93-102 - Hemşirelik Yüksekokulu

İlköğretim Öğrencilerinde El Hijyeni ve El Hijyeni
Eğitiminin Etkinliğinin Değerlendirilmesi
Yeter KİTİŞ*, Naile BİLGİLİ**
ÖZET
Amaç: Bu araştırma ilköğretim öğrencilerinin el hijyeni ile ilgili bilgi ve uygulamalarının ve video
destekli el hijyeni eğitiminin etkinliğinin değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır.
Yöntem: Çalışma 2009 yılı Nisan ayında, Ankara’da iki ilköğretim okulunda 3, 4, 5. sınıflardaki
toplam 545 öğrenci ile yapılan bir müdahale araştırmasıdır. Veriler Soru Formu ve El Yıkama Beceri
Kontrol Listesi ile toplanmıştır. Soru formunda, tanıtıcı bilgiler, el yıkama hakkında 12 soru ve 13
önerme içermektedir. El Yıkama Beceri Kontrol listesi 14 işlemden oluşmaktadır. Soru formu
dolduran öğrencilerin el yıkama becerileri değerlendirilmiş, ardından el yıkama eğitimi yapılmıştır.
Eğitimden bir hafta sonra tekrar soru formu doldurulmuş, el yıkama becerileri değerlendirilmiştir.
Araştırma verileri SPSS programı ile kaydedilmiş, değerlendirmede McNemar Testi kullanılmıştır.
Bulgular: Öğrenciler en fazla elleri kirlendiğinde (% 92.7) ve tuvaletten sonra (%91.2) el
yıkadıklarını bildirmişlerdir. Öğrenciler el yıkama ile ilgili ifadelere yüksek oranda doğru yanıtlar
vermişler ve eğitim sonrasında doğru yanıtlarda önemli artış saptanmıştır. Öğrencilerin eğitim
sonrasında işlem aşamalarının birçoğunu eğitim öncesine göre daha yüksek oranda başardıkları
gözlenmiştir (p<0.01).
Sonuç: Yapılan eğitimin çocukların el yıkama bilgileri ve el yıkama becerilerinin gelişmesinde etkili
olduğu sonucuna varılmıştır. Okullarda okul sağlığı hemşiresinin bulunması sağlıklı yaşam
davranışlarının kazandırılmasında, bu kapsamda öğrencilerin el hijyeni becerisi ve alışkanlığı
geliştirmelerinde katkı sağlayabilir.
Anahtar Sözcükler: Okul sağlığı, el hijyeni, sağlık eğitimi, halk sağlığı hemşireliği
ABSTRACT
Evaluation of Hand Hygiene and Efficiency of Hand Hygiene Education in
Primary School Students
Objectives: This study was conducted for evaluation of knowledge and practices about hand hygiene
and efficacy of video supported hand hygiene education in primary school students.
Methods: The research was performed on total of 545 students 3, 4, and 5 degrees of two primary
schools of Ankara in April, 2009 as interventional.. Data were collected through a questionnaire and
a control list. Questionnaire comprises 12 questions and 13 proposals about hand hygiene. Control
list consists of 14 steps. Were evaluated hand washing skills of students filled the questionnaire, after
that hand washing education performed. Questionnaire was filled and hand washing skills were
evaluated again after one week than education. Data were assessed by McNemar Test which recorded
through SPSS program.
*Yrd.Doç.Dr. Gazi üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
** Doç.Dr. Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
94 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Results: The students declared that wash their hands at most when their hands become dirty (92.7%)
and after they go to the toilet (91.2%). The students gave true answers to statements relation with
hand washing and true answers increased after education. They achieve many process steps in higher
level compared with before education (p<0.01).
Conclusion: It was concluded that education affected on improving knowledge and skills of students
in hand hygiene. Presence of school health nurse in schools can provides a significant contribution
improving lifestyle behaviors and hand hygiene skills.
Keywords: School health, hand hygiene, health education, public health nursing
GİRİŞ ve AMAÇ
Okul, yurt gibi toplu yaşama alanları hijyen sorunları ve enfeksiyonlar açısından risklidir. İlköğretim
okulları, çocukların günlerinin büyük bölümünü geçirdikleri toplu yaşama alanı olup, çocukların temel
kişisel hijyen bilgi ve becerisinin yetersiz olması nedeniyle enfeksiyonlar açısından daha risklidir.
Çocuklar ellerini her şeye dokunmaları, diğer çocuklarla yakın temas halinde olmaları ve ellerini
ağızlarına götürme eğilimleri nedeniyle bulaşa daha yatkındırlar. Aynı zamanda immün sistemleri tam
gelişmediği ve aşılamaları tamamlanmadığı için daha fazla enfeksiyon riskine sahiptirler.
Yapılan çalışmalar enfeksiyon sıklığı ile hijyen alışkanlıkları arasında ilişki olduğunu göstermektedir.
Okullarda enfeksiyonların önlenmesinde okul çalışanlarının ve çocukların kişisel hijyen uygulamaları
önemlidir. Kişisel hijyen alışkanlıklarının geliştirilmesi için harcanacak çabaların her biri değerli
olmakla birlikte, okul ortamında geliştirilebilecek temel bireysel hijyen uygulaması el hijyenidir. El
yıkama basit ve kısa sürede uygulanabilen bir işlem olmasına ve insanların çoğunlukla el yıkamanın
önemini bilmesine rağmen, yapılan çalışmalar hem yetişkinler hem de çocuklarda el yıkama
davranışının yeterli düzeyde olmadığını göstermektedir (Guinan, McGuckin ve Ali 2002; Hammond,
Ali, Fendler, Dolan ve Donovan 2000; Jeong, Choi, Paek, In ve Park 2007; Morton ve Shultz 2004;
Önsüz ve Hıdıroğlu 2008; White, Shinder, Shinder ve Dyer 2001).
Dünya Sağlık Örgütü, rutin el yıkamanın enfeksiyonların yayılmasını önlemede en az maliyetli ve en
etkin hijyen uygulaması olduğunu bildirmektedir (Snow, White ve Kim 2008). Dünya Sağlık
Örgütü’nün raporuna göre, ölüm hızının yüksek olduğu gelişmekte olan ülkelerde, hijyen yetersizliği
yaşam boyu hastalık yükü açısından başta gelen ilk on neden arasında üçüncü sırada yer almaktadır.
Aynı raporda ishalden kaynaklanan ölümlerin %94’ünün çevresel düzenlemeler, sağlıklı içme ve
kullanma suyunun sağlanması, hijyen ve sanitasyonun geliştirilmesi ile önlenebileceği bildirilmektedir
(WHO 2002).
Hijyen uygulamaları ile enfeksiyon sıklığı arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalardan biri Aiello ve
Larson (2002)’un çalışmasıdır. Bu çalışmada incelenen 30 gözlemsel araştırmanın ikisi dışında
hepsinde hijyen yetersizliği ile enfeksiyon sıklığı arasında ilişki saptanmıştır. Benzer sonuçlar
Bloomfield, Aiello, Cookson, O’Boyle ve Larson. (2007)’nun çalışmasında da saptanmıştır.
Yapılan çalışmalar (Aiello ve Larson. 2002; Aiello, Coulborn, Perez ve Larson 2008 Ejemot, Ehiri,
Meremikwu ve Critchley 2009; Tousman ve ark. 2007; White ve ark. 2001; White ve ark. 200) hijyen
uygulamalarının enfeksiyonları önlemedeki etkinliğini göstermektedir. Yapılan bazı çalışmalarda ise
(Ejemot ve ark. 2009; Guinan ve ark. 2002; Hammond ve ark. 2000; Tousman ve ark. 2007; White ve
ark. 2001). hijyen uygulamaları sonucu enfeksiyon sıklığında azalmaya paralel olarak hekime
başvurma, antibiyotik kullanma ve okul devamsızlığında azalma sağlandığı saptanmıştır.
Amerikan Ulusal Okul Sağlığı Hemşireleri Birliği (NASN) okul sağlığı hemşireliğini hemşireliğin
öğrencilerin iyilik halini, akademik başarılarını ve yaşam boyu başarılarını artırmaya yönelen özel bir
alanı olarak tanımlamaktadır. NASN ye göre eğitimci rolü okul sağlığı hemşiresinin temel rollerinden
biridir. Okul sağlığı hemşiresi sağlığın geliştirilmesini amaçlayarak gereksinimleri doğrultusunda
öğrenciye, öğrenci gruplarına ya da sınıflara doğrudan sağlık eğitimi ya da rehberlik hizmetleri sunar
İlköğretim Öğrencilerinde El Hijyeni ve …95
(National Association of School Nurses 2010). Henüz okul sağlığı hizmetlerinin gelişmediği
ülkemizde Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkındaki Yönerge’ye göre sağlık ocaklarında görevli
hemşirelerin görevlerinden biri de okullara yönelik sağlık hizmetlerinin yürütülmesidir (T.C. Sağlık
Bakanlığı 2010).
Türkiye nüfusunun yaklaşık % 10’unu ilköğretim döneminde bulunan nüfus oluşturmaktadır (TUİK
2010). Türkiye Sağlık Araştırması sonuçlarına göre 7-14 yaş grubundaki çocukların son 6 ay içinde
yaşadıkları hastalık/sorunları arasında enfeksiyon hastalıkları % 46.3 ile ilk sırada yer almaktadır
(TÜİK 2009). Okul döneminde enfeksiyon hastalıklarının bu denli sık görülmesinde okul nüfusunun
sayısal fazlalığı yanında hijyen uygulamalarındaki yetersizlikler rol oynamaktadır. Hijyen
uygulamalarının geliştirilmesi, yetersiz hijyen durumlarından kaynaklanan hastalıkları azaltmada ve
ortadan kaldırmada önemli bir yere sahiptir. Enfeksiyon hastalıklarının sıklığını azaltmak ve bu yolla
enfeksiyon hastalıklarından kaynaklanan tedavi maliyetlerini ve okula devamsızlığı azaltmak için
okullarda el hijyeni eğitiminin yürütülmesinin son derece önemli olduğu düşünülmektedir.
Araştırmanın Amacı: Bu araştırma ile ilköğretim öğrencilerinin el hijyeni ile ilgili bilgi ve
uygulamalarının ve yapılan video destekli el hijyeni eğitiminin etkinliğinin değerlendirilmesi
amaçlanmıştır.
Araştırma soruları:
1. Öğrenciler hangi durumlarda el yıkamaktadırlar?
2. Öğrenciler ellerini nasıl yıkamaktadırlar?
3. Yapılan video destekli el hijyeni eğitimi sonrasında öğrencilerin el yıkama bilgileri ve
becerilerinde değişiklik var mıdır?
YÖNTEM
Araştırma İç Anadolu Bölgesi’ndeki bir ilin iki farklı merkez ilçesinde iki ilköğretim okulunda eş
zamanlı olarak yürütülen bir müdahale araştırmasıdır. Okulların tuvaletlerde şebeke suyu bulunmakta
ve kesintisiz akmaktadır. Ancak her iki okulda da, lavabolarda zaman zaman sabun bulunmadığı,
tuvalet kağıdının ise hiç bulundurulmadığı gözlenmiştir.
Araştırmaya ilköğretim 3, 4, 5. sınıf öğrencilerinin tamamının alınması planlanmış, 592 öğrenciden
545 ine (%92) ulaşılmıştır. Araştırmanın uygulandığı dönemde devamsızlık yapan 47 öğrenci
araştırmaya alınamamıştır. Veriler 2009 yılı Nisan ayının ilk haftasında toplanmış, araştırmanın
uygulanması için kurumlardan yazılı izin, öğretmen ve öğrencilerden sözel izin alınmıştır.
Araştırma verileri araştırmacılar tarafından geliştirilen Soru Formu ve El Yıkama Beceri Kontrol
Listesi aracılığı ile toplanmıştır. Soru Formu öğrencileri tanımlayan 11 soru ile ellerini hangi
durumlarda yıkadıklarına ilişkin 8 önerme ve Dünya Sağlık Örgütü el yıkama rehberinden
yararlanılarak oluşturulan (WHO 2002) el yıkamada dikkat edilecek noktalara ilişkin 5 önerme olmak
üzere 13 önerme ifadesi içermektedir. Önermeler evet, hayır ve bilmiyorum şeklinde yanıtlanacak
şekilde hazırlanmıştır. El Yıkama Beceri Kontrol Listesi el yıkama sırasında gerçekleştirilmesi
beklenen 14 işlem basamağından oluşmaktadır. İşlemler yanlış ya da doğru olarak işaretlenmiştir.
Araştırmanın Uygulaması
Araştırmacılar tarafından verilen Soru Formları araştırmacılar eşliğinde öğrenciler tarafından
sınıflarında doldurulmuştur. Soru formunun doldurulması ortalama 10 dakika almıştır. Bundan sonraki
işlemler sırasıyla;
-Öğrencilerin ellerini yıkamak üzere sıra ile lavabolara alınması ve uygulamaların el yıkama beceri
kontrol listesine işlenmesi (eğitim öncesi gözlem)
96 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
-Öğrencilere ellerin hangi durumlarda yıkanması gerektiği ve ellerin nasıl yıkanması gerektiğine
ilişkin görsel ve işitsel yöntemlerle sunum yapılması ve araştırmacılar tarafından hazırlanan el yıkama
video filminin izletilmesi,
-Soru formunun el yıkama uygulamasından 1 hafta sonra tekrar uygulanması,
-Öğrencilerin ellerini yıkamak üzere sıra ile lavabolara alınması ve uygulamaların el yıkama beceri
kontrol listesine işlenmesi şeklinde gerçekleşmiştir (eğitim sonrası gözlem).
Eğitimin içeriğinde mikrop kavramı, mikropların bulaşma yolları ve bulaşmada ellerin rolü, ellerin
hangi durumlarda yıkanması gerektiği ve ellerin nasıl yıkanması gerektiği yer almıştır. Konu power
point sunusu olarak aktarılmış aynı zamanda soru cevap, video gösterimi ve demonstrasyon yöntemi
ile pekiştirilmiştir. Mevcudu 32-40 arasında değişen sınıflar okullarda bulunan konferans salonlarına
ayrı ayrı alınarak eğitim uygulanmıştır. Gözlemler arasında geçen 1 haftalık sürede öğrencilere
hijyenle ilgili özel olarak bir uyaran verilmemiştir. Uygulamalar sırasında tüm lavabolarda sıvı sabun
ve kağıt havlu bulundurulmuştur.
Araştırma verileri SPSS programı ile kaydedilmiş, değerlendirmede parametrik olmayan testlerden Mc
Nemar Testi kullanılmıştır. İstatistik olarak p değerinin < 0.05 olması önemli kabul edilmiştir.
Araştırmanın sınırlılıkları: Bu araştırmadan elde edilen sonuçlar uygulamanın yapıldığı okulların 3,
4, 5. sınıf öğrencilerine genellenebilir. 1. ve 2. sınıf öğrenciler araştırma için hazırlanan bilgi
sorularına yanıt vermede 3, 4, 5. sınıflar kadar yeterli olamayacakları düşüncesi ile çalışmaya
alınmamıştır.
BULGULAR ve TARTIŞMA
Tablo 1. Öğrencilerin Sosyo - Demografik Özellikleri (N= 545)
Yaş ort.
Cinsiyet
Kız
Erkek
Aile tipi
Çekirdek
Geniş
Parçalanmış
Babanın öğrenim durumu
Okur-yazar değil
Okur-yazar
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
Annenin öğrenim durumu
Okur-yazar değil
Okur-yazar
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
10.75 ±0.72
n
%
266
279
48.8
51.2
437
87
21
80.2
16.0
3.8
11
40
184
122
136
52
2.0
7.3
33.8
22.4
25.0
9.5
35
41
257
97
90
25
6.4
7.5
47.2
17.8
16.5
4.6
İlköğretim Öğrencilerinde El Hijyeni ve …97
Baba mesleği
Memur
İşçi
Çiftci
Esnaf
İşsiz
Emekli
Anne mesleği
Çalışmıyor
Çalışıyor
Çocukta süreğen hastalık
Var
Yok
Evin özelliği
Apartman dairesi
Gecekondu
Diğer
Tuvaletin konumu
Evin içinde
Dışarıda aileye özel
Dışarıda ortak
Çeşmenin konumu
Ev içinde
Dışarıda
64
235
7
199
27
13
11.7
43.1
1.3
36.5
5.0
2.4
460
85
84.4
15.6
68
477
12.5
87.5
342
185
18
62.8
33.9
3.3
505
34
6
92.7
6.2
1.1
518
28
94.9
5.1
Erkek ve kız öğrenci sayıları birbirine yakın olan araştırma grubunda yaş ortalaması 10.75± 0.72 dir.
Çocukların % 80.2 si aile yapısını çekirdek aile olarak belirtmiştir. Ebeveynlerin öğrenim durumlarına
bakıldığında babası herhangi bir öğrenim kurumundan mezun olmayan (okuma yazma bilmeyen ya da
okuryazar olan ancak bir okuldan mezun olmayan) öğrencilerin sıklığı % 9.3 iken, annesi herhangi bir
öğrenim kurumundan mezun olmayan öğrenci sıklığı % 13.9 dur. Babaların % 43.1 işçi, annelerin %
84.4’ü herhangi bir işte çalışmamaktadır. Öğrencilerin % 12.5’i bir hastalığı ya da rahatsızlığı
olduğunu bildirmişlerdir. Öğrencilerin % 33.9’u gecekondu tipi evde oturmaktadır , % 7.3’ü tuvaletin
ev dışında olduğunu, % 5.1’i çeşmenin ev dışında bulunduğunu bildirmiştir. Ev içinde tuvalet ve/veya
çeşme bulunmayanların oranı az görünmekle birlikte hijyen için çevresel şartların uygun olmasının
önemi dikkate alındığında göz ardı edilecek bir oran değildir (Tablo1).
El hijyeni enfeksiyonların önlenmesinde önemli bir role sahip en basit ve ekonomik uygulamadır
(WHO 2002). Bu nedenle çocukların hijyen alışkanlıklarının geliştirilmesi için okul ortamında yapılan
eğitim ve uygulamalar önem taşımaktadır. Aiello ve Larson (2002)’a göre literatürdeki hijyenle ilgili
müdahale çalışmalarının % 70’inde girişim olarak hijyen eğitimi kullanılmıştır.
Hijyen yetersizliği ile enfeksiyon sıklığı arasındaki ilişki bilinmektedir. Curtis ve Cairncross (2003) ile
Aiello ve ark. (2008)’nın hijyenle ilgili çalışmaları irdeleyen meta analiz çalışmalarında el hijyeni ile
gastrointestinal ve solunum sistemi enfeksiyonları arasında ilişki olduğu saptanmıştır. Aiello ve ark.
(2008)’ı el hijyeninin gastro-intestinal hastalıklarda ortalama %31, solunum sistemi hastalıklarında ise
ortalama %21 oranında azalma sağladığını saptamışlardır. Hijyenle ilgili davranışlar sosyal
öğrenmenin bir parçasıdır. Bu çalışmalarda incelenen çok sayıda girişimsel araştırmada el hijyeninin
ishal sıklığını önemli derecede azalttığı ifade edilmektedir. Yine Fewtrell ve ark. (2005)’nın yaptıkları
bir girişimsel çalışmada, el hijyeninin gastro-intestinal ve solunum sistemi enfeksiyonlarının sıklığını
önemli ölçüde azalttığı saptanmıştır
98 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Tablo 2. Öğrencilerin Eğitim Öncesi ve Sonrasında Hangi Durumlarda El Yıkadıkları
İle İlgili Sorulara Verdikleri Yanıtların Karşılaştırılması
El Yıkama Zamanı
Eğitim Öncesi
Her zaman
Eğitim Sonrası
Ara sıra
Her zaman
/Hiç**
n
(%)
n
(%)
İstatistik
Ara sıra /Hiç X2 *
p
**
n
(%)
n
(%)
Sabah uyanınca
481 (88.3)
68 (11.7)
505 (92.7)
38 (7.2)
8.113
0.000
Yemekten önce
447 (82.0)
98 (18)
459 (84.2)
86 (15.7)
0.960
0.327
Yemekten sonra
412 (75.6)
133 (24.4)
473 (86.8)
72 (13.2)
27.481
0.000
Tuvaletten önce
206 (37.8)
339 (62.2)
276 (50.6)
269 (49.4)
23.805
0.000
Tuvaletten sonra
497 (91.2)
48 (8.8)
518 (95)
27 (5.0)
6.154
0.013
Dışarıdan gelince
462 (84.8
83 (14.2)
489 (89.7)
56 (10.3)
7.29
0.007
Oyundan sonra
431 (79.1)
114 (20.9)
475 (87.2)
70 (12.8)
16.809
0.000
Eller kirlenince
505 (92.7)
37 (7.4)
509 (93.4)
35 (6.4)
0.281
0.596
* McNemar Testi
**Hiç seçeneği çok az sayıda belirtildiği için ara sıra seçeneği ile birleştirilmiştir
İlköğretim okulu öğrencilerinde el yıkama becerilerinin geliştirilmesinde programlanmış eğitimin
etkinliğini değerlendirmeye yönelik olarak gerçekleştirdiğimiz bu müdahale çalışmasında eğitim
öncesinde öğrencilere hangi durumlarda el yıkadıkları sorulmuştur. Öğrenciler en fazla elleri
kirlendiğinde (% 92.7) ve tuvaletten sonra el yıkadıklarını (% 91.2) belirtmişlerdir. Gastrointestinal
enfeksiyonların önlenmesindeki önemi nedeniyle tuvaletten sonra el yıkama sıklığının yüksek olması
memnuniyet vericidir. Yemekten önce ellerini yıkayanların oranı % 82’dir. Yemekten önce el
yıkamayanların sıklığı (% 18) göz ardı edilmeyecek düzeydedir. Tuvaletten önce her seferinde el
yıkama diğer durumlarda el yıkamaya göre çok daha düşüktür. Aslan ve ark. (2006)’nın çalışmasında
da tuvalet öncesi el yıkama sıklığı düşük bulunmuştur.
Öğrencilerin bildirimlerine göre, verilen eğitim sonrasında tabloda belirtilen durumların her birinde el
yıkama sıklığının arttığı görülmektedir. Yemekten önce ve eller kirlendiğinde el yıkama sıklığı dışında
diğer tüm durumlarda el yıkama sıklığında önemli artış olduğu saptanmıştır (p<0.05) (Tablo2).
Tuvaletten sonra el yıkama yapılan çalışmalarda bu çalışmada olduğu gibi (%91.2) en sık el yıkanan
durumların başında gelmektedir. Kaya ve Aslan’ın (2009) çalışmasında ilköğretim öğrencilerinin %
95’i tuvaletten sonra her seferinde el yıkadıklarını belirtmişlerdir. Tuvaletten sonra el yıkama Şahin ve
ark. (2008)’nın çalışmasında % 98.9, Kaya ve ark. (2006)’nın çalışmasında erkeklerde % 98.8 ve
kızlarda % 100 olarak bulunmuştur. Thumma, Aiello, Foxman ve Michigan (2009)’ın öğrenci
yurtlarında kalan öğrencilerle yaptıkları çalışmada, öğrencilerin % 84’ü tuvaleti kullandıktan sonra
ellerini her seferinde yıkadıklarını belirtmişlerdir.
Belli durumlarda el yıkamanın enfeksiyonlardan korunmadaki önemi toplumda iyi bilinen bir
durumdur. Bununla birlikte kişilere el yıkama sıklığının sorulması durumunda el yıkama sıklığının
yüksek bulunduğu, ancak gözlem çalışmalarında durumun böyle olmadığı görülmektedir. Jeong ve
ark. (2007)’nın Kore’de yaptıkları çalışmada, katılımcıların % 93’ü topluma açık tuvaleti kullandıktan
sonra ellerini yıkadığını belirtmişler ancak, yapılan gözlemde tuvalet kullanımı sonrası el yıkama
sıklığının % 63 olduğu saptanmıştır. Guinan, McGuckin-Guinan ve Sevareid (1997)’in yaptıkları bir
gözlem çalışması, ortaokul ve üzeri okullarda öğrenim gören kız öğrencilerin % 58’inin erkeklerin ise
İlköğretim Öğrencilerinde El Hijyeni ve …99
% 48’inin tuvalet kullandıktan sonra ellerini yıkadıklarını göstermektedir. Bu sonuçlar bireylerde el
yıkama davranışının geliştirilmesinde bilgilendirmenin yanı sıra davranış değiştirme yöntemlerinin
kullanılmasının önemine işaret etmektedir.
Tablo 3. Öğrencilerin Eğitim Öncesi ve Sonrasında El Yıkama İle İlgili Önermelere
Verdikleri Yanıtların Karşılaştırılması
Önermeler
Eğitim öncesi
Evet
n
( %)
Eğitim sonrası
Hayır
Evet
n
n
( %)
Hayır
(%)
n
İstatistik
X2*
p
(%)
Eller en az 20 saniye yıkanmalıdır
361 (66.2)
184 (33.8)
418 (76.7)
11 (23.3)
19.006
0.000
Eller ılık suyla yıkanmalıdır
409 (75.0)
136 (24.9)
432 (79.3)
135 (20.8)
3.482
0.062
Eller yıkamadan önce takılar
416 (76.3)
119 (23.6)
491(90.1)
54 (9.9)
47.617
0.000
534 (98.0)
11 (1.8)
541(99.3)
4 (0.8)
0.545
0.118
104 (19.1)
441 (80.9)
74 (13.6)
471 (86.4)
8.582
0.003
çıkarılmalıdır
Eller yıkandıktan sonra iyice
kurulanmalıdır
El temizliği için su yeterlidir
* McNemar Testi
El hijyeni için sıvı sabun, kağıt havlu ve ılık su ideal malzemelerdir. Ilık su ve sabunla yıkama ve iyi
bir kurulama ile ellerdeki virüs ve bakteri sayıları önemli miktarda azalmaktadır (Gould, Drey,
Moralejo, Grimshaw ve Chudleigh 2008; Snow ve ark. 2008). El yıkamanın enfeksiyonları azaltma
etkisinin doğru zamanlarda ve doğru şekilde yıkamanın öğretilmesi ile daha da artırılabileceği
bildirilmektedir (Bloomfield ve ark. 2007).
Öğrencilere eğitim öncesinde ve sonrasında el yıkama ile ilgili bazı önermeler verilmiş olup, bu
önermelere verdikleri yanıtlar Tablo 3’de gösterilmiştir. Bu önermelerden “El temizliği için sadece su
kullanmak yeterlidir” şeklindeki negatif önermeye eğitim öncesinde (evet % 80.99) ve sonrasında
(evet % 86.4) verilen yanıtlar arasındaki farkın önemli olduğu saptanmıştır (P=0.003). Yine “Eller
yıkandıktan sonra iyice kurulanmalıdır” şeklindeki doğru önermeye verilen yanıtlar arasında önemli
fark bulunmazken, “Eller yıkanmadan önce takılar çıkarılmalıdır” ve “Eller ılık suyla yıkanmalıdır”
şeklindeki önermelere verilen evet yanıtlarının sıklığında önemli artış olduğu (p<0.05) saptanmıştır.
Yine eğitim sonrasında “ Eller en az 20 saniye yıkanmalıdır” önermesine verilen evet yanıtının sıklığı
eğitim öncesine göre daha yüksektir (p<0.05). (Tablo 3). Bulgular eğitimden bir süre sonra
öğrencilerin bilgilerinde eğitim öncesine göre önemli değişiklik olduğunu göstermektedir.
İlköğretim birinci kademedeki öğrenciler somut öğrenme döneminde oldukları için doğru el
yıkamanın öğretilmesinde görsel-işitsel araçların kullanılması önemlidir. Araştırmamızda el hijyeni
eğitiminden önce yapılan gözlemde bilekleri ve başparmakları ovma başta olmak üzere, öğrencilerin
önemli bir kısmının el yıkama işlem basamaklarından bazılarını uygulamadıkları saptanmıştır. El
yıkamanın önemi, ellerin hangi durumlarda yıkanması gerektiği ve ellerin nasıl yıkanması gerektiğine
ilişkin sunum ve video gösteriminden bir hafta sonra ise öğrencilerin el yıkama işleminin tüm
basamaklarında eğitim öncesine göre önemli ölçüde daha fazla doğru uygulama yaptıkları saptanmıştır
(Tablo 4).
100 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Tablo 4. Öğrencilerin Eğitim Öncesi ve Sonrasında El Yıkama Becerilerinin
Karşılaştırılması
Uygulama Aşamaları
Eğitim Öncesi
Hayır
Evet
n
Eğitim Sonrası
(%)
n
Hayır
Evet
(%)
n
İstatistik
(%)
n
X2*
p
(%)
Giysi kollarını yukarı çekme **
322 (59.1)
223 (40.9)
375 (68.8)
170 (31.2)
13.063
0.000
Elleri bir miktar su ile ıslatma
245 (45.0)
300 (55.0)
488 (89.5)
57 (10.5)
216.103
0.000
Musluğu kapatma
149 (27.4)
396 (72.7)
464 (85.1)
81(14.9)
277.735
0.000
Eline bir miktar sıvı sabun alma
529 (97.1)
16 (2.9)
544 (99.8)
1(0.2)
İst.
yapılmamıştır
Elleri bir miktar sabunla iyice
472 (86.6)
73 (13.4)
505(92.7)
40(7.3)
10.557
0.001
382 (70.1)
163 (29.9)
523 (96.0)
22 (4.0)
120.245
0.000
191 (35.0)
354 (65)
477 (87.5)
68 12,5)
244.654
0.000
El sırtını ovma
287 (52.7)
258 (47.3)
461 (84.6)
84 (15.4)
115.112
0.000
Bilekleri ovma
102 (18,7)
443 (81.3)
451 (82.8)
94 (17.2)
317.858
0.000
Parmak uçlarını el içine alarak ovma
200 (36.7)
345 (63.3)
451 (82.8)
94 (17.2)
194.704
0.000
Elleri iyice durulama
468 (85.9)
77 (14.1)
534 (98.0)
11 (2,0)
51.524
0.000
Musluğu bir miktar su ile durulama
215 (39.4)
330 (60.6)
470 (86.2)
75 (13.8)
207.447
0.000
Parmak araları dahil elleri iyice
423 (77.6)
122 (22.4)
527 (96.7)
18 (3.3)
85.556
0.000
350 (64.2)
195 (35.8)
469 (86.1)
76 (13.9)
69.565
0.000
köpürtme
Elleri kenetleyerek parmak aralarını
ovma
Başparmakları elinin içine alarak
ovma
kurulama
Havluyu çöpe atma
* McNemar testi
** Uygulama döneminde öğrencilerin bir kısmı kısa kollu giysi giymektedir.
Eğitim öncesinde el yıkama işlem basamaklarından en fazla atlananlar bilekleri ovma (% 81.3),
başparmakları avuç içine alarak ovma (% 65), parmak uçlarını ovma (% 63.3), el sırtını ovma (% 47.3)
dır. En fazla uyguladıkları işlemler ise, elleri kenetleyerek parmak aralarını ovma (% 70.1), elleri
durulama (% 85.9) ve parmak araları dahil elleri kurulama (% 77.6) dır. Eğitim sonrasında ise “Eline
bir miktar sıvı sabun alma” işlemi dışında işlemlerin her birinin daha yüksek oranda yapıldığı ve
gözlemler arasındaki farkların önemli olduğu bulunmuştur (p<0.01). Su tasarrufunu özendirmek ve
çevre temizliğini sürdürmek açısından kontrol listesine eklenen, musluğu kapatma ve havluyu çöpe
atma işlemlerinde de eğitim sonrasında eğitim öncesine göre önemli farklılık saptanmıştır. İşlem
basamaklarında en fazla atlanan basamakların sırasıyla bilekleri ve parmak uçlarını ovma ve el sırtını
ovma işlemleri olduğu gözlenmiştir (Tablo 4).
İlköğretim Öğrencilerinde El Hijyeni ve …101
YAZARIN YORUMU ve KULLANIM ALANI
Araştırmadan elde edilen bulgular öğrencilerin hangi durumlarda el yıkanması gerektiğine ilişkin
bilgilerini yeterli olduğunu göstermektedir. Ancak önemli bir kısmının ellerini yıkarken ellerin bazı
bölümlerini yıkamadıkları (bilekler, başparmak ve parmak uçlarını) görülmüştür. Yine bulgular el
hijyeni eğitiminin çocukların bilgi ve el yıkama becerilerinde etkili olduğunu göstermiştir. Ancak,
eğitimin etkinliğinin sürdürülmesinde tekrarlar ve hatırlatmaların önemli olduğu unutulmamalıdır.
Temiz bir çevre ve el hijyeni için uygun fiziksel koşullar (tuvalet ve lavaboların temizliği, sabun ve
havlu bulundurulması gibi), öğrencilere el hijyeninin önemini hatırlatacak önemli uyaranlardır. Bu
noktada okulların fiziksel koşullarının iyileştirilmesi ve sosyal öğrenmenin yaşandığı bu dönemde
eğiticiler başta olmak üzere tüm okul çalışanlarının temizlik konusunda öğrencilere olumlu örnek
oluşturmaları önemlidir.
Okullarda okul sağlığı hemşiresinin bulunmasının sağlıklı yaşam davranışlarının kazandırılmasında,
bu kapsamda öğrencilerin el hijyeni becerisi ve alışkanlığı geliştirmelerinde önemli katkı sağlayacağı
düşünülmektedir. Öğrencilere yönelik hijyen eğitimlerinde bu çalışmada kullanıldığı gibi video
destekli eğitim yönteminin kullanılması önerilir. Ayrıca okullarda bulaşıcı hastalıkların
yaygınlaşmasında en önemli korunma önlemi olan el yıkama davranışının gelişip gelişmediğinin
gözlenmesi, davranışın pekiştirilmesi için eğitimlerin tekrarlanması önerilir.
KAYNAKLAR
Aslan D, Mermerkaya MU, Kaya E, Kaya H, Esen E, Koban Y, Pekcan H (2006). Ankara’da Bir
İlköğretim Okulunda El Yıkama Konusunda Yapılmış Olan Bir Müdahale Çalışması. Türkiye
Klinikleri Tıp Bilimleri Dergisi, 26(2): 157-162.
Aiello AE, Coulborn R, Perez V, Larson EL (2008). Effect of hand hygiene on ınfectious disease risk
in the community setting: A meta-analysis. American Journal of Public Health, 98 (8):1372-1382.
Ailleo AE, Larson EL (2002). What is the evidence for a casual link between hygiene and infections?
The Lancet Infectious Diseas, 2:103-110.
Bloomfield SF, Aiello AE, CooksonB, O’Boyle C, Larson EL (2007). The effectiveness of hand
hygiene procedures in reducing the risks of infection in home and community settings including
handwashing and alcohol-based sanitizers. AJIC 35(10), suppl 1: 27-63.
Curtis V, Cairncross S (2003). Effect of washing hands with soap on diarrhoea risk in the community:
A systematic review. The Lancet Infectious Diseases, 3: 75-81.
Ejemot RI, Ehiri JE, Meremikwu MM, Critchley JA (2009). Hand washing for preventing diarrhoea.
Evid.-Based Child Health, 4: 893–939.
Fewtrell L, Kaufmann RB, Kay D, Enanoria W, Haller L, Colford JM (2005). Water, sanitation, and
hyiene interventions to reduce diarrhoea in less developed countries: A systematic review and metaanalysis. Lancet Infectious Diseases, 5 (1): 42–52.
Gould DJ, Drey NS, Moralejo D, Grimshaw J, Chudleigh J (2008). Interventions to improve hand
hygiene compliance in patient care. Journal of Hospital Infection, 68(3): 193-202.
Guinan M, McGuckin M, Ali Y (2002). The effect of a comprehensive handwashing program on
absenteeism in elementary schools. Am J Infect Control, 30: 217-220.
Guinan M, McGuckin-Guinan M, Sevareid A (1997). Who washes hands after using the bathroom?
Am J Infect Control, 25: 424-425.
Hammond B, Ali Y, Fendler E, Dolan M, Donovan S (2000). Effect of hand sanitiser use on
elementary school absenteeism. American Journal of Infection Control, 28(5): 340-346.
102 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011
Jeong JS, Choi IH, Paek KR, In H, Park KD (2007). A nationwade survey on the hand washing
behaviour and awareness. J Prev. Med. Public Health, 40(3): 197-204.
Kaya M, Aslan D (2009). Ankara’da bir ilköğretim okulunda el yıkama konusunda bir müdahale
çalışması Erciyes Tıp Dergisi, 31(2): 135-143.
Kaya M, Büyükşerbetçi M, Meriç MB, Çelebi AE, Boybeyi Ö, Arda-Işık A, Bozkurt İH, Vaizoğlu SA,
Güler Ç (2006). Ankara'da bir lisenin 9 ve 10. sınıf öğrencilerinin kişisel hijyen konusunda
davranışlarının belirlenmesi. STED,15 (10): 179-183.
Morton JL, Schultz AA (2004). Healthy hands: Use of alcohol gel as an adjunct to handwashing in
elementary school children. The Journal of School Nursing, 20(3): 161-167.
National Association School of Nurses (2010). Code of Ethics.
http://www.nasn.org/Default.aspx?tabid=512
Erişim: 22. 09.2010.
Önsüz M, Hıdıroglu S (2008). İstanbul'da farklı iki ilköğretim okulundaki öğrencilerin kişisel hijyen
alışkanlıklarının belirlenmesi. ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 9(1): 9-17.
T.C. Sağlık Bakanlığı (2010). Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge. Erişim: 22. 09.
2010. http://www.saglik.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?
Snow M, White GL, Kim HS (2008). Inexpensive and time-efficient hand hygiene interventions
increase elementary school children’s hand hygiene rates. Journal of School Health, 28 (4): 30-33.
Şahin MM, Vurallı S, Vurallı D, Yüksel S, Yıldız F, Aslan D (2008). 6-14 yaş grubu çocuklarda el
yıkama ile ilgili bir müdahale çalışması. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 7(1): 65-7.
Thumma J, Aiello AE, Foxman B, Michigan A (2009). The association between handwashing
practices and illness symptoms among college students living in a university dormitory. American J
Infection Control, 37(1): 70-72.
Tousman S, Arnold D, Helland W, Roth R, Heshelman N, Castaneda O, Fischer E, O’Neil K, Bileto S
(2007). Evaluation of a hand washing program for 2nd-graders. Journal of School Nursing, 23(6):
342-48.
TÜİK (2009). Türkiye Sağlık Araştırması 2008. TC. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Haber
Bülteni 35. Erişim: 12 05.2010. http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=1
TUİK (2010). Nüfus İstatistikleri. 18.06.2010 http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=39&ust_
id=11.
White C, Koble R, Carlson R, Lipson N, Dolan M, Ali Y, Cline M (2003). The effect of hand hygiene
on illness rate among students in university residence halls. AJIC 31(6)., 364-70.
White CG, Shinder FS, Shinder AL, Dyer DL (2001). Reduction of Illness Absenteism in Elementary
Schools Using an Alcohol free Instant Hand Sanitizer. Journal of School Nursing, 17(5): 258-65.
WHO (2002). Guidelines on Hand Hygiene in Health Care; First Global Patient Safety Challenge;
Clean Care is Safer Care. Erişim: 14.04.2010 http://whqlibdoc.who.int/publications/
2009/9789241597906_eng.pdf
İletişim adresi:
Yeter Kitiş
Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Emniyet mah. Muammer Yaşar Bostancı Cad. No.16
Beşevler Ankara
Te. 03122162619
Fax: 03122162636
E posta: yeterkitisazi.edu.tr