilendiklerini,
yaşadığımız yerlerde, gündelik hayatın içine
yerleşmiş, olağanlaşmış, kanıksanmış dışlama
mekanizmalarını, şiddet ve ayrımcılığın çok
sayıda ve çeşitli biçimlerini bilmeye, görmeye,
göstermeye ve buna göre hareket etmeye ihtiyaç
var. Mesele şiddet ve ayrımcılığın gündelik hayat
üzerinden kurulması ve sistematik hale gelmesidir. Erk’in biçimlediği ve belirlediği, sınırladığı
bir hayata zorlamaktır. Eşit ve özgür yaşam şan-
sını engellemektir. Hayatın şekillenmesinde söz
sahibi olamadıkça, yerel politikalarda hesaba
katılmadıkça kadınlar için adalet, eşitlik mümkün olmayacaktır.
Sınırlı sayıda da olsa cinsiyet eşitliğini gözeten, farklılıkları gören, kadınları hesaba katan
iyi uygulamalar var. Bunlar sadece kadınların
hayatını değil, toplumsal ve siyasal hayatı da
dönüştürüyor. Bu uygulamaların en önemli yanı
kenti, mahalleyi oranın yaşayanlarını muhatap
alarak birlikte organize etmenin imkânlarını yaratması. Batman’da, Bursa Nilüfer’de, Diyarbakır
Bağlar’da olduğu gibi mahalle komiteleri, sokak
temsilcilikleri oluşturmuş, tüm bu örgütlenmelerde kadınların yer almasını sağlayan kotalara
yer vermiş katılımcı, cinsiyet eşitlikçi belediyecilik örnekleri bunlar.1 BDP 2008’den beri, “ekolojik, katılımcı, özgürlükçü” bir yerel yönetim
modelini hayata geçirme çabasında. Umut verici
örneklere karşın, henüz bütünlüklü politika ve
uygulamalara sahip, yaygın, hayata geçmiş bir
“model”den söz etmek zor.
Yerel yönetimlerde kadınların varlığı cinsiyet eşitliği politikalarında çok önemli. Nitekim
yukarda verdiğimiz sınırlı örneklerin arkasında
da belediye yöneticisi kadınların varlığını görüyoruz. Kadınlar aynı zamanda, yerel yönetimin
İlknur Üstün
Ankara Üniversitesi felsefe
bölümü mezunu. Amargi
Feminist Teori ve Politika
Dergisi yayın kurulu üyesi.
Kadın Koalisyonu, Yerel Siyaset Çalışma Grubu, Avrupa
Kadın Lobisi Türkiye Koordinasyonu kurucularından.
İnsan Hakları Ortak
Platformu Adalet ve Eşitlik
Grubu üyesi. Feminizm
ve örgütlenme, katılım,
yerel siyaset, adalete erişim,
ayrımcılık, sivil toplum
örgütleri üzerine yazıları,
araştırma ve saha çalışmaları
var. Sıcak Aile Ortamı,
Trabzon’u Anlamak, Boşuna
mı Okuduk kitaplarının
yazarlarından.
9
10
kadın örgütleriyle, feministlerle bağını kurmaya/
güçlendirmeye de yol açmakta. Buna karşın,
yerel yönetimlerdeki çok düşük kadın “temsil”
oranı kadınların yerel yönetimlerden sistematik
olarak dışlanmasının en büyük kanıtı. 2014 yerel
seçimleri öncesinde 2950 belediye başkanının
28’i kadındı. Belediye meclis üyeliklerinde kadın
oranı yüzde 4’ü geçmiyordu. Türkiye’de 83 yılda
seçilen 30 bin belediye başkanının yalnızca 82’si
kadın. Cumhuriyet tarihi boyunca 42 ilde hiç
kadın belediye başkanı olmadı.2
Kadınları da kadınların hayatını da dışlayan
bir yerel yönetim, siyasetin cinsiyetçi yapısının
da, hiyerarşik ve ötekileştirici siyaset yapma
biçiminin de uygulama alanı gibi. Yerel yönetimin demokratik unsurlarla bağının zayıflığına
işaret eder. Çoğu demokratik ülkenin aksine,
yerel meclislerdeki kadın oranının parlamentodakinden düşük olması da yerel yönetimin ilişkilendirildiği unsurların demokratik olmadığının
göstergesidir.
2014 yerel seçimleri öncesinde 2950 belediye başkanının
28’i kadındı. Belediye meclis üyeliklerinde kadın oranı
yüzde 4’ü geçmiyordu. Türkiye’de 83 yılda seçilen 30 bin
belediye başkanının yalnızca 82’si kadın. Cumhuriyet tarihi
boyunca 42 ilde hiç kadın belediye başkanı olmadı.
Seçim süreci
Seçim yerelin yöneticilerinin seçimiydi, ama ne
yaşanan yerlerin ne gündelik hayatın nasıl şekillendirileceğine dair tek söz yoktu. Sadece sözün
yerele dair olmaması değil, sözü söyleyen de
yerelden değildi. Çoklukla parti başkanları ya da
kurmayları konuştu. AKP’de neredeyse sadece
başbakan konuştu.
Yerel yönetimler gündelik hayatı doğrudan etkileme, dönüştürme gücüne sahip. Hemen orada
ve o anda. Adaletin, eşitlik ve özgürlüğün inşasında da, içinden çıkılmaz görünen büyük sorunların çözümünde de gözün gördüğü elin ulaştığı
mesafededir. Yerele dair politikanın açtığı alan,
hayatlar, tek tek hikâyeler üzerinden tanımlanmış, belirlenmiş sorun alanlarını, kategorilerin
dışında kalanları, meselelerin farklı yüzlerini
görme, bunlara farklı çözümler geliştirme imkânı
verir. Dolayısıyla, yerelle merkez arasındaki
bağın gücü ve nasıl kurulduğu bu politik alanın
sınırları ve niteliğiyle ilgilidir. Son seçimler tam
da yerel ile yaşanan yer ve gündelik hayat ilişkisinin neredeyse tümüyle koparıldığı bir görüntü
sergiledi. Adayların belediyeyi nasıl yönetmeyi
planladıklarını, hangi soruna nasıl bir çözüm
önerdiklerini, hangi kaynakları nasıl dağıtacaklarını, neler yapmayı planladıklarını hiç duyama-
dık. Oralarda farklı kimliklerden kimlerin yaşadığının farkında olup olmadıklarını bilemedik.
17 Aralık’tan itibaren devletin, hükümetin, yerel
idarenin güç ve iktidar paylaşımını, ittifaklarını
gösteren yolsuzluk kayıtlarını dinledik.3
Merkezle yerel arasındaki bağ rant paylaşımına, gücün sürdürülmesi için kurulan ittifaklara
dayandığında, ne gündelik hayatın düzenlenmesi, ortak yaşam alanlarının organizasyonu ne de
hayatın bütününe dair herhangi bir düzenleme
“herkes”i dikkate alan bir yaklaşım içerir. Burada
yerle, yaşayanla kurulan ilişkinin niteliği muhataplık değil, sahipliktir artık; bugün egemen
olan siyaset anlayışının bize gösterdiği pek çok
örnekle de desteklendiği gibi. Siyasî partilerin
il başkanlıklarında kadın sayısının bir elin parmaklarını geçmemesi tesadüf değildir. Son seçimlerde de adayların belirlenme yöntemleri de
kampanyaları da erkeklerin kentleri, yerel idareleri ele geçirme savaşı gibiydi. Bir sorun çözme,
özgürleşme aracı olarak politikayı ortadan kaldıran, alanını daraltan bu savaştan kadınlardan,
mülksüzlerden, dışlananlardan yana bir sonuç
çıkmasını beklemek hayal olurdu.
Siyasî partiler ne yaptı?
Siyasî partilerin adaylık koşullarına ilişkin teşkilatlarına yolladıkları genelgelerde, aday başvuru
paralarının kadınlardan daha az alınması ya da
alınmaması talimatıyla yerelin yöneticiliğinin kadınlarla bağının kurulduğu ilk cümleleri gördük.4
Kadın örgütlerinin kadınlardan para alınmaması
için yıllarca verdiği mücadelenin sonucuydu
bu. Farklı biçimlerde ifade edilse de diğer konu
kadınlar için getirilen kotaydı.5 Ancak, bunun
çok sınırlı sayıda parti tarafından ifade edildiğini
ve çoğunda da uygulanmadığını belirtelim. BDP
genelgesinde, eşbaşkanlık uygulaması olacağı ve
kadına yönelik suç işlemişlerin adaylık başvurusunun kabul edilmeyeceği de açıklandı.
Adaylar, her zaman olduğu gibi, siyasî partilerin antidemokratik yapısı sonucu parti kurmayları ve genel başkan inisiyatifiyle belirlendi.
Kentleri “ele geçirme stratejilerinin”, güç ve iktidar sahipleriyle ittifakların, pazarlıkların egemen
olduğu bir adaylık süreci yaşandı. Ne tüzükteki
kotanın, ne genelgelerde yer verilen eşitlik çağrıştıran kırıntıların, ne ön seçim kararlarının,
ne de kadın kollarının hükmü oldu. 17 Aralık
süreci zaten AKP karşıtlığı üzerinden siyasî hat
oluşturma eğilimini iyice güçlendirip adayların
da buna göre belirlenmesinde etkili oldu. Ancak,
bu karşıtlık AKP’nin/başbakanın ayrımları iyice
keskinleştirip derinleştirdiği, siyaseti “biz ve
ötekiler” ikiliğine oturttuğu ve her türlü devlet
aygıtını kullanarak kendinden olmayana savaş
açtığı atmosferde “ötekileri” içeren politikaların
© NarPhotos / Gülşin Ketenci
benimsenmesi biçiminde yaşanmadı. Seçimleri
büyük iktidar paylaşımlarının savaş meydanı haline getiren böyle bir siyasetin, kadınlar, lgbti’ler,
yoksullar, “güçten” ve iktidardan yoksunlar için
yapacağı şey daha da dışarı itmek/atmak olabilirdi, öyle de oldu.
Barış Demokrasi Partisi – Halkların
Demokratik Partisi
Kendi gündemini oluşturarak çizdiği politik hattan yürüme iradesiyle, cinsiyet eşitliği ve kadınlar
lehine attığı adımlarla Barış ve Demokrasi Partisi
(BDP), diğerlerinden ayrıldı. BDP ve Halkların
Demokratik Partisi’nde (HDP) adaylar kadınların etkin oldukları komisyonla belirlendi. Kadın
adayların, kota getirilen yerlerin belirlenmesinde
olduğu gibi, parti politikalarının oluşmasında ve
hayata geçirilmesinde de uzun yıllardır Kürt kadın
hareketinin verdiği mücadelenin, kadın örgütlülüğünün gücü ve etkisinin altını bir kez daha çizmek
gerekir. Yerel yönetimlerde eşbaşkanlık uygulaması getirmeleri ise kadınların siyasetteki varlığı,
cinsiyet eşitliği ve parti içi demokrasi açısından
çok önemli tarihî bir adımdır. Seçim çalışmalarının izlediği seyir ise BDP’nin yerel yönetimlere
yüklediği anlam ve önemin büyüklüğüne, gündelik hayatı ve yaşanan yeri siyasetin merkezine
taşıdığına, bunun kurucu unsurlarından birinin
kadın örgütlenmesi olduğuna dikkat çekiyor.
Kadınlar lehine politikaların sürdürülmesi, güçlendirilmesi ve yaygınlaştırılması, lgbti bireyler
dahil bütüncül bir toplumsal cinsiyet eşitliğinin
tesisi, kadınların bu mücadelesinin devamına,
kritik dönemlerin değişen öncelikleri karşısındaki direngen gücüne ihtiyacı gösteriyor. Kadın
örgütlülüğünün varlığı “demokratik özerk yerel
yönetimlerin” demokratikliğinin de özerkliğinin
de güvencelerinden biri olacaktır.
HDP kısa zamanda hazırlandığı seçimlerde,
örgütlenmesini, parti yapısını, politikalarını,
söylemini kendi bünyesinde hayata geçirme çabasında bir parti kimliği çizdi. Parti programında
anlatıldığı gibi, “tüm demokratik muhalefet güçlerinin mücadele alanlarını ortak mücadele alanı
LGBTI aileleri İstiklal
Caddesinde yürüyüşte
Seçim yerelin yöneticilerinin seçimiydi, ama ne yaşanan yerlerin
ne gündelik hayatın nasıl şekillendirileceğine dair tek söz yoktu.
Sadece sözün yerele dair olmaması değil, sözü söyleyen de
yerelden değildi. Çoklukla parti başkanları ya da kurmayları
konuştu. AKP’de neredeyse sadece başbakan konuştu.
olarak görmesi” umut verici. Öte yandan, Halkın
Demokratik Kongresi’nden edindiği deneyime,
belli bir yol almasına karşın parti örgütlenmesinin izleyeceği hat pek çok soruyla sınanmalara
açık. Toplumsal cinsiyet eşitliği, farklı kimliklerin
biraradalığı, toplumsal barış söyleminin altının
tekrar tekrar çizilmesi lafla sınırlı kalmadı; yüzde
50 cinsiyet kotasıyla, eşbaşkanlık uygulamasıyla,
lgbti’lerin adaylığı ve desteklenmesiyle alternatif
politika ve uygulamalara tanık olmamış yerlere,
hayatlara dokundu. Seçim kampanyalarında
11
12
yerele özgü durumları içeren politikalardan pek
de söz edilmemesi birçok gerekçesi olsa da büyük eksiklikti.
Cumhuriyet Halk Partisi
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) seçim stratejisini, gündemini AKP’ye göre belirledi. İktidar
savaşlarında, kent savaşlarında, bu savaşın hedef
aldığı, şiddet uyguladığı, dışladıklarıyla birlikte
ve onlardan yana bir politik hat oluştur(a)madı.
Cinsiyet eşitliğine dair bir politika, program
göremedik ne yazık ki! Model alabileceği, işaret
edebileceği Nilüfer belediyesi gibi CHP belediyeleri ve bunların her geçen gün umut veren
örnek çalışmaları varken “CHP belediyeciliği”
denebilecek bir modelin ortaya çıkmaması, parti
politikasının yer ve yerin yaşayanlarıyla bağını ne
kadar içerdiğini gösteriyor.
Adaylar siyasî partilerin antidemokratik yapısı sonucu parti
kurmayları ve genel başkan inisiyatifiyle belirlendi. Kentleri
“ele geçirme stratejilerinin”, güç ve iktidar sahipleriyle
ittifakların, pazarlıkların egemen olduğu bir adaylık süreci
yaşandı. Ne tüzükteki kotanın, ne genelgelerde yer verilen
eşitlik çağrıştıran kırıntıların, ne ön seçim kararlarının, ne
de kadın kollarının hükmü oldu.
CHP’de adayları parti kurmayları ve genel
başkan belirledi. Tüzüğe kota koyuldu, ama
uygulanmadı. Kadınların listelerde neredeyse
esamisi okunmadı.6 Bir lgbt bireyin adaylığı CHP
için önemli bir adımdı. Belediye başkanlığı için
ortalama 150 aday adayı kadından sadece 53’ü
aday gösterildi. Bunların çok azı CHP’nin seçimi
alma garantisi olan yerlerdendi; partilerinin gerekli desteği vermemesine karşın yaptıkları çalışmalarla parti oyunu artırdılar. Genel başkan her
mitinginde kadınlara seslendi ve partiyi iktidara
taşıyacak çalışmayı onlardan beklediğini söyledi.
Samimi olduğu anlaşılan bu beklenti kadınları
belediye yönetimlerinde görmeyi içermedi. Kurultayında koyduğu kotayı uygulamaması, kadınları destekleyecek araçları sunmaması, gerekli
önlemleri almaması partideki yöneticiler değişse
de CHP’de değişmeyen bir tavır olarak kayda
geçti. Adaylık için CHP’ye başvuran kadın sayısının azalması CHP’nin tabanındaki kadınların bu
anlamda partilerinden beklentilerinin de azaldığı biçiminde yorumlanabilir. CHP genel başkanı
3 Mayıs’ta aday, aday adayı, belediye başkanı ve
il/ilçe başkanlıklarının yönetimlerindeki 800’ü
aşkın kadınla Ankara’da bir araya geldi. Parti
genel başkan yardımcılarının, genel merkez kadın kollarının da yer aldığı toplantıda İzmir’den,
Erzurum’dan, Antalya’dan, Bodrum’dan,
Sivas’tan vd. kadınlar seçim sürecinde CHP’de
yaşananları, yaşadıklarını, partilerini sorgulayarak, eleştirerek haykırdılar, partilerinden, genel
başkanlarından, yardımcılarından hesap sordular. Seçimlerin “mutsuz” ettiği sonuçlarından
sonra da olsa bu sese kulak verilmesi önemli.
Kendine dönüp bakmak için fazlasıyla malzeme
içeren anlatılar ne kadar dikkate alınır bilinmez,
ama umut verici. Bundan sonraki hiçbir seçimde
“istenen nitelikte kadın aday bulamadık” gibi
aşağılayıcı bir sözü CHP kurmaylarından duymamayı umalım.
Adalet ve Kalkınma Partisi
Adalet ve kalkınma Partisi (AKP), baskı ve şiddet
ortamının, derin toplumsal ayrışmaların egemen
olduğu otoriter siyaset biçimiyle, seçimlerin
memleket genelinde olağanüstü koşullarda yaşanmasının tüm gereklerini yerine getirdi. Hiçbir
demokratik unsurun izlerini taşımayan, kimlik
çatışmalarını, toplumsal gerilimleri körükleyen
bir siyasal yapıdan cinsiyet eşitliği çıkmaz elbet!
Bunu yerelin yönetiminin birey inisiyatiflerine
kapı açan dünyasında genel parti politikalarının dışına düşenlere bakmanın, yapılmayanı
yaptırmaya zorlamanın önemini saklı tutarak
söylüyorum.
AKP’nin genelgesinde meclis üyesi adayların
üçte birinin kadın olmasını, aday belirleme komisyonlarında kadın kollarının yer almasını belirtmesinin, uygulamaya, Başbakan’ın ağzından
çıkanlara baktığımızda bir imaj meselesinden
öte anlamı olmadığını anlıyoruz. Buna karşılık,
başbakanın kadınlar aleyhine ettiği her lafı havada kapıp durumdan vazife çıkaranların ânında
ülkenin çeşitli yerlerinde bunu hayata geçirdiklerini biliyor, görüyoruz.
Seçim sonuçları
Siyasî partiler adaylarını neredeyse son dakika
açıkladı. Kadınlar, cinsiyet eşitliği politikaları
parti programlarından, seçim genelgelerinden
ne kadar dışlandıysa aday listelerinden de o
kadar dışlanmıştı. BDP ve HDP dışında kadın
adayların oranları çok düşüktü.7 Seçim sonrasında açıklanan resmî rakamlara göre, AKP’nin 817
belediye başkanının 7’si (yüzde 0.8), CHP’nin
232 belediye başkanının 7’si (yüzde 3), MHP’nin
169 belediye başkanının 1’i (yüzde 0.5), BDP’nin
100 belediye başkanının 24’ü (yüzde 24) kadın.8
Toplam 1381 belediye başkanının ise 39’u (yüzde 2.82) kadın. 2014 yerel seçimleri sonucunda
BDP’nin resmî sayılara dahil edilmemiş 68 kadın
eşbaşkanıyla birlikte 107 kadın belediye başkanı
oldu. BDP’nin eşbaşkanlık uygulamasının ya-
rattığı artış dışında kadın temsilinde önemli bir
değişiklik olmadı.
Mevcut siyaset kadınları, onların gündelik hayatlarını dışlasa da hemen her yerde örgütlenen
kadınlar kendi seçim çalışmalarını yürüttüler;
siyasî partileri izleyerek, talepler listesi oluşturup adaylara, partilere ileterek, kadın talepleri
doğrultusunda kampanyalar yürüterek, basın
açıklamalarıyla seslerini daha geniş kesimlere
ulaştırmaya çalışarak… Adalet, eşitlik ve özgürlüğün, barışın tesisinde alternatif siyasetin olmazsa
olmazlarına dikkat çektiler. Kadınlar, kadın örgütleri, hayatlarına ve yaşadıkları yere sahip çıktılar, Adana’da, İzmir’de İstanbul’da, Mersin’de,
Ankara’da, Muğla’da… Kadın Koalisyonu’nun
seçim süresince yaptığı siyasî parti izlemesi
belediyelerin cinsiyet politikalarının izlenmesi
biçiminde devam ediyor, siyasete müdahalenin
araçlarını geliştirerek siyasal ve toplumsal katılımın koşullarını zorluyor.
Seçim sürecine cinsiyet politikalarında
değişiklik iradesinin, bir ilerlemenin söz konusu edildiği öncül süreçlerin içinde girmedik.
Aksine, kadınlar kazanımlarını kaybetmemek,
taleplerini ise gündemde tutmak için mücadeleye devam ediyor. Bugüne kadar savaşın,
erkek egemenliğinin binbir çehresiyle boğuşmak zorunda kaldılar. Belli ki önümüzdeki iki
seçimin varlığıyla siyaset kadınlara kolay günler
vadetmiyor. Türkiye’nin toplumsal ve siyasal
oluşumu belli ki aşağı yukarı dalgalanmalarla
devam edecek. Bu dalgaların ne tepeleri ne de
dipleri haklar ve özgürlükler hakkında doğru
projeksiyonlar çıkarmak için uygun. Buralardan
ufku görmek kolay olmuyor. Bugün siyasal ortama bakarak tüm kazanımların silinmekte olduğunu düşünenler olabilir; dün iktidar rüzgârıyla
çok yol aldığımızı düşünenler olduğu gibi. Oysa
politika öne çıkan bileşenlerden daha karmaşık
bir şey.
1 BDP belediyelerinin bazılarında belediye
başkanlarının sekreterliğine erkeklerin getirilmesi,
belediye birimlerinde kadın müdür sayısının
artırılması, Bağlar belediyesinde sürücülük
eğitiminden sonra kadınların belediyenin otobüs
sürücüleri olarak istihdam edilmesi, kadın pazarcılar
projesiyle Diyarbakır’da pazar yerinin kadınlara
tahsis edilmesi gibi. Nilüfer belediyesinin mahalle
komiteleri gibi. (İlknur Üstün, “Yerelden Yerel
Seçime, Adaletten Barışa”, Amargi Feminist Dergi,
sayı 32)
2 Kadın Koalisyonu web sayfasından alınmıştır. http://
www.kadinkoalisyonu.org/tr/node/186
3 Bu ittifakların kadınların hayatı üzerinden nasıl
hemencecik ve güçlü bir biçimde kurulduğunu ve
merkezle yerel bağlantısını Amargi Dergi’nin 32.
sayısındaki “Yerelden Yerel Seçime, Adaletten
Barışa” yazısında ele almıştım.
4 Kadınlar için başvuru ücretinin AKP ∂ oranında
uygulanacağını, CHP alınmayacağını (fakat
belediye başkanlığı aday adaylığı için 250 TL,
belediye ve il genel meclis üyeliği için 100 TL dosya
ücreti alınmasına, partinin düzenlediği, katılım
bedeli 250 TL olan yerel yönetici eğitimlerine
katıldığına dair bildirim koşuluna yer verilmiştir),
MHP alınmayacağını (ancak uygulama yere göre
farklılaşmıştır), BDP ve HDP alınmayacağını
açıklamıştır.
5 AKP “her üç meclis üyesi adayından birinin kadın
olmasına dikkat edilmesi”ni, aday listelerinin
oluşturulmasında il ve ilçe kadın kollarının yer
almasını belirtmişti. BDP kadınlar için yüzde 40
kota uygulayacağını, 23 yerde belediye başkanlığına
kadın kotası koyduğunu açıkladı. HDP yüzde 50 kota
koyduğunu açıkladı.
6 CHP’nin kadın belediye başkan adaylarının oranı
yüzde 4,5’ti.
7 2014 Yerel Seçimlerinde Siyasi Partilere ve Seçim
Yerlerine göre Kadın Belediye Başkanı Adaylarının
Sayı ve Oranları için http://www.kadinkoalisyonu.org/
tr/node/192
8http://www.ysk.gov.tr/cs/groups/public/
documents/document/ndq0/mda0/~edisp/yskpwcn1_4444004537.pdf
Kadın başkanlar kimi parti teyidi ile kimi isimlerden
ayrıştırılarak belirlenmiştir. Seçime bağımsız giren
Ahmet Türk, BDP sayısına dahil edildi.
13
14
Kürt hareketi yeniden yapılanıyor
İrfan Aktan
Özellikle Suriye’deki iç savaş ve Rojava’daki siyasaltoplumsal dönüşümle beraber giderek önemli bir
bölgesel aktör haline gelen Kürt hareketi Türkiye’de
yapısal bir dönüşüme gidiyor. PKK İran, Suriye ve
Güney Kürdistan yönetimleriyle didişirken Türkiye’de
siyasetini yeniden şekillendirerek çatışmasız süreçte
kurumsallaşmasını derinleştirmeye çalışıyor.
İrfan Aktan
1981 Hakkâri-Yüksekova
doğumlu, Ankara Üniversitesi
İletişim Fakültesi mezunu.
Aynı üniversitenin Kadın
Çalışmaları Anabilim
Dalı’nda yüksek lisans yaptı.
“Nazê/ Bir Göçüş Öyküsü”
ve “Zehir ve Panzehir: Kürt
Sorunu / Faşizmin Şartı
Kaç?” isimli iki kitabı
bulunuyor. Birgün gazetesi ve
Nokta, Newsweek Türkiye,
Yeni Aktüel dergilerinde
çalıştı, İMC TV’nin Ankara
Temsilciliği’ni yürüttü. Halen
Express dergisinde muhabir
ve yazar olarak görev yapıyor.
İki önemli konu ve alanda derinlemesine
tartışmalar başlatan Kürt hareketi önümüzdeki dönemde sol ve İslam konusunda daha net
bir pozisyon almanın hazırlığını yapıyor. İslam ve sosyalizm, Ortadoğu’daki sol hareketlerin hemen hepsi açısından her zaman girift
bir mesele olageldi. Marksist gelenekten gelen
sol bir örgüt olarak PKK’nin İslamî damarın
güçlü olduğu Kürt toplumu içinde bu kadar
geniş bir taban oluşturabilmesi başlıbaşına
bir başarıydı.
1980’lerde, devlet zulmüne karşı Kürtlerin
İslamcı bir hareket üzerinden örgütlenmemiş
olması tesadüf değildi elbette. Her şeyden
önce, bölgedeki dinî kanaat önderlerini vesayetine almış olan devletin, Şeyh Said’den
sonra, muhtemel İslamcı bir Kürt örgütünün
önünü radikal bir biçimde kestiğini biliyoruz.
Bu konudaki çalışmaların 1924’ten itibaren
ileri gelen Kürt ağa ve entelektüellerinin
Türkiye’nin batısına sürülmesiyle başladığı
hatırlandığında, Cumhuriyet’in çabalarının
derinliği daha net anlaşılabilir. 1990’lara
kadar kökü Kürtlere veya Türklere dayanan
neredeyse tüm İslamcı akımları “laik cumhuriyete karşı irtica tehdidi” olarak algılayan
devlet elitleri haliyle Kürtleri İslam üzerinden
devlete bağlama girişimine meyletmedi. Bunun en temel nedeni, Kürtler içinde gelişecek
yeni bir İslamî damarın Şeyh Said’inkine benzer bir isyanın öncüsü olma korkusuydu. Bu
yüzden de Şeyh Said isyanından itibaren devlet Kürtleri İslamcılık üzerinden değil, Türklük
üzerinden “eritmeye” çabaladı. Bu çabanın
Kürt aşiretleri üzerinde belli bir dönüşüme
sebep olduğu söylenebilir. Zira aşiret reisleri
aynı zamanda dinî önderken, zamanla bu
kimliklerinden “arındırılarak” daha seküler ve
devlet yanlısı aşiret reisleri öne çıktı, çıkarıldı.
Diğer yandan, Şeyh Said isyanının bastırılmasından hemen sonra, 1920’lerin sonunda üs olarak Ortadoğu’yu (Lübnan-Suriye)
seçmek durumunda kalan ve oradan Ağrı
İsyanı’nı tertipleyen Xoybûn örgütü her ne
kadar seküler Kürt örgütlenmesinin başlangıcına işaret etse de, ciddi bir zemin kazanamayarak 1930’ların başında devlet zulmüyle
esamisi okunmayacak düzeyde etkisizleştirildi. Dersim katliamının gerçekleştirildiği 193738’den sonra, 1940-1960 arasındaki dönemin
Kürtler açısından uzun bir suskunluğa işaret
etmesi de devletin şedit ezme harekâtlarının
sonucuydu. Kürt İslamî hareketleri bu tarihlerde tamamen yeraltına indi veya siyasî
emellerden uzak inanç grupları olarak varlıklarını sürdürdü.
Sosyalist hareketlerin mirası
1960’lardan itibaren Kürtlerin temel haklarına
nispeten sahip çıkan Türkiye’deki sol-sosyalist
hareketlerin hem Kürtlerdeki yeniden dirilmeye hem de sola duyulan sempatiye zemin
olduğu malûm. Dönemin Kürt kanaat önderlerininse esas olarak sekülerleşmiş aşiret
reislerinin çocukları veya Kürt aristokrasisinin
© Adnan Onur Acar/NarPhotos
temsilcileri olduğunu görüyoruz. Kürt kanaat
önderlerinin önemli bir kısmı ilk etapta Demokrat Parti’de (DP), fakat giderek Türkiye
İşçi Partisi (TİP) etrafında toplanmaya başladı. 1960’ların sonundan itibaren Devrimci
Doğu Kültür Ocakları (DDKO), öncesinde
TİP, Dev-Genç ve giderek Kürtlerin başını
çektiği Kawa, Rizgarî gibi sol-sosyalist örgüt
ve partiler etrafında bir araya gelen Kürt entelijansiyasının da mevcut Kürt hareketinin
(PKK) tohumlarını attığını gözardı edemeyiz.
Bu açıdan, mevcut Kürt hareketinin temel
mirasının sosyalist hareketler olduğunu,
ancak genişlemesinin olanaklarını da klasik
sol hareketlerin aksine, İslam’a dair reddiyecilikten uzak perspektifle sağladığını söylemek
mümkün. PKK bu yaklaşımıyla hem öncesindeki aristokrat kökenli Kürt entelijansiyasından hem de Türkiye sosyalist hareketlerinden
ayrıldığı gibi, devlete ve onunla işbirliği yapan
aşiret reislerine karşı o tarihe kadarki en radikal başkaldırıya girişerek ezilen sınıfların
sempatisini topladı.
1980’lere gelindiğinde, devletin ağır zulmüne maruz kalan Kürtlerin, devlete silahlı
başkaldırıyla yanıt veren bir örgütün dine
bakışını pek de sorgulayacak hali yoktu. Bunun farkına hiçbir zaman varamayan devlet
Kürtleri PKK’nin tabanı olmaktan uzaklaştırmak için, yine Kürtlerden oluşan, yeni bir
İslamcı örgütü, Hizbullah’ı palazlandırarak
PKK ve şehirlerdeki milislerine karşı savaştırdı. 1990’larda Türkiye’nin batısında İslamcı
Türk örgüt ve partilerine “irtica tehdidi” adı
altında savaş açan devlet elitleri ve esas olarak
Türk Silahlı Kuvvetleri, Kürdistan’da köktendinci bir örgüte her türlü desteği altın tepside
sunuyordu. Ancak, ‘90’ların sonunda PKK
karşısında Hizbullah’ın hükmü olmadığı anlaşıldı ve örgütün silahlı kanadı devlet tarafından büyük oranda tasfiye edildi. Hizbullah’ın
‘90’lardaki vahşi uygulamaları Kürtleri siyasal
İslam’a ve devlete karşı PKK’ye daha fazla
yaklaştırdı.
Devletin ve hükümetin PKK’yle masaya oturması ve bir
çözüm ihtimali, Gülen Cemaati’nin Kürdistan’daki rolünün
sonu anlamına geliyordu. Oysa Gülen Cemaati’ne verilen
misyon bölgeyi PKK’nin etkisinden çıkarması karşılığında
dilediği gibi varlık göstermesiydi.
Devlet İslamı’na karşı
demokratik İslam
Öte yandan, PKK ve Öcalan başından itibaren “gerçek İslam” vurgusu yaparak devletin
İslamî söylem üzerinden yaptığı muharebeye
karşı mukabelede bulundu. Abdullah Öcalan
İmralı savunmalarında İslam’a dair beyanatlarını ‘90’lardan itibaren ısrarla tekrarlıyordu.
Öcalan şöyle diyordu: “K. Marx ve F. Engels’in
kaleme aldıkları Komünist Manifesto neyse,
Hz. Muhammed’e indirildiği söylenen Allah’ın
Kuran’ı da odur. Birincisi bilimsel ve Avrupai,
ikincisi dinsel ve Doğu’ya özgü kodlarla beyan
15
16
edilmiştir. Sosyalist toplum ve proletarya diktatörlüğü denen olguların İslamiyet’teki karşılığı ümmet toplumu ve İslamî temaları, sosyalist toplumdaki enternasyonalizm, özgürlük
ve eşitlik temalarından daha zayıf değil, daha
güçlü ve sistematik olarak dile getirilmiştir.
Yine İslamî sulta anlayışı, sosyalist diktatörlük
anlayışından daha az sistematik değildir. Reel
sosyalizmdeki gibi her iki oldu da yüzlerce yıl
sistemlice geliştirilmeye çalışılmıştır.”
Cemaat’in özellikle Oslo sürecine karşı duruşuyla
beraber, AKP Hizbullah’ın yeni tezahürü olan Hüda-Par’ı
etkinleştirmeye ve Rojava’da PYD’ye karşı El Nusra-IŞİD
gibi radikal İslamcı grupları desteklemeye yönelince, PKK
de yeni bir mukabelede bulunmaya başladı.
Reel sosyalizm ve reel İslam’daki buhranları benzeştirerek yeni ve ideal bir yönetim
modeli geliştirmeye girişen Öcalan, her iki
ideolojinin/inancın reel halini eleştirmekle birlikte, ikisinden de beslenmeyi ihmal
etmedi. Peki, devlet Kürtlere karşı İslam’ı
kullanırken, Kürtlerin İslamî inanç ve kültürüyle karşı karşıya gelmeden nasıl muhalefet
yapılabilirdi? Öcalan’ın bu soruya yanıtı şu
şekilde: “Devlet İslam’ı veya İslam’ın devleti
buyurgan ve anti-demokratiktir. Devlet eliyle
dinin, din eliyle de devletin meşrulaştırılması, dinsel tutuculuğun ve dinin işlevsiz kılınmasının temel nedenidir. Kürt toplumunda
İslam’ın etkili olması da bu temel nedenledir.
Devlete karşı bir nevi öz savunmayı sağlamaktadır. Kürdistan’ın çok sayıda tarikata
beşiklik etmesi öz savunmayla derinden bağlantılıdır. Bireysel İslam ise, Kürtlerde derin
olan güvensizlik ortamına karşı bir moral etki
yaratmaktadır. Kürdistan’da kapitalist modernitenin ideolojik etkilerinin ortaya çıkmasına
kadarki süreçte, İslam en az kabilenin etnik
kültürü kadar rol oynayan toplumsal bir kültür biçimidir; kabile ve aşiret bağlarının üstünde toplumsal bağların oluşmasında temel
etkendir.”
Devletin 90’ların sonunda Hizbullah’a
desteğini kesmesi, Kürt hareketine karşı
İslam’ı kullanma politikasının sonu anlamına
gelmiyordu. PKK’nin 1999’da silahlı güçlerini
Türkiye dışına çıkarmasıyla eşzamanlı tasfiye
edilen Hizbullah’ın yerine Fethullah Gülen
Cemaati yerleştirilmeye başlandı. 2000’li
yıllar, Gülen Cemaati’nin Kürdistan’daki
etkinliğinin zirve yaptığı yıllardır. Zira silahlı bir İslamcı örgüt Kürtlerde devlete ve
İslam’a karşı ciddi bir reaksiyona yol açarken, “güleryüzlü İslam” söyleminin Kürtleri
devlete davet etme konusunda etkili olacağı
tasarlanıyordu. Ne var ki, Gülen Cemaati’nin
de giderek devletin kontrolünden çıkmaya
başlaması AKP’nin huzurunu kaçırmaya
başladı. Benzer bir biçimde KCK operasyonlarının temel aktörü olarak anılır olması,
Kürtlerde Gülen Cemaati’ne karşı derin bir
öfkenin oluşmasına neden oldu. 17 Aralık
sürecine kadar hükümetle ciddi bir çatışmaya
girmediği sanılan Gülen Cemaati, aslında
2009’da Oslo’da gerçekleştirilen PKK-MİT
görüşmeleriyle beraber ciddi bir telaşa sürüklenmişti. Zira devletin ve hükümetin PKK’yle
masaya oturması ve bir çözüm ihtimali, Gülen
Cemaati’nin Kürdistan’daki rolünün sonu
anlamına geliyordu. Oysa Gülen Cemaati’ne
verilen misyon bölgeyi PKK’nin etkisinden
çıkarması karşılığında dilediği gibi varlık göstermesiydi. Nitekim bu süreç boyunca Gülen
Cemaati’nin Kürdistan’da kayda değer bir
tesir yarattığı biliniyor. Fakat, Cemaat’in özellikle Oslo sürecine karşı duruşuyla beraber,
AKP Hizbullah’ın yeni tezahürü olan HüdaPar’ı etkinleştirmeye ve Rojava’da PYD’ye
karşı El Nusra-IŞİD gibi radikal İslamcı grupları desteklemeye yönelince, PKK de yeni bir
mukabelede bulunmaya başladı. Abdullah
Öcalan Ekim 2013’te El Nusra’nın Rojava’daki
etkinliğinin yarattığı tehlikeyi de göz önüne
alarak Kürdistanlı din âlimlerinin bir araya
gelip Demokratik İslam Konferansı düzenlenmesini istedi. Kısa süre sonra da, 10-11 Mayıs
tarihlerinde Diyarbakır’da konferans gerçekleştirildi. Konferansa Öcalan’ın gönderdiği
mektup damgasını vurdu. Öcalan İslamî hareketleri devlete ve her türlü otoriter İslamcı
yapıya karşı demokrasi, eşitlik ve özgürlük
mücadelesine davet ediyordu: “İki zalim merkezden kaynaklanan “Hizbullah” ve “El Kaide” bozguncuları esasında kapitalist hiçleştirmenin İslam ümmetinin başına bela ettikleri
güncel faşizmi temsil etmektedir. İdam sehpaları kelle koparmalarıyla korkunç faşizmi
başta Kürdistan halkı olmak üzere tüm İslam
olan ve olmayan halklara insanlara karşı uygulamaktadırlar. Otoriter laikçi ve milliyetçi
faşizmin dünün ve bugünün halen acımasızca
uygulanan devletçi faşizmi iken sözde daha
güncel ve radikal dinciliğin faşizmi de bu adı
geçen akım ve partiler eliyle olmaktadır. Kürdistan’daki özgürlük hareketi asla ne bu otoriter laikçi milliyetçi ne de radikal dinci geçinen
iki ana merkezli sapkınlığa düşmeyecek ve
fırsat tanımayacaktır. İnanıyorum ki temsil
ettiğiniz özgürlük hareketi her türlü milliyetçi dinci cinsiyetçi bilimci geçinen kapitalist
ataerkil iktidarcı anlayış ve uygulamalara
karşı radikal demokrasinin ve özgür mekânın
kendisi olacaktır. Çağdaş İslamî ümmetin
© Ali Ergül
“millet birliğini” anlamlı buluyorum. Ama bu
asla ‘tek devlet, tek millet, tek bayrak’ zırvalamaları anlamına gelmemektedir. Tersine ilgili
ayetteki ‘birbirinizi tanıyasınız diye sizi farklı
kavimler halinde yarattık’ hükmü gereğince
çoğulcu, demokratik, eşit ve özgür bir İslamı
ve birliğinde olan diğer kavimlerin “milletler
birliğini” ifade etmektedir. Kongrenizin hem
İslam’ın evrenselliği hem tekilliği bağlamında
gerek İslamî Milletler Birliği gerekse bağrındaki çoğulculuğun ifadesi olan her mezhebi
tekiller sorununa doğru yaklaşımlar ve uygulama esaslarını gerçekleştireceğine dair inanç
ve umudumu ifade etmek isterim.”
İddia edildiğinin aksine, PKK ve Öcalan’ın
İslam’a popülistçe yaklaşmaktan ziyade, onu
iktidarın elinde bir koz olmaktan çıkarmaya
yönelik hamlelerde bulunduğu söylenebilir. PKK “reel İslam”a karşı konumlanırken
İslam’ın mazlumlar lehine önermelerini kendi ideolojisiyle harmanlamaktan çekinmiyor.
Bunun için de İslam’ın kültürel birikimine
ve bireysel olarak deneyimlenmesine vurgu
yaparken, cemaat ve devlet eliyle kullanılan
İslam’a karşı çıkıyor.
Demokratik İslam Konferansı’nın gerçekleştiği ortamda, Halkların Demokratik Partisi
(HDP) ve Barış ve Demokrasi Partisi (BDP)
de radikal bir dönüşüm tartışmasını sürdürüyordu. Kürt hareketi BDP’yi Ankara’dan çekip
Kürdistan’daki demokratik özerklik çalışmalarının temel aktörü haline getirmeye girişirken, HDP de tüm Türkiye’ye demokratik
özerklik fikrini yayma misyonunu daha etkin
bir biçimde yerine getirmek üzere çalışmalara başladı. Demokratik İslam Konferansı’nı
değerlendiren HDP Eşgenel Başkanı Ertuğrul
Kürkçü 10 Mayıs tarihli makalesinde şunları
ifade etti: “Hem Kürdistan Özgürlük Hareketi
hem de HDP bütünüyle seküler hareketlerdir.
Hiçbir inanç grubunu öteki karşısında kayırmaz, bütün inançlara saygı gösterir; kudret ve
servet sahiplerince inançları dolayısıyla ezilen, dışlanan, ötelenen herkesin hakları için
mücadele eder. Bu nedenle İslam’ın devlet
elinde hakimiyetin meşrulaştırılması aracı
olarak istismarına karşı mücadele, HDP’yi
hiçbir inanç grubuna, bu arada Alevi toplumuna da, Hristiyanlara da yabancılaştırmaz.”
HDP'nin olağanüstü
kongresinden.
Kürt hareketi BDP’yi Ankara’dan çekip Kürdistan’daki
demokratik özerklik çalışmalarının temel aktörü haline
getirmeye girişirken, HDP de tüm Türkiye’ye demokratik
özerklik fikrini yayma misyonunu daha etkin bir biçimde
yerine getirmek üzere çalışmalara başladı.
HDP’yi genişletme arayışları
Gerek HDP gerekse Kürt hareketinin devlet
İslam’ına karşı “demokratik İslam” anlayışını
yerleştirme çabasının nasıl sonuçlar doğuracağını şimdiden öngörmek pek mümkün olmasa da Gülen Cemaati’nin AKP’yle çatışması
sonrasında Kürdistan’daki etkinliğinin giderek
azalacağı söylenebilir. Kürt hareketinin, Gülen
Cemaati’nin “doldurduğu” alanları kendi kontrolüne alması mütedeyyin Kürtlerin Hüda-Par
benzeri, Kürt milliyetçiliğini de kullanan parti
ve oluşumlara yönelmesine mani olacaktır.
17
18
Bu arada, Kürt hareketinin ideolojik tartışma ve hamleleri sadece “İslam” başlığıyla
sınırlı değil. Kendisine mesafeli duran solsosyalist hareketlere yönelik de giderek keskinleşen eleştiriler dile getirilmeye başlandı.
PKK yöneticilerinden Duran Kalkan Özgür
Politika gazetesinde Selahattin Erdem imzasıyla yayımlanan yazısında (5 Mayıs 2014)
HDP’ye dahil olmayan ÖDP (Özgürlük ve
Dayanışma Partisi) ve diğer sol partilere tepki
göstererek HDP bünyesinde birleşme çağrısında bulundu: “Son 30 Mart seçimleri bir kez
daha gösterdi ki, ÖDP’nin bu parçalayıcı ve
alternatif olmama çizgisi esas olarak sisteme
fayda getiriyor. Sol demokratik güçleri parçalayarak CHP kuyruğuna takıyor. Kendi başına
gibi görünüyor, ama aslında objektif olarak
CHP kuyrukçuluğu yapıyor. Radikal demokratik güçlerin birliğini ve alternatif iktidar
gücü haline gelmesini engelliyor. Sosyalist ve
demokratik hareketi CHP’lilik içinde eritiyor.
Şimdi yeni bir radikal demokratik alternatif
olarak HDP geliştirilmeye çalışılırken de en
ciddi engel olarak ÖDP ortada duruyor. Ne
kendini feshediyor, ne de gelip HDP birliğine katılıyor. Kendisi de farklı bir demokratik
alternatif sunmuyor. Peki, bu durum nereye
gidecek ve kime hizmet edecek? Bunun Mahir
Çayan çizgisiyle uzaktan yakından bir ilişkisi
var mı? Bunun radikal demokratik alternatifi
etkisiz kılarak sisteme ve özellikle CHP’ye
hizmet etmek olduğu açık değil mi? Adına ne
denirse densin, ama bu durum artık kesinlikle
bir son bulmalıdır. HDP önündeki ÖDP engeli
kesinlikle aşılmalıdır. Bunun da en doğru
yolu, kuşkusuz ÖDP’nin Mahir Çayan çizgisine girerek günümüzde bu çizginin pratikleşmesi olan HDP birliği içinde yer almasıdır.”
Kalkan’ın yazısına cevaben ÖDP Eşgenel
Başkanı Alper Taş partilerinin nasıl bir pozisyon alacağına kendilerinin karar vereceğini
söyledi ve HDP’yi “elmalarla armutların karıştırıldığı” bir proje olarak tanımladı: “Biz HDP
tartışmalarına baştan katıldık. Arkadaşlar bizi
davet ettiler. Geldik katıldık ve fikrimizi söyledik. Bu proje parçalı ve bütünlüğü olmayan
bir proje. Elmalar ve armutların biraraya geldiği bir proje. Ufku ve sınırı Kürt sorunundan
ibaret bir proje. İlişkiler bağlamında kopuk ve
organik olmayan bir yapı olarak gördük. Politik olarak durduğu yerin doğru olmadığını ve
kimlikler meselesi dışında bir sözü olmadığını
düşünüyoruz. Kapitalizmin krize girdiği bir
zeminde Türkiye solunun anti kapitalist ve
anti emperyalist bir çizgiye oturması gerektiğini düşünüyoruz. Elbette kimliklerin özgürleşmesi de solun bir sorunudur. Ama öncelik
sınıfsal sorunlardır.”
PKK lideri Abdullah Öcalan’ın 2013 New-
roz’unda silahlı mücadeleyi sonlandırma
arzularının taktiksel değil stratejik olduğunu
açıklamasından sonra Kürt hareketi kendini
ideolojik ve pratik anlamda yeni sürece uyarlama çalışmalarına başladı. Bu çalışmaların
legal siyasetteki tezahürünün ise 30 Mart yerel
seçimlerinden hemen sonraya denk geldiğini
söyleyebiliriz. Nitekim BDP’li milletvekilleri
toplu olarak HDP’ye geçerken, BDP’nin büyük
ihtimalle başka bir isimle, tamamen Kürdistan
merkezli bir siyaset yürüteceği ifade ediliyor.
HDP Alper Taş’ın ifade ettiğinin aksine, salt
Kürt meselesini değil, sınıf meselesini de önceliği olarak belirlediğini beyan ediyor. Dahası, Öcalan’ın tam da sınıf perspektifiyle ortaya
attığı “kapitalist moderniteye karşı demokratik modernite” hedefini siyasetinin merkezine
koyma hedefiyle yola çıktı. Bu çerçevede,
Türkiye’deki Kürdistan sorununun pratikteki çözüm yollarını BDP’nin, Türkiye’nin
genelindeki merkeziyetçi, kapitalist sistem
sorununun çözüm yollarını da HDP’nin arayacağı görülüyor. Öte yandan, HDP’nin daha
geniş kesimlere ve kitlelere ulaşmak için yeni
bir hamle yapması bekleniyor. HDP içindeki
en etkili güç olan Kürt hareketinin liderlerinden Abdullah Öcalan, Cemil Bayık ve Duran
Kalkan da ısrarla bunu salık veriyor. Benzer
değerlendirmelerin HDP kadroları tarafından
da dile getirilmesi partinin yeni bir genişleme hattı örmeye çalışacağını gösteriyor. Bu
kapsamda HDP’nin daha dışa açık, daha önce
mesafeli durduğu muhafazakâr-mütedeyyin
kesime ve CHP’ye uzak ama eski SHP’ye yakın
kesimlere ulaşması gerekecek.
HDP Cumhurbaşkanlığı seçiminde
ne yapacak?
Diğer taraftan, hükümetle Öcalan arasında
dolaylı olarak yürütülen müzakere sürecinin
çeşitli evrelerinde Kürt hareketi, AKP’yle yan
yana durmakla suçlanıyor. Bu tartışmaları
tekrar hatırlatmaya gerek olmasa da cumhurbaşkanlığı seçimi sürecinde Kürt hareketinin
alacağı tutum merak konusu. Her ne kadar
Ertuğrul Kürkçü kendi adaylarıyla cumhurbaşkanlığı seçimine gireceklerini beyan etse
de, seçimlerin ikinci turunda HDP’nin CHPMHP adayı olan Ekmeleddin İhsanoğlu’nu
desteklemesi, , pek akla yakın görünmüyor.
Zira CHP’nin Kürt meselesi konusunda
Kürtleri ikna edecek düzeyde bir pozisyon
takınmaması, diğer yandan MHP’nin malûm
yapısı HDP’nin böyle bir ittifaka yanaşmasını
ihtimal dışı bırakıyor.
Öte yandan, AKP’nin muhtemel adayı Tayyip Erdoğan’ın Roboski katliamındaki rolü bir
Her ne kadar Ertuğrul
Kürkçü kendi adaylarıyla
cumhurbaşkanlığı seçimine
gireceklerini beyan etse de,
seçimlerin ikinci turunda
HDP’nin CHP-MHP adayı
olan Ekmeleddin İhsanoğlu’nu
desteklemesi, pek akla yakın
görünmüyor.
© Ali Ergül
yana, Soma işçi katliamındaki sorumluluğu ve
tutumu karşısında HDP’nin net bir tavır almayacağını söylemek mümkün değil. Böylesi
bir ortamda, HDP ve Kürt hareketinin 12 Eylül
2010’daki anayasa referandumunda olduğu
gibi boykot kararı alması güçlü bir ihtimal.
Nitekim HDP’nin yeni Eşbaşkanı Selahattin Demirtaş, 25 Haziran’da Milliyet gazetesinden Serpil Çevikcan’a verdiği mülakatta
boykot ihtimalini şu sözlerle dile getirdi:
“Birinci turun sonuçlarını görmeden bağlayıcı
bir şey söylemek çok büyük hata olur. Birinci
turda kolay kolay bir adayın seçileceğini düşünmüyorum. İkinci turda adayların hangi
ilkeler etrafında kampanyalar yürüteceği
seçmeni etkiler. Bir de tabii ikinci tura kalan
adayların ikisini de beğenmeyip boykot tavrı
geliştirebilecek seçmenler olabilir. Katılım düşerse bu durum adayların daha düşük oylarla
ikinci turdan çıkma ihtimalini yükseltebilir.”
Cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde
AKP, çözüm sürecini yasal güvenceye kavuşturması maksadıyla yeni bir yasal düzenlemeyi gündeme getirdi. Bu düzenlemenin ardından seçimlere yakın tarihte radikal bazı adımların eklenmesi, en azından HDP’yle organik
bağı olmayan Kürt seçmeni Erdoğan lehine
oy kullanmaya sevk edebilir. Keza, Erdoğan’ın
Köşk’e çıkması halinde çözüm sürecini hızlandıracağına dair vaatlerde bulunması da
bu tesiri artırabilir. Ancak, her durumda,
HDP’nin işaret ettiği adayın ikinci tura kalmaması halinde seçmeni Erdoğan’a oy vermeye
çağırması, en azından Roboski ve Soma katli-
amları dolayısıyla mümkün görünmüyor. Zira
böylesi bir tutum, Emek Partisi'nin (EMEP)
ayrılmasıyla gündeme gelen HDP içindeki
tartışmaları artıracak ve giderek parti içinde
çatlaklara, kopmalara sebep olacaktır.
Erdoğan’ın Roboski katliamındaki rolü bir yana, Soma işçi
katliamındaki sorumluluğu ve tutumu karşısında HDP’nin
net bir tavır almayacağını söylemek mümkün değil. Böylesi
bir ortamda, HDP ve Kürt hareketinin 12 Eylül 2010’daki
anayasa referandumunda olduğu gibi boykot kararı alması
güçlü bir ihtimal.
AKP’nin genel politikalarının ve son olarak
Soma katliamının toplumda yarattığı tesirin
cumhurbaşkanlığı seçimi sonuçlarına nasıl
yansıyacağını kestirmek mümkün olmasa da
HDP ve Kürt hareketi açısından kritik bir dönemeç olacağa benziyor. Cumhurbaşkanlığı
seçimlerine yakın bir zamanda gerçekleştirilen kongrede BDP’lilerin büyük oranda
HDP’ye katılmasının parti içinde homurdanmalara sebep olduğunu biliyoruz. Cumhurbaşkanlığı seçimleri HDP’deki homurdanmaları ya sonlandıracak veya daha da görünür
kılacak. Ama her durumda, HDP’nin ve Kürt
hareketinin sonbahara epeyce revizyondan
geçmiş bir yapı ve siyaset tarzıyla gireceği ve
giderek daha da otoriterleşen AKP’ye karşı
yeni bir siyasî tutum alacağı söyleniyor. Az
zaman kaldı, bekleyip göreceğiz.
19
20
Bir siyasal model olarak
AKP’nin havuz ekonomisi
Serpil Sancar
Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye ve Almanya temsilciliklerinin ortaklaşa
düzenlediği Türkiye Forumları’nın dördüncüsü 28 Nisan 2014’te, İstanbul’da toplandı.
Birbirinden kıymetli kırka yakın katılımcının Türkiye’nin güncel siyasî meselelerini
tartıştığı “Siyasî Karmaşadan Bir Çıkış Yolu Var mı?” başlıklı yuvarlak masa
toplantısında yasama, yürütme ve yargı kurumlarında yaşanan tıkanıklıklar ve Türkiye
ekonomisinin geleceği ele alındı. Forum’un çerçeve sunumlarından birini yapan Serpil
Sancar’ın toplantıya katkısını özetleyen kısa bir değerlendirme yazısını sizlerle de
paylaşmak istedik.
Serpil Sancar
Ankara Üniversitesi, Siyasal
Bilgiler Fakültesi’nde siyaset
bilimi ve kadın çalışmaları
alanlarında akademik çalışmalarını sürdürüyor. Profesör
Sancar siyaset kuramı, siyaset
sosyolojisi ve sosyal araştırma
metodolojisi alanlarında dersler
veriyor. Profesör Sancar’ın
yakın dönemde yayınlanmış
bazı kitapları şöyle: Türk
Modernleşmesinin Cinsiyeti:
Erkekler Devlet, Kadınlar Aile
Kurar, (İletişim Yayınları,
2012, İstanbul); 21. Yüzyıla
Girerken Türkiye’de Feminist
Eleştirinin Birikimi, (derleme,
bölüm I ve II, Koç Üniversitesi
Yayını, İstanbul, Eylül 2011);
Erkeklik: İmkânsız İktidar/
Ailede, Piyasada ve Sokakta
Erkekler, (Metis Yayınları,
İstanbul, 2009); İdeolojinin
Serüveni: Yanlış Bilinç ve
Hegemonyadan Söyleme, (İmge
Yayınevi Ankara, 2009-ikinci
baskı).
17 Aralık 2013’te başlayan ve hükümet ile bazı
yargı mensupları arasında cereyan eden siyasal
kavga 30 Mart 2014 seçimleriyle bir çözüme
kavuşmadı. Bundan sonra ne tür gelişmelerin
olabileceğini ve krizden çıkışın olası yollarını
öngörebilmek için siyasetin belirleyici aktörlerini
gözden geçirmekte yarar var. Bu çerçevede hükümet partisi ve bileşenlerini, Kürt siyasetini ve
Gezi protestolarını yaratan sivil siyaset camiasını
üç temel siyasal aktör olarak ele almak gerek.
Bunlardan ilki olan AKP sıradan bir hükümet partisi olmanın ötesinde, kendine özgü bir
yapı yaratarak iktidarını sürdürüyor. İktidara
geldiğinde devraldığı enfomel üretim, rant
ekonomisi ve İslamî siyaset bileşenlerini özgün
biçimde sentezleyerek yarattığı “kentsel rant
kapitalizmi”ni yönetiyor; yarattığı avantajlarla
seçimleri kazanıyor ve bu sayede seçim siyaseti
üzerinde bir tekel oluşturabiliyor.
“Havuz ekonomisi” nin lideri
Kuzey Atlantik coğrafyasında sömürgecilikle
palazlanmış kapitalist merkez ekonomilerinin
dışında kalan, geç ama hızlı kapitalistleşme
arzusundaki üçüncü dünya siyasetlerinin uyguladığı yeni bir model “havuz ekonomisi”. Aslında
bu ad Türkiye’ye özgü, ama benzer model Rusya
ve Latin Amerika’daki bazı yeni “küreselleşen
kapitalist ekonomiler”de de görülüyor. Model
hükümet eliyle (özellikle imar yasaları değiştirme yoluyla) yaratılan rantın yandaş şirketlere
ihale yoluyla devredilmesine ve bu şirketlerin
kârlarının bir kısmına el koyarak oluşturulan “finansal havuz”a dayanıyor. Bu şirketler borsalara
gelen uluslararası sıcak parayla finanse edilen
banka-kredi sisteminden aktarılan bol kredilerle
besleniyor. Şirketlerin ürettikleri konutlar, ofisler
ve ticaret merkezlerinin inşaat sektörünü büyütmesiyle oluşan konut ve diğer dayanıklı tüketim
malları, özellikle “mortgage” türü devlet garantili kredilerle fonlanarak uzun vadeli boçlandırılmış vatandaşlara/tüketicilere satılıyor.
“İmar-ihale-kredi” çarkını yöneten ve burada
oluşan artıktan pay alan hükümet aktörlerinin
farklı amaçlarla kullanabileceği büyük tutarlar
oluşuyor. Bu, hızlı artık üretme kapasitesi olmayan güçsüz kapitalist ekonomilerde ortaya çıkan
bir “artık biriktirme modeli”. Doğrudan kapitalist
piyasanın işleyişiyle oluşan ve üretim sürecinden transfer edilen artıklardan değil, siyasal
süreçlerde, devletin tek yanlı yetkilerini kullanarak el koyduğu rantlardan oluşan bu “rant
havuzu”nun paylaşımına dayalı bir model.
Bu model enformel ve yasadışı yollardan elde
edilen paranın paylaşılmasına dayanmakla bir-
likte, birçok piyasa ve siyaset aktörü bunu meşru
kabul edip havuzdan “pay kapma” yarışına aleni
biçimde girebiliyor. Dahası, bu çark sadece
siyaset-rant-yandaş şirket rotasında dönmüyor.
Böyle olsaydı, basit bir siyasî yolsuzluk ve rüşvet
çarkı olarak yorumlayabilirdik. Havuzdaki para
hükümetle birlikte çalışan sivil örgütler, vakıflar
ve kamu yararına dernek ilan edilmiş yandaş
örgütlere bağış veya proje fonu olarak döndürülüyor ve bunların çoğu dinî içerikli örgürler
olduğundan dindarlık adına yapılan okullar,
yurtlar, sosyal tesisler ve yardımlara dönüşüyor.
Bu şekilde sürece Sünni inanç dayanışması/halka hizmet çarkı da ekleniyor. Ama aynı zamanda, hükümet yandaşı her tür siyasî faaliyet de bu
havuzdan finanse ediliyor. Muhalefet partilerinin sahip olamayacağı büyüklükteki meblağlarla
yapılan siyaset de rakiplerini gölgede bırakarak
oyları topluyor. Böylece, yolsuzlukla toplanan
para ticarî, dinî ve siyasî süreçlerde, yandaşlar
arasında, hükümet partisi yönetiminde -elbette
eşit olmayan paylarla- dağıtılıyor. Bu mekanizma doğrudan devlet bütçesinde toplanan vergilerin harcanması şeklinde olmayıp tamamen
kayıt-dışı süreçlerde cereyan ettiği için görünürde kaybedeni yok. Hem şirket sermayedarları,
hem iktidar politikacıları, hem de bundan nemalanan vatandaşlar memnun; zaten verdikleri
oyla sistemin politik aktörlerine desteklerini
açıklayıp bu işleyişi meşrulaştırıyorlar.
Elbette her şey bu kadar basitçe olup bitmiyor. İmar-siyaset-ticaret çarkına İslamî kurumların ve aktörlerin de eklenmesiyle sadece
uluslararası finans çevreleri, ulusal siyasî sistem,
ihale alan şirketler, hükümetle içiçe geçmiş “sivil
örgüt ve vakıflar” ilişkilenmiyor. Bu mekanizmalar aynı zamanda, piyasa-devlet-din çarkını
seçim-seçmen desteğine eklemliyor. Sonuçta,
sadece bir ekonomik sistem değil, bir siyasal
sistem de ortaya çıkıyor.
“Havuz ekonomisi”nin girdisi sadece kentsel rant (arsa üretimi, kredi dağıtımı, yandaş
şirket ihalelerinden havuza pay transferi) değil.
Devletin düzenleme yetkisinin yarattığı petrol
ithalatı, enerji ihaleleri, enformel ihracat-ithalat
gibi uluslararası enformel ticaret ağları da (Zarrab rüşvetleri vb.) rant yaratarak havuza aktarılan alanlar. Böylece, üç çevrim içiçe geçiyor:
Siyasî çevrimde devlet egemenlik yetkisi kullanılarak devlet aygıtları hükümet kontrolünde
devreye sokuluyor. Ticarî çevrimde ise rantın
yaratılıp aktarıldığı şirketlerin yaratılması ve
yandaş kılınarak denetlenebilmesi sağlanıyor.
Burada el konan artık ile finanse edilen siyaset
“yandaş vatandaş”a İslamî inançla verdiği destek oranında hizmet sunuyor. Böylece, din temelli sosyal yardım/dayanışma ağları hükümet
siyasetine ve “havuz ekonomisi”ne göbekten
bağlı hale geliyor.
“Havuz ekonomisi” hem artık/rant oluşturma modeli hem de siyasetin finansmanı modeli.
Türkiye’de yaşanan kriz bu modelin yürütücülerinin içlerinde patlakveren bir çatışmayla açığa
çıktı; modeldeki bazı yasadışı işler ihbar edildi.
İfşa edilenler sayesinde modeli daha net görmeye başladık.
“Havuz ekonomisi” modelinin
siyasal sonuçları
Havuz ekonomisi yandaş olanların pastadan pay
almasını sağlayan ve kayırmacılık (clientalism)
ilişkileriyle siyasal desteği oya çeviren bir yapı
yaratıyor. Bu nedenle, bu işleri örgütleyecek becerikli bir siyasî örgüt/parti de modelin olmazsa
olmazlarından.
Yapı sadece “yandaş seçmen” yaratmakla kalmıyor, hukukun ve hak arama süreçlerinin askıya
alındığı bir “yasakçı-otoriter” rejim de üretiyor.
Temel derdi “havuz ekonomisini kim kontrol
edecek?” olan siyasî klikler arası savaş ortaya
çıkıyor; kuralsız siyasal mücadele meşrulaşıyor.
Ortaya çıkan sonuçlardan en çarpıcı olanıysa
devlet aygıtlarında hukuksuz emirleri yerine
getirme, bürokrasinin çalışamaz hale gelmesi ve
sürgün ve baskılarla işleyemez hale gelen yargı.
Bugün sadece emniyet teşkilatı değil, diğer devlet kurumlarındaki tasfiyelerle de birçok hizmette durma noktasına gelindiği ortada.
“Havuz ekonomisi”
modelinin sürdürülebilirliği
Bu modelin sürdürülebilirliği birkaç temel koşula bağlı. Bunlardan biri ciddi bir ekonomik
krizin olmaması. Böyle bir olasılık hep masada
olmakla birlikte, şimdilik ortada kriz görülmüyor. Öte yandan, modelin siyasal aktörü olarak
AKP’nin bir krize girerek hükümetten düşmemesi de gerekli.
AKP bir “otoriter lider partisi”, “seçimle gelen
despot lider” örneğine uyuyor. Sürekli, liderle
anlaşamadığı için partiden tasfiye edilen politikacılar var; üst kadrolardaki değişim sıklığıyla
oluşan boşluğun “piyasa işi uzmanlar”la telafi
edilmesine dayalı bir parti modeli. Böyle bir
partide liderin yerinden oynaması genellikle
partinin sonu oluyor. Lider çevresinin örgütte
ortaya çıkacak her muhalefeti tasfiye ederek
parti yönetimini her ne pahasına olursa olsun
sürdürme gücü ve olanakları da var. Partinin
otoriter despotik yapısı bu olanağı lider makamına sunuyor. Bu alanda şimdiye kadar gemiyi
yüzdürmüş lider şimdi de cumhurbaşkanlığı
makamından hem partiyi hem havuz ekonomisini yönetmeyi arzuluyor.
Modelin sürdürülebilirliğinin bir başka
koşulu ise AKP yerine bir başka aktörün görevi
21
22
devralarak -örneğin Gülenci kadroların ya da
CHP'nin- duvara toslamadan işleri yürütmesi.
Bu olasılık uzak görünüyor. Alternatiflerin “havuz ekonomisi yandaşları”na yeterince güvenli
gelmediği ortada.
Demokrasi artık bir hayal mi?
Mevcut siyasal krizin iki farklı “tarz-ı İslam”
arasındaki çatışmadan ortaya çıktığını görüyoruz. Bunlardan biri, Türkiye’nin daha çok Kuzey
Atlantik kapitalizmine eklemlenecek bir İslamî
sermayeyle yola devam etmesini savunan Gülenciler. Diğeri ise Ortadoğu-Asya Pasifik hattında
daha özerk davranacak, İslamî sermaye yaratarak Batı-dışı, kendi alternatif ekonomik, siyasî
ve kültürel dünyasını kurmaya çalışan AKP ve
Müslüman Kardeşler benzeri “İslami sermaye
dayanışması”nı hedefleyen İslamî siyasî rota
yandaşları. Her birinin yandaş şirketleri, yatırım
alanları, ticarî rotaları, siyasî ve sosyal-dinî kadroları var ve şu anda bunlar karşı karşıya gelmiş görünüyor. Ama zaman içinde, bu çatışmanın kısmî
işbirliğine dönüşmemesi için hiçbir neden yok.
Kapitalist merkez ekonomilerinin dışında kalan, geç
ama hızlı kapitalistleşme arzusundaki üçüncü dünya
siyasetlerinin uyguladığı yeni bir model “havuz ekonomisi”.
Bu model hükümet eliyle (özellikle imar yasaları değiştirme
yoluyla) yaratılan rantın yandaş şirketlere ihale yoluyla
devredilmesine ve bu şirketlerin kârlarının bir kısmına el
koyarak oluşturulan “finansal havuz”a dayanıyor.
Bugünün Türkiye’sinde “demokratik reformlar gerekli” söyleminin “havuz ekonomisi
siyaseti”ne rağmen ne kadar destek toplayabileceği önemli. İslamcı reformistler “kamusal alanda İslamî dindarlığa meşrulaştırma arayışı”nı
sürdürüyor. Politikleşmiş Sünni siyasetin “çoklardan biri” olmasına rıza göstererek demokrasi
kuralları üzerinde diğer aktörlerle anlaşması
uzak bir hayal.
Öte yandan, “havuz ekonomisi”nin siyasal
talepleri olan başkanlık sistemi, güçlü yürütme,
çoğunluk partiye prim veren dar bölge seçim
sisteminin de yeterli desteği alamayacağı kesin-
leşmiş görünüyor.
“Kürt siyaseti” ve “Gezi hareketi”
Önemli ikinci siyasal aktör olan “Kürt siyaseti”
silahlı kalkışmayla sağlanan pazarlık gücüne
ve sivilleşmeyle gelişen yeni siyasal desteklere
sahip. “Ayrı devlet kurma ” ile “özerk bölgeyle
kendini yönetme” siyasetleri arasındaki gerilimleri yaşıyor. Kürt siyaseti kadınları ve gençleri
harekete geçirebilme başarısına sahip, ama
bölgesel olmaktan çıkıp Türkiye’nin her tarafındaki Kürtlerin oyunu almayı henüz beceremiyor.
Siyasal talebi etnik temelli vatandaşlık tanımı
yapılmaması, kültürel hakların tanınması ve
özerklik. Bu noktada, Kürt siyasetinin toptan
AKP’ye karşı olması ve “havuz ekonomisi”nin
demokrasiyi olanaksız hale getiren yapısına tavır
alması olası değil.
Diğer yandan, “Gezi hareketi”ni yaratan ve
asıl olarak formel siyaset dışına itilmiş sivil siyasal aktörlerin tavırları da zaman zaman etkili
hale gelebiliyor. Aslında, “havuz ekonomisi”ne
karşı çıkılabileceğini ve bazı adımlarının engellenebileceğini onlar bize gösterdi; Taksim’de
AVM yapımını engellediler.
Devletin yapmadığı kamu işlerini üstlenen
-genellikle gönüllü emeğe dayalı bazen de yerel
ve uluslararası kaynaklardan fonlanan- sivil örgütler yatay, çoklu, küçük, heterojen bir siyaset
dünyası oluşturuyor. Çevre, kadın, eşcinsel haklarını savunma, insan hakları ihlallerini izleme,
demokratik protestoları örgütleme gibi işleri yürüten bu kesimler entelektüel, kültürel alanlarda
bilgi ve strateji üretmede etkin olabilen çoklu
siyasal aktörler. Bunlar formel siyasal temsil kurumlarına girmiyor/giremiyor; CHP’yi dönüştüremiyor. Kürt siyasal alanı ile uzaktan ve dolaylı
ilişkileri var. Siyasal talepleri ise siyasal partilerin
ve seçim sisteminin demokratikleştirilmesi,
siyasetin finansmanının şeffaflaşarak izlenebilir
hale gelmesi ve özgürlükçü bir anayasa.
Önümüzdeki günler, “havuz ekonomisi”nin
geleceği bu modeli değiştirme iradesine ve gücüne sahip siyasal aktörlerin ortaya çıkıp çıkamayacağına bağlı olarak şekillenecek. Görünen
o ki, Türkiye’de bu modeli yerinden sökecek ve
demokratik reformların yapılmasını sağlayacak
“siyasal aktörler ittifakı”nı hayal etmek için hâlâ
fazla bir umut yok.
TOPLUMSAL CİNSİYET VE MAKROEKONOMİ
Yeşil’in ötesinde yeni bir düzen vizyonu:
Mor ekonomi 1
İpek İlkkaracan
Yeşil ekonomi ekolojik krize cevaben yeni bir ekonomik düzen
vizyonu olarak önerilmişti. Son yıllarda, küresel ekonomik kriz
bağlamında bu vizyon genişledi ve artan işsizliğe çözüm olarak
yeşil meslekler önerildi. Bu makalenin amacı yeşil ekonomiyi
tamamlayacak feminist bir mor ekonomik düzene dair alternatif
gelecek vizyonu sunmak.
Küresel kapitalizm 21. yüzyılda olgunlaşıyor,
ancak, üretim ve yeniden üretimin sürdürülebilirliğini sağlayacak bir ekonomik sistem
olma potansiyeli bir dizi krizle sarsılıyor:
Ekonomik kriz derinleşiyor ve işsizlik artıyor,
uzun süredir devam eden çevre krizine yakıcı
bir gıda krizi ekleniyor ve bazı feminist akademisyenlerin “bakım krizi” dediği olgu ortaya
çıkıyor.2
Bakım normlarının aşınması
Bakım kriziyle kast edilen, toplumun insan
refahının vazgeçilmez parçası olan bakım
emeğini sunma istek ve kapasitesini giderek
kaybetmesidir. Bakım emeği çocukların,
yaşlıların, engellilerin, hastaların, hatta sağlıklı yetişkinlerin bakımı için gerekli ürün ve
hizmetleri üretir. Toplumun bakım emeği
sunma istek ve kapasitesindeki azalma,
mevcut ekonomik sistemin organik uzantısı
olan birtakım mekanizmaların sonucudur.
Küreselleşen piyasa rekabeti, artan işsizlik
tehdidi, düşük vasıflı çalışanların ücretlerinde
azalma gibi etkenler emek piyasasının kişi
üzerindeki basıncını artırır ve bakım emeğine
ayrılan zaman ve enerjiyi katı biçimde sınırlar.
Ayrıca, ekolojik yıkım sonucu kırsal bölgedeki geçim ekonomilerinde maddî koşullar
giderek zorlaşır. Oysa geçime dayalı bu toplu-
luklarda bakım emeği toprak ve su gibi doğal
kaynaklara dayanan ücretsiz üretici emeğin
önemli bir kısmını oluşturur. Bakım emeğinin
olduğu kadarıyla sürmesi, ancak toplumsal
cinsiyet eşitsizliklerinin ve kadın, çocuk ve
aileler arasındaki sınıf, ırk, etnisite ve millî
köken eşitsizliklerinin daha da derinleşmesiyle mümkün olur. Bu eşitsizlikleri yeniden
üreten bakım krizinin çarpık sonuçlarından
biri de bakım emeğinin uluslararası göçüdür.
Kuzey’de (ve Güney’de) yüksek sosyoekonomik statü sahibi kadınların emek piyasasına
dahil olması büyük oranda, kırsal bölgelerden
ya da Güney’den gelen düşük sosyoekonomik statülü göçmen kadınların ucuz bakım
emeğine erişimleri sayesinde mümkün oldu.
Uluslararası bakım emeği göçü Kuzey’deki
bakım krizine düşük maliyetli bir çözüm sağlarken Güney’de geride kalan ailelerde başka
bir bakım krizi yarattı. 3
Pek çok eşitsizliği derinleştirme pahasına kendini yeniden üretebilen bir sistem
sürdürülebilir değildir. Dolayısıyla, bakım
krizi kapitalizm için bir sistem sorunudur.
Britanya’daki Açık Üniversite’de profesör olan
feminist iktisatçı Susan Himmelweit bakım
normlarını karşılama istek ve kapasitesi giderek azalan bir topluma dönüştüğümüzü vurguluyor: “Bu siyasî irade ve güç açısından acil
bir meseledir. Bir müdahale olmazsa, insanlar
İpek İlkkaracan
İpek İlkkaracan İstanbul
Teknik Üniversitesi İşletme
Fakültesi’nde öğretim
üyesi. Çeşitli feminist STK ve
inisiyatifin kurucularından:
Kadının İnsan Hakları Yeni
Çözümler Derneği, Kadın
Emeği ve İstihdamı Girişimi
(KEİG), Gender, Macroeconomics and International
Economics GEM-Europe
Network (Toplumsal
Cinsiyet, Makroekonomi ve
Uluslararası Ekonomi GEMAvrupa Ağı), İTÜ Bilim,
Mühendislik ve Teknolojide
Kadın Araştırmaları ve
Uygulama Merkezi.
23
24
bakım normlarını karşılama noktasında daha
az istekli ve yeterli duruma düşebilir; bunun
sonucunda bakım normları aşınabilir. Bu tür
basınçlara rağmen bakım sorumluluğunu
üstlenenlerin daha yüksek bir bedel ödemesi
gerekecek ve daha az bakım öngören hakim
normlara uyanlara nazaran politika üzerinde
daha az etkileri olacak. Bakım konusunda
cömert bir strateji hayata geçirilmezse, bakım
sunmaya devam edenlerin durumu güçleşecek, bakım normları aşınacak ve daha fazla
bakım öngören bir stratejiyi gelecekte uygulamak zorlaşacak. Bu tür bir strateji olmazsa,
bakım standart ve imkânları azalır ve bütün
toplum için, özellikle de bakım sunmaya devam edenler için, bakımın maliyeti artar.”4
Bakım emeğinin sürdürülebilirliği
Mor ekonomi bakım emeğini sürdürülebilir
kılma amacıyla, bakım maliyetlerinin yeniden bölüşüm temelinde sistemin işleyişine
dahil edilmesi esasına dayanan bir ekonomik
düzen; aynen yeşil ekonominin doğanın sunduklarını sürdürülebilir kılmak için, çevresel
maliyetleri üretim ve tüketim kalıplarına dahil
etmesi gibi. Yeşil ekonomi fikri, dünyanın
doğal kaynaklarına bağımlı olduğumuzu,
dolayısıyla da ekosistemin bütünlüğüne özen
gösteren bir ekonomik sistem yaratmamız
gerektiğini kabul eder. Mor ekonomi ise insan
refahının ayrılmaz bir parçası olan bakım
emeğine bağımlı olduğumuzu kabul ederek,
bakım emeğinin değerini hesaba katan ve onu
-toplumsal cinsiyet, sınıf ve köken eşitsizliklerini yeniden üreten mekanizmalara başvurmadan- sürdürülebilir kılan bir ekonomik
sistem yaratmamız gerektiğini vurgular. Mor ekonomi bakım emeğini sürdürülebilir kılma amacıyla,
bakım maliyetlerinin yeniden bölüşüm temelinde sistemin
işleyişine dahil edilmesi esasına dayanan bir ekonomik
düzen; aynen yeşil ekonominin doğanın sunduklarını
sürdürülebilir kılmak için, çevresel maliyetleri üretim ve
tüketim kalıplarına dahil etmesi gibi.
Mor ekonomi çağrısı bakım krizine bir
yanıttır. Söz konusu kriz, ücretsiz bakım emeğinin erkek ve kadınlar arasında, ayrıca farklı
sınıf ve kökenlerden kadınlar arasında eşitsiz
biçimde dağıtılmasından kaynaklanır. Bunun
sonucunda, bu kesimlerin ücretli işlere ve gelire erişimi de eşitsiz bir biçimde gerçekleşir.
Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin maddî
temeli sadece bakım emeğinin ücretsiz olması
değil, ev işi ve çocuk bakımının kadınlara
aslî görev olarak dayatılmasıdır. Üstüne üstlük, zaman sınırlı bir kaynak olduğu için, bu
durum kadınların ücretli işlere ve gelire erişimini, eğitim fırsatlarından yararlanmasını,
boş zaman ve gelişim faaliyetlerine katılımını,
siyaset ve aktivizm gibi kamusal uğraşlara
dahlini ve erkeklerle eşit bir konum talep
etme imkânını sınırlar. Farklı ülkelerde yürütülen çalışmaların gösterdiği gibi, kadınlar
emek piyasasına dahil olup gelir kazanmaya
başladıklarında da, ücretsiz bakım emeğinin
aslî sorumluluğu omuzlarında kalır. Dolayısıyla, gelirin bedeli olarak -gerek ücretli gerek
ücretsiz- çalışma saatleri uzar ve kadınların
yeni ücretli çalışan rolleriyle geleneksel bakıcı
rollerini uzlaştırmaya çalışmasıyla gerilim
artar.
Kuzey ve Güney’de bakım ekonomileri
Görece gelişkin sosyal refah devletine sahip
AB ve diğer Kuzey ekonomilerinde örneğini
gördüğümüz en iyi senaryoda, bakım hizmetlerinin toplumsallaştırılması (örneğin, herkese çocuk bakım hizmeti sağlanması), ücretli
izin imkânları ve nispeten elverişli emek
piyasası koşulları daha eşitlikçi sonuçlara yol
açmıştır. Ancak, bu ekonomilerde dahi her ne
kadar istihdamdaki toplumsal cinsiyet uçurumu büyük ölçüde daraldıysa da, meslekî
ve sektörel bazda toplumsal cinsiyet ayrımı,
cinsiyetler arası ücret farkları, dikey toplumsal
cinsiyet ayrışması, siyasî temsil, karar alma ve
zaman kullanımı alanlarında eşitsizlik sürmekte: Bu da, bakım emeğinin büyük ölçüde
kadınların sırtına yıkılmasının bir yansıması.
Söylemeye ne hacet, tüm bu hiyerarşiler
toplumsal cinsiyetin de ötesine geçerek sınıf
ve kökenle ilişkili çoklu eşitsizlikler biçimine
bürünüyor. Son ekonomik krizin de gösterdiği
gibi, olumsuz ve istikrarsız bir makroekonomik ortamda, geleneksel makroekonomik
düşünce uyarınca malî kemer sıkma politikaları güçlendikçe sosyal refah devletine yönelik
tehditler hızla artıyor.
Yelpazenin diğer ucunda bulunan en az
gelişmiş Güney ekonomilerine bakarsak,
piyasalar doğal kaynakları ve ucuz emeği
sömürmüş, geçimlik ekonomileri dönüştürmek yerine bozmuştur. Sahra Altı Afrika ve
Güney Asya’da milyonlarca kadın ücretsiz
tarım işçiliği yapmaya devam ediyor; dahası
ücretsiz bakım emeği de sağladıkları için
uzun çalışma saatleri ve ağır koşullara maruz
kalıyorlar. Ekolojik kriz durumlarını daha da
zorlaştırıyor.
Güney’in diğer gelişmekte olan ekono-
© Gülşin Ketenci/NarPhotos
milerindeyse, kapitalist büyüme kadınları
ücretli işlerde massedecek kadar talep yaratamadığı için, yalnızca erkeğin para kazanması
ve eşinin tam zamanlı evkadınlığı yapması
şeklindeki norm kurumsal hale geldi ve toplumsal muhafazakârlık için mümbit bir zemin
oluştu. Örnek olarak tüm dünyadaki en düşük
istihdama kadın katılımı oranlarından birine
sahip olan Türkiye’yi alabiliriz. İstihdamdaki devasa toplumsal cinsiyet uçurumunun
yanı sıra, kadınlar arasında da eğitim düzeyi
bakımından ve -eğitim düzeyini sabit tuttuğumuzda- medeni hal bakımından ciddi farklar
mevcut. Çalışma çağındaki sekiz yıllık ilkokul
mezunu kadınlara bakarsak, istihdama katılım oranının evlenmemişler arasında yüzde
48, evlilerde ise yüzde 19. Benzer biçimde,
lise mezunu kadınlarda da istihdama katılım
evlenmemişlerde yüzde 63’ken, evlilerde yüzde 29’a düşüyor. Medeni halden kaynaklanan
bu fark üniversite mezunları arasında en düşük düzeyde: yüzde 82 ve yüzde 73. Çalışma
çağındaki erkeklerin istihdama katılımı ise,
eğitim düzeyi veya medeni halden bağımsız
olarak yüzde 90 civarında.
Türkiye’deki farklı kadın kategorileri
arasındaki bu büyük eşitsizlikler neyle açıklanabilir? Üniversite mezunu kadınlar daha
yüksek ücret alıyor ve daha yüksek gelirli
hanelerde yaşıyor. Bu da onların kendi bakım
emeklerini piyasa çözümleriyle (gündelikçi,
özel bakım evi gibi) ikame etmelerini sağlıyor.
Ayrıca, çoğunun formel bir işi olduğu için
bakım amaçlı ücretli izin, sosyal güvenlik
şemsiyesi ve genelde daha elverişli çalışma
koşulları gibi ilave motivasyon unsurlarına
sahipler. Ancak, üniversite mezunları Türkiye’deki toplam yetişkin kadın nüfusunun
sadece yüzde 10’unu teşkil ediyor. Yetişkin
evli kadınların çoğunluğu lise (yüzde 24) veya
altı (yüzde 65) eğitime sahip olduğu için istihdam koşulları iş ve aileyi uzlaştırmalarına pek
imkân tanımıyor.
Kadınlar ürünleri ISMACO
şirketi tarafından üretilen
Ermenegildo Zegna
mağazası önünde ISMACO
işçilerine destek veriyorlar.
ISMACO, Deri-iş sendikasını
tanımamaya ve işçi haklarını
ihlal etmeye devam ediyor.
İhtiyacımız olan yeni ekonomik düzen, bakım imkânları
açısından toplum içindeki ve toplumlar arasındaki
artan eşitsizlikleri gidermeli; bunu da, bakım külfetini
özel ve kamusal alanlar arasında, ayrıca kadınlar ve
erkekler arasında eşitlikçi bir biçimde yeniden dağıtarak
gerçekleştirmeli. Mor ekonomi, yeni bir sürdürülebilir
ekonomi vizyonunu yeşil ekonominin de ötesine taşıma
çabasında.
Dolayısıyla, kadınlar evlilik ve doğum
öncesi görece genç yaşlarda çalıştıktan sonra
emek piyasasından çıkıyor ve hanenin malî
ihtiyaçları zorunlu kılmadıkça geri dönmüyor.5 Düşük ücret, uzun çalışma saatleri,
yüksek enformel istihdam oranı ve kamusal
bakım hizmetinin yokluğu nedeniyle, emek
piyasasına katılım kadını güçlendiren bir
süreç olmuyor. Daha ziyade, en düşük vasıflı
hanelerden kadınlar emek piyasasına gire-
25
26
rek, evde bir bakım eksiği yaratma pahasına,
kendilerini yoksulluk sınırının üstüne çekmeye çabalıyor.6 İşte bu bağlamda, çoğu lise
altı eğitime sahip kentli ev kadınlarından
oluşan bir seçmen kitlesi, toplumsal cinsiyet
konularında giderek muhafazakârlaşan bir
siyasal söyleme destek verdi. Tam zamanlı
ev kadınlığı rolünü destekleyen ve yücelten
politikalar (yaşlı ya da engelli aile üyelerine
bakan kadınlara nakit desteği, Başbakan’ın
üç çocuk çağrısı ya da CHP’nin kadınlara aile
sigortası bağlanması önerisi gibi) çoğu kadına
hitap etti.7
Bakım külfetini yeniden dağıtmak
İhtiyacımız olan yeni ekonomik düzen, bakım
imkânları açısından toplum içindeki ve toplumlar arasındaki artan eşitsizlikleri gidermeli; bunu da, bakım külfetini özel ve kamusal
alanlar arasında, ayrıca kadınlar ve erkekler
arasında eşitlikçi bir biçimde yeniden dağıtarak gerçekleştirmeli. Mor ekonomi, yeni bir
Yeşil ekonomi üretim ve tüketimin doğal kaynakların
yenilenme hızına uygun biçimde yeniden örgütlenmesi
ve düzenlenmesini gerektirir; mor ekonomi üretim ve
tüketimin insanların eşitlikçi ve sürdürülebilir biçimde
yeniden üretimine uygun şekilde yeniden örgütlenmesi ve
düzenlenmesini şart koşar.
sürdürülebilir ekonomi vizyonunu yeşil ekonominin de ötesine taşıma çabasında. Nasıl
yeşil ekonomi önceliklerin yeniden sıralanıp
doğanın merkeze konmasını savunuyorsa,
mor ekonomi öncelikler yeniden sıralanırken
insanların bakımının merkeze konmasını talep ediyor. Yeşil ekonomi üretim ve tüketimin
doğal kaynakların yenilenme hızına uygun
biçimde yeniden örgütlenmesi ve düzenlenmesini gerektirir; mor ekonomi üretim ve
tüketimin insanların eşitlikçi ve sürdürülebilir
biçimde yeniden üretimine uygun şekilde
yeniden örgütlenmesi ve düzenlenmesini şart
koşar.
Dolayısıyla, başlangıç noktası ekonomik ve
sosyal politikaların bakım külfetini tanıması,
üstlenmesi ve yeniden dağıtması, bu amaçla
da bakımın maliyetini kamusal bakım altyapısı şeklinde sisteme dahil etmesi olmalı.
Bunun temelinde yer alıp planlamaya yön
verecek olan ekonomik felsefe, bakıma erişim
hakkını bir temel insan hakkı ve dolayısıyla
devletin yükümlülüğü olarak tanımlamalı
(aynen eğitime ve temel sağlık hizmetlerine
erişim gibi). Ayrıca, etkili bir kamusal sosyal
bakım altyapısının kadın ve erkeklere insana
yaraşır işlere erişimde eşitlik sağlamanın
vazgeçilmez bir şartı olduğunu kabul etmeli.
Dolayısıyla, mor ekonomi dört dayanak üzerinde yükselir:
1. Çocuk, yaşlı, engelli ve hastalara yönelik
sosyal bakım hizmetlerinin kamu tarafından herkese sağlanması;
2. İş - yaşam dengesini tutturmada toplumsal cinsiyet eşitliği sağlamak için emek
piyasasının düzenlenmesi;
3. Aslen kadınlarca sarf edilen ücretsiz bakım emeğinin, doğal kaynaklara bağımlı
üretken faaliyetlerin geniş bir yer tuttuğu
kırsal toplulukların özel ihtiyaçlarını karşılayacak politikalar;
4. Makroekonomik ortamı doğa ve bakım
temelinde düzenleyecek politikalar.
İlk üç dayanak kapsayıcı bir kamusal sosyal
bakım altyapısının unsurlarını ortaya koyarken, dördüncü dayanak bu altyapının etkili bir
şekilde işlemesi için gereken makroekonomik
ortama işaret ediyor.
Kamusal bir sosyal bakım altyapısı, yeniden üretimin sürdürülebilirliğini eşitlikçi bir
biçimde sağlayabilir. Bakım hizmetinin kamu
tarafından sunulması, sosyal bakım sektörlerine yatırım yapılmasını gerektirir. Söz konusu
finansman özellikle gelişmekte olan ülkeler
için ciddi bir sorun olabilir elbette. Bunu
sağlamak için devlet harcamalarının dağılımı değiştirilebilir (veya gerekirse harcama
artırılabilir), bakım ekonomisine özel yatırım
yapılması için teşvikler sağlanabilir. Askerî
harcamaların bir mor bakım fonuna aktarılması için küresel anlaşmalar imzalanabilir,
mor vergilendirme ve mor bakım finansmanı
modelleri hayata geçirilebilir. Emek yoğun
bakım sektörlerine yatırım yapılması ayrıca
“mor” meslekler yaratarak ekonomik krizin
etkilerini de hafifletebilir.8
İş-yaşam dengesini tutturmada toplumsal
cinsiyet eşitliği sağlamak için emek piyasasının düzenlenmesi ise dört alt bileşenden
oluşur:
• Mor sosyal sigorta sistemleri temelinde,
hem kadın hem erkeklere çocuk ve diğer
bağımlı bireylerin bakımı için ücretli ve
ücretsiz izin hakkı sağlanması;
• insana yakışır iş standartları çerçevesinde
emek piyasasındaki çalışma saatlerinin
düzenlenmesi;
• çalışan yetişkinlerin yaşam döngüsü
boyunca değişebilen evdeki bakım ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için esnek iş
organizasyonu;
• ayrımcı uygulamaları ortadan kaldırmak
için emek piyasasının düzenlenmesi, en
önemlisi eşit değerli işe eşit ücret sağlanması.
Emek piyasasını düzenleyici bu politikaların ortak amacı hane yapısının dönüştürülmesidir: Erkeğin dışarıda ücretli işte çalıştığı,
kadınınsa tam zamanlı ev kadını olduğu bir
hane modelinden ya da “bir buçuk” çalışanlı
hane modelinden iki kişinin de hem çalıştığı
hem bakım işlerini üstlendiği bir modele geçiş. Bunun için hem kadın hem erkek, yaşam
döngüleri boyunca bakım sorumluluklarında
gerçekleşen değişimlere göre, emek piyasasında sarf ettikleri süreyi azaltmada eşit teşvik
ve fırsatlara sahip olmalıdır. Böylelikle, yaşam
döngüsünde çeşitli bakım ihtiyaçları ortaya
çıktığında, aileler iki kişinin de dörtte üç oranında emek piyasasına katıldığı bir modele
geçiş yapabilir.
Üçüncü dayanak ise kırsal topluluklarla
ilgili. Sahra Altı Afrika ve Güney Asya’da yaşayan nüfusun çoğunluğu küçük çiftçiliğe
dayalı kırsal geçim ekonomilerinde yaşıyor.
Bu ekonomilerde kadınlar genelde ücretsiz
aile işçisi statüsünde. Bakım emeği sarf ederken içinde bulundukları koşullar, orta veya
üst gelir grubundaki kentli nüfuslarınkinden
son derece farklı. Bu topluluklarda etkili bir
bakım altyapısı inşa etmek için kamunun
bakım hizmetlerini sağlamasından da fazlası
gerekiyor (ayrıca emek piyasası düzenlemeleri de genelde etkisiz kalıyor). Bu topluluklardaki bakım altyapılarını desteklemek için
tarım ve kırsal altyapıya yönelik kamu ve özel
sektör kaynaklı yeşil yatırımlar, kadınların
yerel ekosisteme dair bilgisinden yola çıkan
yeşil teknoloji transferi programları, kadınlara
odaklanan tarımsal teşvikler, organik çiftçilik
gibi yeşil sektörlerdeki topraksız kadınlara yönelik istihdam programları ve kamusal işlerde
çalışan kadınlara yönelik istihdam güvencesi
programları gerekiyor. 9
Makroekonomik ortamın doğa ve bakım
temelinde düzenlenmesi ise yukarıdaki önlemlerin amaca ulaşabilmesi açısından mor
ekonominin elzem bir dayanağı. Kast edilen,
geleneksel makroekonomik düşüncede kapsamlı bir dönüşüme gitmek ve GSYİH büyümesi ve verimliliği biricik hedef kılan saplantıdan kurtulmak. Büyüme ve verimlilik sadece,
makroekonomik politikanın nihai hedefleri
olan doğa ve bakıma ulaşmada kullanılabilecek çeşitli araçlardan -asla vazgeçilmez
olmayan- ikisi olarak kabul edilmelidir. İnsana yakışır istihdam olanaklarının yaratılması
da, temel bir hedef olmalıdır – sadece küresel
işsizlik sorununu aşmak amacıyla değil, dün-
yanın dört bir yanında emek piyasasından
dışlanan milyonlarca kadının insana yakışır
işlere ihtiyacı olduğunun bilinciyle.
İhtiyacımız olan şey, büyüme ve verimlilikten ziyade doğa, insan ve sürdürülebilirliğe
öncelik tanıyan bir paradigma değişimi; piyasaların kendi kendilerini düzenlemediğini
teslim etmek ve “bütünleşik (embedded)
özerkliğe” sahip bir düzenleyici sosyal devleti
savunmak. Mor ekonomi -yeşil ekonomiyi tamamlayarak- bu tür bir paradigma değişimini
sağlamak amacıyla, yeni bir ekonomik düzene
dair feminist bir vizyon sunuyor.
1 Bu metin, 2013 tarihli şu derlemede basılan
makaleden uyarlanmıştır: “Sustainable Economy
and Green Growth: Who Cares?”, LIFE e.V./German Federal Ministry for the Environment; s. 32-37,
Röhr, U. ve C. van Heemstra (der). 2013, Berlin.
Derlemenin tamamına şu adresten ulaşılabilir:
genanet.hostingkunde.de/fileadmin/downloads/Green_
Economy/workshop_care-eco_web.pdf.
2 Çoklu krizlerin ayrıntılı bir incelemesi için bkz.: Ilkkaracan, I. 2011. “The Crisis of Care: Another
Limit to Sustainable Growth in Market Economies”,
A. Tonak (der.), IMF and the World Bank: A Critical
Debate, İstanbul: Bilgi University.
3 Beneria, Lourdes. 2008. “The crisis of care, international migration, and public policy,” Feminist
Economics, 14 (3): 1-21.
4 Himmelweit, Susan. 2007. “The Prospects for Caring: Economic Theory and Policy Analysis,” Cambridge Journal of Economics, 31 (4): 581-599,
2007.
5 Düşük vasıflı emeğe sahip kadınların (yani kadın
nüfusunun çoğunluğunun) ücretli istihdamda massedilmesi, daha ziyade, dönemsel ekonomik krizler
sonucu erkeklerin reel ücretlerinde görülen düşüş ve
erkek işsizliğinde azalıştan kaynaklandı. 6 Emel Memiş bu derlemedeki makalesinde Türkiye’de
ilk kez yapılan bir çalışmanın sonuçlarını sunuyor.
Buna göre zaman yoksulluğu ve bakım eksiği, düşük
vasıflı kadınların ücretli istihdama katılmasının
kaçınılmaz bir sonucu olarak karşımıza çıkıyor.
Ancak istihdam politikalarının sosyal refah üzerindeki etkisi değerlendirilirken bu durum pek hesaba
katılmıyor.
7 İlkkaracan, İ, “Why so few Women in the Labor
Market in Turkey: A Multi-dimensional Analysis”, Feminist Economics, c. 18 (1), 2012, s. 1-36.
8 Belki de en ilginç örnek 1997 Asya krizi sonrası
Güney Kore’dir. Ekonomik krize tepki olarak Güney
Kore hükümeti, ekonomik büyümenin yeni motoru
ilan ettiği sosyal bakım sektöründeki yatırımlara
teşvik verdi. Bu sosyal yatırım stratejisinin amacı bir
dizi sosyal ve ekonomik sorunu çözmekti: Demografik
kriz (ki bakım krizinin bir uzantısıdır), ekonomik
kriz karşısında istihdam yaratmak ve kadınlara emek
piyasasına katılımda eşit fırsatlar sunmak. Ayrıntılı
bir inceleme için bkz. İlkkaracan, İ. (2012), “WorkFamily Balance and Public Policy: A Cross-country
Perspective”, Development, 55 (3): 325-332.
9 Hindistan’da kırsal bölgelerde yaşayan kadınlara
yönelik istihdam güvencesi programlarının
uygulanması konusunda bkz. Indira Hirway (2008),
“Impact of Employment Guarantee Programmes on
Gender Equality and Pro-Poor Economic Development”, Levy Economics Institute of Bard College.
27
28
Küresel finansal kriz
emek piyasasını teğet geçmedi
Özge İzdeş
Döviz bolluğuna ve faizlerin düşüklüğüne dayalı
spekülatif büyüme modelinin sonuna gelinmesiyle
birlikte, Türkiye en kırılgan ekonomilerin başında
sayılıyor. Artık “yüksek büyüme” miti yerine, dış
borçların millî gelirden hızlı büyüdüğü, finansmanın
kısa vadeli yabancı sermayeye dayandığı konuşuluyor.
Uluslararası kredi kurumlarının riskli olarak tarif
ettiği, büyüme beklentilerinin düşürüldüğü bugünlerde
krizin kapıda olduğunu hissediyoruz.1
Özge İzdeş
Özge İzdeş, İstanbuk
Üniversitesi Uluslararası
Ticaret bölümünde ekonomi
alanında yardımcı doçent
olarak görev yapmaktadır.
Toplumsal Cinsiyet ve
Kalkınma, Makroekonomi ve
Uluslararası Ticaret derslerini
veren İzdeş'in uzmanlık alanları
kalkınma iktisadı, feminist
iktisat ve emektir. Ekonomik
kriz ve krizin emeğe etkileri, istihdam politikaları ve yoksulluk
konularında yayınları bulunan
İzdeş KEİG, GEM-IWG,
Urpe, Iaffe ağlarının aktif bir
üyesidir ve GEM-IWG Türkiye
ve GEM-IWG Avrupa ağlarının
kurucularındandır.
Ekonomik büyümenin faydalarının nasıl dağıldığı bölüşüm dinamiklerine bağlı olarak değişir;
ancak, madalyonun öbür yüzü olan krizlerin
maliyetini en yakıcı olarak istihdamda, ücretlerde ve yoksulluk rakamlarında izleriz. İstihdam
yaratmayan spekülatif büyüme modeli yüksek
büyüme rakamlarıyla çift haneli işsizliğin birarada yaşanmasını getirdi. Ocak 2014 itibariyle,
tarım dışı asgari tanımlamaya dayanan işsizliğin
yüzde 12,3 olduğunu düşündüğümüzde, güvencesizliği ve işsiz kalma riskini her an hisseden
çalışan kesimlerin kriz ihtimaliyle nasıl sarsıldığını anlayabiliriz. Ekonomik dalgalanmaların
sosyal maliyeti, popüler tabirle insanî yüzü ise
tanıdığımız yüzlere dönüştükçe, kimlik kazandıkça daha iyi görülüyor.
Durgunluk ve kriz dönemlerinde
kadınların emeği
Toplumsal cinsiyet rollerinin ekonomik hayata
katılımın temel belirleyenlerinden olmayı sürdürmesi, piyasa ilişkilerinin ve bizatihi piyasala-
rın cinsiyetçi yapısı bu değişimlerin yükünün iki
cins arasında farklı dağılmasına neden oluyor.
Cinsiyete duyarlı bakış üretim ve yeniden üretim süreçlerini bir bütünün ayrılmaz parçaları
olarak tanımlar, çalışmayı da ücretli ve ücretsiz
çalışmanın toplamı olarak görür. Ekonomik
bakımdan görünür olan piyasada ücretli çalışma, özel ya da kamu sektöründe formel ya da
enformel kontrat altında olabilir. Ücretsiz çalışma ise geçimlik üretimi, gönüllü çalışmayı, aile
ya da hane üyeleri için ücretsiz bakım emeğini,
ev işlerini ve ev yaşantısının döngüsünü sürdürmek için yapılan diğer faaliyetleri içerir. Kadınlara yüklenen ve kadınların yapması doğal kabul
edilen ücretsiz, yeniden üreten çalışma kadınların diğer çalışma türlerine katılma süreçlerini,
koşullarını ve sahip olduğu seçenekleri belirler.
Üretim ve yeniden üretim alanlarının kuralları
arasına sıkışan kadınlar açısından cinsel işbölümünün son derece yakıcı maddî ve manevî
eşitsizliklere yol açan sonuçları vardır.
Durgunluk ve kriz dönemlerinde kadınların
emeği ücretli ve ücretsiz çalışma arasında paylaşılamaz hale gelir. Zira Türkiye gibi ekonomik
darboğazların etkilerini sınırlayıcı sosyal devlet
uygulamalarından ve ekonomik çevrimlerin aksi
yönünde işleyen maliye politikalarından söz
edilemeyen ülkelerde, hane gelirindeki düşüş
karşısında refah seviyesini koruma sorumluluğu
kadınlar üzerinde hem ücretli çalışma hem de
(hane içinde) ücretsiz bakım emeğini arttırma
baskısı yaratır.
Ekonomik krizler işsiz kalan aile fertleri,
ücret kesintileri, gelirin düzensizleşmesi, sosyal
devlet harcamalarının azalması gibi sonuçlarıyla
hane gelirinin ve refahının düşmesine neden
olur. Hane gelirinin düşmesi, hem yeni gelir
olanakları aranmasını hem de harcamaların
kısılması (tasarruf yollarının bulunması) ge-
Yıllar
Büyüme
(GNP-fixed) %
İşsizlik Toplam
İşsizlik
(GENİŞ) (Erkek) %
İşsizlik (Erkek) %
İşsizlik
(GENİŞ) (Kadın) %
İşsizlik (Kadın) %
Erkek İşsizler
Arasında Ümidi kırık
İşçilerin %’si
Kadın İşsizler
Arasında Ümidi Kırık
İşçilerin %’si
İşgücüne Katılım
Oranı (Erkek) %
İşgücüne Katılım
Oranı (Kadın) %
Büyüme ve İşsizlik (kent) 2000-2013
2000
6,8
8.8
9,06
7,8
17,69
13
15,22
30,56
70,9
17,2
2001
-5,7
11.6
11,19
10,3
19,36
16,6
8,91
16,87
70,6
17,4
2002
6,2
14.2
13,74
13
21,18
18,7
6,10
14,61
69,8
19,1
2003
5,3
13.8
13,21
12,6
20,30
18,3
5,53
12,15
68,9
18,5
2004
9,4
13.6
14,95
12,5
27,05
17,9
18,93
41,19
69,1
17,7
2005
8,4
12.8
14,71
11,6
29,70
17
23,89
51,54
70
18,7
2006
6,9
12.2
14,69
11
30,53
16,4
28,49
55,34
69,3
19,5
2007
4,7
12
14,03
10,8
28,42
16,1
26,06
51,62
69,3
19,8
2008
0,7
12.8
15,06
11,6
29,89
16,6
25,89
53,20
69,5
20,8
2009
-4,8
16.6
18,76
15,3
33,29
20,4
21,69
48,74
69,9
22,3
2010
9,2
14.2
16,16
12,6
31,10
18,7
25,05
49,13
70,4
23,7
2011
8,8
11.9
13,68
10,2
28,15
16,5
28,56
49,41
71
24,8
2012
2,2
11.1
13.09
9,4
26.43
15,5
30.84
48.8
71
26,1
2013
4
11.5
13.04
9,2
27.94
16,4
29.84
49.4
71,6
28
reğini beraberinde getirir. Ekonomik zor, “evi
erkek geçindirir” sosyal kuralını norm olmaktan
çıkarır, kadınların geliri hane refahı açısından
yaşamsaldır. Öte yandan, özellikle düşük gelirli
haneler, piyasadan satın alamadıkları hizmetleri ya da ürünleri tüketebilmek için de kadının
ücretsiz emeğine bağımlıdır. Zamanları üzerinde çifte baskı yaşayan kadınlar için ücretli
çalışmanın alternatif maliyeti hane refahını
arttıran ve tasarruf sağlayan ücretsiz faaliyetleridir. Bu anlamda, zaman yoksulluğu altında
ezilen kadınların çalışma kararı (işgücünü arz
etme kararı) alınacak ücretin yaratacağı refah
ile ücretli çalışma nedeniyle vazgeçilen ücretsiz
çalışmanın yaratacağı refahın karşılaştırmasına
bağlıdır.2
Ne var ki, özellikle kriz dönemlerinde bu
gül bahçesi olamayan seçim bile bir lükse dönüşmektedir. İşverenlerin işgücü maliyetini
düşürme çabaları iyi işler olarak tarif edilen tam
zamanlı, güvenceli, formel işlerin çözülerek
esnek, güvencesiz, enformel, düşük ücretli işlere dönüşmesini beraberinde getirmekte ve bu
süreçle kadın işgücüne olan talep arasında bir
paralellik görünmektedir. Kriz dönemlerinde
erkeklerin kabul etme eğilimlerinin daha düşük
olduğu işlerde kadınların çalışması, ekonomik
zor altında piyasaya itilen kadınların rasyonel
bir seçişten çok hayatta kalma çabasıyla hareket
ettiklerini gösteriyor. Bu anlamda, krizlerin ka-
dınların ücretli emeği üzerindeki etkilerini ancak ücretli/ücretsiz ayırımının ötesine geçerek
bu iki tür çalışmanın kaçınılmaz etkileşiminin,
birbirini belirleme gücünün ve emek piyasasına
iten ve çeken dinamiklerin içiçeliğinin farkında
olarak ele alabiliriz.
Kriz dönemlerinde erkeklerin kabul etme eğilimlerinin daha
düşük olduğu işlerde kadınların çalışması, ekonomik zor
altında piyasaya itilen kadınların rasyonel bir seçişten çok
hayatta kalma çabasıyla hareket ettiklerini gösteriyor.
Talep açısından kriz dönemlerinde birden
fazla eğilimle karşılaşırız. Kadın işgücüne olan
talep: a) sektörel kaymalara, b) işverenlerce benimsenen cinsiyetçi tavırlara/toplumsal cinsiyet
normlarının pekişmesine ve c) maliyet düşürücü stratejilere bağlı olarak şekilllenir. Krizin bazı
sektörleri öncelikle ve/veya ağırlıklı olarak etkilemesi işgücü talebinde de sektörel kaymalara
neden olur. Kadınların ve erkeklerin sektörlerde
ve mesleklerde eşit temsil edilmemesi, kadın
işleri ve erkek işlerinin ayrışması krizle birlikte
yaşanan sektörel kaymalardan iki cinsin farklı
etkilenmesine neden olur. Yaygın olarak rastlanan ikinci eğilim ise emek piyasasına eğreti bir
şekilde dahil olan kadınların işten çıkarmalarda
29
30
öncelikle gözden çıkarılmasına neden olan, kimi
zaman mevcut eşitsizliklerle rasyonelleştirilen
ve bu eşitsizlikleri pekiştiren kimi zamansa
açıkça ayrımcılığa dayanan bakış açısıdır. Neden
öncelikle kadın çalışanları işten çıkardıklarını
beşeri sermaye yaklaşımıyla açıklayanlar kadınların bu dezavantajlı durumunu, kadınların tipik
olarak daha niteliksiz olduğu, daha az eğitim
aldıkları, kıdemsiz olmaları, sendikasız olmaları
ve daha kırılgan pozisyonlarda çalışmaları gibi
emek piyasası eşitsizlikleriyle açıklayarak bir kısır döngüye hizmet eder. Öte yandan, nitelik ve
diğer özellikler açısından eşdeğer durumda olmaları halinde dahi “evin ekmeğini erkek kazanır” yargısıyla kadınların gelirleri ek gelir olarak
yorumlanarak öncelikle kadınların işten çıkarılması daha kolay görülebilmekte, erkeklerin iş
kaybına yeğ tutulmaktadır. Bir diğer olasılık ise
işverenin kadınların bu dezavantajlı durumunu
işgücü maliyetini düşürmek istedikleri kriz dönemlerinde bir fırsat olarak görmeleridir. Ekonomik darboğazlarda kadın işçiler erkeklerin
yerine tercih edilmekte, ucuz, örgütsüz ve düşük
pazarlık güçleri nedeniyle kolay ikna edilebilir
olmaları istihdam koşulları çözülürken kadınları
bu sürecin motor gücü haline getirmektedir.
Enformelleşme, çalışan yoksullar ve yapısal işsizlikle birlikte
kalkınma hedeflerindeki gerileme ve insana yakışmayan
yaşam koşullarının yaygınlaşması politika tartışmalarını her
zamankinden daha çok krizin sosyal maliyetlerini giderme
çabalarına odakladı.
2008-2009 küresel finans krizinin
istihdama yansıması
2008’de ABD’de finans krizi olarak başlayan, sonra AB ülkelerine sıçrayan ve borç krizine dönüşen küresel kriz ardında uzun bir durgunluk dönemi ve süreklilik algısı bıraktı. Kriz öncesi yüksek büyüme oranlarına rağmen çözülemeyen ve
dünya genelinde bir sorun olan işsizlik 2007’den
bu yana 28,5 milyon iş kaybı ve 39 milyon kişinin
işgücünün dışına düşmesiyle en akut sorunlardan biri. Emek piyasasında işsizlik sorununun
iş bulma ümidini kaybedenler ve uzun süreli
işsizler kategorilerinde büyümesi artan işsizliğin
yapısallaşarak kalıcılaştığını, bu eğilimde ise
hem krizle birlikte yaşanan sektörel kaymaların
hem de işini koruyanlardan beklenen verimlilik
artışının istihdam seviyesini düşürmesinin etkili
olduğunu görüyoruz (ILO, 2013).
Küresel krizle birlikte, 2002-2007 arasında
istihdamda cinsiyet eşitliği açısından sağlanan
olumlu gelişmeler tersine dönmüş, iki cins arasındaki uçurum artmaya başlamıştır. (ILO, 2011
ve 2013). Gelişmiş ülkelerde dış ticarete dayalı
sektörlerde ağırlıklı olarak erkekler çalıştığı için
kriz ilk elde erkekleri etkiledi; gelişmekte olan
ülkelerde ise ihracat sektörlerinde kadınların
yoğunlaşmış olması aksi yönde bir etki yarattı.
Artan işsizlikle beraber çalışma koşulları bozuldu, güvenceli işlerin parçalanması sonucu
erkekler işlerini kaybederken kadınlar istikrarsız
ve her açıdan kırılgan koşullarda çalışmak üzere
iş piyasalarına itildi. Dünya genelinde kadınların bir kısmı kriz öncesinde çalıştıkları işlerini
kaybederek emek piyasasının dışına düşerken,
bir kısmı ise hane gelirindeki azalmayı karşılamak üzere her koşulda çalışmaya hazır ek işçiler
olarak emek piyasasına dahil oldu. Enformelleşme, çalışan yoksullar ve yapısal işsizlikle birlikte
kalkınma hedeflerindeki gerileme ve insana
yakışmayan yaşam koşullarının yaygınlaşması
politika tartışmalarını her zamankinden daha
çok krizin sosyal maliyetlerini giderme çabalarına odakladı. İşsizliğin yapısallaşması ve güvencesiz esnek istihdamın yaygınlaşmasının karşısında aktif istihdam politikaları uygulanması ve
insana yaraşır, güvenceli işler yaratılması şart.
Kriz sonrası yayınlanan uluslararası raporların
hemen hepsinde bu yönde aktif istihdam politikaları ve talep yaratıcı politikalar öneriliyor ve
bu politikalar içinde devletin kriz dönemlerinde
bizzat iş yaratması gibi politikaların daha çok
uygulanması gerektiği özellikle vurgulanıyor.
(DB, 2011; ILO, 2013)
Krizin Türkiye emek piyasasına
yansımaları
Krizin merkezi olan ABD’ye ve AB’ye hem finansal hem de ticarî açıdan bağımlı olan Türkiye
krizin yansımasını sermaye akımlarındaki ve
ihracat gelirlerindeki düşüşle hissetti. Finansal
serbestleşme (1989) sonrasında birbirini takip
eden diğer krizlerden farklı olarak 2008 krizinin
2009’da Türkiye’ye ithal edilmesi Türkiye’nin dış
şoklara ne kadar açık ve dışa bağımlı hale geldiğini ortaya koydu. Krizle birlikte millî gelir yüzde
-14.3 oranında düşmüş, 2009 millî geliri yüzde
-4.7 olmuştur. (Akyüz, 2010, s. 24)
2007-2009 daralma döneminde resmî işsizlik
oranındaki mutlak değişim hem kadınlar hem
de erkekler için son derece yüksek (yüzde 4,5).
Resmî işsizlik oranındaki değişimler, erkek
işsizliği yüzde 42 artarken kadın işsizliğinin
yüzde 27 arttığını, özetle son krizin erkek işsizliği
açısından daha çarpıcı bir değişime neden olduğunu gösteriyor. Kuşkusuz erkek işsizliğindeki
büyümenin göze çarpmasının ardında kadın
işsizliğinin kriz öncesinde de son derece yüksek
olması yatıyor. Kriz döneminde istihdam edilen
kadın sayısının yüzde 10 civarında, işgücüne
katılan kadın oranının ise yüzde 12,6 oranında
arttığı görülüyor. Bu artışın üçte ikisi kadınların
istihdamdaki payının erkekler pahasına artmasından kaynaklanmıştır. Diğer bir deyişle, kadınlar emek piyasasında erkeklerin yerine ikame
edilmiştir. (İzdeş, 2013).
2008-2009’da ihracattaki küçülme millî
geliri yüzde 3,4 daraltırken en çok etkilenen
sektörler inşaat, toptan ve perakende ticaret ve
imalat sanayi oldu. (Uygur, 2010). Krizle birlikte
Türkiye’de istihdam 2008’in ilk çeyreğinde yüzde
12, 2009’un ilk çeyreğinde ise yüzde 23 küçülen
sanayi sektöründen, kayıtdışının ve aile işçiliğinin yaygın olduğu hizmetler ve tarım sektörlerine kaydı. Krizin hangi sektördeki çalışanları
öncelikle etkilediğine bakıldığında, 2007-2009
döneminde imalat sanayi, ticaret ve imar sektörlerinde çalışan erkeklerin daha çok etkilendiği,
kadın istihdamının ise gene imalat sanayi, toptan ve perakende satış, bankacılık gibi kadınların yoğun olarak çalıştıkları sektörlerde olumsuz
etkilendiği, bunun yanında madencilik ve imar
sektörlerindeki daralmanın kadınları da vurduğu görülüyor. (Yücel, 2012). Kadınların formel
istihdamının yaklaşık yarısını teşkil eden finans
sektöründe kriz döneminde öncelikle kadınlar
işten çıkarıldı.
Hane gelirinin düşmesi ve alım gücünün
azalmasının maliyeti hanelerin eğitim ve sağlık
gibi temel harcamaları kısması ve dahası gıda
giderlerini de azaltması oldu (DB, 2011, s.45).
Bu harcamaları kısmanın maliyeti ise bunların
eksikliğini hissettirmemeye çalışan kadınların
omuzlarına yüklendi. Geçinebilme çabasıyla
kadınlar emek piyasasına ek işçi olarak katıldı.
Çalışanların içinde ek işçilerin payı yüzde 11
iken kadınların bunun içindeki payı erkeklerin çok üzerinde. Kocalarının işsiz kalmasıyla
birlikte işgücüne katılma ihtimali yükselen kadınlardan ek işçilere dönüşenlerin yüzde 74,5’i
ev kadınıydı. (İlkkaracan, 2012). Düşen hane
gelirini telafi etmek için piyasada çalışmaya
başlayan kadınların çalışma koşulları da çok
önemli. Ne yazık ki, yaratılan işlerin önemli bir
kısmı kayıtdışı ve güvencesiz. Dolayısıyla, 2009
krizinin şerrinden bir hayır doğması ihtimali oldukça düşük. Ayrıca, krizin kadının görünmeyen
emeğini erkeğe oranla daha fazla arttırmasıyla,
kadının çalışmaya başlamasının cinsiyetçi işbölümünü çözmeyen, aksine kadınları çifte yük
altında ezen bir yapı ortaya çıkardığı görülüyor.
(Memiş ve Kaya Bahçe; 2011). Kadınların zamanının sonsuz esnek olmadığı ve mevcut haliyle
üretilen hayatta kalma reflekslerinin sürdürülemez olduğu aşikâr. Yeniden krizi konuştuğumuz
şu günlerde, krizlerin görünen maliyetlerinin
yanında “görünmeyen” maliyetlerini de hesaplayan politikalara ihtiyacımız var, zira kriz bazılarını teğet geçmiyor.
Kaynakça
Akyüz, Yılmaz (2010), The Global
Economic Crisis and Asian Developing
Countries: Impact, Policy Response and
Medium-term Prospects, Third World
Network, Penang, Malaysia.
DB (Dünya Bankası) (2011), The Jobs
Crisis, Washington D.C.
Ertürk K. ve Nilüfer Çağatay (1995),
Macroeconomic Consequences of Cyclical and Secular Changes in Feminization: An Experiment of Gendered Macromodeling, World Development, Vol. 23,
No 11, ss. 1969-1977.
İlkkaracan, İpek (2012), Economic Crises
and Gendered Outcomes in the Labor
Market, Poverty and Time-Use Conference, Ankara University.
İzdeş, Özge (2013), (yayınlanmamış
makale), Global Financial Crisis and
Turkey: A Gendered Analysis of the Labor Market.
Memiş, Emel ve S.A. Kaya Bahçe (2011),
Estimating the Effect of the Economic
Crisis on Work Time inTurkey’, Working
Paper 686, Levy Economics İnstitute of
Bard College , NY.
Uluslararası Çalışma Örgütü, (ILO)
(2011), The Global Crisis; Causes, Responses and Challenges, Geneva.
Uluslararası Çalışma Örgütü, (ILO)
(2013), Global Employment Trends 2013:
Recovering From A Second Dip, Geneva.
Uygur, Ercan (2010), ‘The Global Crisis
and Turkish Economy’, Third World
Network, Penang, Malaysia.
Yücel, Yelda (yayınlanmamış makale)
(2013), How Does Responding to the
Crisis Affect Gender Segregation in The
Labor Market? The Case of Turkey.
1 Uluslararası kuruluşlar kamu finansmanında sorunlar, dış finansmanda artan baskılar, yabancı sermaye
akışının aniden durma riskinin yükselmesi ve siyasî
çalkantılar nedeniyle kredi notunu düşürmüştür:
Moody’s :Baa3-, Standard and Poors: BB-. Ayrıca,
IMF ve DB Türkiye için 2014 büyüme beklentilerini
sırasıyla yüzde 2,3’e ve yüzde 2,4’e düşürmüştür.
2 Ertürk ve Çağatay (95) kadının emeği üzerindeki bu
çifte baskının ve bu iki alternatifin yatırımlar ve hane
tasarrufları üzerindeki sonuçlarıyla ilişkilendirerek
bu kararın makro değişkenleri ve krizden çıkma
dinamikleri üzerinde etkisi üzerinde durmuş, iki tür
çalışmanın etkileşiminin makro sonuçlarını ortaya
koymuştur.
31
32
Yoksulluk ölçümü:
Eski mesele, yeni yaklaşım ve bazı çıkarımlar1
Thomas Masterson, Emel Memiş, Ajit Zacharias
Son otuz yıllık dönemde, başta gelişmiş ülkeler olmak
üzere tüm dünyada gelir dağılımında eşitsizlik ciddi
oranda arttı. Büyük Resesyon’un2 etkileriyle birlikte
giderek artan gelir eşitsizliği ve yoksulluk çözüm
getirilmesi gereken sorunlar arasında üst sıralara
yükseldi. 2014 Dünya Ekonomik Forumu’nda bile
yapılan anket sonuçlarına göre küresel ekonomiye
en büyük tehditin artan gelir eşitsizliği olarak tespit
edilmesi yakın gelecekte de tartışmanın bu yönde
ilerleyeceğine işaret ediyor.
Ajit Zacharias
Levy Ekonomi Enstitüsü'nde
kıdemli öğretim üyesi ve Gelir
ve Servet Dağılımı programı
direktörüdür. Başlıca çalışma
alanları ekonomik ölçümleme
ve siyasal iktisattır. Levy
Enstitüsü Ekonomik Refahın
Ölçümü Bölümü (LIMEW)
ve Levy Enstitüsü Zaman
ve Gelir Yoksulluğu Ölçümü
Bölümü'nde (LIMTIP)
öğretim üyesi olan Thomas
Masterson, Uygulamalı
Mikro Modelleme bölümünün
de direktörüdür.
Gelir eşitsizliği ve yoksulluk, diğer ülkelerde
olduğu gibi, Türkiye’de de uzun soluklu yapısal
sorunlarla yakından ilişkili. İktisadî büyüme
oranlarını yakalayamayan istihdam artışları,
yüksek işsizlik,3 ücretsiz ve enformel çalışma
biçimlerinin çok yaygın olması bu yapısal sorunların başında geliyor.4 Ancak hızlı ekonomik
büyümenin bütün bu sorunlara çözüm getirebileceği görüşü, makroiktisadî politika gündemini
büyüme hedefine kilitlemiş durumda. Diğer
yandan, ilgili yazında sıklıkla eşitsizliğin, yoksulluğun azaltılmasının piyasa ekonomisinde
verimliliğin arttırılması, makroekonomik istikrarın sağlanması ve ekonomik büyüme için gerekli
olduğu vurgulanıyor. Bu sorunların ortadan
kaldırılması ekonomik gerekliliğin ötesinde adil
ve eşitlikçi bir toplum kurmanın temel bir gereği
olarak elzem.
Bu konuda hükümetler gelirin yeniden dağılımına yönelik arttırımlı vergi uygulaması, sosyal
yardım ve destek programları, işgücü piyasası
politikaları, eğitim harcamalarının desteklenmesi gibi malî politika araçları kullanır. Bu uygulamalarda evrensellik ilkesi yerine genellikle
şartlılık ve hedef kitle yaklaşımı izlenir. Hedef
kitlenin belirlenmesinde ve politikaların etkinli-
ğinin değerlendirilmesinde standart eşitsizlik ve
yoksulluk ölçümleri destekleyici ve meşrulaştırıcı
unsurlardır. Bu bağlamda, seçilen ölçüm yöntemi ve ardındaki varsayımlar bilimsel endişe
kaynağı olmanın yanı sıra toplumsal yaşamı
somut biçimde etkileyen araçlara dönüşür. Varsayımların olası olumsuz sonuçlarından en fazla
etkilenen özne kesim de gelir dağılımının en alt
dilimlerinde yer alan yoksul hanelerdir.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun kullandığı
standart yoksulluk ölçüm yönteminde iktisadî
yaşamın ve çalışma yaşamının piyasa ile sınırlı
olduğu görüşü örtük bir varsayımdır.5 En yaygın
olarak kullanılan mutlak yoksulluk ölçümü6 hanelerin piyasa sınırları içinde elde ettikleri gelir
düzeyi (veya tüketim harcaması) asgarî refah
ölçütünü temsil eden gelir/tüketim miktarıyla
karşılaştırılarak elde edilir. Haneler belirlenen
asgarî refah düzeyi kıstasına göre sıralanır ve
asgarî sınırın atında gelire sahip olanlar yoksul
olarak nitelendirilir. Bu hesaplamanın ardında asgarî refah düzeyi için gerekli ihtiyaçların
tamamının piyasadan temin edilebilen mal ve
hizmetlerden oluştuğu düşüncesi yatar.7 Oysa
çocuk bakımı, hane bakımı gibi vazgeçilemez
bazı ihtiyaçlar piyasa dışında kalan yeniden
üretim cephesinde gerçekleştirilir. Refah düzeyininin belirlenmesinde bu ihtiyaçların karşılanıp
karşılanmaması en az diğerleri kadar belirleyici
bir unsurdur. Resmî ölçümler, hane içi üretim
ihtiyaçlarını yok sayarak aslında bu ihtiyaçların
yerine getirilmesi için gerekli kaynağın her koşulda tüm hanelerde mevcut olduğunu öngörür.
Bu tür bir varsayım yalnızca ölçüm kapsamı ele
alındığında dahi son derece sorunludur.8 Bütünlüklü bir refah ölçütü piyasa dışında gerçekleşen
hane içi üretimin hesaba katılmasıyla mümkün
olabilir. İşte bu amaçla, Türkiye için, UNDP
Türkiye ve Levy Ekonomi Enstitüsü işbirliği ile
iki boyutlu zaman ve tüketim yoksulluğu ölçümü
(LIMTCP) geliştirildi.9
Thomas Masterson
Levy Enstitüsü Ekonomik
Refahın Ölçümü Bölümü
(LIMEW) ve Levy Enstitüsü
Zaman ve Gelir Yoksulluğu
Ölçümü Bölümü'nde
(LIMTIP) öğretim üyesi
olan Thomas Masterson,
Uygulamalı Mikro Modelleme
bölümünün de direktörüdür.
Masterson ayrıca Bard
College bünyesindeki Levy
Ekonomi Enstitüsü'nde yer
alan Gelir ve Servet Dağılımı
bölümünde Eşitsizliğin
Etkilerini Değerlendirme
(IIA) modeli üzerinde
çalışmaktadır. Doktorasını
2005 yılında University of
Massachusetts Amherst'ten
almıştır.
© Hüsamettin Bahçe/NarPhotos
Yoksulluğa yeni yaklaşım
ne getiriyor?
LIMTCP yoksulluk ölçümü standart ölçümlerin
ötesinde yoksulluğu salt gelir/tüketim açıklarıyla
sınırlı kapsamının dışına çıkarıyor. Her hane için
gerekli hane içi hizmet ihtiyaçların gelir/tüketim
ihtiyaçlarıyla birlikte incelenmesini sağlıyor. Öncelikle, hanelerin büyüklüğüne ve fertlerin özelliklerine göre değişen hane içi bakım ihtiyaçlarının karşılanabileceği kaynağa, yani bu hizmetleri
yerine getirmek için gereken zamana sahip
olunup olunmadığı bilgisinden yola çıkıyor.10
Zaman açığı olan yani zaman yoksulu hanelerin
tespit edilmesini sağlıyor. Daha sonra, bu hanelerde yaşayan yetişkin fertlerin zaman açıklarını
piyasadan ikame edebilecek gelire sahip olup
olmadıklarına bakıyor. Gelir düzeyi yoksulluk
sınırından yeterince yüksek olan haneler, hane
içi üretim açıklarını piyasadan satın aldıkları mal
ve hizmetlerle karşılayabilirken, bazı hanelerin
gelir düzeyi, resmî yoksulluk sınırının üzerinde
olsa bile, hane içi üretim açıklarının çok yüksek
olması veya gelir düzeylerinin yeterince yüksek
olmaması sebebiyle zaman açığını kapatabilecek
yeterlilikte olmayabiliyor. Bu haneler resmî rakamlarda yoksul olarak nitelendirilmez, standart
yöntemler onların yoksulluk halini görmezden
gelir, gizli kılar. LIMTCP ölçümü bu gizli yoksulluğu ortaya çıkararak, mevcut politikalara yönelik çok yönlü bir değerlendirme çerçevesi oluşturuyor. Türkiye ekonomisinin önündeki istihdamsız büyüme, artan sosyal bakım hizmetleri açığı
gibi sorunlara dikkat çekerek, işgücü piyasasına
daha yüksek düzeyde katılımı hedefleyen mevcut
politikalardaki eksikliklere de ışık tutuyor
Gizli yoksulluğun boyutları
Hane içi gerekli üretimi ve zaman açıklarını
hesaba katan LIMTCP11 oranı, Türkiye’de resmî
rakamlara göre yoksul olarak nitelendirilmeyen
hanelerin yaklaşık yarısının (yüzde 45) zaman
yoksulu olduğunu ortaya çıkarıyor. Bu grupta yer
alan hanelerin üçte biri zaman açıklarını ikame
edecek gelir düzeyinden yoksun. Resmî ölçüm
yöntemine göre Türkiye’de her yüz haneden 24’ü
yoksulluk sınırının altında ve zaman açıkları hesaba katıldığında bu oran yüzde 35’e yükseliyor
(Şekil 1). Buradaki yüzde 11 puanlık fark, hane
düzeyinde 1.8 milyon haneye ve fert düzeyinde
7.6 milyon kişiye tekabül ediyor. Resmî oranlara
göre yoksul fert sayısı 21,4 milyonken yeni ölçümle bu rakam 29 milyona çıkıyor. Kentlerde
yüzde 17 olan resmî oran 1 milyon hanenin yoksul kitleye katılmasıyla yüzde 26’ya çıkıyor. Kırda
Emel Memiş
Ankara Üniversitesi'nde
profesör olan Emel Memiş,
makroekonomi, toplumsal
cinsiyet ve ekonomik gelişme
konularında uzmanlaşmıştır.
Aynı üniversitedeki Kadın
Araştırmaları Merkezi'nin
üyesi ve Toplumsal Cinsiyet
Çalışmaları bölümünde
öğretim üyesi olan Memiş,
Levy Institute'a 2007 yılında
katıldı ve kısa süre önce
Türkiye örneğinde ücretsiz
emek, yoksulluk ve zaman
yoksulluğu konularına
odaklanan bir çalışmada yer
aldı.
Şekil 1. Resmi ve LIMTCP
yoksulluk oranları
Resmi
51
(3,117)
LIMTCP
39
(2,359)
26
(2,869)
24
(4,234)
17
(1,875)
Kent
35
(5,986)
Kır
Toplam
33
Kent
Türkiye
Tablo 1 Zaman yoksulluğu,
cinsiyet ve yoksulluk
durumuna göre
Toplam
Çalışan
Erkek
Yoksul
olmayan Kadın
21
29
12
48
Erkek
34
42
Kadın
32
68
Erkek
Yoksul
olmayan Kadın
21
29
11
48
Yoksul
Erkek
33
42
Kadın
21
68
Erkek
Yoksul
olmayan Kadın
19
24
18
42
Erkek
29
34
Kadın
44
67
Yoksul
Kır
34
Yoksul
ise 800 bin gizli yoksul hane olduğu, yüzde 39
olan resmî oranın yüzde 51’e çıktığı belirtiliyor.
Resmî rakamlara göre yoksul olarak nitelendirilmeyen
hanelerin yaklaşık yarısı (yüzde 45) zaman yoksulu. Bu
grupta yer alan hanelerin üçte biri zaman açıklarını ikame
edecek gelir düzeyinden yoksun. Türkiye’de her yüz haneden
24’ü yoksulluk sınırının altında ve zaman açıkları hesaba
katıldığında bu oran yüzde 35’e yükseliyor
Şekil 2. Zaman yoksulluk
oranı - işgücü piyasasında
çalışanlar
Zaman açıklarını göz önüne alarak uyarlanan gerekli asgarî refah ölçütüne göre, Türkiye
genelinde yoksul olarak nitelendirilen kesim
yüzde 41 oranında genişliyor. Resmî olarak
yoksul olarak tespit edilen hanelerin yüzde 65’i,
yine resmî olarak yoksul olmayanların yüzde
37’si gerçekte zaman boyutu açısından yoksul.
Bu sonuç gelir yoksulluğunun zaman yoksulluğunu da beraberinde getirdiğine işaret ediyor.
Hem kent hem kırda resmî ölçüme göre yoksul
hanelerde yaşayan kadınlar zaman yoksulluğuna en fazla maruz kalanlar (Tablo 1).
Zaman açıkları yoksulluk oranlarının
120
Kent-Erkek
Kır-Erkek
Kent-Kadın
Kır-Kadın
100
80
60
40
20
0
20 saat
ve daha az
21-35
saat
36-50
saat
51-60
saat
61+saat
yanı sıra yoksulluğun derinliğini de etkiliyor.
LIMTCP resmî olarak yoksul hanelerin yarıdan fazlasının zaman yoksulu olduğunu ve bu
hanelerin tüketim açıklarının resmî oranların
gösterdiğinden yaklaşık iki buçuk kat daha fazla
olduğunu ortaya çıkarıyor. Resmî ölçümün
öngördüğü karşılanamayan ihtiyaçlar zaman
açıkları hesaba katıldığındaki seviyeye kıyasla
oldukça düşük kalıyor. Fertlerin zaman açığı
olmasının en yaygın görülen nedeni işgücü
piyasasında gelir getirici işlerde harcadıkları
uzun çalışma saatleri. Yeni yaklaşımla bu durumun hane içi üretim ve bakım işlerini yerine
getirmek için harcanan uzun saatler nedeniyle
de ortaya çıkabildiği, yine bazı fertlerin her ikisi
için de çok uzun süreler çalışması sebebiyle
çifte zaman kısıtıyla karşı karşıya olduğu görülebiliyor. Tükiye için yapılan hesaplamarda
zaman yoksulu olan on milyon ferdin yaklaşık
bir milyonunun sadece hane içinde bakım işleri
nedeniyle zaman yoksulu olduğu ortaya çıkıyor.
Bu kitlenin de neredeyse tamamı kadınlardan
oluşmakta. Çalışma yaşamındaki eşitsiz cinsiyetçi işbölümü düşünüldüğünde bu bulgu
pek de şaşırtıcı değil. Türkiye’de özellike kırsal
kesimdeki kadınların yüzde 14’ü hane içi bakım
işleri nedeniyle zaman yoksulu ve buna rağmen
işgücü piyasasına katılarak çalışıyor.
İşgücü piyasasında çalışan kitle ele alındığında zaman yoksulluğu oranlarının en yüksek
olduğu grubun çalışan kadınlar olduğu görülüyor ve bu sonuç kırda da kentte de sabit. Çalışan
kadınların yüzde 69’u, çalışan erkeklerin de
yüzde 34’ü zaman yoksulu. Çalışan kesim piyasada çalışma sürelerine göre gruplandırıldığında, cinsiyetçi işbölümünün yarattığı eşitsizlik
daha açık ortaya çıkıyor. Tam zamanlı çalışan
kadınların yüzde 70’i, erkeklerinse yüzde 37’si
zaman yoksulu. Haftalık çalışma saati 36-50
saat arasındaki grupta zaman yoksulluğu açısından kadın yoksulluk oranı erkeklere kıyasla
altı kat daha fazla. İlginç bulgulardan biri de
Türkiye’de yalnızca tam zamanlı çalışanlar değil, yarı-zamanlı çalışanlar arasında da zaman
yoksulluğunun yaygın olması. Örneğin, 35 saat
ve altında çalışanlar arasında erkeklerin yüzde
4’ü, kadınların ise yüzde 37’si zaman yoksulu
(Şekil 2). Bu fark çalışan kadınların haftada ortalama 31 saat, erkeklerin ise sadece 7 saat hane
içi bakım işlerine ayırdığı göz önüne alındığında beklenen bir sonuç olarak ortaya çıkıyor.
Zaman açıklarının derinliği de cinsiyet
farklılıklarına yönelik önemli bulgular sağlıyor.
Örneğin orta gelirli çalışan kadın zaman açığını
piyasadan ikame ederek kapatmak istiyorsa
gelirinin yarısını harcamak zorunda. Bu sonuç
kadın erkek arasındaki eşitsizliğin sadece zaman
boyutuna değil, piyasadaki eşitsiz ücret/gelir
farkı gerçeğine de işaret ediyor.
İstihdam olanaklarının arttırılması
yeterli mi?
LIMTCP ölçüm yöntemini kullanarak tasarlanan
senaryoya göre, yoksul hanelerde çalışabilir
durumdaki yetişkin fertlerin tümü çalışıyor
olsaydı yoksulluk oranlarının nasıl değişeceği
gözlemlenebiliyor.12 Türkiye’de yoksul hanelerde
yaşayan yetişkin fertler kentte yüzde 77, kırda
ise yüzde 84 oranında piyasada gelir getirici
işlerde çalışmakta. Bu koşul altında yeni yaratılan istihdam kentte yüzde 86, kırda ise yüzde 84
oranında kadınlardan oluşuyor. Bulgular özellikle kadın istihdamının arttırılmasıyla görünen
yoksulluğun ciddi oranlarda azaldığını, fakat bu
işlerin çalışanları zaman yoksulluğuna maruz
bıraktığını gösteriyor. Sonuçlar, mevcut cinsiyetçi
işbölümünü dönüştürecek adımlar atılmadan,
hane içi işbölümünden işgücü piyasasında
cinsiyet temelli meslekî ve sektör ayrışmalarına
yönelik -en temelde de uzun çalışma saatleri ve
gelir farklarına dönük- çözümler getirilmeden
istihdam olanaklarının arttırılmasının yeterli
olmayacağına dair deliller sunuyor.
Makroekonomik politikalara yönelik
bazı çıkarımlar
Zaman açıklarını hesaba katan yoksulluk ölçümü
Türkiye’de yoksulluk oranlarının resmî oranların
çok üzerinde olduğunu göstererek mevcut uygulamaların yetersizliğine işaret ediyor. Elde edilen
bulgular istihdam olanaklarının arttırılması,
daha iyi çalışma koşullarının sağlanması, sosyal
bakım hizmetlerinin kamusal olarak sunulması
ve yaygınlaştırılması ve sosyal destek programlarının içeriğinin ve kapsamının yeniden
düşünülmesi gerektiğini ortaya koyuyor. Kadın
istihdamının desteklenmesine yönelik politikaların, eşitsiz cinsiyetçi işbölümü ve ayrımcı
tutumlar nedeniyle ortaya çıkan zaman açıklarını
önleyecek destekleyici politikalarla sunulması
gerektiğini vurguluyor. Dahası, bu uygulamaların sadece kentler özelinde düşünülmemesi
gerektiği üzerinde duruyor. Yine Ulusal İstihdam
Stratejisi’nde13 öne sürülen yarı-zamanlı çalışma gibi esnek çalışma biçimlerinin söylenenin
aksine özellikle kadınların zaman yoksulluğuna
maruz kalmasının önüne geçemediğini gösteriyor. İşgücü piyasasındaki uzun çalışma saatleri,
düşük ücretler, sosyal bakım hizmetleri eksikliği14
gibi mevcut çalışma koşullarına ve istihdamdan
kopuk sosyal destek programlarına yönelik de
önemli bilgiler sağlıyor. Türkiye’nin orta gelir
düzeyindeki diğer ülkelerle paylaştığı sorunun
-giderek artan sosyal bakım hizmetleri açığınınbir kez daha altını çiziyor.
Çalışan kadınların yüzde 69’u, çalışan erkeklerin de yüzde
34’ü zaman yoksulu. Çalışan kesim piyasada çalışma
sürelerine göre gruplandırıldığında, cinsiyetçi işbölümünün
yarattığı eşitsizlik daha açık ortaya çıkıyor. Tam zamanlı
çalışan kadınların yüzde 70’i, erkeklerinse yüzde 37’si
zaman yoksulu.
1 Bu yazı yazarların daha önce yaptıkları çalışma bulgularından yararlanılarak hazırlanmıştır. Araştırma
metninin tamamına buradan ulaşılabilir: http://www.
levyinstitute.org/publications/?docid=2071.
2 2007 yılında ABD’de başlayıp tüm dünyayı etkileyen,
Büyük Bunalım sonrası gerçekleşen en büyük çöküş.
Büyük Resesyon’un Türkiye’ye yansımalarına dair
detaylı bilgi için bkz. İzdeş (aynı sayı).
3 Türkiye, işsizlik oranlarının tüm dünyada en yüksek
olduğu 15 ülke arasında yer alıyor.
4 2000’lerin ilk yıllarında gerçekleşen yüksek iktisadî
büyüme oranlarına rağmen, Türkiye yüzde 48’le
OECD ülkeleri arasında (ortalama yüzde 66) en düşük
istihdam oranına sahip. Keza işgücüne katılım oranları
özellikle de kadınların işgücüne katılım oranı (yüzde
31) yine OECD ülkelerine kıyasla son derece düşük.
Bunun çözülemeyen bir muamma olduğu düşünülüyor.
5 Yeniden üretimin kapsam dışı bırakılmasını sorunsallaştıran feminist iktisat yaklaşımı iktisatın bu
konudaki sınırlılıklarını net biçimde ortaya koyar.
Bu yaklaşımla yoksulluk üzerine hazırlanmış, konuyu
kavramsal ve kuramsal tüm boyutlarıyla irdeleyen bir
çalışma için bkz. Çağatay (1998).
6 TÜİK mutlak yoksulluk oranları dışında göreli yoksulluk oranları da hesaplamakta. Burada uluslararası
karşılaştrmalarda da kullanılan resmî oranların mutlak olması sebebiyle bu yöntem üzerinde durulacaktır.
Göreli ve mutlak yoksulluk oranları üzerine detaylı
bilgi için bkz. TÜİK (2009).
7 Hane içi üretimin yoksulluk analilzerine dahil edilmesi
gerektiğine dair çalışmalar için bkz. Antonopoulos
(2008), Çağatay (1998).
8 Basit bir örnek üzerinden bu sorunu daha iyi açıklamak
mümkün. Örneğin aynı geliri elde eden biri iki çocuklu
tek çalışanlı, tek yetişkinli, bir hane ile yine tek çalışanlı
fakat iki yetişkinli tek çocuklu bir haneyi ele alalım.
Refah düzeyi salt gelir/tüketim düzeyi ile kısıtlı algılandığında iki hane asgarî refah kıstasına göre sıralamada
aynı yeri paylaşır. Asgarî gerekli gelir düzeyleri ile
çalışan yetişkinlerin elde ettiği gelir düzeyleri eşittir. Eşdeğer ölçek kullanıldığında iki hane eşit büyüklüktedir.
Ancak hane içi bakım ihtiyaçları açısından birbirinden
tamamen farklı iki hanenin eriştikleri refah düzeyinin
aynı olduğunu söylemek pek de mümkün değil. İki çocuklu hanenin bakım ihtiyaçlarının iki yetişkinli hanenin
ihtiyaçlarından çok daha fazla olabileceği ve hanedeki
tek yetişkinin bu ihtiyaçların tamamını yerine getirmek
zorunda olduğu bu durumda, iki hane için asgarî gerekli
ihtiyaçların yanlış tespit edildiğine işaret eder.
9 Alternatif yeni ölçüm yöntemine dair detaylı bilgi için
bkz. Zacharias, Masterson ve Memiş (2014) http://
www.levyinstitute.org/publications/?docid=2071.
10Detaylı bilgi için bkz. Zacharias, Masterson ve Memiş
(2014).
11Türkiye’de zaman kullanım anket verilerinin sadece
2006 için mevcut olması, LIMTCP oranlarının hesaplanmasını bu yıl için mümkün kılmıştır. 2006 hane
halkı bütçe anket verileri ve zaman kullanım verileri
istatistikî eşleştirme yöntemiyle biraraya getirilmiştir.
12Simülasyona dair detaylı bilgi için bkz. Zacharias,
Masterson, ve Memiş (2014).
13Ulusal istihdam stratejesi taslağının kapsamlı bir
değerlendirmesi için bkz. Toksöz (2012).
14Bu konuda detaylı bilgi için bkz. İlkkaracan (aynı sayı)
35
36
EKOLOJİ
“Altına hücum”da sezon finali
Arif Ali Cangı
Türkiye’de çevre sorunu yaratan faaliyetlerin başında
madencilik geliyor. Maden cevherinin çıkartılması
topografyanın bozulmasına, orman ve bitki örtüsünün
zarar görmesine yol açıyor; diğer yandan, madenin
ayrıştırılması sırasında kullanılan siyanür ve diğer
kimyasallar, doğada zararsız halde bulunan ağır
metalleri aktif hale getirerek toprakta, suda, havada
kalıcı kirlenmelere neden oluyor.
Arif Ali Cangı
İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi’nden mezun,
1993 yılından beri İzmir’de
avukatlık yapıyor. İki dönem
ÇHD İzmir Şubesi, iki
dönem İzmir Barosu Yönetim
Kurulu Üyesi oldu. İzmirBergama, Eşme, Sivrihisar,
Havran/Küçükdere Elele
Hareketi’nin (2003-2004),
Allianoi Girişim Grubu’nun
(2004-2006), Ege Çevre
ve Kültür Platformu’nun
(2006-2008) sözcülüğünü
üstlendi. 2009’da İzmir
Birlikte Başaracağız
Platformu tarafından İzmir
Büyükşehir Belediye Başkan
adayı gösterildi. Yeşiller
ve Sol Gelecek Partisi’nin
(YSGP) bir yıl süreyle eşsözcülüğünü yürüttü.
‘90’lı yılların başında Bergama-Ovacık’ta başlayan altın madenciliği önemli bir ekolojik
sorun olmanın yanı sıra, buna karşı örgütlenen
toplumsal hareketlerin de simgesi oldu. Ovacık
Altın Madeni Türkiye çevre hareketinin dönüm
noktasını oluşturdu. Bergama’da başlayan
bu süreç, Kozak Yaylası’nda, Kazdağları’nda,
İzmir’in su havzası olan Efemçukuru’nda,
Uşak Kışladağı’nda, Artvin’de, Erzincan’da,
Gümüşhane’de ve daha pek çok yerde devam
ediyor. Bugünlerde, hükümet ile Cemaat çatışması kapsamında haberlere konu olan Ovacık
Altın Madeni süreci, Türkiye’deki ekoloji sorunları ve ekoloji hareketleri açısından incelenmeye değer bir konu.
Mahkeme kararları hiçe sayıldı
Bergama Hareketi’nin yürüttüğü hukuksal mücadeleyi ayrıntılı anlatmak, ayrı bir çalışmanın
konusunu oluşturacak kadar uzundur. Konuyu
mahkeme kararlarına boğmamak için özetlemekle yetinelim.
İlk olarak 652 Bergamalı tarafından açılan
dava sonunda, Çevre ve Orman Bakanlığı’nın
Eurogold firmasına Ovacık’ta siyanür liçi 1
yöntemiyle altın madeni işletmesine izin veren
işlemi Danıştay’ın 1997’de verdiği örnek kararla
iptal edildi. Danıştay kararında, Anayasa’nın
“yaşam hakkı”nı düzenleyen 17. maddesine ve
“sağlıklı çevrede yaşama hakkı”nı düzenleyen
56. maddesine dayandı. “Canlı yaşamının en
önemlisi olan insan yaşamının sağlıklı, dengeli,
bozulmamış bir çevrede sürdürülebileceği, çevrenin korunmasının insan yaşamının vazgeçilmez bir unsuru olduğu, faaliyete ilişkin düzenlenen Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporlarına göre işletmenin çevre sağlığı ve insan
yaşamı için risk oluşturduğu, belirtilen risklerin
gerçekleşmesi halinde insan yaşamının olumsuz yönde etkileneceği” gerekçesiyle “siyanür
liçi yöntemiyle altın madeni işletilmesine izin
veren işlemin kamu yararına aykırı olduğuna”
karar verdi. Danıştay’ın kararı doğrultusunda,
İzmir İdare Mahkemesi Bergama-Ovacık Altın
Madeni’nin iznini iptal etti.2
Mahkeme kararı Bergama hareketini adeta
taçlandırdı. Bu aşamadan sonra, Anayasa ve
yasalara göre bu işletmeden vazgeçilmeliydi.
Ama öyle olmadı; Bergama, çevre hakkının yanı
sıra, “hukuk devleti”nin de tartışma odağı halini
aldı. Mahkeme kararlarını etkisiz hale getirmek,
Bergama-Ovacık Altın Madeni’nin faaliyetini
sağlamak için akla gelmeyecek yollara başvuruldu.
TÜBİTAK kullanılarak oluşturulan bilim
komisyonundan alınan raporla, mahkeme
kararları aşılmaya kalkışıldı. Bu raporlara
dayanarak verilen yeni izinler hakkında da
“kesinleşmiş mahkeme kararının değiştirilmesi
niteliğinde olduğundan ve bu durumun hukuk
devleti ilkesiyle bağdaşmadığından iptaline”3
diyen mahkeme kararları verildi. Bu kararlar da
önemsenmedi.
Bu kez de tüm yasal düzenlemeleri altüst
Bergama köylüleri altın
madenine karşı eylemde.
© Özer Akdemir
eden, mahkeme kararlarının uygulanmamasını içeren Bakanları Kurulu kararı alındı.4
Bakanlar Kurulu kararı da Danıştay tarafından
iptal edildi.5 Ardından, Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’nde (AİHM) “Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi’nin Adil Yargılanma Hakkını koruyan 6/1. maddesi ile yine Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi’nin Özel ve Aile Yaşamına Saygı
Hakkını koruyan 8. maddesinin ihlal edildiği”ne
ilişkin kararlar verildi.6 Bir süreliğine kapansa
da bu kararlar da işletmenin temelli kapatılmasını sağlayamadı. Çevre ve Orman Bakanlığı
tarafından yeniden izin verildi. Ardından, ABD
Büyükelçisi’nin ricasıyla7 imar planları düzenlendi ve maden işletmesine yeniden açılma
ruhsatı verildi. İmar planları mahkeme kararıyla
iptal edilmesine8 karşın, 2004’ten itibaren değiştirilen yasa ve yönetmeliklere dayanarak imar
planı olmadan işletme ruhsatı yenilendi. Maden
işletmesi hiçbir şey olmamış, hiçbir mahkeme
kararı verilmemiş gibi çalışmasını sürdürüyor.
Yaşananları şöyle özetleyebiliriz: BergamaOvacık Altın Madeni ile ilgili 1997’den bu yana
çok sayıda mahkeme kararı verildi, bu kararların hiçbiri uygulanmadı. AİHM karar verdi, o da
uygulanmadı. Eurogold, Normandy, Newmont,
şimdi de Koza maden şirketleri faaliyetini sürdürüyor.
İşletmenin arzusuna göre yasa
değişiklikleri
Uygulanan neoliberal sistemde sermayenin
serbest dolaşımını sağlamak, ekonomik faaliyetleri kamunun koyduğu kuralların sınırlayıcı
etkisinden kurtarmak amacıyla yasal düzenlemelerin azaltılması veya ortadan kaldırılması
için çabalanıyor; küreselleşen şirketler çıkarla-
rını korumak için meclislerden rahatlıkla istedikleri yasaları çıkartabiliyor. Bergama-Ovacık
Altın Madeni sürecinde oluşan toplumsal
tepki ve mahkeme kararları üzerine, yerin altındaki altından çok büyük kazanç elde etmek
isteyen çokuluslu şirketler de boş durmadı.
Çevreyi koruyan yasal düzenlemeleri beğenmediler, “bu yasalarla Türkiye’de madencilik
yapılmaz, yabancı sermaye gelmez” yaygarasını kopardılar. İstekleri doğrultusunda, “5177
sayılı, Maden Kanunu ve Bazı Kanunlarda
Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun” 2004’ün
Bergama-Ovacık Altın Madeni ile ilgili 1997’den bu yana
çok sayıda mahkeme kararı verildi, bu kararların hiçbiri
uygulanmadı. AİHM karar verdi, o da uygulanmadı.
Eurogold, Normandy, Newmont, şimdi de Koza maden
şirketleri faaliyetini sürdürüyor.
5 Haziran günü, yani Dünya Çevre Günü’nde
yürürlüğe girdi. Yasanın hazırlık aşamasında,
Newmont’un yöneticilerinden Gordon Nixon
“Maden Yasası’nın Ankara’daki Newmont yetkilileri ile eşgüdüm içerisinde hazırlandığını”
söyledi.9 Yine yasanın yürürlüğe girmesinden
önce, Eldorado Gold şirketi temsilcilerinin
de içinde bulunduğu yirmi işadamı Başbakan Erdoğan’ı ziyaret ederek destek istedi.
Başbakan da işadamlarına “Maden Kanunu
Meclis’te, yabancı yatırımın önünü açan yasa
da çıkarıldı sorunlarınız çözülecek” dedi.10
Böylesine sözler ve güvencelerle, adeta bu
şirketler tarafından hazırlanan Maden Yasası
ile birlikte toplam on bir yasada önemli değişiklikler yapıldı. Yasa değişikliklerinin tek
hedefi “madenciliğin (madencilerin) önün-
37
38
deki engelleri kaldırmak”tı. Yasa değişikliği
madencilik adı altında hiçbir çevre koruma
kaygısı taşımıyor, çevre koruma alanında
elde edilen pek çok toplumsal ve hukuksal
kazanımı da yok sayıyordu. Yasa değişikliğine
dayanarak Bakanlar Kurulu’ndan çıkartılan
Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliği ile
madencilere yasayı da aşan kolaylıklar sağlandı. Yeni tür bir hukuk yaratıldı, yaratılan
hukuk, çevreyi koruma(ma) hukuku, talanın
hukuku niteliğindeydi. Yasanın iptali için Anayasa Mahkemesi’nde, yönetmeliklerin iptali
için de Danıştay’da davalar açıldı. Anayasa
Mahkemesi, davanın açılmasından dört buçuk
yıl sonra, Maden Yasası’nın 7/1. maddesini
Anayasa’ya aykırı buldu.11 Anayasa Mahkemesi ayrıca “maden, petrol ve jeotermal kaynakları arama faaliyetlerini ÇED kapsamı dışına
çıkaran” Çevre Yasası’nın 10. maddesinin
üçüncü fıkrasını da Anayasa’ya aykırı bularak
iptal etti. Anayasa Mahkemesi, iptal kararının
bir yıl sonra yürürlüğe girmesine karar vermişti ancak, Danıştay Anayasa’ya aykırılığına
karar verilen yasaya dayanılarak çıkartılan
Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğinin
yürütmesini durdurdu.12
Çokuluslu şirketler “bu yasalarla Türkiye’de madencilik
yapılmaz, yabancı sermaye gelmez” yaygarasını kopardılar.
İstekleri doğrultusunda, “5177 sayılı, Maden Kanunu ve
Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun”
2004’ün 5 Haziran günü, yani Dünya Çevre Günü’nde
yürürlüğe girdi.
Maden Yasası’nda 10 Haziran 2010’da
önemli değişiklikler yapıldı. Anayasa Mahkemesi ve Danıştay kararlarından sonra yapılan
bu değişiklik öncekileri aratır düzenlemeler
getirdi. Yasa değişikliğiyle, işletmeci şirket
temsilcilerinin de katılabileceği yeni idarî
kurullar oluşturuldu. Bir başka yatırım nedeniyle madencilik faaliyetinin kısıtlanmasına
karar verilmesi halinde, faaliyeti kısıtlanan
maden işletmecisinin yatırım giderlerinin,
lehine karar verilen tarafça karşılanacağı hükmü getirildi. Özel çevre koruma bölgeleri, millî
parklar, yaban hayatı koruma ve geliştirme
sahaları, muhafaza ormanları, belli bir oranda kapalı doğal olarak yetişmiş sedir ve ardıç
ormanları, Kıyı Kanunu’na göre korunması
gerekli alanlar, birinci derece askerî yasak bölgelerdeki başvurulara “hak sağlaması halinde”
ruhsat verileceği, Orman İdaresi’nin izniyle
orman sayılan alanlarda yapılacak maden
arama ve işletme faaliyetleri ile bu faaliyetler
için zorunlu geçici tesislerin yapılabileceği
şeklinde düzenlendi. Değişiklikle maden üretim faaliyetleri ile bu faaliyetlere dayalı ruhsat
sahasındaki tesisler için işyeri açma ve çalışma
ruhsatlarını verme yetkisi İl Özel İdareleri’nde
ve Valilerde toplandı, belediyeler saf dışı edildi. İmar planı ve yapı ruhsatı olmadan madencilik faaliyetlerine ve tesislerine izin verilmesi
yasal düzenleme haline getirildi.13 Bu yasa
değişikliği ve ardından çıkartılan pek çok yasa
ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın kurulmasına dair kanun hükmünde kararnamelerle korumacılık rafa kaldırıldı, ekolojiyi mahveden
yatırımların önü açıldı. En son yapılan yönetmelik değişikliği ile orman alanları madencilik
faaliyetlerine tamamıyla açıldı.14
Yasalarda yapılan değişiklikler Bergama
sürecini de derinden etkiledi. Art arda verilen
mahkeme kararlarına rağmen, Bergama Ovacık Altın Madeni’ne yeni izinler verildi, imar
planı olmadan işletme ruhsatları yenilendi.
Maden işletmesi hiçbir mahkeme kararı verilmemiş gibi çalışmasını halen sürdürüyor.
Ovacık’ta maden rezervinin azalması ya da
çıkarma maliyetinin artması üzerine çevrede
rezerv arayışına yönelindi. Önce, BalıkesirHavran’dan, Gümüşhane’den kazılan toprak
taşındı; ardından, Kozak Yaylası’nda dört yerde maden ocağı açılmasına girişildi. Şu anda
bunlardan Çukuralan’da faaliyet sürdürülüyor,
üstelik kapasitesi iki kez artırılarak. Onca yargı
kararına rağmen faaliyetin durmaması yöre
insanında çaresizlik duygusunun yerleşmesine yol açtı, yaşanan işsizlik altıncı şirketin işini
daha da kolaylaştırdı, her aileden bir kişiyi işe
alarak direncin kısmen kırılmasına yol açtı.
17 Aralık operasyonu “altın
ittifakı”nın sonu mu?
17 Aralık 2013’te İstanbul’da başlatılan bakanların adının da karıştığı, bakan çocuklarının
tutuklandığı yolsuzluk ve rüşvet operasyonu
iktidar odaklarında taşları yerinden oynattı,
düne kadar işbirliği içinde olanlar birbirlerine
düşman oldu. Gülen Cemaati ile AKP hükümeti arasındaki köprüler atıldı, kılıçlar çekildi.
Bu gelişmeler Koza Altın İşletmeleri’nin faaliyetlerine de yansıdı. 2013’ün son günlerinde,
İzmir İl Özel İdaresi Cemaat’e yakınlığıyla15
bilinen Koza Altın firmasının Çukuralan Altın
Madeni’nin faaliyetini “Çevre İzni veya Çevre
İzin ve Lisans Belgesi olmadığı” gerekçesiyle
durdurdu.16
Bu kapatma kararıyla çevre izni ve lisansı
olmadan madenin üç yıl çalışmasına göz yumulduğu ortaya çıktı. İşletmeye İl Özel İdaresi
tarafından Nisan 2010’da deneme izni, 2011
Nisanı’nda da birinci sınıf gayrisıhhi işyeri
açma ruhsatı verilmişti. Anlaşılan, deneme
izni ve açılma ruhsatı için gereken “Çevre İzni
veya Çevre İzin ve Lisans Belgesi” olmadan
işletmeye izin verilmişti. Bu da idare ile şirket
arasında hukuka aykırılıklar konusunda işbirliği olduğunu gösteriyor. Diğer yandan, işletmenin temelli kapanmasını sağlayacak işyeri
açılma ruhsatının geri alınması yerine, kapatma kararı verilmesi bir atışmayla karşı karşıya
olduğumuzu gösteriyor. Nitekim hukuken
zayıf olan kapatma kararının yürütmesi idare
mahkemesi tarafından durduruldu ve maden
yeniden çalışmaya başladı.
Ovacık’tan Soma’ya
İzmir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü’nün
web sitesinde, 6 Şubat’ta Ovacık Altın Madeni
Üçüncü Atık Depolama Tesisi Projesi halkın
katılımı toplantısı yapılacağı duyuruldu. Ancak, toplantının saat kaçta, nerede yapılacağı
belirtilmemişti. 6 Şubat’ta toplantı yapıldı mı,
yapıldıysa kimin katılımıyla yapıldı, bilmiyoruz. Projeye göre, Ovacık köyünün tepesindeki
madenin açık ocağına atık depolama tesisi
yapılmak isteniyor. Daha önce Ovacık Altın
Madeni’nde uzun yıllar çalışan maden mühendisi Hasan Gökvardar’a göre, “Atık deposu
yapılacak alan deniz seviyesinin altında, yaklaşık -50 ile -100 kotlarında. Ovacık yöresinde
yeraltı su tablası ise +40 ile +60 kotlarında.
Madenin başlama noktası +900 kotta. Dolayısıyla, atık deposu yeraltı su tablası ve geçirimli
alüvyon tabakalar üzerine yapılmış oluyor”.17
Bugüne kadar riskler hep gözardı edildi, hukuka aykırı uygulamalar Ovacık Altın
Madeni sürecinde sıradanlaştı. Bakalım,
hukuksuzluklar devam mı edecek, yoksa
“altın ittifakı”nın bozulması neticesinde
Bergama’nın doğası biraz nefes alacak mı?
Diğer yandan, doğa düşmanı başka ittifaklar boş durmuyor, doğayı mahvedecek yasa
ve yönetmelik değişiklikleri yapılmaya devam
ediliyor. Soma’da kömür ocağında 13 Mayıs’ta
meydana gelen katliamda resmî açıklamaya
göre 301 maden işçisinin ölümü yaşama yönelik saldırının boyutlarını göstermeye yetiyor.
Bergama Ovacık Altın Madeni’ne karşı yürütülen mücadele sürecinde yaşananlar ve diğer
olaylar ekolojinin ve yaşamın korunması için
Gülen Cemaati ile AKP arasındaki köprüler atıldı,
kılıçlar çekildi. Bu gelişmeler Koza Altın İşletmeleri’nin
faaliyetlerine de yansıdı. 2013’ün son günlerinde,
İzmir İl Özel İdaresi Cemaat’e yakınlığıyla bilinen Koza
Altın firmasının Çukuralan Altın Madeni’nin faaliyetini
“Çevre İzni veya Çevre İzin ve Lisans Belgesi olmadığı”
gerekçesiyle durdurdu.
ekoloji siyasetinin örgütlenmesi gerektiğini
gösteriyor. Ekolojik toplumu yaratmayı ana
eksenine koyan bir siyasete ihtiyacımız var.
Doğayı mahveden, yaşamı tehlikeye sokan
ittifakların önüne geçmek için bunu yapmak
zorundayız.
1 Siyanür liçi yöntemi düşük tenörlü ve ince taneli altın
cevherlerinden altının ayrıştırılması için kullanılan
bir yöntem.
2 Danıştay 6. Daire’sinin 13.05.1997 tarih ve
1996/5477 E. - 1997/2312 K. sayılı kararı, İzmir
1. İdare Mahkemesi’nin 15.10.19997 tarih ve
1997/636-877 sayılı kararı.
3 İzmir 1. İdare Mahkemesi’nin 01.06.2001 tarih
ve 2000/896 E. 2001/485 K., İzmir 3. İdare
Mahkemesi’nin 10.01.2002 tarihli ve 2001/401 E.,
İzmir 1. İdare Mahkemesi’nin 23.01.2002 tarih ve
2001/239 E. Sayılı kararı ve diğer kararlar.
4 Bakanlar Kurulu’nun 29 Mart 2002 tarih ve P
2002/4 sayılı kararı.
5 Danıştay 6. ve 8. Dairesi Ortak Heyeti 23.06.2004
tarih ve 2002/2618 E. sayılı kararı, Danıştay 8.
Dairesi’nin 2005/2927 E. ve 2006/1138 sayılı kararı.
6 AİHM 3. Dairesi’nin 10 Kasım 2004 tarih ve
46117/99 numaralı “Taşkın ve Diğerleri/Türkiye”
kararı.
7 Bkz. www.evrensel.net/05/01/27/gundem.html#1
8 İzmir 4. İdare Mahkemesi’nin 21.04.06 tarih ve
2005/5 E., 2006/636 K. sayılı kararı.
9 evrensel.net/04/03/17/ekonomi.html#1 ,
10radikal.com.tr/haber.php?haberno=77929
11rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2009/06/20090611-16.htm.
12egecep.org.tr/Admin/photos/
urunpdf/633806947104843750.pdf
13izmirizmir.net/arif-ali-cangi-cevre-gunumadenciligi-y1449.html
14t24.com.tr/haber/birakin-baltalari-ormanin-sesinidinleyin,256622
15patronlardunyasi.com/haber/Akin-Ipek-Fethullah-Gulen-benim-ilham-kaynagim/153424
16yesilgazete.org/blog/2014/01/01/cemaatin-altin-madenine-durdurma/
17yesilgazete.org/blog/2014/02/07/bergama-ovacik-koyune-ucuncu-siyanur-cukuru/
39
40
EKOLOJİ
Ukrayna-Rusya krizi ve Türkiye:
Enerjide dışa bağımlılık kader değil
Necdet Pamir
Ön planda Rusya ile Ukrayna arasındaki kriz,
aslında AB ile ABD’nin Rusya ile Ukrayna üzerinden
sürdürdükleri güç mücadelesinin tüm yansımalarını
taşıdığı için giderek derinleşiyor. Ukrayna’da kontrol
tahterevalli misali, bir Rusya’dan bir “Batı”dan yana
yükselip alçalırken taraflar bu ülkenin yönetimini
kontrol edebilmek için farklı silahlarla mücadelelerini
sürdürüyor.
Necdet Pamir
Bilkent Üniversitesi’nde
öğretim görevlisi.
CHP Enerji Komisyonu
Başkanı. TMMOB Petrol
Mühendisleri Odası Enerji
Politikaları Çalışma Grubu
Başkanı.
Rusya Yanukoviç yönetimine (sokak hareketleriyle
“devrilmeden önce”) kendi kontrolündeki Gümrük
Birliği’ne girme çağrısı yaparken AB “ucu açık” bir
Ortaklık Anlaşması (Association Agreement) teklif
ediyordu. Diğer yandan, eski arka bahçesi olarak
gördüğü ülkeler üzerinde ihracat silahını öteden
beri etkin olarak kullanan Rusya Ukrayna’ya doğalgazı AB’ye sattığının çok altında bir fiyattan, 268,5
dolardan (bin metreküpü) satıyordu. Böylece,
kendisine yakın olan Yanukoviç’in elini güçlendirmeyi hedefliyordu. Yanukoviç yönetimiyle imzalanan uçak mühendisliği alanından savunma amaçlı
gemilerin imalatına, ticaretten uzayda işbirliğine
kadar geniş yelpazeye yayılan 14 anlaşma ile bu
“havuç” politikasını pekiştiren Rusya, Ukrayna’nın
AB’nin Ortaklık Anlaşması’nı rafa kaldırmasıyla, ilk
aşamada amacına ulaşmış görünüyordu.
Ne var ki, Ukrayna yönetiminin bu adımı Rusya
karşıtı sokak hareketleriyle karşılık buldu ve Yanukoviç hem iktidarı hem de ülkesini terk etmek
zorunda kaldı. Rusya’nın karşı hamlesi gecikmedi
ve Ukrayna’ya ihraç edilen gazın fiyatı iki aşamada 400 doların üzerine çıktı. Dahası, Rusya
Ukrayna’nın 3,3 milyar dolara vardığını öne sürdüğü borcunu acilen ödememesi halinde, gaz akışını
keseceğini bildirdi. 2014 Haziran’ından itibaren
de “ön ödemeli” gaz satışına başlayacağını, ön
ödeme yapılmadığı takdirde, Ukrayna’ya gaz verilmeyeceğini açıkladı.
Ukrayna’ya yönelik satranç hamleleri karşılıklı
sürüyor. Bu süreçte, sokak hareketleri Ukrayna’nın
Rusya’ya bakan doğu kısmında farklı yönde gelişti.
Bu kez sokaklar Ukrayna’nın yeni yönetimine karşı
hareketlendi. Yapılan referandumla Rusya’nın
Karadeniz filosunu barındıran Kırım’ın Rusya’ya
bağlanma kararı açıklandı. Türkiye’nin bu konuda
AB ve ABD ile birlikte hareket etme kararı NATO
üyeliği çerçevesinde olduğu kadar, Kırım Tatarları
ile ilişkisi nedeniyle de doğal karşılanabilir. Ancak,
bunun Rusya cephesinde nasıl karşılanacağını
zaman gösterecek. Zira Türkiye, özellikle doğalgaz
ithalatında, yüksek oranda (yüzde 58) Rus gazına
bağımlı. Bu bağımlılık, aynı oranda olmasa da
petrol ithalatında da (yüzde 8) geçerli. Dış ticarette Rusya lehine büyük bir açık var. Kırım’daki
gelişmelerin ardından, ABD ve AB ise referandum sonucunu tanımamanın ötesinde, Rusya’ya
ambargo uygulama yönünde bir dizi karar aldı.
Ambargonun ana hedefinde ise Putin’in yakın
çevresi var.
Bu satrançta Rusya’nın en önemli taşı doğalgaz
ve petrol ihracatındaki vazgeçilmez ağırlığı ve bu
işin stratejisini uygulamadaki yeteneği.
Rusya’nın doğalgaz ve petrol ihraç
potansiyeli
Dünyada tüketilen birincil enerjinin yaklaşık
yüzde 24’ü doğalgazla karşılanıyor.1 Mevcut doğalgaz rezervlerinin yaklaşık yüzde 18’i Rusya Federasyonu (RF) topraklarında. Rezerv konusunda
Rusya’nın rakibi olan ülkelerden başlıca iki farkı
var. Birincisi, RF’nun yılda 180 milyar metreküplük
gaz ihraç potansiyeline yaklaşabilen hiçbir ülkenin olmaması.
Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre,
RF’nun (Türkiye’nin de dahil edildiği) Avrupa’ya
2013 yılı gaz ihracı 167 milyar metre küp. Bunun
82 milyar metreküpü Ukrayna’dan geçen boru
Türkiye’nin gaz ithalatında Rusya ve
Ukrayna’nın konumları
Türkiye birincil enerji tüketiminde yüzde 72
oranında ithalata bağımlı. Tükettiği enerjinin
yüzde 30,9’unu doğalgazla karşılıyor2 ve bunun
da yüzde 58’ini Rusya’dan alıyor. Bu oran Avrupa
Komisyonu’nun AB için önerdiği, enerji ithalatında AB üyesi olmayan ülkelerden yapılacak
tedarikin yüzde 30’un üzerinde olmaması önerisi
dikkate alınacak olursa, neredeyse iki kat fazla.
Doğal olarak da çok aşırı bir bağımlılık oranı.
2012 enerji ithalat faturamız 60,14 milyar dolar ve
toplam ithalatımızın dörtte birini aştı. Bu durum
sürdürülebilir değil.
Türkiye geçtiğimiz yıl yaklaşık 45 milyar
metreküp doğalgaz ithal etti; bunun 38,4 milyar
metreküpü BOTAŞ, geri kalanı ise kontratları
2008’de başlayarak BOTAŞ’tan devralan özel şirketler tarafından gerçekleştirildi.
Doğalgaz ithalatı Rusya’dan iki ayrı boru hattıy-
Bölgeler Bazında Doğalgaz Fiyatları
Yeni Politikalar Seneryasu
Dolar/Mbtu (2012)
hatlarıyla taşınıyor.
Ukrayna’nın doğalgaz tüketimi (2012) 50 milyar metreküp, üretimi ise 19 milyar metreküp (BP
verileri). İthal ettiği gazın tamamını (31 milyar
metreküp) RF’dan alan Ukrayna gaz ithalatında
tamamen Rusya’ya bağımlı. Ukrayna Rusya’nın
Avrupa’ya petrol ihracatında da önemli bir konumda. Özellikle Druzhba (Dostluk) Boru Hattı
ile 2013’te günde 310 bin varil petrol Slovakya,
Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Bosna’ya ihraç
edildi. Bu ülkeler tüketimlerinin neredeyse tamamını RF’nundan sağlıyor. Ayrıca, Ukrayna limanlarından Avrupa’ya hem ham petrol hem de petrol
ürünleri ihracı sağlanıyor.
Başta ABD’nin 2017’den sonra beklenen gaz
ikmali, Afrika ve Ortadoğu’dan artacak miktarlarda LNG (sıvı doğalgaz) tedariki, Türkiye üzerinden
Hazar bölgesi, İran, Irak ve Doğu Akdeniz gazı
hem Türkiye’nin hem de Avrupa’nın kaynak çeşitlendirmesine ve enerji güvenliğini arttırmasına
katkı sağlayabilecek çözümler. Ancak, bunların
hiçbiri Avrupa’ya 161,5 milyar metreküp gaz sağlayan Rusya’nın rolünü “çalamaz”. Bu alternatifler
çok yönlü ve dengeli dış politika, tüm aktörlerin
beklentilerini dengeleyebilen ekonomik çözümler ve hepsinden önemlisi zaman ister. Örneğin,
ABD’nin Avrupa’ya gaz ihracının sınırları var ve
bugün Japonya’dan yaklaşık 6 kat, Avrupa’dan 4
kat ucuz gaz kullanan ABD’nin siyasî açıdan bu
seçeneği dillendirse de “keyfini sürmekte olduğu”
bu “haksız” rekabetten vazgeçmesi için çok da
(gerçekçi) sebep görünüyor. Bir diğer beklenti
kaynağı olan “shale” gaz konusunda ise özellikle
AB’de, çevreye yönelik olumsuz etkilere karşı oluşan kaygılar nedeniyle, daha temkinli ve mütevazı
beklentilerde bulunmakta yarar görülmekte.
18
Japonya
15
Avrupa
6.2 Katı (Jap/ABD)
12
2.2 Katı
9
3 Katı (AB/ABD)
6
ABD
3
1990
2000
2010
2020
2030
2035
Kaynak: Uluslararası Enerji Ajansı, World Energy Outlook 2013
Türkiye Doğalgaz İthalatı 2013
Spot LNG; %2
Nijerya; %3
Cezayir; %9
Rusya;
%58
Azarbeycan;
%9
İran;
%19
Rusya+İran = %77
Kaynak: EPDK 2014
la gerçekleştiriliyor. Bunlardan biri Karadeniz’in
altından doğrudan Türkiye’ye Samsun’dan giriş
yapan Mavi Akım Boru Hattı. Diğeri ise Rusya’dan
çıktıktan sonra Ukrayna, Moldova, Romanya ve
Bulgaristan’dan geçerek Türkiye’ye Trakya’daki
Malkoçlar mevkiinden giren Batı Hattı. Çoğunlukla kış aylarında olmak üzere, söz konusu hattan
yapılan ithalatta yaşanan kesintiler ciddi sorunlara neden oluyor. Doğalgazın kullanıldığı temel
sektörler elektrik üretimi, sanayi, konutlar (ve
Türkiye birincil enerji tüketiminde yüzde 72 oranında ithalata
bağımlı. Tükettiği enerjinin yüzde 30,9’unu doğalgazla karşılıyor
ve bunun da yüzde 58’ini Rusya’dan alıyor. Bu oran Avrupa
Komisyonu’nun AB için önerdiği, enerji ithalatında AB üyesi
olmayan ülkelerden yapılacak tedarikin yüzde 30’un üzerinde
olmaması önerisi dikkate alınacak olursa, neredeyse iki kat fazla.
sınırlı miktarda olsa da) gübre sanayii. Dolayısıyla,
bu kesintiler girdi olarak kullanıldıkları tüm sektörleri olumsuz etkiliyor ve fiyatları yukarı doğru
zorluyor.
Ukrayna’dan geçen bu hat doğalgaz ve elektriğin en çok tüketildiği İstanbul’u da barındıran
41
42
BOTAŞ Gaz Alım Miktarları
Kaynak-Güzergah
Kontrat Hakkımız
milyon m3/gün
Rusya-Batı Hattı
58
Rusya-Mavi Akım
48
İran29
Azerbeycan19
M. Ereğlisi (LNG) (Nijerya ve Cezayir)22
K. Marmara (TPAO-Depo)
18
Akçakoca (TPAO-Üretim)
2.1
Toplam178.1
Marmara ve Trakya bölgelerini besliyor. Bu hattaki
bir kesintinin toplam içindeki yerini ve önemini
anlayabilmek için mevcut gaz alım kontratlarının
hacimlerine ve Türkiye’nin çok düşük miktardaki
doğalgaz depo kapasitesine göz atmakta yarar var.
BOTAŞ’ın gaz alım miktarlarını gösteren tabloda belirtilen kontrata bağlanmış miktarlara ilave
olarak, özel sektöre ait Ege Gaz terminalinden
Yaklaşık 46 milyar metreküp gaz tüketen bir ülkenin 2,9
milyar metreküp gaz deposunun olması enerji güvenliği
açısından kabul edilebilir bir durum değil. Depo hacminin
tüketime oranı yüzde 6,3. Bu oran Almanya’da yüzde 19,
Fransa’da yüzde 20, İtalya’da yüzde 30, Ukrayna’da yüzde 49.
günde 16 milyon metreküplük bir ithalat sağlanabiliyor. Batı Hattı’ndan alınan gazın kesilmesi
ya ihracatı yapan ülke olan Rusya’dan ya da geçiş
güzergâhındaki ülkelerin müdahalesinden kaynaklanabilir. Enerji Bakanı Yıldız “Gazprom ile
yaptığımız görüşmelerde gaz akışının aksamasını
olası görmediklerini belirttiler. Herhangi bir sıkıntı
yaşamayacağımız kanaatindeyim”3 diyor. Bu fazla
iyimser bir yorum. Farklı gerekçelerle ve farklı
çıkarlar doğrultusunda gaz akışı kesilebilir, defalarca kesildi de. Günde 40 milyon metreküplük bir
kesinti kısa sürede bir başka hatta sağlanabilecek
artışla ya da spot piyasadan LNG teminiyle karşılanamaz. Kış aylarında günlük tüketimin 230 milyon metreküpü aştığı soğuk günler yaşandı. Ege
Gaz devreye girse bile toplam tedarik hacmi talebin altında kalacaktır. Bu da önce doğalgaz sektöründe daha sonra da üretiminin yüzde 44’ünü
doğalgazla sağlayan elektrik sektöründe kriz
demektir. Sanayiden başlayan kesintiler, elektrik
dağıtım şirketleri üzerinden elektrik kesintilerine
(“arıza”ların ya da “bakım-onarım çalışmaları”nın
gezdirilmesi) yol açmakta.
Türkiye’nin bir diğer sorunu doğalgaz depo
kapasitesinin son derece sınırlı olması. Yaklaşık
46 milyar metreküp gaz tüketen bir ülkenin 2,9
milyar metreküp gaz deposunun olması enerji
güvenliği açısından kabul edilebilir bir durum
değil. Depo hacminin tüketime oranı yüzde 6,3.
Bu oran Almanya’da yüzde 19, Fransa’da yüzde
20, İtalya’da yüzde 30, Ukrayna’da yüzde 49. On
yılı aşkın süredir dile getirilen Tuz Gölü’nün altına
yaklaşık 1 milyar metreküplük depo inşası yılan
hikâyesine döndü ve ihale iki kez yolsuzluk iddiaları nedeniyle iptal oldu. Geçen yıl ihale edilen
depo 6-7 yıl sonra toplam kapasiteyi 3,9 milyar
metreküpe çıkardığında, gaz talebi (BOTAŞ’a göre)
76 milyar metreküp olacaktır. Bu durumda da
depo kapasitesinin tüketime oranı yüzde 5,1 olacak; yani, kapasite artmayacak, azalacaktır!
Ukrayna üzerinden gelen gaz, ister Rusya–
Türkiye ilişkileri nedeniyle, ister Ukrayna’daki
yönetimin iktidarını sağlayan unsurlardan neoNaziler gibi grupların eylemleri ya da Rusya’nın
Ukrayna’ya gaz sevkini durdurması sonucu
Türkiye’ye gelen hattan “sifonlama” yapmaları
nedeniyle kesilebilir. Türkiye’ye yerleştirilen
Patriot’lar, füze kalkanı, Suriye’ye yönelik izlenen
saldırgan politika gaz ithalatının yüzde 58’ini
sağlayan Rusya’yı ve yüzde 19’unu sağlayan İran’ı
fazlasıyla germekte. Dolayısıyla, “risk görmüyoruz” türü açıklamalar konunun ciddiyetini ortadan kaldırmıyor.
Rus gazına alternatif projeler
Türkiye’nin hızla, özellikle doğalgazda, Rusya’ya
aşırı bağımlılığını azaltması gerekiyor. Buna karşın, inşaatından işletmesine, yakıt tedarikinden
yakıt yönetimine her aşamada yüzde yüz Rusya’ya
verilen Akkuyu nükleer santraliyle bu bağımlılık
daha da derinleşiyor. Nükleerin çok yönlü sakıncaları ayrı bir tartışma konusu. Doğalgaz dağıtımında da Rusya’nın payı oluşmakta.
Türkiye’de “asrın anlaşması” diye kamuoyuna
pazarlanan NABUCCO Boru Hattı Projesi başlamadan çöktü. Bunun yerine, Azerbaycan’ın Şah Deniz
sahasından üretilen gazı Türkiye’ye, buradan da
Avrupa’ya pazarlamayı hedefleyen TANAP (Trans
Anatolian Pipeline) gündemde. SOCAR, BOTAŞ
ve BP ortaklığındaki bu projeyle (ilk aşamada)
Türkiye’ye 6, Avrupa’ya 10 milyar metreküp gaz
iletilmesi hedefleniyor. Bu miktarlar kaynak çeşitliliği açısından önem arz etse de, (Türkiye dahil)
Avrupa’ya 161,5 milyar metreküp gaz ihraç eden
Rusya’nın hegemonyasını kırmaktan çok uzak.
AB’nin doğalgazda dışa bağımlılığı yaklaşık yüzde
70 seviyesinde ve 2020’de bunun yüzde 76’ya erişeceği öngörülüyor. Avrupa 2012’de boru hattıyla
377, LNG halinde 69 olmak üzere toplam 446 milyar metreküp gaz ithal etti; bunun yaklaşık yüzde
37’sini Rusya’dan aldı. Dolayısıyla, TANAP’ın birinci fazı neredeyse sembolik önemde. Diğer iki faz
da gerçekleşirse, nihai hedef 32 milyar metreküp.
Bu miktarın ne kadarının Türkiye’ye kalacağı, ne
kadarının TAP (Trans Adriatic Pipeline) üzerinden
Avrupa’ya gideceği henüz belirsiz.
Irak’taki potansiyel, İran ile yaşanmakta olan
“yumuşama” süreci ve Doğu Akdeniz’deki yeni
keşifler hem Türkiye’nin hem de AB’nin enerji arz
güvenliğine olumlu katkı sağlayacak seçenekler.
Tüm bunlarda dikkat edilmesi gereken husus,
sadece ithalatçının (AB) değil, tedarik edenin ve
geçiş ülkelerinin beklentilerini ortak paydada
buluşturmak olmalı. Irak’ta hükümran devletin
toprak bütünlüğüne, hükümranlığına, mevcut
Anayasası’na ve yasalarına aykırı uygulamalar
çözümü ve dolayısıyla bu kaynakların katkı potansiyelini ortadan kaldırıyor. Türkiye’deki iktidarın
Irak’ın kuzeyindeki bölgesel yönetimle sürdürmeye çalıştığı hukuksuz uygulamalar önemli risk
kaynağı haline geldi. İran dünya ispatlanmış gaz
rezervlerinin yüzde 17,6’sını barındırıyor. Buna
karşın, üretim ve tüketimi neredeyse eşit ve ihraç
için gaz bulamıyor. Yumuşama süreci ambargonun kaldırılmasına kadar uzanırsa, bu zengin
kaynakların Türkiye ve Avrupa’nın güvenliğine
büyük katkısı olacaktır.
Bu projelerin birinin ya da tamamının topraklarından geçmesi Türkiye’nin stratejik önemini
arttıracaktır. Ekonomik getirisi sanıldığı kadar
yüksek olmayan boru hatları geçtiği ülkelerin
değerini yükseltir. Ancak, sabotajların odağındaki
Kerkük–Yumurtalık boru hattı örneğindeki gibi,
ülkeleri istikrarsızlaştırmanın ortamı haline de
gelebilir. Ukrayna–Rusya krizi alternatif projeler
dikkate alındığında, gözleri yeniden Türkiye’ye
çevirdi. Ancak, dış politikadaki dengesizlikler, iç
politikada hukukun üstünlüğünü yadsıyan antidemokratik uygulamalar, enerji sektöründe “oyun
başladıktan sonra değişen kurallar”, para kazanma
hırsı uğruna çevre talanına varan uygulamalar ya
kısmen soluk alıp vermeye ve bağımsız kalmaya
çalışan yargıdan dönmekte ya da yerli ve özellikle
yabancı yatırımcıları ürkütmekte. Bu önemli potansiyel yanlış uygulamalarla heba edilme riskiyle
karşı karşıya.
Türkiye-Mevcut ve Olası Gaz Tedarik Kaynakları
AB'ye
Trans
Adriatic
Rusya'dan Batı hattı
- 14 bcm
Azarbeycan'dan
TANAP - TR'ye 6
+ AB'ye 10bcm
İran'dan- 10 bcm
Cezayir + Nijerya
LNG: 1,2 + 4bcm
Mevcut Güzergah
D. Akdeniz
İsrail+GKRY
Irak
Önerilen Güzergah
Kaynak: Ercan Kılınç Kıran, ETKB, TUROGE 2014 Sunumu; Ekleme Pamir
rın paylarını azaltmaktan söz ediyor. Buna karşın,
EPDK’nın verdiği “yeni” doğalgaz santrali lisanslarının toplam portföyü 29 bin 184 megavata erişti.
Bu rakam Türkiye’nin toplam kurulu gücünün
(Nisan 2014’te 65.735 MW) yüzde 44,4’ü! İthal
kömürde bu rakam yaklaşık 16 bin MW (toplam
kurulu gücün yüzde 24’ü). Bu veriler söylemle
eylemin taban tabana zıt olduğunu gösteriyor.
Türkiye daha bağımlı, enerji, ekonomi, hatta
dış politika açısından daha az güvenli hale geliyor.
Ukrayna–Rusya krizi gözleri yeniden Türkiye’ye çevirdi.
Ancak, dış politikadaki dengesizlikler, iç politikada hukukun
üstünlüğünü yadsıyan antidemokratik uygulamalar, enerji
sektöründe “oyun başladıktan sonra değişen kurallar”, çevre
talanına varan uygulamalar ya kısmen soluk alıp vermeye ve
bağımsız kalmaya çalışan yargıdan dönmekte ya da yerli ve
özellikle yabancı yatırımcıları ürkütmekte.
Bardağın dolu tarafı
Özellikle yenilenebilir enerji kaynakları atıl bekletiliyor. 2013’te 240 milyar kilovat-saat elektrik
tüketen Türkiye’nin, enerji verimliğinin iyileştirilmesi ve mevcut santrallerin rehabilitasyonu
da dahil edildiğinde, henüz devreye alınmamış
yerli kaynak potansiyeli 800 milyar kilovat-saatten
fazla! Gaz kesintisi yaşandığında bir “düğmeye
basıp” bu kaynaklar anında emre amade hale
getirilemez. O nedenle, çok geç kalınmış olmakla
birlikte, ülkenin genç nüfusu için ciddi istihdam
olanağı da sunacak olan yenilenebilir kaynakların
gündeme alınmasına yönelik planlı ve gerçekten
uygulanabilir yeni bir enerji politikasına geçiş
zorunludur. İktidar doğalgaz ve kömürdeki ithalat
bağımlılığını ve elektrik üretiminde bu kaynakla-
Azarbeycan'dan
GKGBH - 6.6 bcm
Rusya'dan Mavi
Akım - 16 bcm
Bardağın dolu tarafında ise zengin yenilenebilir
enerji kaynağı potansiyeliyle, dar kadrolaşmaya
feda edilmiş birikimli insan kaynakları potansiyeli
bekliyor. Bu zengin ve değerli varlıklarımızın, yerli
kaynakları elektrik enerjisine dönüştürecek ekipmanların imalatına yönelik kararlı bir planlamayla
desteklenmesi halinde, Türkiye’nin cari açığının
en önemli kaynağı olan enerji sorununa köklü
çözüm getirilebilecektir.
1 BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2013
2 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB), Genel Enerji
Dengesi Tablosu, Aralık 2013
3http://www.cnbce.com/haberler/enerji/yildiz-gaz-akisindasorun-olmaz
43
44
DIş POLİTİKA
G20 dönem başkanı olarak Türkiye’nin getirisi
Sarp Kalkan - Gizem Şimer İlseven
2015’te G20 dönem başkanlığı bir yıl boyunca
Türkiye’de olacak. Türkiye G20’ye neler katabilir?
G20 Türkiye dönem başkanlığının bölgeye getirisi ne
olabilir?
Gizem Şimer İlseven
TOBB ETÜ Uluslararası
İlişkiler bölümünden 2011
yılında mezun oldu. Halen
TOBB ETÜ Uluslararası
İlişkiler Bölümünde
yüksek lisans programına
devam eden İlseven,
2011’den bu yana TOBB’da
uluslararası kuruluşlar ve
bölgesel politikalar üzerine
çalışmakta.
Sarp Kalkan
ODTÜ Ekonomi Lisans
derecesi ve İşletme Yüksek
Lisans derecesine sahip
olup, yine aynı üniversitede
Finans Doktorasına devam
etmektedir. 2005 yılında
TEPAV ekibine katılan
Kalkan, sanayi politikaları,
rekabetin geliştirilmesi,
finansal piyasalar, enerji ve
çevre politikaları üzerinde
çalışmaktadır. Aynı zamanda
2011’den bu yana TOBB
Başkan Danışmanlığı görevini
de yürüten Kalkan, özellikle
B20/G20 gündemine dair
çalışırken, bu platformlarda
TOBB’u temsil etmektedir.
Üyelerinin küresel hasılanın yüzde 85’ine sahip
olduğu, dünya genelinde toplam ticaretin yüzde 75’ini gerçekleştiren ve dünya nüfusunun
üçte ikisini temsil eden G20’nin kuruluşunun
ardında 1990’larda dünyayı vuran ekonomik
krizler var. İlk olarak 1999’da, küresel finansal
sistemin geleceği için ortak adımlar atmak
üzere dünyanın gelişmiş 19 ekonomisi ve Avrupa Birliği’nin ekonomi bakanları ve Merkez
Bankası başkanları bir araya geldi.
2008’de, devlet başkanlarının da ayrı bir
zirvede küresel ekonomiyi tartışarak çözüm
üretmeye çalışmaları G20’nin bu alanda en
üst düzeyde bir istişare platformu haline
geleceğinin resmen ilanı oldu. Başta yılda iki
defa, 2011’den itibaren ise her yıl bir kez karar
alıcıların buluştuğu G20, her ne kadar aldığı
kararları uygulatma gücünden yoksun olsa da
uluslararası ekonomik işbirliğinin somutlaştığı ve küresel ekonomi politikalarının üretildiği
ana mekanizmaların başında geliyor.
Daha kapsayıcı bir G20
G20 genel manada, küresel ekonomik dengesizliklerle nasıl mücadele edileceği, makroekonomik ve finansal istikrarın ne şekilde sağlanacağı,
büyümenin devamlılığı ve istihdamın artırılması
için atılması gereken adımlar üzerine çalışıyor.
Bu çalışmalarda göreli bir başarıya imza atmış
olsa da G20, özü gereği, küresel ekonomik krizlerin engellenmesini hedef alıyor.
G20’yi eleştiren çevrelerden yükselen soruların başında küresel bir kriz olmazsa G20’nin
varlık sebebinin ne olacağı geliyor. Altı çizilen
nokta, öngörülebilir gelecekte bir kriz ihtimalinin olmaması halinde, G20’nin değişen trendlere uyum sağlayabilmek için çalışma alanlarını
çeşitlendirmesinin ve daha kapsayıcı bir gündeme sahip olmasının varlığını devam ettirebilmesi açısından olmazsa olmaz olduğu.
Ufukta ekonomik bir kriz olmasa dahi
küresel dengesizlikler ve karşılıklı bağımlılıkların varlığını sürdüreceği bir gerçek. Daha
gelişmiş bir küreselleşme ve buna bağlı olarak
gelişen bağımlılıklar ülkeler arasında daha
etkin ve çeşitlendirilmiş ekonomik politika
araçlarının oluşturulmasını gerekli kılıyor.
G20 ağırlıklı olarak gelişmiş ekonomiler ve
dev uluslararası şirketlerin küresel dalgalanmalardan nasıl etkilendiği üzerinde yoğunlaşıyor.
Ancak, küresel ekonominin lokomotifi artık ne
gelişmiş ekonomiler ne de dev şirketler, dünyayı
şekillendiren artık gelişmekte olan ülkeler ve
KOBİ’ler. Pratikte KOBİ’ler ve gelişmekte olan
ülkeler daha büyük sıkıntılarla karşılaşıyor.
Örneğin, gelişmiş ekonomilerin ağırlıklı olduğu
Kuzey’de işbirliği geleneği kökleşmişken, gelişmekte olan ekonomilerin ve KOBİ’lerinin bulunduğu Güney’de etkin Güney-Güney işbirliği
halen geliştirilebilmiş değil. Çin’in en büyük üç
ihracat ortağı ABD, Meksika ve Almanya. Ama
Çin Hindistan, Güney Kore ve Türkiye gibi gelişmekte olan ekonomilere talep ettikleri ürünleri
ihraç etmekte ABD, Meksika ve Almanya’ya
oranla daha yetersiz.
Bir başka örnek de finansal sisteme ilişkin.
Günümüzdeki finansal sistem gelişmiş ekonomilerin yapılarına ve ihtiyaçlarına uygun
biçimde dizayn edilmiş. Bu sistem gelişmekte
olan ekonomilerin yapısına uyum sağlayamıyor. Küresel finansal sistem bir an önce gelişmekte olan ekonomilerin de ihtiyacına cevap
verecek şekilde revize edilmeli. Buna en uygun
platform olarak ise elimizde G20 bulunuyor.
G20’ye yönelik en büyük eleştirilerden bir
diğeri de dünyanın her yerine erişimin sağlanamaması. G20 liderlerince alınan kararlar
daha çok G20 ülkelerinde uygulanabilecek
cinsten. Her ne kadar G20 ülkeleri dünya ekonomisinin büyük bir bölümünü yönlendirse
de, üye dağılımı dikkate alındığında, özellikle
Afrika ve Ortadoğu’nun büyük kısmının G20
etki alanı dışında kaldığı görülüyor. G20 küresel makroekonomik politikalara dönük adımlar atmaya niyetliyse, en az gelişmiş ülkeden
en gelişmiş ekonomiye kadar her ülkeyi kucaklayacak politikalar üretebilmeli.
Türkiye’nin dönem başkanlığı
nasıl bir fark yaratır?
2015’te, G20’nin onuncu dönem başkanlığı bir
yıl için Türkiye’ye geçiyor. Bu ev sahipliği hem
Türkiye hem Türkiye’nin içinde bulunduğu
coğrafya hem de G20’nin geleceği açısından
iyi değerlendirilmesi gereken bir fırsat.
Türkiye ‘80’lerin ortalarında ciddi bir ekonomik değişim sürecine adım attı. Bu değişim
özellikle 2001 krizinin ardından reforma dönüştü. Son on yılda Türkiye ekonomisi üç kattan
fazla büyüdü. 2008’de patlak veren küresel kriz
ve ardından Avrupa’da yaşanan malî kriz esnasında bile büyüme devam etti. G20 dönem başkanlığı Türkiye gibi büyük bir kriz yaşamış, katı
bir reform sürecinden geçmiş ve ekonomisinde
gözle görülür iyileşmeler sağlamış bir ülkenin
krizlerle ve ekonomik problemlerle mücadele
eden ülkelere örnek olması açısından faydalı
olacak. Türkiye G20 dönem başkanlığı süresince
bu deneyimlerini dünyanın geri kalanına anlatabileceği bir ajanda hazırlayarak hem G20’nin
temelindeki ekonomik kriz gündemine hitap
edebilir, hem de tanınırlığını artırabilir.
Öte yandan, 2015’te G20’nin ana gündem
maddelerinin küresel büyüme ve gelişmekte
olan ülkeler olacağına dair emareler var. Kendisi de gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye
dönem başkanlığı boyunca gelişmekte olan
ülkelerin G20’deki sesi olarak sorunların
çözümü için G20 liderleri seviyesinde ortak
kararlar alınmasına önayak olabilir.
2015’te G20’nin ana gündem maddelerinin küresel büyüme
ve gelişmekte olan ülkeler olacağına dair emareler var.
Kendisi de gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye dönem
başkanlığı boyunca gelişmekte olan ülkelerin G20’deki sesi
olarak sorunların çözümü için G20 liderleri seviyesinde
ortak kararlar alınmasına önayak olabilir.
Türkiye’nin 2015 G20 ev sahibi olarak belki
de yaratabileceği en büyük fark, yıllardan beri
sadece siyasî hareketliliğiyle dünya kamuoyunun gündeminde olan, ancak yaşadığı ekonomik sorunlara bir türlü küresel dikkatleri
çekememiş Ortadoğu’nun G20 platformunda
sesini duyurması olacaktır. Bilindiği gibi,
G20 zirvelerine ev sahibi ülke tarafından G20
üyesi olmayan ülkeler ya da organizasyonlar
da davet edilebiliyor. 2015’te Türkiye hem ev
sahibi sıfatıyla hem de bir bölge ülkesi olarak,
zirveye bölge ülkelerini ve bölgedeki organizasyonları davet edebilir; böylelikle G20 liderlerinin ve dünya kamuoyunun dikkatlerini
bölge ekonomisi üzerine çekebilir.
Türkiye G20 dönem başkanlığıyla büyük
bir sorumluluğun altına giriyor. G20’nin en
çok eleştirildiği noktalarda iyileşme sağlayabilmesi Türkiye’nin G20 tarihinde önemli bir
yer elde etmesini ve bulunduğu coğrafya adına yararlı işlere imza atmasını sağlayabilir.
45
46
KÜLTÜR
Twitler ve Sokaklar: Tarihin nadide çiçekleri
Söyleşi: Ayşegül Oğuz
Osman Akınhay 1960 Ödemiş doğumlu.
1976’da Ankara Ünivesitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne,
1980’de hapse girdi. İçeride
çevirmenliğe başladı.
110’u aşkın kitap çevirdi.
Gün Ağarmasa (2002),
Ölüme Bakmak (2005) ve
Ölülerimiz Bir Tutar Bizi
(2010) adlı üç romanı var.
Siyasal mücadeleler üzerine
çeşitli derlemeleri ve söyleşi
kitaplarının yanı sıra, Gezi
Direnişi hakkında yazdığı
Gezi Ruhu - Bir Direnişin
Halesi (2013) adlı bir kitabı
bulunuyor. Halen Agora
Kitaplığı ile Mesele Kitap
Dergisi’nin editörü.
Paolo Gerboudo’nun “Twitler ve Sokaklar”
kitabını yayıneviniz Agora Kitaplığı için
Türkçeye kazandırdınız. Twitter’ı anlamak
neden bu kadar önemli? Sizin Twitter ve
Facebook’a ilginiz nasıl başladı?
Osman Akınhay: Twitter’ı 2011 Ocak ayında
Tahrir İsyanı’yla fark ettim. Ama, toplumsal
muhalefetin kullanması noktasında Twitter’ın
esas ilgimi çekmesi KCK ve benzeri davalarda insanların bizzat duruşma salonlarına
girip yurttaş gazeteciliği sergilemesiyle oldu.
Alternatif bir medya söz konusuydu ve o da
eşzamanlı olarak Facebook’a yansıyordu.
Twitter anlık ve çok yaygın, Facebook ise iz
bırakan bir etkiye sahip. Mısır’daki isyanda
Facebook’un çok etkisi var. İspanya’daki
Öfkeliler hareketinde Twitter daha çok öne
çıkıyor. Hem Facebook’un hem Twitter’ın
şirket merkezlerinin olduğu ABD’deki Occupy
hareketinde ise bu iki mecranın da etkisi çok
az. Tam tersine, Occupy eylemleri basında ve
televizyonda görünür olduktan sonra sosyal
medyanın daha aktif devreye girdiğini gözlemlemiş Paolo Gerboudo.
Sosyal medyayla ilişkisi açısından Gezi isyanıyla Occupy Wall Street’i siz nasıl karşılaştırırsınız?
Mısır’daki isyan bir patlama şeklinde gerçekleşti. Öfkeliler hareketi de buna benzerdi,
ama çok ince ayrımlar olduğu kanaatindeyim.
Madrid’deki hareket merkezî bir alanın zaptedilmesi, eylemlerin onun etrafında örgütlenmesiydi. Dolayısıyla, Öfkeliler ve Gezi daha
çok birbirine benziyor. Occupy’la Türkiye’nin
benzerliği daha az. Mısır’ın dışında, gerek İspanya gerekse ABD’deki hareketler için gözlemim daha çok protesto örgütlenmesi olduğu.
O ülkelerde düzenin, rejimin tehdit edilmesi,
sarsılması yoktu. Türkiye’de, Gezi isyanı siyasî
iktidar açısından bir rejim meselesi olarak
değerlendirildi. Türkiye’deki direnişin İspanya
ve ABD’ye göre yıkıcı niteliği yüksek.
Üzerinden bir yıl geçtikten sonra, Gezi isyanının etkisi hâlâ gücünü koruyor mu?
Toplumsal mücadeleler tarihi bize şunu öğretiyor: Patlamalar tarihin nadide çiçekleri
gibidir. Az açarlar, açtıkları zaman çok şaşırtırlar, insanların zihinlerine nüfuz ederler. Fakat
etkileri daha sonra tartışılır. Patlama devrime
yol açmadığı sürece, başta iktidarlar olmak
üzere düzenin restorasyon hareketleri gelir,
evcilleştirmeye, kontrolü altına almaya çalışır.
Bugün henüz bu aşamada değiliz, fiziken bir
geri çekilme olduğunu gözlemekle birlikte,
Gezi ruhu kaybolmadı. Gezi ruhu Türkiye
Cumhuriyet tarihinde aşağıdan gerçekleşen
en güçlü ayaklanmadır. 12 Eylül öncesini
yaşamış biri olarak böyle kendiliğinden patlamaya şahit olmadım. 31 Mayıs’ı, o geceyi
bizzat yaşarken bile hissettiğim buydu.
Sol hareket, protesto hareketleri, toplumsal
hareketler; bunlar arasındaki fark nedir?
Arada analitik farklılıklar olabilir, ama çok
önemli olduğunu sanmıyorum. Berlin
Duvarı’nın yıkılmasıyla, Sovyetler Birliği’nin
dağılması, Fukuyama’nın “Tarihin Sonu”
teziyle beraber kapitalizmin mutlak zaferini
ilan ettiği bir çağdan, 1990’dan sonra, Batı’da
birincisi Seattle’da simgelenen bir toplumsal
muhalefet gelişti. Buna küreselleşme karşıtı
hareket dendi. Bu hareket kabaca Irak’ın işgaline kadar sürdü. Orada savaş karşıtı harekete
dönüştü, doruk noktasına ulaştı. Savaşın
patlamasından sonraysa o hareketin söndüğüne tanık olduk. 2005’te, Fransa’daki banliyö
isyanlarıyla başka bir yüzyıla geçtiğimizi
anladık. Toplumsal hareketler açısından 1990
öncesiyle arada yüzyıl kadar bir fark vardı.
Küreselleşme karşıtı hareketle günümüzün
eylemlerinin birbirini takip ettiği söylenebilir,
ama Paolo Gerboudo kitapta Seattle, Cenova
ve benzeri sosyal forumlar, G7 eylemleri gibi
© Adnan Onur Acar / NarPhotos
hareketlerin esasen daha dikey olduklarını
söylüyor. 2011 sonrası eylemlerinse daha
yatay olduğu görüşünde. Burada tabii sosyal
medyanın da etkisi var. İletişim teknolojisi
değişince onun mecrası da değişiyor. 1900’lerin başında Lenin ve Bolşeviklerin gözünde
Iskra neyse, gazetenin rolü neyse bugün o rolü
önemli ölçüde sosyal medya üstleniyor. 20.
yüzyılın isyanları ve muhalefeti 21. yüzyılın
isyanları, muhalefeti ve devrim araçlarından
oldukça farklı. 20. yüzyılda kurucu isyanlar
vardı. Bir devrim hedefi vardı, araya ne kadar
mesafe konsa da sosyalist sistem diye bir olgu
vardı. Devrimin olabileceğine, sosyalizmin
gelebileceğine inanıyordunuz. Bunun için de
kararlılıkla mücadele ediyordunuz. Bunun
motoru neydi? Proletarya hareketi. Onun
dayanağı neydi? İşçi sınıfının şalteri indirerek
hem ülkede hem dünyada üretimi kesebilecek, yani dünyayı durdurabilecek fizikî güce
sahip olduğunun telakki edilmesiydi. ‘90’dan
sonra, kapitalizmin en büyük karşı devrimi
esnek üretim ve güvencesiz çalıştırma rejimidir. Bu üretim ve çalıştırma rejimi sol harekete
temelde iki darbe vuruyor. Birincisi, ülkedeki ekonomik ve sosyal hayatı ciddi ölçüde
etkileyebilecek fizikî gücü elinden alıyor.
Fransa’daki gibi 6500 kişilik Renault fabrikası
veya Türkiye’de 1960’ların başındaki Kavel,
Netaş direnişleri gibi hayatı felce uğratabilecek büyüklükte fabrikalar parçalanıyor. Peki,
bu ne sonuç veriyor? Son Türk Hava Yolları
grevini düşünün, 4500 kişilik bir işyeriydi söz
konusu olan. Bunu altmışar, yüzer kişilik firmalara böldüğünüzde, bunların da işlerinin
bir kısmını dışarıya havale ettiğinizde, bütün
20. yüzyılı, hatta 19. yüzyılı karakterize eden
işçinin birleşik gücünü, dayanışmasını, “şalteri indirirsek sistemi felce uğratırız” düsturunun nesnel temelini ortadan kaldırırsınız.
Toplumsal mücadeleler tarihi bize şunu öğretiyor:
Patlamalar tarihin nadide çiçekleri gibidir. Az açarlar,
açtıkları zaman çok şaşırtırlar, insanların zihinlerine
nüfuz ederler.
Tariş eylemlerini, Çapa direnişini, Kazova’yı
düşünün, böyle yüzlerce tekil direniş var,
fakat bu direnişlerden “işçi sınıfı” adına başka
işyerlerine, işçi hareketine bir birikim aktarılamadığını, enerji taşınamadığını görüyorsunuz. Artık işçinin birleşik güç olarak iktidarı
sarsması yerine, neredeyse işçinin, emekçinin
birbirinin kurdu haline geldiği bir sistem söz
konusu. Bütün dünyada fakirlerin sayısının
giderek çoğaldığını, fakat aralarındaki bölünmelerin de sertleştiğini, onları moral, siyasî,
ekonomik olarak birbirine bağlayan sloganların, düsturların, ideolojilerin çok etkisiz kaldığını görüyoruz.
Güvencesizlik ve esnek çalıştırılma koşulları
47
48
artık beyaz yakalılar da dahil bütün çalışanları kapsıyor...
Bunu Gezi isyanına taşıyalım. Hep konuşuldu:
“Neden işçi sınıfı buraya gelmedi?” Gelmemesinin sebeplerinden biri Taksim’in uzak
olması; işten çıkıp oraya gelmeleri saatler
alabiliyordu. Beyaz yakalılarsa akın akın geldi.
Bu yalnızca fizikî mesafeden değil, istihdam
rejimlerindeki farklılıklardan da kaynaklanıyor. Mavi yakalının işvereniyle arasında hâlâ
bir bağı var, güvence onu tutuyor. Güvencesiz
çalışan beyaz yakalı 8 bin lira maaş da alsa,
kendini 1200 lira maaş alan mavi yakalı işçiden zayıf hissettiği için harekete geçiyor. 30
Mart 2014 yerel seçimleri sürecinde yaşanan
solun birlikte tavır alması tartışmaları bir kez
daha Türkiye solunun zafiyetini ortaya koydu,
solun birlik olmasında büyük sıkıntılar var.
Paolo Gerboudo Seattle, Cenova, sosyal forumlar, G7
eylemleri gibi hareketlerin esasen daha dikey olduklarını
söylüyor. 2011 sonrası eylemlerinse daha yatay olduğu
görüşünde. Burada tabii sosyal medyanın da etkisi var.
Bu büyük sıkıntıların nesnel temeli bugünkü
istihdam rejimi. Emekçilerin zihin yapılarını
belirleyen, aslında slogansızlıkta da ifadesini
bulan bir sıkıntı bu.
Gezi’de en dikkat çekici duvar yazılarından
biri de “Slogan bulamadım”dı…
Gezi çok slogan üretti. Birleşmenin formülünü de koydu. İsyanın kendi içinden çıkardığı
forumlar Türkiye sol hareketi için bugün büyük bir şans. 15 Haziran (2013) sabaha karşıydı, birkaç gündür Gezi Parkı’nın boşaltılması
konuşuluyordu, örgütlerin büyük bir kısmı
boşaltılmasından yanaydı. Hezimetten, parkın talan edilmesinden, ölümle sonuçlanacak
bir saldırıdan korkuyorlardı. Taksim Dayanışması o gece boşaltma kararını açıkladığında yuhalandı. Aynı esnada, Gezi Parkı’nın
içinde yedi ya da sekiz meclis kuruldu. O
meclisler tartıştı ve parkın boşaltılmaması
kararı çıktı. O karar hem sol örgütlere hem de
Dayanışma’nın iradesine karşıydı. Bence çok
isabetli de olmuştu. Birkaç gün daha direnme imkânı bulduk. İktidar biraz daha teşhir
oldu. Mecidiyeköy’e askerî cemseler getirildi.
Askerî vesayet konusunda iktidarın nerede
durduğu da bu vesileyle ortaya çıktı. Daha
sonra, o meclisler forumlara taşındı. Forumlar
1905’teki sovyetlere, İtalya’daki işçi konseylerine benzeyen, yerel, aşağıdan, kendiliğinden
oluşumlar. Forumlar Gezi İsyanı’nın doruğudur. O imkânla muhalefetin birliği sağlanabilir. Emniyet verilerine göre, iki buçuk milyon
kişi Gezi İsyanı’na katıldı. HDP’ye, diğer
sosyalist partilere bu insanlardan giden oy
herhalde 30 binden fazla değildir. Diğerlerinin çoğu CHP’ye oy verdi veya vermedi. Ama
solun genişleme alanı yine de Gezi’ye katılmış
olan kitledir.
Forumlar da yatay örgütlenme imkânı sağlıyor, öyle değil mi?
Hem yatay hem dikey. Dünyadaki örnekleri de düşünün, Ekim Devrimi’nin kendini
meşru göstermesinin, mümkün kılmasının
en büyük dayanağı halkın organları olan
Sovyetler üzerinde yükselmesiydi. “Abbasağa
Forumu şu kararı aldı” dendiğinde mesela,
Halkevleri’nin, ÖDP’nin, herhangi bir partinin
karar almasından farklı şekilde çınlıyor. Hele
ki iki buçuk milyonu isyan etmiş Gezi kitlesinin gözünde çok daha meşru, ona çok daha
doğrudan hitap eden, birey olarak siyasî faaliyetin içinde çoğalma imkânı veren bir oluşum
bu. Kitapta Paolo Gerboudo’nun da anlattığı
şu: Sosyal medya birbirinden çok dağınık yerlerde bulunan, çok farklı ekonomik, toplumsal
konumlara sahip insanların arasında bir duygudaşlık yaratıyor. O duygudaşlık eylemlerde
insanları yönlendiriyor, ama duygudaşlık hissi
de bir yere kadar.
Çevrimiçi hareketlilikle çevrimdışı olanın,
sahanın ilişkisinin altını çiziyor yazar sıklıkla.
Bir yere kadar duygudaşlığın insanları bir araya getirdiğini, fakat daha sonra dinamonun
sahaya, eylemlere geçtiğini görüyorsunuz.
Ne Facebook’u ne de Twitter’ı kuranlar bu
mecraların Tahrir’de kullanılacağını düşündü.
Tersine, insanların sosyalleşmesi üzerinden
para kazanmayı öngördüler. Ama bu mecra
insanlara başka bir teknolojik iletişim imkânı
getirdi. Facebook’un, Twitter’ın iktidarla ilişkilerinin nasıl gelişeceğini zamanla göreceğiz.
Onların da eylemcilerden yana tavır alacağını
zannetmiyorum.
Türkçe baskının önsözünde yazar şu soruyu
soruyor: “Sosyal medya aktivizmi, her şeyin
anında eskitildiği bu dünyada şimdiden
geçmişte kalmış bir şey midir?” Sizin için bu
sorunun bir yanıtı var mı?
Dünya çok hızlı. Milan Kundera’nın “Yavaşlık”
romanında anlattığı gibi, dünya çok hızlıyken
biz nerede duracağız? Biz nasıl hareket edeceğiz? Hızımızı nasıl belirleyeceğiz? Elbette
her şey eskiyor. Türkiye’de iki saat internetten
koptuğunuzda gündem değişiyor. Facebook
Türkiye’de beş-altı yıldır çok yaygın, eskimiyor, insanlar geliştirerek kullanıyor. Belki
başka teknolojik kanallar çıkar, daha popüler
olur. Ama internet üzerinden duygudaşlık
devam eder.
Kendi gençliğinizle kıyasladığınızda, gü-
nümüz gençliğinin öğrenme, merak etme,
heveslenme, örgütlenme tavrını nasıl yorumluyorsunuz?
Hiçbir tarihsel dönem birbirinin aynı değildir.
Geriye kalan tek olgu kapitalizm. Gençliğimin
geçtiği ‘70’li yıllar farklıydı, arada ‘80’li ve
‘90’lı kuşaklar ortaya çıktı. O kuşaklar faşist
cunta döneminin depolitizasyon siyasetine
bağlı olarak daha farklı bir gençlik geçirdi. Her
şeyden önce, lise eğitimine büyük darbe vuruldu. ‘70’li yıllar dünyadaki devrimci dalganın son demlerini yaşıyordu. Küba’nın, 68’in
izleri tazeydi. Afrika’da devrimler oluyordu. O
zamanın eğitimi, toplumsal hayat başkaydı.
Ama bu kuşak da Haziran isyanını gerçekleştirdi. “Gezi Ruhu” kitabımın girişinde yazdım:
“Bu isyanı biz değil, genç kuşak gerçekleştirdi. Bize kalansa, onu en müstesna yerinden
–içinden- doyasıya seyretmek oldu”. Ama
neyi, ne kadar biliyorlar, bizimle kıyaslanır
mı? Bunlar çok göreli. Cesaretse, cesaret. Bu
gençlerin aktivizminin daha geri olduğu anlamına gelmez. Kavramlar önemlidir; aktivizm
diyoruz, bu çok sorunlu, bizim zamanımızda
militanlık deniyordu. Arundhati Roy diyor ki:
“Aktivizm cumartesi-pazar eylem yapıp hafta
içi işine gücüne bakan sivil toplum odaklı
bir kavramlaştırmadır”. Şu anda isyan kuşağı
içinde olduğumuzu, bütün dünyada toplumsal muhalefetin kabardığını ve bunun kendi
örgütlenmesini zorlayacağını düşünüyorum.
Twitter’la aranız nasıl?
Gazete okumuyorum. Twitter’a bakıyorum,
okunacak olanın linkini öğreniyorum. Bazen
o linki açmaya bile gerek duymuyorum. Bir
konuya değinilmesi, birilerinin eleştirmesi ya
da övmesi yetiyor. Ama öte yandan, çok fazla
zamanımızı aldığı için, her şeyi bilme merakını kışkırttığı için bu sefer içeriğe yönelme,
derinleşme imkânı azalıyor.
Gezi direnişinin en dikkat çeken yanlarından biri de sloganlardaki mizah duygusuydu…
‘80-90 arasında hapishanedeydim, ama ‘70
ve ‘80 arası, hatta Özgürlük ve Dayanışma
Partisi’nin (ÖDP) birinci döneminde, daha
asık yüzlü bir politika geçerliydi. Mizah ve
militanlık yan yana durmazdı. Gırgır dergisi
çok satıyordu, ama mizah günlük politik kodlarımıza bu kadar girmemişti. Bir süre önce
Taksim İlkyardım Hastanesi’nin duvarında
gördüm: “İsyan devrim özgürlük, duvar bitti
amk”. Böyle bir yazıyı biz tasavvur etmezdik.
Edemezdik değil, tasavvur etmezdik. ‘68 kısmen kentli bir hareketti, İstanbul ve Ankara
ağırlıklıydı. ‘70’lerde toplumsal muhalefet bütün ülkeye dağıldı ve köylüleşti. Onun kültürel
kodları hayatımızı yönlendiriyordu. Deniz
Gezmiş Rodrigo dinlemeseydi klasik müzik de
meşru sayılmayacaktı. Giderek sol köylü hareketi oldu, hapishane ve Kürt hareketinin top-
Bazı geceler, pijama partisi yapar gibi Twitter partisi
yapıyoruz. Bir yayıncı olarak söylüyorum ki, selüloz
kâğıda basılı harflerden çok Iphone’un içindeyiz!
lumsal bileşimi de bu dozu arttırdı. Yeniden
kentli kültüre dönüş ÖDP’yle oldu. ÖDP’nin
“aşkın ve devrimin partisi” olması esprisi muhalefeti yeniden kente döndürdü. Gezi isyanı
da muhalefeti yeniden kentlileştirdi.
21. yüzyılın devrim hayali sizce nasıl?
Proleter devrimin, proleter enternasyonalizmin kavram ve anlayış olarak eskimesiyle
dünya şu anda ütopyasızlığın içinde. Bu ütopyasızlık siyasal hedefsizliği de beraberinde
getiriyor. Geçen yüzyıldaki karşıtlık emek
ve sermaye iken, bu yüzyıl insan ve doğa
arasındaki karşıtlığı da içeriyor. Dolayısıyla,
hem siyasî hem ekolojik mücadelenin sonucu
insanın kurtuluşunu belirleyecek. Bu yüzyıl
kendi gençliğiyle örgütlenmesini, ütopyasını,
kurtuluş yolunu yaratacaktır.
Özellikle hatırladığınız, çok hoşunuza giden
tweet’ler var mı?
Elif Şafak’a “ticari sağa çek” denmesi unutulamaz! Müthiş başka tweet’ler de var. Bazı geceler, pijama partisi yapar gibi Twitter partisi
yapıyoruz. Bir yayıncı olarak söylüyorum ki,
selüloz kâğıda basılı harflerden çok Iphone’un
içindeyiz!
49
50
İNSAN MANZARALARI
Başbakana "ibnelik" davası açmak
Orhan Pamuk’un “Yeni Hayat” romanının giriş
cümlesi aslında hikâyemin özeti: “Bir gün bir kitap
okudum ve bütün hayatım değişti!” Liseye yatılı
olarak girdiğim sene amcamın kitaplığında bulduğum
bir kitapla başladı hikâyem. Eşcinsel bir ilişkinin
yaşanabileceğine, televizyonlarda görünenden başka
bir eşcinsellik olabileceğine beni ikna eden, hâlâ
etkisinde olduğum bir kitaptı.
Levent Pişkin
1989’da Artvin’de doğdu.
Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi mezunu. Halkların
Demokratik Kongresi yürütme
kurulu üyesi. Halihazırda
avukatlık yapıyor.
Küçük bir ilçede yaşayan, akrabalık ilişkileri
(ya da feodal bağları) kuvvetli işçi bir ailenin
tek erkek çocuğuydum. Kendimde bir tuhaflık
sezdiğim, duygudaşımı bulamayacağım bir
yerde yaşıyordum. Bu tuhaflığa en yakın kişiler dönem itibariyle televizyonda sık sık rastladığım ve babamın gördüğü vakit sinkaflarla
kanal değiştirdiği iki karakterdi: Fatih Ürek ve
Kuşum Aydın. Ama bendeki tuhaflıkla onlardaki tuhaflık benzeştiği kadar ayrı da duruyordu. Aynı değildim, aynı hissetmiyordum.
Davranışlarım da konuşmam da onlar gibi değildi. İnsanın belirsizliğe karşı tahammülsüzlüğüyle ergenlik bunalımları arasında kitabı
okumaya başladım. Yatılı okulla müphemlik
gitmiş, ergenlik bir süre daha devam edeceğinin garantisini vermiş ve başka bir korku
sarmıştı içimi. Tuhaflık kötü hissettiriyordu.
Bu korkuyla başedebilecek tek şey toplumca
yakından tanıdığımız inkâr müessesesiydi.
Ben de yaklaşık yedi sene boyunca, bir yandan sosyalist mücadeleyle yerle bir etmeye
çalıştığım bu müesses nizamın koruyuculuğunda yaşadım. Ben olmayan, beni rahatsız
eden bir ben vardı: bir yandan solcu, diğer
yandan homofobik/transfobik, ahlakçı ve yer
yer cinsiyetçi…
Erkekliği reddetmenin
özgürleştiriciliği
Üniversiteye başlayalı üç yıl olmuştu. Meşhur
Tekel Direnişi başladı. O dönem, Ankara Üniversitesi Genç-Sen temsilcisi ve il yürütmesi
üyesiydim. Direniş alanında bir arkadaşım
elime bir bildiri tutuşturdu Genç-Sen’e iletir
misin diye: Kaos GL Eğitimde Cinsel Yönelim
ve Cinsiyet Kimliği Ayrımcılığına Karşı Komisyon çağrı metni! Böylece Kaos GL ile tanışmış ve görevlendirmeyle toplantılarına dâhil
olmaya başlamıştım. Öyle ya, Genç-Sen bir
öğrenci sendikasıydı ve LGBTİ öğrencilerin
sorunlarına duyarsız kalamazdık. Bizler eşitlik
ve özgürlük mücadelesi yürüten “idealist” insanlardık, onlar da sistem tarafından mağdur
ediliyordu. Komisyonda olduğum süre boyunca “biz” ve “onlar” ayrımı devam etti benim için. Kurtuluş mücadelesinde dayanışma
sergiliyorduk biz onlar ile. Homofobi ve transfobi karşıtı öğrenci buluşmasına kadar ben
biz, LGBT ise onlardı. Saf değişikliği artık şart
olmuştu, zira birine âşık olmuştum ve âşık
olduğum kişi aktivistti. Ona bunu söylemem,
o zamanki algıma göre “ifşa olmam” demekti
ve açılmam ifşa olmaktan evlaydı. Böylelikle
açıldım, heteroseksüel görünümle başladığım
LGBT hak mücadelesine artık kendim olarak
devam etmenin zamanıydı. Erkeklere artık
arkadaşımmış gibi davranmak zorunda değildim, “erkek muhabbetine” dâhil ol(ama)mak
zorunda kalmayacaktım, “sen nasıl erkeksin?”
sorularıyla muhatap olmayacaktım. Erkekliği
reddetmenin özgürleştiriciliğini öğrenmeye
başlamıştım. Erkekliği reddetmek ve eşcinselliğini açıklamak özgürleştiriciydi ama, aileme
ne diyecektim, toplumsallaşmaya nasıl devam
edecektim, ne iş yapacaktım? Bu arada ergenlik gitmiş, korku sadece şekil değiştirmişti.
Bu korkunun çözümüyse basitti; inkâr kadar
zor değildi. Sol/sosyalist mücadelenin yanına
LGBT alanını dâhil edecektim! En azından,
kendim olacaktım!
Kendim olmayla eşcinsel olmayı bir tuttuğum ilk heyecanlardı. Asla senin sen olmana
izin vermeyecek iktidarlarla yüzleşmediğim,
hareketi çok özgürleştirici bulduğum, homonormativite ile karşılaşmadığım zamanlardı.
Harekete dair pembe bulutlar mağduriyet
hiyerarşilerini, sınıfsal gerilimleri ve iktidar
ilişkilerini görmeye başladıkça dağıldı. “Biz”
olmak ilk günkü önemindeydi, ama her
“ben”in deneyimi biricikti. Zira kimlik mefhumu başka birtakım pratiklerin ve deneyimlerin önüne geçebiliyordu ve tekleştirme tehlikesi vardı. (Bu sorun hâlâ yakıcı bir biçimde
duruyor!)
Örgütlü mücadelenin geldiği nokta
Ankara’da Kaos GL ile başladığım LGBT
aktivizmi İstanbul’da Onur Haftası ve çeşitli
derneklerle çoğu zaman gönüllü olarak devam etti. Sosyal Politikalar Cinsel Yönelim ve
Cinsiyet Kimliği Derneği’nde altı ay süreyle
hukuk danışmanlığı yaptım. Bundan bir süre
önce Avcılar Meis Sitesi’nde transfobik linç
saldırıları olmuş, Diyarbakır’da ailesi tarafından öldürülen R.Ç.’nin duruşması başlamış,
Bayram Sokak’a yönelik baskılar artmıştı,
sinema baskınları yapılıyordu. Bu nefret toplumunda ve devletinde yaşamanın, bunlarla
her gün muhatap olmanın sıkıntısı içindeyken Gezi direnişi boy gösterdi. Toplumca
göğe bakma durağımız olan, az biraz nefes
alıp umudumuzu tazelediğimiz Haziran günleri! LGBT Blok adı altında direnişte ve parkta
yerimizi aldık. Ve hep yaptığımızı yaptık:
direndik, dayanıştık, eğlendik, siyaset yaptık!
Yirmi bir senedir örgütlü olarak yaptıklarımızı
parkta görünür kıldık. Toplum (en azından
bir kesimi) bizi ilk kez görmüş gibi yaptı, bir
kısmı ilk kez gördü. İllegal örgüt sandıkları
LGBT’nin anlamını öğrendiler. Öyle ki, İstiklal
Caddesi’nde on birinci kez düzenlenen Onur
Yürüyüşü on binlerce kişinin katılımıyla gerçekleşti! Biz-onlar ayrımında ilk temas sağlanmış ve gayet başarılı geçmişti. Buna tanık
olmak ve bu hareketin içinde onunla beraber
büyümek tarihî bir şanstı benim açımdan.
Bu sırada Türkiye solu, Kürt Hareketi, Türkiye Halkları ve LGBT hareketinin birleşik
mücadelesi HDK partileşmiş, ben de Beyoğlu
İlçe Teşkilatı’nın eşbaşkanı ve HDK Yürütme
Kurulu üyesi olmuştum. Kendi açımdan bir
anlam ihtiva ettiği için değil, hareketin geldiği
noktayı göstermesi açısından vurgulamayı
önemli gördüğüm bir nokta bu. Türkiye’nin
en büyük siyasî hareketlerinden birinde
LGBTİ’ler vardı ve söz hakkı sahibiydi. Tam
bu sıralarda, Başbakan bir “ibneyi” kendisine
ibne dediği için şikâyet etmişti ve mesele yine
asla kişisel değildi. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı ve bir ibne arasındaki davada “ibnelik”
yargılanacaktı. Nitekim yargılandı. Şahsıma
açılan (suç ve cezanın şahsîliği ilkesi gereği)
bu dava kişiselin politik olması düsturundan
hareketle bireysel bir meseleye hapsolmadı.
Hareket meseleyi sahiplendi ve bu sebeple son kertede hareket kazanacak! Tam da
bu nedenle anlatılan benim değil, bizim
hikâyemizdir!
Tuhaflık kötü hissettiriyordu. Bu korkuyla başedebilecek
tek şey toplumca yakından tanıdığımız inkâr
müessesesiydi. Ben de yaklaşık yedi sene boyunca, bir
yandan sosyalist mücadeleyle yerle bir etmeye çalıştığım
bu müesses nizamın koruyuculuğunda yaşadım. Ben
olmayan, beni rahatsız eden bir ben vardı: bir yandan
solcu, diğer yandan homofobik/transfobik, ahlakçı ve yer
yer cinsiyetçi…
51
52
hbs'den HABERLER
Dersimiz Gezi, hocamız yeni
S. Nazik Işık
Türkiye gergin ve bizzat Başbakan’ın her gün
burguları sıkıştırarak daha da gerdiği bir ülke.
Hayatın “artık git” dediği, “iyi yönetim”den uzak,
hemen hepimizi ötekileştiren bir hükümetimiz var.
S. Nazik Işık
1975’ten beri kadın
hareketinde. Eşit Yaşam
Derneği’nin kurucu başkanı.
Ev-eksenli çalışma ile özel
olarak ilgileniyor. İşgücü
piyasası, istihdam, çalışma
sorunları ve sosyal güvenlik
alanlarında çalışan bir
planlama uzmanı. CHP Parti
Meclisi üyesi.
Bir de “biz” varız; İstanbul Taksim’den yola
çıkan, Gezi’de yerini bulan, yerini bul(a)madığında bile Gezi’nin “yeni”yi simgelediğini
kavrayan, onu seven, anlamaya çalışan, yalnız
kendine değil başkalarına da yer açmanın
telaşı içindeki biz. İşler istediğimiz gibi gitmediğinden biraz kırgın, biraz şaşkın, yine
de Türkiye’nin yeni büyük mozaik resmini
oluşturmaya çalışan biz. Üstünde yaşadığı
toprağı seven, gökkubbenin birleştiriciliğinin farkında, Abdullah Cömert’ten Uğur
Kurt’a ölümleri kanıksamayı kabul etmeyen,
şiddetten uzak, barış içinde birlikte yaşama
mutluluğunun resmini yapmaya çalışan biz.
Birbirini yeterince tanımayan, hatta birbirine
pek de alışık olmayan, ama özgürlüğün, eşit
olmanın, katılmanın ve dayanışmanın, kısacası demokrasinin tadına varmak isteyen biz.
İşte bu “biz”den, resmî verilerle 80 ilde Gezi
sürecine katılan “biz”den bir avuç, Gezi’nin
birinci yıldönümünde dönüp arkamıza, sonra da önümüze bakmak için iki günlüğüne
İstanbul’da yan yana geldik. İspanya, İtalya,
Bosna-Hersek, Hırvatistan’dan “genç sosyal
hareketler”den konuklarımızla birlikte konuştuk, dinledik, birbirimizi ve olup biteni, olacak
olanı anlamaya çalıştık. Olacağı “iyiye doğru
nasıl bükebiliriz?” diye sorduk.
Katılmaya istekli bir çeşitlilik
İstisnasız hepimizin ortak kabulü: Gezi’de çok
çeşitlilik gösteren bir katılım vardı. Çevreciler,
feministler, LGBTİ hareketi, Antikapitalist
Müslümanlar, çocuklarını savunan anneler,
ebeveynler, elbette solcular, kısmen Kürt
hareketinden vatandaşlar, kentine, günlük
yaşamına sahip çıkmaya çalışan örgütsüzler,
sanatçılar ve hepsinden ilginci “taraftarlar”.
Yani özellikle futbolla ve birbirleriyle yan
yana gelemeyişleriyle anılan spor kulüpleri
taraftarları. Bu çeşitliliğin anlamı ne olabilir?
Bakmak istedik. Herkesin kendi yolundan
geldiğini biliyorduk, ama ortak talepler de
vardı: “demokrasi ve katılım”, gösteri hakkına
yüksek dozlu müdahaleyle birlikte de “hükümet karşıtlığı”.
Kürtler orada mıydı?
Toplantı Gezi katılımcılarının her birinin
farklı beklentileri ve talepleri olduğunu bir kez
daha gösterdi. Evet, Gezi’de olağan şartlarda
yan yana olmayanlar yan yana olmuş, bu da
herkesin dikkatini çekmişti. Ama toplantıda,
eylemler sırasında bile aslında yan yana gelemeyenler olduğuna dikkat çekenlerimiz de
vardı. Örnek, TGB’ydi. Keza, BDP bayraklarıyla gelen Kürtlerle Türk bayraklı Türkler gibi,
mutlak bir kardeşlik içinde olmamışlardan
örnek verenler de oldu.
En hararetli tartışmalarımız Kürtlerin
Gezi’ye katılımıyla ilgiliydi. BDP/HDP Taksim Dayanışması’nın ortaklarındandı, ama
Kürt hareketini simgeleyen katılım zayıf,
İstanbul, Tunceli ve Ankara dışındaki illerde
hemen hiç yoktu; olsa da bireysel katılımlar
şeklindeydi. Kürtlerin başlattığı gösteriler
sadece dayanışma amaçlı birkaç gösteriden
ibaretti. Diyarbakır’dan gelen bir konuşmacı
“Kürtler evinde oturdu ve izledi” dedi mesela.
Gezi Kürtlerin kendi ajandasının dışındaydı,
“çözüm süreci”nin kesilebileceği sıkıntısı
katılmayı olumsuz etkilemişti ve gösterilerde
yaygın şekilde kullanılan “Mustafa Kemal’in
askerleriyiz” sloganı Kürtler tarafından itici
bulunuyordu. Kürt hareketinden konuşmacılara yöneltilen “cumhurbaşkanlığı seçimlerinde birlikte olacak mıyız?” sorusu adeta
bir yandan güven sorununa, diğer yandan
Gezi’nin bir ortak muhalefet alanı inşa etmeye
devam etme gayretine dikkat çekiyordu.
Bir avuçluk cemaatmiş gibi
sunulan çokluk
Gezi’nin çok renkliliğini bir yaş kuşağına bırakmak mümkün mü? “Gezi Parkı’nda kim
vardı?” sorusuna cevap veren ve çok bilinen
bir araştırmaya bakarsak, evet. Taksim’le,
Kızılay’la, Gündoğdu ile sınırlı düşünürsek
evet. Gezi gençlerin sokağa dönüşüydü. İzmir
Gündoğdu’da liseli gençlerden “sağ ol bizi
desteklemeye geldiğin için teyze”yi duyduğumda, önce şaşırmış, sonra gülmüştüm:
Gençler belki de ilk kez geldikleri bu meydanda kendilerinin olan bir şey yapıyorlardı.
Ama Türkiye genelinde, Gezi gençlikten ibaret
değil. Günlük yaşamda iyiyi, kent merkezinde
rahat bir soluk almayı simgeleyen üç-beş ağacı savunmakla başlayan Gezi’ye Başbakan-Vali ikilisinin eliyle şiddet ve kan bulaşınca ayağa kalkanlar her yaştandı. İzmir’de şehrin en
az beş ayrı yerinde geceleri sokaklara taşanlar,
tencere tava çalanlar her yaş kuşağındandı.
Ah şu eski hastalığım:
Hangi sınıflar oradaydı?
Gezi’nin sınıfsal bir anlamı var mıydı? Park’ı
savunma aşamasında orta sınıftan iyi eğitimli
gençlerden söz edilebilir. Sonrasında, böyle
bir sınıfla sınırlılık yok. Polis şiddetinin çok
artması ve ölümlerle birlikte çeşitli sosyal kesimler, özellikle hükümet karşıtlığı ve yaşam
tarzına müdahalelerden rahatsızlık ekseninde
sokağa çıktı. Ancak, toplantıda da gördüğümüz gibi, Gezi’ye damgasını vuran yeni sosyal
hareketlerdi. Yine de, örneğin “taraftar”ları
nereye oturtabileceğimizi toplantı boyunca
bulamadık, bilemedik. Son zamanların en çok
merak uyandıran sivil hareketlerinden Antikapitalist Müslümanlar’ı bile gölgede bırakan
“taraftarlar”ın (Çarşı ve diğerlerinin) katılımını anlamaya çok çalıştık. Üstelik de, örneğin
İzmir’de, 1 Mayıs’ta ilk kez dört büyüklerin ve
yerel takımların taraftarları da meydana geldi.
Yani “taraftar”lar bizimle oldukları sokakları
sevmeye devam ediyor.
Gezi sürecine katıldığına tanık olmadığımız, ne zaman ayağa kalkacağını bilmediğimiz, bir kesim var: çiftçiler, köylüler. Sadece
tarımsal üretimdeki çıkmazlar yüzünden
değil, altın ya da kömür madenciliği, HES’ler
yüzünden de yönetimle sorunlu olan bu kesimden toplantıda sadece bir kez, o da üstü
örtük şekilde söz edildi: Abdullah Cömert’in
öldürülmesinden sonra köylerden de gösterilere gelenler olmuş.
Gezi’nin bir ideolojisi var mı?
Gezi, katılanlarının, özellikle de şiddete uğrayacağını bilerek gelenlerin çokluğu ve çeşitliliğiyle gençlerin apolitik olduğu masalını bitirdi.
Sistemi dokunulabilir, mizah dergileri dışında
da dalga geçilebilir yaptı. Peki, Gezi’nin bir ideolojisi var mıydı? Hayır, yoktu. Ama Gezi yaşam
tarzına karışılmasından rahatsızlık, geleceğini
güvende hissetmemek, yerelde ve ülke bütününde katılımcı demokrasi arzusu, barış ve
huzur içinde yaşamak isteğiydi.
Gezi farklı toplumsal hareketlerin birbirini yeterince
tanımadığı, aslında herkesin kendi kabuğunda yaşayıp
gittiği bir ortamda yaşandı, ama farklı sosyal hareketlerden
insanların gündemine birbirini merak etmeyi, birbirinden
öğrenmeyi sokmuş görünüyor. Bir başka deyişle, Gezi’de
farklı gruplar haksızlığa uğrayanın bir tek kendileri
olmadığını gördü.
İyi ki gelmişler, yalnız değiliz
Yunanistan, Bosna-Hersek, Hırvatistan, İtalya
ve İspanya’dan konuklar yalnız olmadığımızı
hissettirdi. Yerelin aslında ve aynı zamanda
küresel olduğunu bir kez daha anlattılar.
Dünya Sosyal Forumu’nun “tek dünya tek
mücadele” sloganını anımsamak, farklılıklarımızla hep birlikte olma ihtiyacımıza çok iyi
geldi. İspanya sivil hareketlerin siyasete etki
yaparak yol açtıkları yasal değişiklikler en
çok ilgimi çeken örnek oldu. Anlatılanlardan
öğrendiğim birkaç noktaya vurgu yapmak
isterim: Bütün örnekler insanların daha fazla
özgürlük, demokrasi ve katılım istediğini gösteriyor. Ortak sorun: mevcut siyasetin sorun
çözmede ve katılımdaki yetersizliği. Her yerde
siyasette değişim ihtiyacı var. STK’lar, özellikle
eski sosyalist ülkelerde, “projeci”leşmiş, dinamik değişimci güç olmaktan çıkmış ve sivil
hareketlerden farklı anlamlar kazanmış. Yeni
sosyal sınıflar, özellikle “çalışan bile olamayan
güvencesizler” çok artmış ve analiz edilmesi
gereken kalıcı bir sosyal grup.
53
54
Siyasî partiler umut vermedi
Nerden devam ederiz?
CHP, BDP/HDP, YSGP, Gezi Partisi temsilcileri bir oturumda konuğumuzdu. Anladık ki,
siyasî partiler Gezi gibi bir hareketlenme beklemiyordu. Bu oturumda yapılan değerlendirmelerden şunları öğrendim:
Sonuç olarak, mevcut ve Gezi’ye karşı
tavırlı olmayan siyasî partiler de hem tarzları
hem de politikaları itibariyle Gezi’nin talep ve
beklentilerini yeterince kavramış değil.
Gezi farklı toplumsal hareketlerin birbirini
yeterince tanımadığı, aslında herkesin kendi
kabuğunda yaşayıp gittiği bir ortamda yaşandı, ama farklı sosyal hareketlerden insanların
gündemine birbirini merak etmeyi, birbirinden öğrenmeyi sokmuş görünüyor. Bir başka
deyişle, Gezi’de farklı gruplar haksızlığa uğrayanın bir tek kendileri olmadığını gördü.
Ve sivil toplumdaki daralma sürüyor. Sokak
elbette önemli, ama sadece sokakla sınırlı bir
işbirliği olamaz. Gezi’de atılan tohumları nasıl
yeşertebileceğimiz cevap bekleyen bir soru.
“Oy ve ötesi” gibi yeni oluşumlar ortaya
çıktı. Seçim ve sandık güvenliğine seçmenin
bir sivil hareketle el atması, hele de siyasî
partiler dışında kalarak el atması, son derece
önemli bir gelişme.
Yargılamalar devam ediyor. Ölümlerle ilgili
davalar şehirden şehire taşınıyor. Şiddet uygulayan polisler serbest, göstericiler tutuklu…
Elbette, vicdanlar rahatsız!
Yurttaş gazeteciliği gelişti ve Çapul TV, 9/8
haber ajansı gibi yeni medya kurumları ortaya
çıktı, sosyal medya çok önem kazandı. YouTube ve Twitter yasaklarıyla tanıştık; dünyada
alay konusu olduk.
Gezi Partisi girişiminin hazırladığı “ortak
meydan”, “halk sandalyesi” gibi isimler taşıyan yazılımlar herkesin kullanımına açık.
Bu da yeni siyaset yapma tarzının bir örneği:
kendine saklamamak.
Gezi’den öğrendik ki, birbirimizi duymalı,
anlamalı ve birbirimize konuşmalıyız. Kendimize dönük kalmak, kendimizle sınırlı kalmak
bizi zayıflatıyor. Yine de, Gezi’yi hepbirlikte
değerlendirmeyi kendimiz başlatmadık. Çok
merkezlilik, katılımcıların çokluğu ve çeşitliliği, park forumlarının bu ihtiyacı azaltmış
olması, acısını çektiğimiz ölümler gibi nedenlerle de olsa, durum bu. İşte bu nedenle HBS
(Heinrich Böll Stiftung) Derneği, bu toplantıyı
organize etmekle çok yerinde bir başlangıç
yaptı. Ama bu sadece bir başlangıç. Daha çok
değerlendirme yapmak, arayışları konuşmak
gerek.
Toplantıya katılan sosyal hareketlerden
temsilciler de siyasî parti temsilcileri de
temsilî hareketlerden geliyor, başkalarının yerine de konuşuyordu. Hepimiz yeni toplumsal hareketleri anlamaya çalışıyoruz. Kendi
sesiyle konuşmayı bekleyen çok geniş sosyal
gruplar var. Yeni sosyal hareketlerin önündeyse uzun bir yol.
Gezi’de gösteri hakkını, hukukun üstünlüğünü, demokrasiyi, özgürlüğü, dayanışmayı
savunduk. Sokağın hepimiz için güzel olduğunu bir kez daha keşfettik. Sosyal haklar üzerine
konuşmaya başladık. Şimdi daha çok konuşmalıyız. Kent konseyleri gibi, EKOSOK (Ekonomik ve Sosyal Konsey) gibi mevcut diyalog
mekanizmalarının hiç gündeme gelmediği bir
değerlendirme toplantısı yaşadık. Ya biz bu
katılımcı mekanizmalardan uzağız ya da bu
mekanizmalar zaten yapay, aşınmış ve/veya
değersizleşmiş. O halde, yeni diyalog mekanizmaları bulmaya ihtiyacımız var. Yeni keşfettiğimiz sosyal medyayı etkin kullanmak, park
forumları önemli, ama yetersiz mecralar. Şimdi
yeni şeyler söylemek için yeni araçlar yaratma
zamanı! Bize bizi yan yana getirecek yeni araçlar… Yolumuz açık olsun, kolay gelsin.
Perspectives dergisinin daha önceki
sayılarına ve diğer yayınlarımıza
www.tr.boell.org adresinden ulaşabilirsiniz.
Heinrich Böll stiftung Derneği
Türkiye Temsilciliği
İnönü Cad. Hacı Hanım sok.
no.10/12 Gümüşsuyu İstanbul
T
F
W
E
+ 90-212-2491554
+90-212-2450430
www.tr.boell.org
[email protected]

Tut beni düşmeden Toplumsal cinsiyet ve makroekonomi

Transkript

Benzer belgeler

Elini Tutmayın Değsin Değiştirsin

haftalık voltaj

EURO/USD - Ziraat Katılım

Aile Hekimliğinin Gelişimi ve Temel İlkeleri

Erkek Giyimind Erkek Giyiminde LC Waikiki En Çok

ekonomi politik