önsöz - adanascuba.com

ÖNSÖZ
Bu kitap, 1990 yılından beri Çukurova Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ile Beden
Eğitimi ve Spor Yüksekokulu öğrencilerine vermekte olduğum "Dalıș Tekniği ve ilk
Yardım" dersi için bir temel bașvuru eseri olarak hazırlanmıștır. Günümüzde dalıș
eğitimi konusunda çeșitli sportif veya mesleki kurulușlarca hazırlanmıș birçok kitap,
broșür ve görsel eğitim kasetleri mevcuttur. Ancak öğrencilerimizin sorgulayıcı ve
detaylı bilgi taleplerini karșılamak amacıyla, aletli dalıș tekniği öğretisinin bir ders notu
șekline dönüștürülmesine ihtiyaç duyulmuștur. Bu notun hazırlanmasında bașta PADI
ve CMAS gibi sportif dalıș eğitimi veren çeșitli kurulușların eğitim kitapları ile dalıș
konusunda uzmanlașmıș çeșitli yurtiçi ve yurtdıșı dergilerden faydalanılmıștır. Eserin,
bu sahada mevcut önemli bir türkçe kaynak eksikliğini gidereceğine inanıyorum.
Doğa sevgisi ve çevre bilinci içerisinde yetiștirmeye çalıștığımız öğrencilerimize
her șeyden önce bir doğa sporu olan dalma ile birlikte su ortamlarının da tanıtılması
amaçlanmıștır. Onlarla, yașamlarında ilk defa karșılaștıkları yeni bir dünyanın gizemi
karșısında duyulan heyecan ve zevki paylașmak uğrașımızın en anlamlı dakikalarını
olușturmaktadır. Sualtı dünyasının gizemi karșısında ilk defa duyulan heyecan çoğu
kișinin iç dünyasında zamanla bir tutkuya dönüșmektedir. Her tutkuda olduğu gibi dalma
sporunda da kiși kendisini hata yapma olasılığı gittikçe artan bir faaliyet içerisinde
bulur ve yapar da!. Bu eser ile dalgıç adaylarına kendi fiziksel sınırlarını tayin
etmelerinin ne kadar gerekli olduğu vurgulanmıș, sorumluluk ve paylașma isteyen
tüm olayların ve becerilerin önemi anlatılmaya çalıșılmıștır. Bazı önemli kavram ve
teknik terimlerin İngilizceleri verilerek öğrencilerimize konuyla ilgili uluslararası temel
iletișim zemini hazırlanmıștır.
Bu ders notunun hazırlanmasında yakın teșvik ve yardımlarını gördüğüm ve
yıllarca dalıș deneyimlerimi paylaștığım balıkadam dostlarım, Prof. Dr. Kurtuluș
Tuncer, Dr. Hakan Güzel, Mustafa inal , Bülent Özgümüș ve Ayhan Veziroğlu'nu
burada șükranla anıyorum. Ayrıca, tüm șekil ve yazıların bilgisayar ortamında
hazırlanmasında emeği geçen Canset Çan'a teșekkür ederim.
Beni sualtında da yalnız bırakmayarak dip zamanımın bir kısmını paylașan eșim
Asiye YAMAN bu eserin hazırlanmasında en büyük destek ve eșin kaynağım
olmuștur.
Adana, Kasım, 1997
Prof. Dr. Servet Yaman
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖNSÖZ
TARİHÇE .............................................………………………………...………
7
BÖLÜM 1 DALMADA TEMEL FİZİKSEL KAVRAMLAR
YOĞUNLUK ...........................................…………………………………………
10
YÜZERLİK ............................................. …………………………………………
11
BASINÇ..................................................…………………………………………
13
Atmosfer Basıncı .................................. …………………………………………
14
Hidrostatik Basınç..................................…………………………………………
15
SAZ KANUNLARI ...................................…………………………………………
18
Boyle-Mariotte Kanunu ..........................…………………………………………
18
Boyle-Mariotte Kanununun Dalıș Tekniğindeki
Pratik Uygulamaları ............................... …………………………………………
21
Guy-Lussac ve Charles Kanunları.........…………………………………………
22
Guy-Lussac ve Charles Kanunlarının Dalıș
Teknigindeki Pratik Uygulamaları .........…………………………………………
23
Dalton Kanunu....................................... …………………………………………
24
Dalton Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları
…………………
25
Henry Kanınu ........................................…………………………………………
27
Henry Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları …………………………
29
Graham Kanunu .....................................…………………………………………
24
Graham Kanununun Dalıș Tekniğindeki………………………………………
30
Uygulamaları .........................................…………………………………………
30
1
BÖLÜM 2 DALIȘ MALZEMELERİ
MASKE................................................... …………………………………………
33
ȘNORKEL............................................... …………………………………………
34
PALETLER............................................. …………………………………………
34
BALIKADAM ELBİSESİ .......................... …………………………………………
35
DENGE YELEĞİ ...................................... …………………………………………
37
AĞIRLIK KEMERİ
37
…………………………………………………………………
TÜPLER ...................................................…………………………………………
38
TÜP VANALARI ......................................... ………………………………………… 42
REGÜLATÖR...........................................………………………………………… 43
KONSOL .................................................. ………………………………………… 45
BÖLÜM 3 ALETLİ DALIȘ UYGULAMALARI
SUALTI EL İȘARETLERİ .............................. ………………………………………… 47
DALIȘ PLANLAMALARI .............................. ………………………………………… 47
DALIȘ ȘARTLARI VE DALIȘ ORTAMI ......... ………………………………………… 49
MALZEMELERİN HAZIRLANMASI ................………………………………………… 44
DALIȘ ARKADAȘI .......................................………………………………………… 50
DONANIM KONTROLÜ .................................………………………………………… 50
SUYA GİRİȘ .................. : ............................………………………………………… 53
REGÜLATÖR TEMİZLİĞİ ..............................………………………………………… 55
ȘNORKEL KULLANMA .................................………………………………………… 55
MASKE TEMİZLENMESİ.............................. ………………………………………… 56
DENGELEME............................................………………………………………… 57
SUDA ALÇALMA VE YÜKSELME……………………………………………………… 58
2
YEDEK HAVA KAYNAKLARI VE ÇİMLENME…………………………………………. 58
ACİL DURUMLAR VE YARDIM ................... ………………………………………… 59
Tükenme
…………………………………………………………..
60
DİPTE BAYGIN DALGICA YARDIM ve KURTARMA…………………………………. 60
Yardım
…………………………………………………………..
61
Kurtarma
…………………………………………………………..
62
ACİL ÇIKIȘ .................................................. ………………………………………… 64
EMNİYET KURALLARI.................................. ………………………………………… 64
SUNİ TENEFFÜS VE KALP MASAJI ............………………………………………… 66
Suni Teneffüs …………………………………………………………… 67
Kalp Masajı
…………………………………………………………… 68
BOLUM 4 SUALTI FİZİĞİ
SUALTINDA GÖRME…….……………………………………………………..…...... 70
Kırılma………………………………………………………………………..…….. 71
Sualtında Ișık ve Renk….……………………………………………………..…… 73
Yayılma
………………….……………………………………………………..… 73
Bulanıklık…………………….……………………………………………………... 74
Absorbsiyon………………………………………………………………………... 74
SUALTINDA SES………………..………………………………………………………. 76
BÖLÜM 5 DENiZ BiLGiSi
DENİZLERDE SICAKLIK VE TUZLULUK …………………………………………… 78
AKINTILAR…………………………………………………………………………. 79
Rüzgar Akıntıları…………………………………………………………………… 80
Tuzluluk ve Sıcaklık Akıntıları …………………………………………………… 80
3
Gel-Git Akıntıları…………………………………………………………………… 81
Boğaz Akıntıları……………………………………………………………………. 83
Dalga Akıntıları…………………………………………………………………….. 83
DALGALAR…………………………………………………………………………….. 85
Rüzgar Dalgalan…………………………………………………………………… 86
DALIȘTA GiRiȘ VE ÇIKIȘ NOKTALARI……………………………………………..
90
TERMAL TABAKALAȘMA……………………………………………………………
90
Termoklin…………………………………………………………………………..
91
SUALTI CANLILARI……………………………………………………………………
93
Zehirli Balıklar……………………………………………………………………..
94
BÖLÜM 6 SUALTI FİZYOLOJİSİ
DALIȘ TEHLİKELERİ, KAZALARI VE HASTALIKLARI……………………………. 98
Azot Narkozu………………………………………………………………………. 98
Vurgun……………………………………………………………………………… 100
Vurgunu Arttıran Nedenler…………………………………………………… 101
Vurgun Belirtileri………………………………………………………………… 102
Vurgun Tedavsi
……………………………………………………………. 103
Oksijen Zehirlenmesi
……………………………………………………. 105
Karbonmonoksit Zehirlenmesi …………………..…………………………….. 105
SOLUNUM VE DOLAȘIM SİSTEMLERİ……………….……………………………… 108
Solunum Sistemi………………………………………………………………. 108
Hipervantilasyon
………………………………………………………….…. 112
Dolașım Sistem………………………………………………………………… 113
Karotis-Sinus Refleksi
…………………………………………………... 114
4
Kramplar……….……………………………………………………………….. 114
VÜCUTTAKi HAVA BOȘLUKLARI …………………………………………………… 115
Kulak Boșluğu………………………………………………………………….. 115
Vertigo……………………………………………………………………….…. 118
Sinüs Boșlukları…………………………………………………………….….. 119
Akciğerler……………………………………………………………………… 120
Hava Embolizması………………………………………………………….….. 121
Pnömotoraks…………………………………………………………………... 122
Diğer Boșluklar………………………………………………………………….. 123
Diș Boșlukları……………………………………………………………………. 123
Mide Bağırsak Boșlukları.………………………………………………………. 124
Maske Boșluğu……………..……………………………………………………. 124
SICAK VE GÜNEȘ ÇARPMASI…………………………………………………………. 124
SU SICAKLIĞI VE ETKiLERi……………………………………………………………. 125
Hipotermia………………………………….…………………………………… 127
Hipoterminin Belirtileri ve Önlemleri………………..………………………. 128
Soğuk Suda Korunma…………………………………………………………... 129
Kızıșma………………………………………………………………………....... 129
STRESS………………………………………………………………………………... 130
ZEHİRLİ BALIK SOKMALARI………………………………………………………. 131
BÖLÜM 7 DALIȘ TABLOLARI
TARİHÇE VE PRENSİPLER…………………………………………………………… 133
DALIȘ PROFiLLERİ…………………………………………………………………….. 136
PADI DALIȘ TABLOSU………………………………………………………………
5
138
BULHMANN/HAHN DALIȘ TABLOSU……………………………………………….. 143
HAVA TÜKETİM HESAPLARI ……………………………………………………… 149
UNUTULMUȘ DEKOMPRESYON…………………………………………………… 153
DALIȘTAN SONRA UÇAĞA BİNME………………………………………………… 155
SAĞLIK ve DALIȘ……………………………………………………………………. 155
DALIȘ ȘAMANDIRASI ve DALIȘ BAYRAĞI……………………………………… 156
YARARLANILAN KAYNAKLAR………………………………………………… 158
6
TARİHÇE
İlk insanlar su bitkilerinin, kabuklu hayvanların, balıkların ve iri su
memelilerinin karșısında hayranlık ve șașkınlık duymușlardır. Mavi
derinliklerin gizemi, denizlerin öngörülemeyen davranıșları ve suda
yașayan garip yaratıklar ilk çağlarda bile insanın merakını, cesaretini ve
hayalini kamçılamıștır. Denizleri güçlü tanrıların ve korkunç canavarların
yașadığı ayrı bir dünya olarak düșlemișler, derin maviliklerin
araștırılmasında tehdit edici güçler olarak görmüșlerdir. Buna karșılık
fırsat buldukça balık avlamak, yük tașımak, fetihler yapmak amacıyla
denirlere açılmıșlar, yolculuklar yapmıșlar ve zamanla derinlerin
korkularını yenerek deniș altını araștırmaya bașlamıșlardır.
Tarihte ilk apne dalgıçlarının keten kumașları boyamak amacıyla
Akdeniz’de mor salyangoz avladıkları bilinmektedir. Yüzlerce yıl bu çıplak
dalgıçlar balık, yosun, sünger, inci, mercan, kabuklular ve batık hazineleri
için
denizlere dalmıșlardır.
Sümerlerin
mitolojilerinde
Gılgamıș'ın
ölümsüzlük otlarını denizlerin derinliklerinden çıkardığı anlatılır
Tarihçi
Thucydides, M.Ö. 5'ci yüzyılda Yunanlı savașçı dalgıçların istilacı Pers
donanmasına karșı bașarıyla savaștıklarını, Atina donanmasının Sicilya
Siraküz limanına saldırısı sırasında dalgıçların liman kapısını açtıklarını
kaydetmiștir.
İnsan deniz altında akciğerlerinin kapasitesi elverdiği sure ve
derinlikte kalabilmiștir. Günümüzde çok kiși șnorkel, palet ve maske
kullanarak ve de birkaç derin nefes alarak sığ denizlerde çevrelerini
seyrederler. Bu basit araçlarla sualtının birçok alanına erișmek mümkün
olmuștur. Ne var ki bu .büyülü dünyada nefes tutularak erișebilinecek
derinlik ve sure azdır. Bunları arttırmak için uzun ve güçlü bir eğitim
gerekir. Günümüzde Japonya ve Kore kıyılarında yașayan "ame'"ler eskiden
beri süregelen midye ve yosun avcılığı geleneklerini sürdürmektedir.
Yıllarca nefeslerini tutarak dalan kadın avcılar I8m'ye saatte 60 dalıșı 4
saat
boyunca
yapabilmektedirler,
Pasifik
Okyanusundaki Tuamoto
adalarındaki yerli inci avcıları ise daha da derinlere ve daha uzun süre
dalmaktadırlar. Öyle ki bir taș yardımı ile 30-40 m'ye inebilen avcı günde
ortalama 40 dalıș yapabilir. Özel hipervantilasyon egzersizleri yaparak
dalıș sürelerini ortalama 1.5-2.5 dakika ve daha uzun sure uzatabilirler. Bu
dalgıçların üstün bir fizik güce eriștikten muhakkaktır.
7
Apne dalıșlarının en etkileyici derinlik rekoru 1977'de Jacgues
Mayolun ilk defa 100 m'ye ulașan ve 3 dakika 39 saniye süren dalıșıdır
Günümüzde bu rekor 127 m ile Kübalı Pipine aittir.
İnsanın
denizlerden
beklediği
kazanç anlayıșı geliștikçe su altında
daha uzun ve daha derin kalmak
istemesi olağandır. Bu amaçla birtakım
aletlerin
kullanılmasına M.Ö. 900
yıllarında bașlanmıștır
Bu tarihlerde
deriden
yapılmıș
ve
ucuna
taș
bağlanmıș
torbalardan
soluyarak
savașan
Asurlular ilk aletli dalgıçlar
olarak
kabul
edilirler (Șekil 1). Hatta
M.Ö. 300 yıllarında Büyük İskenderin bir
ilkel dalgıç çanı içerisinde sualtına
Șekil 1. Hava tulumlarından Soluyan
indiği
söylenir.
Dalgıç
çanı orta
Asurlu Dalgıçlar
çağlarda deniz altı çalıșmalarında çok
(M.Ö.900, Taș Kabartma)
kullanılmıș bir aygıttır (Șekil 2). Çan
tersine donmuș bir kap olup içerisinde bulunduğu derinliği yansıtan
yüksek basınçta hava bulunur veya hava yukarıdan pompalanır
Kabın
yukarı çıkması çanın kendi ağırlığı veya ilave ağırlıklarla önlenir. Dalgıç çan
içerisinde sıkıștırılmıș havayı solur ve bu șekilde dipte uzun süre çalıșabilir.
Șekil 2. Dalgıç Çanı (Halley çanı, 1690)
8
1819 yılında August Siebe dalgıcın bașını içerisine alan ve
omuzlara bağlanabilen bir küçük çan geliștirdi. Bu can içerisine
gemilerden veya kıyıdan bir pompa yardımı ile hava verilmekteydi.
Su miğfere girmediğinden normal nefeslenme yapılabilmekteydi. Artık
fazla hava canın alt kısmından çıkmaktaydı. Hareketleri kısıtlı olan
bu aygıtla beraber ağır kurșun ayakkabılar gerekliydi, 1850'lerde su
geçirmez çadır bezinden yapılmıș ilk dalgıç elbisesi miğfere
bağlandı ve miğfere artık havayı atmaya yarayan bir musluk takıldı.
Pompalanan hava hem miğfer içerisinde
hem
de
elbise
içeriğinde bulunmakta, artık fazla hava ise dalgıç tarafından
musluk uygun miktarda açılarak tahliye edilmekteydi Bu klasik
dalgıç kıyafeti günümüze kadar gelmiș ve halen kullanılmaktadır.
1947 yılında Jacques Yves Cousteau ve
Emile Gagnan
tarafındangeliștirilen ve dalgıçların su yüzeyi ile ilișkisini kesen aygıtlar
kullanılmaya bașlandı. "Su ciğeri" adı verilen aygıtlar 200-300 bar
hava sıkıștırılmıș çelik tüpler ile bundan istenildiği anda hava
almayı sağlayan regülatörlerden olușmaktadır. Bundan böyle dalgıç
sualtında sorunsuzca soluk alıp verebilir, sırtında tașıdığı hava
deposu ile uzunca bir sure bir balık gibi serbest dolașabilirdi.
SCUBA (Self Contained Underwater Breathıng Apparatus) adı
verilen aygıtların keșfiyle su altı dünyası herkese açılmıș oldu. O
zamandan gönümüze dalgıçlık bir spor olarak büyük adımlarla
ilerlemiștir.
9
BÖLÜM 1
DALMADA TEMEL FİZİKSEL KAVRAMLAR
Bu bölümde, Yoğunluk (özgül ağırlık), Yüzerlik, Basınç ve Gaz
Kanunları ile bu kavramların dalmadaki pratik uygulamalarından söz
edilecektir.
YOĞUNLUK (Density)
Doğadaki tüm maddelerin bir ağırlığı vardır. Çoğu kez bu ağırlıklar
tarafımızdan ağır veya hafif olarak yorumlanarak algılanır ve hissedilir.
Maddenin ağırlık birimi yoğunluğu esas alınarak ifade edilir. Yoğunluk,
"Bir maddenin bir birim hacminin ağırlığıdır" seklinde tanımlanır.
Bu tanım;
d = W / V formülü ile ifade edilir.
W : Ağırlık (gr.) V : Hacim (cm3) d : Özgül Ağırlık (gr/cm3)
Bu tanımlamada madde; katı (tuz), sıvı (su) veya gaz (hava) olabilir.
Katıların hacim ve yoğunlukları sabittir. Sıvılar șekil değiștirebilirler
ancak hacimleri değișmez. Gazların ise; hacimleri değișkendir ve
sıkıștırabilirler, dolayısıyla yoğunlukları da değișir.
Konumuzla ilgili bazı önemli maddelerin yoğunlukları așağıda
verilmiștir;
Hava…………..
0.00129 gr / cm3
Saf su.………..
1.00 gr / cm3
Deniz suyu…..
1.027 gr / cm3
Demir…………
7.85 gr / cm3
Kurșun………..
11.34 gr / cm3
10
Gaz ve sıvı karıșımların yoğunlukları o karıșımı olușturan
maddelerin yoğunluklarına bağlı olarak değișir. Örneğin; saf su içerisine
tuz ilave edildiği zaman suyun yoğunluğu artar. Gazların yoğunluğu
etkisinde kaldığı basınca göre değișir. Bașka bir deyișle sıkıștıkça
(basınç arttıkça) artar, genleștikçe (basınç azaldıkça) azalır.
YÜZERLİK (Buoyancy)
Su içerisine girdiğimiz zaman kendimizi hafiflemiș hissederiz. Aynı
duyguyu ağır bir taș parçasını su içerisinde kolayca kaldırabildiğimiz
zaman da hissederiz. Suya giren cisimler adeta hafifleșirler. Bu durum
Arșimed Kanunu ile açıklanır; "Sıvıya atılan bir cisim tașırdığı
sıvının ağırlığına eșit bir kuvvetle așağıdan yukarı doğru itilir"
Bu durumda cisimler suda adeta ağırlıklarından bir kısmını kaybetmiș
gibilerdir. Su yoğun ise tașan su daha ağır olacağından kaldırma kuvveti
de o kadar fazla olacaktır. Nitekim yoğunluğu fazla olan tuzlu deniz
suyunun kaldırma kuvveti tatlı suya göre daha fazladır. Cismin kendi
hacmine eșit suyun ağırlığı cismin kendi ağırlığından fazla ise cisim
yüzer, aksi halde batar. Yüzen cisim (+) yüzerlikli, batan cisim (-)
yüzerlikli, su içerisinde asılı duran cisim ise nötr yüzerlikli kabul edilir.
Șekil 3. Yüzerlik kavramı. (+) Yüzerlikli cisimler su yüzeyinde, (-)
yüzerlikli cisimler suyun tabanında, nötr yüzerlikli cisimler su
içerisinde asılı olarak durur.
11
Genel olarak insanlar ( + ) yüzeliklidir. Bir çoğumuz batabilmek için
nefesimizi vermek zorunda kalırız. Nefes vermekle göğüs hacmimiz
küçüleceğinden yüzerliğimiz azalır, bu da batmamızı sağlar.
Dalgıçlarda vücuda giyilen elbise ve diğer teçhizatlar toplam
yoğunluğu düșürdüğü için veya hacim büyümesine neden olduğu için batma
güçleșir. Bunun için kursun baklalar içeren kemer seklinde ilave ağırlıklar
takmak gerekir, ideal olan, tüm teçhizatını kușanmıș bir dalgıcın su
yüzeyinde nefes aldığında yüzer, nefes verdiğinde batar durumda kendini
ayarlayacağı ağırlıktaki ağırlık kemeri ile dalmasıdır. Bir dalgıç için
yüzerliliğin (+) veya (-) hale getirilebilmesi, yani yüzerlik kontrolü B.C.D.
(Buoyancy Control Device) denen șișirilebilir bir yelek ile sağlanır.
Nitekim su yüzeyinde (+) yüzerlikli bir dalgıç batmayacağından fazla
enerji sarf etmeden su üstünde kalabilir veya B.C.D.'nin havasını tahliye
ederek suya batabilir, Nötr yüzerlikti bir dalgıç hiç enerji harcamadan su
içerisinde istediği noktada kalabilir. Yüzerliğin kontrol edilmesi bir
balıkadam için öğrenilmesi gereken önemli beceri ve uygulamalardan
biridir.
Dalıșa geçen ve tüm teçhizatını kușanmıș 80 Kg'lık (W) bir dalgıcın
yoğunluğunu ortalama 1.1 gr/cm3 (d) olarak kabul edersek bu dalgıcın
hacmi V (dalgıç) ;
V(dalgıç) = W / d 'den
V = 80/1.1
V = 72.7 lt. dir.
Bașka bir ifade ile, Arșimed kanununa göre bu dalgıç suya girdiğinde
72.7 It.'lik, bir su tașırmıș olacaktır.
Deniz suyunun yoğunluğunu d = l .027 gr / cm3 alırsak
Deniz suyunun kaldırma kuvveti W = 72.7 x 1.027 ' den
W (deniz suyu) = 74.66 kg olacaktır.
Dalgıcın batmadan önceki ağırlığı 80 kg olduğundan dalgıcın su
içerisindeki ağırlığı W(su) ;
W (su) = Dalgıç Ağırlığı - Suyun Kaldırma Kuvveti
W (su) = 80 - 74.66 ' dan
W(su) = 5.34 kg gelecektir.
12
Görüldüğü gibi 5.34 Kg'dan az veya biraz daha fazla bir ağırlık
dalgıcın yüzerliğini ( + ) veya (-) yapabilmektedir. Aynı hesaplamaları aynı
dalgıcın tatlı su (d = 1 gr/cm3) içerisindeki durumu için yapacak olursak
suyun kaldırma kuvvetini W (tatlı su) = 72,7 kg buluruz. Diğer yandan;
W(deniz suyu) = 74.66 kg olduğu göz önüne alındığında deniz suyunun tatlı
suya göre 1.96 Kg daha fazla kaldırma kuvvetine sahip olduğu görülür.
Tam teçhizatlı bir dalgıcın suya girdikten sonra ağırlığını
değiștirmesi imkansızdır. Bu yüzden yüzerlik kontrolü B.C.D. ile
yapılmalıdır. Diğer yandan; neopren malzemeden üretilen dalgıç elbiselerinin
kumașı
içerisinde
hava
kabarcıkları
(gözenekleri)
vardır.
Unutulmamalıdır ki bu hava kabarcıkları derinlere indikçe artan basınç
karșısında küçülecektir. Bu durumda dalgıcın elbisesi derinlere indikçe
incelecek ve hacimce küçülecektir. Bunun doğal sonucu olarak dalgıç,
derinlere indikçe daha da ağırlașacaktır. Bu durumlarda dalgıcın
yüzerliğini B.C,D ' ye biraz hava vererek ayarlaması gerekir. Çıkıșlarda da
tersi bir durum olacağını unutmamak gerekir. Nötr yüzerliğin temini dalgıçlar
için önemli bir uygulamadır.
BASINÇ (Pressure)
Katı maddelerin belirli șekilleri ve hacimleri vardır. Sıvıların
belirlenebilen hacimleri vardır, șekilleri yoktur. Gazlar ise değișken bir
hacme ve șekle sahiptirler. Katı, sıvı veya gaz maddeler kütlelerinden
dolayı içlerinde barındırdıkları cisimlerin üzerine bir kuvvet uygularlar.
Bu kuvvete basınç denir. Dalgıçlar üzerinde iki basınç etkilidir. Bunlar
Atmosferik Basınç ve Hidrostatik Basınçtır.
Basınç "Birim alana etki eden kuvvet " olarak tanımlanır ve (P)
harfi ile gösterilir. Basınç birimi atmosfer'dir. Bir cm2 lik bir yüzeye bir
kg'lık bir kuvvet etki ediyorsa basınç bir atmosferdir.
P (atm) = F / S
P : Basınç ( kg/cm2)
F : Kuvvet ( kg)
S : Yüzey (cm2)
13
Atmosfer Basıncı (Atmospheric Pressure)
Kabaca bir küre șeklinde olan dünyamız üzerindeki atmosfer
tabakasının kalınlığı yaklașık 80 km'dir. Bu kalınlık doğal olarak ekvatorda
daha kalın kutuplarda daha incedir. Üstümüzdeki bu kalın atmosfer
tabakası kendi ağırlığı nedeniyle hem yeryüzüne hem de kendi içinde
bulunan yüzeylere bir kuvvet uygular. Bu kuvvetin yüzeyin birim alanına
düșen payına açık hava basıncı, ya da Atmosfer Basıncı denir (Șekil 4).
İnsan vücudu bu basıncı hissetmez. Hissedilmemesinin nedeni bu basıncın
temelde çoğunluğu su olan vücudumuzda vücut içi boșluklar dahil her
tarafa eșit
olarak dağılmasıdır. Deniz seviyesinde bu basınç ölçülecek
olunursa
bunun 1 cm
çaplı 760 mm yükseklikte bir cıva sütununun
yaptığı
basınca eșit olduğu görülür. Bu da 1033 gr'lık bir kuvvete
eșdeğerdir. Bașka bir
ifadeyle taban alanı 1 cm2 olan ve yüksekliği
atmosferin sınırına kadar (80 km) olan içi hava dolu olan bir sütunun
ağırlığı 1033 gr'dır (Pratik uygulamalarda 1033 gr yuvarlatılarak 1 kg
olarak alınır).
Basınç birimleri ülkelere
ve yayınlara göre değișik
isimler halinde karșımıza
çıkabilir. Bunlardan en çok
rastlananlar
așağıda
verilmiștir.
1 bar = 1,02 kg/cm2
1 atm = 0,98 bar
Basınç değișimi birim
yüzeye etki eden kuvvetin
çoğalması veya azalması
ile olur ve barometre ile
Șekil 4. Atmosfer Basıncı. Yaklașık 80 km kalınlığında
ölçülür. Atmosfer basıncı
2
ve tabanı 1 cm olan bir hava kütlesinin
doğal
olarak
deniz
yeryüzüne etki eden ağırlığıdır.
seviyesinden
itibaren
yükseldikçe azalır. Bu azalma her 10.5 m’lik yükselme için 0,1 mm'dir.
Basınç düșmesi ya yüksek rakımlara çıkmakla, ya da en belirgin șekliyle
uçak yolculuğu sırasında olur.
14
Atmosfer tabakası bașta sıcaklık değișimleri ve rüzgarlar olmak zere
çeșitli nedenlerle yer yer sıkıșır ve olduğundan daha yoğun bir hale gelebilir.
Bu durum kendisini barometre basıncının yükselmesi ile belli eder. Aksi
durumlarda ise barometre basıncı düșer, Hava yüksek basınçtan alçak
basınca doğru hareket eder. Barometrik basıncın düșmesi bașka bölgelerden
o noktaya hava akımı geleceği anlamına gelir ki bu durum çoğu kez bölgeye
yağmur ve rüzgarın gelmesiyle ile sonuçlanır.
Hidrostatik Basınç (Hydrostatic Pressure)
Hidrostatik basınç; su içerisinde bulunan bir cismin yüzeyine su
ağırlığının yaptığı basınçtır.
P =dxH
ile ifade edilir
P = Basınç (gr/cm2)
d = Suyun özgül ağırlığı (gr/cm3)
H = Su derinliği (cm)
Su içinde alınan herhangi bir noktaya etki eden su basıncı ;
a-Suyun özgül ağırlığı ile doğru orantılıdır.
b-Cismin suyun açık olan yüzeyine olan yüksekliği (derinliği) ile
doğru orantılıdır. Cisim ile su yüzeyi arasındaki derinlik basınca
etki eden en önemli faktördür,
c-Su basıncı suyun derinliğine bağlıdır, çevrenin șekline biçimine
veya sıvı miktarına bağlı değildir. Cismin üzerindeki su kalınlığı
ve suyun yoğunluğu ne kadar fazla ise basınç o kadar fazla olur.
Tatlı suların yoğunlukları 1gr/cm3 , deniz sularının yoğunlukları ise
ortalama 1.02 gr/cm3 olarak alınabilir. Kızıldeniz, Akdeniz gibi bazı çok tuzlu
denizlerde su yoğunluğu 1.04 gr/cm3 'e kadar çıkabilir.
Su altında artan basınç miktarı her metrede 0.1 atm veya her 10 mlik su
kalınlığı için 1 atm.'dir (Șekil 5). Tuzlu deniz suyu için bu rakam her metrede
0.102 atm 'dir.
15
Șekil 5. Atmosfer Basıncı ve Hidrostatik Basınç
Örneğin
; Deniz
etki eden basınç ;
P = d x H 'den
dalıșlarında
-10 m' ye inildiğinde
dalgıç üzerine
d = 1.02 gr/cm3
H = 10 m (=1000 cm)'dir
P = 1.02 x 1000
P = 1020 gr/cm2 buradan 1 atm = 1000 gr/cm3 olduğundan
P = 1.02 alm bulunur.
Dalgıç aynı dalıșı bir tatlı su ortamında yapıyor ise ;
P = dxH
P = 1 x 1 00
P = 1000 gr/cm3 buradan; 1 atm = 1000 gr/cm3 olduğundan,
P = 1 atm olacaktır
Görüldüğü gibi -10 m' de
tuzlu
üzerine uyguladığı basınç 0.2 atm. daha fazladır.
16
deniz
suyunun
dalgıç
Örneğin; denizde -14 m de bulunan bir dalgıç üzerine etki eden
basınç;
P = d x H den d ve H değerleri yerine yazılırsa ;
P = 1.02x 1400
P= 1428 gr/cm2 buradan 1 atm =1000 gr/cm2 olduğundan
P = 1.428 atm olacaktır
Bulunan bu değerler ; deniz yüzeyinde basıncın sıfır olduğu kabul
edilerek bulunmuș ve sadece su kalınlığının basıncını yansıtan
değerlerdir. Buna Geyç Basıncı denir. Hakikatte su yüzeyinde etkin olan
1 atm 'lik atmosfer basıncı vardır. Bu basınçla birlikte su kalınlığının
basıncına Mutlak Basınç (Pm) denir ;
Pm = Geyç Basıncı + Atmosfer Basıncı olarak ifade edilir
Örneğin ; Su içerisinde -13 m de bulunan bir dalgıcın üzerine etki eden
Mutlak Basınç ;
P = d x H 'den
P = 1 x13 00 buradan ;
Geyç Basıncı;
P = 1.3 atm olarak bulunur.
Pm = Geyç Basıncı + Atmosfer Basıncı olduğundan ,
Mutlak Basınç ;
Pm = 1.3 + 1 den,
Pm = 2.3 atm olacaktır.
Derinlik
0m
-10 m
-20 m
-30 m
-40 m
Geyç Basıncı
0 atm
1 atm
2 atm
3 atm
4 atm
Mutlak Basınç
1 atm
2 atm
3 atm
4 atm
5 atm
Tablo 1. Derinliğe karșılık Geyç Basıncı-Mutlak Basınç değerleri
17
Pratik uygulamalarda tuzlu deniz sularının yoğunluk değeri
yuvarlanarak d = 1gr/cm3 olarak alınır. Buna göre Derinlik-Geyç
Basıncı-Mutlak Basınç ilișkileri așağıda tablo 1 de verilmiștir. Böylece
inilen her 10 m için hidrostatik basıncın 1 atm artacağı esas alınır.
İnsan vücudu büyük ölçüde sıvılardan meydana geldiği için ve sıvılar
sıkıștırılamadığından artan hidrostatik basınç vücudumuzun her tarafına
eșit ve simetrik olarak yansır. Ancak aynı durum vücut.içerisindeki sinüs,
kulak, akciğer gibi hava boșlukları için bir sorun olușturur. Dıș etkenlere
kapalı olan bu boșluklar basınç etkisi karșısında direnç gösteremezler,
oldukça hassastırlar. Artan basınç karșısında söz konusu boșlukların
davranıșlarını temel gaz kanunları çerçevesinde incelemek gerekir.
GAZ KANUNLARI
Gazlar içinde bulundukları kapalı kapların çeperlerine veya temasta
oldukları yüzeylere basınç uygularlar. Bu basınç gaz moleküllerinin birim
yüzeye çarpma sayılarıyla orantılıdır. Kap çeperine çarpan molekül sayısı
hemen hemen aynı olduğundan her noktada basıncın değeri aynıdır.
Moleküllerin hareketi en çok sıcaklık ve basınç etkisiyle gerçekleșir.
Sıcaklık arttıkça molekül hareketleri artacağından meydana gelen
hareketlenme çeperi dıșa doğru itme kuvvetini de artırır. Aynı durum gaz
üzerine bir basınç uygulandığı zaman da söz konusudur. Bu durumda
moleküller sıkıșacağından çepere çarpan molekül sayıları artacaktır, bu
da gaz basıncını arttıracaktır.
Görüldüğü gibi sıcaklık, basınç ve hacim değișkenleri gazların
davranıșlarını belirleyen en önemli etkenlerdir.
Boyle-Mariotte Kanunu
Gazların sıkıștırılabilme, genișleme ve diffüzyon özellikleri sıvı ve
katılardan
çok
farklıdır.
Gazlar
sıkıștırılabirler.
Nitekim,
sabit
sıcaklıkta kapalı bir kapta bulunan bir gaz sıkıștırıldığında gazda iki
önemli değișiklik olur;
a- Gazın hacmi sıkıștırma miktarına göre küçülür,
b- Gazın özgül ağırlığı sıkıștıkça artar.
18
Kapalı kaplarda yapılan deneylerde hacim ve basıncın ters orantılı
olarak değiștiği ancak basınç ve hacim çarpımlarının daima sabit kaldığı
görülmüștür. Sonuçlar șu șekilde ifade edilir , "Sabit sıcaklıkta bir
gazın
hacmi
ile
basıncının
çarpımı
sabittir"
Bu
kanun
matematiksel olarak ;
P x V = K (sabit)
bağıntısı ile gösterilir,
P : Basınç (atm)
V : Hacim (cm3)
K : Sabit sayı
Șekil 6. Basınç (P), Hacim (V) ikilisi.
(P) artarken (V) azalır.
Bu eșitlikte P küçüldükçe V büyüyecek veya tersi durumda P
büyüdükçe V küçülecektir (Șekil 6) ,
Madem ki bir gazın basıncı ile hacminin çarpımı sabittir, o halde aynı
gazın hacmini birkaç defa değiștirirsek, her yeni durumda K sabit
olacağından ifade ;
P1 x V1 = P2 x V2 = P3 x V3 =...............= K șeklinde yazılabilir.
Bu durum su içerisine indirilen ters bir kova içerisinde sıkıșan ve
hacmi gittikçe küçülen hava üzerinde incelenebilir (Șekil 7).
Örnek ; Bir gazın hacmi 200 °C 'de ve 1 atm basınç altında 10 litre
olsun. Aynı sıcaklıkta ve 2 atm basınç altında ölçüm yapılsaydı gazın
hacmi ne olurdu ?
Çözüm ; Madem ki basınç artmıștır, Boyle-Mariotte kanununa göre
basınç altında hacim küçülecektir.
19
P1
P2
=
=
1 atm
2 atm
V1 = 10 lt
V2 =?
P1 x V1 =P2 x V2
V2
V2
=
=
bağıntısından ,
V1 x P1/P2
5 litre
Șekil 7.
=
10 litre x 1 atm / 2 atm
bulunur.
Böyle - Mariotte Kanununun pratik uygulaması. Kova derine
indikçe artan basınç karșısında içerisindeki hava sıkıșır. Basınç (P)
ve Hacim (V) çarpımı sabittir (K).
Örnek ; sabit sıcaklıkta bir bisiklet pompasının pistonu ileri doğru
itilerek basınç 3 P ' ye çıkarıldığında hacim kaç V olur ?
Çözüm ; Basınç hacim ile ters orantılı olduğundan, basınç 3 katına
çıktığında hacim 1/3 'üne düșer. Yani V/3 olur . Veya ;
P1 x V1 = P2 x V2' den hesaplanırsa;
P1 x V1 = 3P2 x V2 yazılabilir, buradan ;
V2 = P1 x V1 / 3P2 = 1 x V1 / 3
V2 = V1/3 bulunur.
20
Boyle-Mariotte Kanunun Dalıș Deknigindeki Pratik Uygulamaları
Boyle - Mariotte kanunu aynı zamanda elastik kaplar ve içerisinde
bulunan bir veya birkaç gaz karıșımı için de geçerlidir. Kanunun en önemli
öğretisi gazların basınç karșısında hacim değiștirdikleridir. Solunan
hava bir gaz karıșım] olduğundan basınç altındaki davranıșları aynı diğer
gazlar gibi olacaktır. Bilindiği gibi hidrostatik basınç her 10 m’ lik su
kalınlığına karșılık 1 atm'lik mutlak basınç verir, içi hava dolu olan bir
balon sualtına indirildiğinde balon yüzeyine etki eden hidrostatik basınç
nedeniyle hacmi küçülecektir. Derinliklere göre havanın sıkıșması
sonunda olușan basınç - hacim ilișkileri Șekil 7 'de verilmiștir. Bu șekil
dikkatli olarak incelendiğinde en büyük hacim değișikliğinin ilk -10 m 'de
olduğu görülür (Șekil 8),
Șekil 8. Basınç-Hacim ilișkileri. Basınç (derinlik) arttıkça balon
içerisindeki gaz sıkıșır ve balon küçülür
Bir an için serbest dalıș yapan ve su yüzeyinde derin bir nefes
alarak alçalmakta olan bir dalgıcın ciğerlerini düșünelim; aynı balon gibi
o da hidrostatik basınç etkisiyle küçülecektir. Küçülen ciğerlerdeki hava
hem sıkıșacak hem de yoğunlașacaktır. Dalgıç tekrar yüzeye ulaștığında
ciğer hacmi ve havanın yoğunluğu tekrar bașlangıçtaki haline dönecektir.
Aletli dalıș yapan bir dalgıç derinlerde tüpünden nefes aldığı
zaman hava o derinliğin mutlak basıncı etkisinde sıkıșmıș halde
ciğerlerine dolar. Örneğin dalgıç -10 m de ise, bu derinlikte mutlak
21
basınç 2 atm olduğundan hava 2 defa daha yoğun ve sıkıșmıș olarak
ciğerlerine dolacaktır. Dalgıç -10 m'den -20 m'ye gelirse mutlak basınç
3 atm olacağından soluduğu hava daha da sıkıșmıș ve yoğun olacaktır.
Dalgıç çıkıș amacıyla yüzeye yaklaștığında örneğin -10 m geldiğinde
ciğerlerindeki hava tekrar genleșecektir. Yüzeye çıkıldığında genleșme
daha da artıp hava maksimum genleșmeye ulașacaktır. Bu durumda
dalgıcın ciğerlerinde genleșen havayı mutlaka tahliye etmesi gerekir.
Tahliye devamlı nefes alıp-verme șeklinde veya acil çıkıșlarda devamlı
bağırarak yapılır.
Havanın değișen basınç karșısında devamlı hacim değiștirdiği
gerçeği aletli dalıșın en önemli kuralını ortaya koyar. Bu kural "Dalıș
sırasında devamlı nefes al-ver, asla nefes tutma ! " șeklinde
ifade edilir. Dalgıcın yükselme sırasında nefes tutması veya
ciğerlerindeki havayı gerektiği kadar tahliye edememesi durumunda "Hava
Embolizması" denilen ve ciddi bir rahatsızlık olan akciğer yırtılmalarına
neden olur.
Boyle-Mariotte Kanununun diğer bir sonucu da sıkıșan havanın
yoğunlașması
ile
ilgilidir.
Derinlerdeki
bir
dalgıç
bulunduğu
derinlik basıncına uygun yoğunlașmıș hava solur. Bu durumda dalgıç tüpünde
miktarı belli olan hava derinlere gittikçe daha çabuk tükenecektir.
Örneğin; yüzeyde dakikada 25 lt. hava tüketen bir dalgıç -10 m' ye
indiğinde dakikada 50 lt. tüketecektir, Dalgıçlar, pratikte tașıdıkları
hava miktarını ve ineceği derinliği göz önüne alarak hava tüketim
zamanlarını hesaplayabilirler.
Guy-Lussac ve Charles Kanunları
Boyle-Mariotte deneylerinde sıcaklık sabit tutularak basınç ve
hacim arasındaki değișimler incelenmiști. Șimdi de basıncı sabit tutup
sıcaklığı
değiștirdiğimizde
hacimde
nasıl
değișikliklerin
olduğu
incelenmiștir. Yapılan deneylere göre; sabit basınçta, bir gazın sıcaklığı
1°C arttırıldığında hacmi 1/273 kadar artar. Charles Kanunu sıcaklık
ve hacim arasındaki ilișkiyi "Sabit basınçta bir gazın hacmi mutlak
sıcaklığı ile doğru orantılıdır" șeklinde ifade eder ve ;
V1/V2=T1/T2
veya
V1xT2=V2xT1
22
bağıntısı ile gösterilir.
Bir gazın hacmini sabit tutup basıncın sıcaklıkla değișimini
incelersek Charles kanununa benzer ifadeyle karșılașırız. Guy – Lussac
Kanunu olarak bilinen bu kanun " Sabit hacimde bir gazın basıncı ile
mutlak sıcaklığı doğru orantılıdır" șeklinde ifade edilir ve ;
P1/P2 = T1/T2 veya P1xT2 = P2xT1
V1
V2
T1
T2
P1
P2
:
:
:
:
:
:
bağıntısı ile gösterilir.
ilk hacim ( lt )
son hacim
ilk sıcaklık (°K)
son sıcaklık
ilk basınç ( atm )
son basınç
Burada T mutlak sıcaklıktır ve Kelvin derecesi (°K) ile ifade edilir .
T = 273 + t°C șeklinde hesaplanır. Burada t°C (Centigrad) ölçülen
sıcaklıktır.
Örneğin ; Bir gaz 12 °C de ve 1 atm ' de 600 lt gelmektedir. Bu gaz
22°C 'ye getirilirse hacmi ne olur ?
Çözüm ; Charles kanununa göre gazın sıcaklığı arttığına göre hacmi de
artacaktır , önce T1 ve T2 mutlak sıcaklıkları hesaplıyalım ;
T1 = 273 + 12°
T2 = 273 + 22°
T1 = 285°K
T2 = 295°K
V1 = 600 lt’dir,
V2 = ?
V1 / V2 = T1 / T2
formülünde değerler yerine konursa ;
600 / V2 = 285 / 295 buradan V2 = 600 x 295 / 285 tir,
V2 = 621 lt. bulunur.
Guy - Lussac ve Charles Kanunlarının Dalıș Tekniğindeki Pratik
Uygulamaları
Dalıș tüpleri belli hacimleri olan ve belli basınçta hava
doldurulan kaplardır. Bunların teknik donatısı, ve kullanım, her dalgıcın
bilmesi gereken temel bilgilerdir. Dolu bir tüpün sıcaklığı arttığı
23
zaman iç basıncı
bırakılması ile olur.
da artar. Pratikte tüp ısınmaları tüplerin güneșe
Örneğin ; 12 lt' lik bir dalgıç tüpü sıcaklığı 18 °C olan bir su bidonu
içerisinde 200 atm lik bir basıçla hava dolduruluyor. Tüp dolumu sonunda
güneșe maruz kalan tüp sıcaklığı 36 °C ye ulașıyor. Tüp basıncı ne olur ?
t1
t2
P1
P2
=
=
=
=
18 °C
36 °C
200 atm.
? sorulmaktadır ,
Guy-lussac Bağıntısından ; P1 / P2 = T1 / T2
yazılabilir.
T
= 273 + t den, T1 =273+ 18 =291°K
T2
= 273 + 36 = 309°K olarak hesaplanır ve yerine konduğunda;
200 /P2= 291/309
dan
P2 = 200 x 309 / 291
P2
= 212.4 atm. bulunur.
Görüldüğü gibi sıcaklık artmasıyla tüp basıncı 12.4 atm artmıștır.
Yaz aylarında kıyı veya dalıș teknelerinde güneș ıșınları tüpleri 65-70 °C
ye kadar ısıtabilir. Tüpler her ne kadar 300 atm veya daha yukarı
basınçlara dayanıklı yapılmıșlarsa da dolum basıncının üzerinde basınç
yüklemesi
gereksiz
yere
tüp
metalinin
deformasyon
limitlerini
zorlayacağı muhakkaktır. Bu nedenle dolu tüplerin ısınmayacakları
yerlerde muhafaza edilmeleri gerekir.
Dalton Kanunu
Karıșımlar halindeki gazların basınçlarını inceleyen bağıntıları
ortaya koyar. "Bir gaz karıșımının toplam basıncı o karıșımı
meydana getiren gazların kısmi basınçlarının toplamına eșittir"
șeklinde ifade edilir. Bir karıșım n sayıda gazın karıșmasıyla olușmuș ise
bu karıșımın basıncı (PT) ;
PT = P1 + P2+P3 .......Pn
'dir.
24
Karıșımı olușturan çeșitli gazların basıncına kısmi basınç denir
ve bu basınç gazların miktarları ile doğrudan orantılıdır. Gaz miktarı
arttıkça karıșımdaki o gazın basıncı da artacaktır, Buradan eğer karıșım
iki gazdan meydana gelmișse iki gazın ayrı ayrı basınçları toplamı
karıșım basıncına eșit olur.
Örneğin ; Deniz yüzeyinde yani 1 atm lik basınç altında 100 litrelik
bir kaba 12 litre hidrojen, 80 litre helyum ve 8 litre oksijen koyalım. Bu
gaz karıșımının basıncı ayrı ayrı hidrojen helyum ve oksijen gazlarının
basınçları toplamına eșit olacaktır yani;
PT = P (hidrojen) + P (helyum) + P (oksijen)
100 litrelik kabın %12'sini hidrojen, %80'ini Helyum, %8' ini Oksijen
olușturmaktadır. Kapta latm 'lik basınç hüküm sürdüğüne göre bu basıncın %
12 atm' ni hidrojen, %80 atm 'ni helyum ve %8 atm' ni oksijen vermektedir.
Matematiksel olarak ;
PT = 12/100 + 80/100 + 8/100
PT = 0.12 + 0.80 + 0.08
PT = 1 atm
olacaktır.
eșitliği sağlanmıș olur.
Gaz karıșımları basınç altına girdikçe karıșımı olușturan gazlar da
sıkıșarak kısmi basınçlarını arttırırlar.
Dalton Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları
Dalton Kanununun en önemli öğretisi sualtında soluduğumuz basınçlı
yoğun havanın etkilerini açıklamasıdır. Bunun için bir gaz karıșımı olan
havayı tanımamız gerekir.
Hava; Renksiz kokusuz bir gaz karıșımı olup bașlıca oksijen ve
azottan olușur, Bunların yanısıra diğer gazlar da bulunmaktadır. Kuru
havanın hacimce yüzde bileșimi șöyledir;
25
Gaz
%V Hacim
Azot (N2)
Oksijen (02)
Argon (Ar)
Karbondioksit (C02)
Diğer gazlar
78.00
21.00
0.90
0.04
0.06
Bu tabloda diğer gazlar olarak ; metan (CH4), karbonmonoksit (CO),
helyum (He), hidrojen (H2), kripton (Kr), su (H2O) ve neon (Ne) gazlarının
tümünün toplam yüzdeleri verilmiștir. Bu bileșimde karbondioksit,
karbonmonoksit ve su buharı yüzdelerinin sıkça değișebileceğini
unutmamak gerekir. Genelde havanın esas bileșenleri ; azot, oksijen ve
diğerleri olmak üzere üç grupta incelenirler. Buna göre ;
Deniz yüzeyinde 1 atm'lik basınç altında soluduğumuz havayı
olușturan gazların kısmi basıncı;
P (hava) = P (azot) + P (oksijen) + P (diğer gazlar)
șeklinde ifade edilebilir. Bașka bir ifadeyle yüzeyde solunan 1 atm'lik
hava basıncının % 78'ni azot, % 21'ni oksijen % 1'ni ise diğer gazlar
sağlayacaktır.
P (hava) = 78 / 100 (azot)+21 / 100 (oksijen) +1/100 (diğer gazlar)
P (hava) = 0.78 + 0.21 + 0.01
P (hava) = 1 atm olacaktır.
Dalgıç aynı havayı -20 m ' de yani 3 atm mutlak basınç altında
soluyorsa havayı olușturan gazların kısmi basınçları ;
P (azot)
= 0.78 x 3
P (oksijen)
= 0.21 x 3
P (diğer gazlar) = 0.1 x 3
P (hava)
3 (hava)
= 0.78 x 3 + 0.21 x 3 + 0.1 x 3
= 2.34 (azot) + 0.63 (oksijen) + 0.3 (diğer gazlar)
olacaktır. Bașka bir deyișle; üçünün toplamı dalgıcın soluduğu 3 atm'lik
havanın basıncını verecektir.
26
Dalgıç derinlere indikçe soluduğu havanın mutlak basıncı dolayısıyla
azotun, oksijenin ve diğer gazların da kısmi basınçları artacaktır. Artan
basınç karșısında azot ve diğer gazların insan metabolizması üzerine
etkisi değișmeye bașlar. Çeșitli araștırmalar P (azot) = 3.2 atm'e
ulaștığında bu gazın narkoz (uyușturucu) etkisi yaptığını göstermektedir.
Narkoz belirtileri kendine așırı güvenme, anlamsız ișaretler ve dengesiz
hareketlerle kendisini belli etmeye bașlar Oksijen kısmi basıncı için
durum biraz değișiktir. P (oksijen) = 1.8 atm'e ulaștığında akut oksijen
zehirlenmesi belirtileri bașlayabilir. P (azot) = 3.2 atm'e ulașması için
ortamın 4 atm'lik bir basınçta olması gerekir ki bu da, -30 m'lik derinliğe
karșılık gelir. Bu nedenle, sportif dalgıçların -30 m altına inmeleri
durumunda çok dikkatli olmaları gerekir. Dalgıç, -30 m den itibaren
daha derinlere doğru inerken hem kendisini hem de arkadașını
azot narkozu etkisine karșı kontrol etmelidir. Derin dalıșlarda
azotun narkoz etkisini bertaraf etmek için profesyonel dalgıçlar azot
yerine helyum içeren özel hava karıșımları solurlar. Kısmi basınç
etkilerinin beklenmedik sonuçları diğer gazlar için de görülebilir. Solunan
havanın içerisinde çok az da olsa bulunan CO2, CO gibi gazların kısmi
basınçları arttıkça boğucu ve zehirleyici etkileri de artacaktır.
Henry Kanunu
Bir sıvı ile temas halinde bulunan bir gaz, sıvı içerisinde az veya çok
çözünür. Çözünme derecesi gazın ve sıvının cinsine göre değișir. Sıvı ile
kimyasal reaksiyon veren gazlar doğal olarak daha çok çözünürler.
Reaksiyon vermeyenler ise genelde az çözünürler. Kanun ; "Bir gazın bir
sıvı içerisindeki konsantrasyonu o gazın kısmi basıncı ile doğru
orantılıdır" șeklinde ifade edilir. Yani bir sıvının üzerinde bulunan gazın
kısmi basıncı ne kadar büyükse gaz sıvı içeresinde o kadar çok
çözünecektir (Șekil 9).
Șekil 9. Gazların Çözünürlüğü. Basınç
İçerisindeki çözünürlüğü artar.
içerisindeki gaz tekrar açığa çıkar.
27
arttıkça
gazın
Basınç azaldıkça
sıvı
sıvı
Eğer bir gaz karıșımı varsa; her gazın sıvı içerisindeki çözünürlüğü
kendi kısmi basıncı ile doğru orantılı olur ve her gaz diğerinden bağımsız
hareket eder. Kanun ;
C = KxP
C
P
K
formülü ile ifade edilir. Burada ;
:çözünen gazın konsantrasyonu
:kısmi basınç
:sabit (normal 1 atm basınç altında bir gazın bir litre sıvıda
çözünme miktarını gösteren katsayıdır)
Doğal olarak K ve P ne kadar büyükse çözünme o kadar çok olacaktır.
Değișik sıcaklıklarda havayı olușturan K sabitleri așağıda verilmiștir
(Bunzen Katsayıları) ;
Gaz
Azot
Oksijen
Karbondioksit
Karbonmonoksit
0 °C
0.0239
0.0489
1.7130
0.0354
20 °C
0.0164
0.0310
0.8780
0.0232
Tablodan da görülebileceği gibi sıcaklık arttıkça çözünen gaz
miktarında azalma veya sıcaklık azaldıkça gaz miktarında artma
olmaktadır.
Örneğin ; Oksijen ve azotun 20°C lik sabit bir sıcaklıkta ,1 ve 2
atm'lik basınç altındaki su içindeki çözünmelerini inceleyelim.(Su için
K (azot) = 0.064 K (oksijen) = 0.0310 dir )
1 atm'lik basınç için azot;
C=KxPden
C = 0.064 x 1
C = 0.064 lt.
1 atm'lik basınç
C=KxP 'den
C = 0.0310 x 1
C = 0.0310 lt.
2 atm 'lik basınç için azot;
C = K x P 'den
C = 0.064x2
C = 0.128 lt.
2 atm 'lik basınç için oksijen;
C = K x P 'den
C = 0.0310x2
C = 0.062 lt.
28
için
oksijen;
Dikkat edilirse basınç arttıkça azot ve oksijen gazlarının çözünme
miktarları da artmaktadır. Basınç kalktığında çözünmüș olan gazlar
tekrar sıvıdan ayrılarak gaz haline gelecektir. Bu olay içerisine basınçla
gaz basılarak doldurulan bir gazoza benzetilebilir, içerisinde çözünmüș
gaz bulunan gazoz șișesinin kapağı açılınca gaz sıvıdan ayrılarak
kabarcıklar halinde çıkmaya bașlar. Burada dikkat edilmesi gereken
önemli bir nokta, sıvılarda çözünen gaz eğer sıvı ile kimyasal reaksiyona
giriyorsa, gazın hem çözünme miktarı daha fazla olur hem de basınç
azalması sonunda sıvıdan ayrılarak tekrar gaz haline geçmesi uzun zaman
alır. Nitekim amonyak ve kükürtdioksit gibi gazlar su ile reaksiyona
girdiklerinden daha çabuk çözünürler.
Henry Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları
Gazların basınç altında sıvılarda çözünmeleri tüm canlıların
hayatında önemli rol oynar. Basınç altında bulunan bir dalgıcın soluduğu
hava, bașta dalgıcın en sıvı kısmı olan kanı içerisinde çözülecektir. Bașta
azot oksijen ve diğer gazlar olmak üzere bunların kan üzerindeki kısmi
basınçları arttıkça çözülmeleri daha çok olacaktır. Basıncın yanısıra
soğuk ortam çözünen gaz miktarını arttıracaktır. Azot, çözünürlüğü ve
kısmi basıncı fazla olduğundan kanda en çok çözünen gazdır. Bunu oksijen
ve diğer gazlar takip eder. Basınç azalması ile birlikte kanda çözülmüș
olan hava tekrar gaz haline dönüșecektir. Oksijen, kandaki hemoglobin
maddesi ile reaksiyona girdiğinden tekrar gaz haline dönüșü yavaș olur.
Azot kolayca tekrar gaz haline dönüșür. Akciğerler kandaki gazı daha
kabarcıklanma olmadan atabilirler. Burada dikkat edilmesi gereken nokta
bu dönüșümün yavaș olmasıdır. Bunu kontrol etmenin tek yolu basıncı
yavașça azaltmak, yani çıkıșları yavaș yapmaktır. Bunun için çeșitli dalıș
kurumları değișik çıkıș hızları verirler. Dalgıçların çıkıș hızlarına
uymaları gerekir. Amerikan Deniz Kuvvetleri dalıș uygulamalarında
çıkıș hızları maksimum 18 m/dk., C.M.A.S ekolünde 10 m/dk. olarak
verilmiștir. Kan içerisinde çözülen hava bașta azot olmak üzere zamanla
sıvıya yakın kıvamdaki diğer organlar içerisinde de çözünür. Bu dokular
arasında kıkırdak ve kas dokuları kandan sonra azotu en çok absorbe eden
dokulardır. Bu nedenle basınç artmasının yanısıra uzun zaman faktörü de
azotun çözünme miktarını hem arttıracak hem de bașka dokulara
yayılmasına neden olacaktır.
29
Graham Kanunu
Gazlar birbirleriyle her oranda karıșabilirler. Odanın bir köșesinde
serpilen kolonyanın kokusunu diğer köședen duyabiliriz. Bu durum ancak
kolonya buharının hava içerisinde ilerlemesi ile mümkündür, buna
gazların diffüzyonu denir. Yapılan deneylerde çok ince deliklerden
geçirilen gazların geçme hızlarının yoğunlukları (ağırlıkları) ile ters
orantılı oldukları görülmüștür. Buna göre iki ayrı gazdan birinin bir
delikten geçme hızı V] , diğerininki \/2 ise yoğunlukları di ve d2 olmak
șartıyla;
V1 / V2 = d2 / d1
yazılabilir. Buradan "bir gaz ne kadar yoğun (ağır) ise diffüzyonu o kadar
az olur" sonucuna varılır. Gazların yoğunluğu molekül ağırlıklarına (M)
açıklanır.
Bu
kanun
"gazların
diffüzyon
hızları
molekül
ağırlıklarının karekökü ile ters orantılıdır" șeklinde ifade edilir.
M1 ve M2 molekül kütlesinin kareökleri olarak alınırsa, bu ifade,
V1 / V2 = (M2 /M1)
șeklinde yazılabilir.
Diğer yandan iki gazın aynı miktarda hacimlerinin diffüzlenmesi için
geçen zaman t1 ve t2 olarak alınırsa yukarıdaki bağıntı;
t1 / t2 = (M2 / M1) = V1 / V2
yazılabilir
Buradan, hafif gazlar için diffüzyon zamanı daha az fakat diffüzyon
hızları daha çok olur sonucu çıkar Buna göre bir gaz karıșımı olan havanın
içerisindeki gazların diffüzyon hızlar da değișik olacaktır.
Graham Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları
Basınç altında gazların sıvılarda çözünmesi ve sonra da diffüzyon
yolu ile dokulara geçmesi Graham kanununun önemli sonuçlarından biridir.
Solunan kuru ve temiz havanın en önemli bileșenleri oksijen (02) ve azot
(N2) tur. Graham kanununa göre bu gazların diffüzyon hızı ;
30
M1 (oksijen) : 16
M2 (azot) : 14 her iki gazın atom ağırlığı olarak alındığında,
V1 : azot
V2 : oksijen
V1 / V2
= (M2 / M1)
V1 / V2
= 14 / 16
V1 / V2
= 0.93
ise;
den
V1(azot) = 0.93 V2 (oksijen),
bulunur.
Buradan azot gazının oksijene göre daha hızlı ve daha çabuk yayıldığı
sonucu çıkar. Ayrıca oksijenin kan hemoglobini ile reaksiyona girerek
dokulara bu șekilde iletilmesi onun gaz olarak etkisini oldukça azaltır.
Sonuç olarak ; artan basınç altında insan vücuduna etki eden en önemli
gazın azot olacağı sonucuna varılır.
Basınç altındaki dalgıcın soluduğu havadaki en hafif gaz olan azot
tüm vücut dokularına diffüzyon yolu ile yayılır. Diffüzyon zamanı ne kadar
uzun olursa dokuların gaz doygunluğu da o kadar çok olur. Çıkıșa geçen bir
dalgıç basınç azalması ile birlikte tüm vücut dokularındaki azotu da
solunum yolu ile atmaya bașlar. Dokulardan azotun atılması için belli bir
zaman gerekir. Bu zaman dalgıcın indiği derinlik ve o derinlikte geçirdiği
zamana bağlı olarak değișir. Dalgıç ne kadar derine inmișse ve orada ne
kadar çok zaman geçirmișse vücut dokularında biriken azotun atılması da
o kadar uzun olur. Normal çıkıș hızı ile yüzeye çıkabilmek ve aynı zamanda
vücuttaki azotu atmak için çeșitli dalıș tabloları geliștirilmiștir. Bu
tablolar inilen derinliği ve orada kalınacak maksimum zamanı verirler.
Dalgıç bu tablolarda belirtilen zaman ve derinlik limitlerine uyduğu
zaman belirtilen yükselme hızı ile su yüzüne çıkabilir. Dalıș
tablolarındaki derinlik ve zaman limitleri geçildiği takdirde azalan
basınç karșısında azot solunum yolu ile vücuttan atılma zamanı
bulamayacağından, yüzeye vardıktan sonra da kan ve dokulardan ayrılmaya
devam eder. Kan içerisinde olușan azot kabarcıkları damarlarda hareket
etmeye bașlar, geçemeyeceği büyüklükteki damarlara rastgeldikçe tıkar.
31
Bu durum Vurgun denilen önemli bir dalıș hastalığına neden olur. Bu
durumları
önlemek
için
"Tablolarda
belirtilen
Derinlik-Zaman
limitlerine uy !" kuralının dikkatlice uygulanması gerekir. Belirtilen
limitler așılmıș ise dalgıç vücut dokularındaki azotu atmak için yüzeye
varmadan belli derinliklerde belli bir zaman geçirmek için durur. Bu
duraklara dekompresyon durakları veya kısaca Deko adı verilir. Deko
uygulamaları her zaman bir risk faktörü tașıdığından uzun deneyimlere
sahip olmadan dekolu dalıș yapmak sakıncalıdır. Sportif amaçlı dalıșlar
dekosuz planlanan dalıșlardır .
32
BÖLÜM 2
DALIȘ MALZEMELERİ
Sualtı
dünyasındaki
bir
yașama,
geçici
de
olsa
uyum
sağlayabilmek için bir takım aletlere ihtiyaç vardır. Bu aletler; görmeyi
kolaylaștırıcı Maske (mask), su üstünde nefes almayı sağlayan Șnorkel
(snorkel), su altında hareket sağlayan Palet (fins), üșümeyi önleyen
Elbise (suit), yüzerliği kontrol ekmeye yarayan B.C.D. (buoyancy control
device) ve Ağırlık Kemeri (weight belt), su altında solumayı sağlayan
Tüp (tank) ve Regülatör (regülatör) takımlarıdır. Dalgıçlar bu aletleri
kullanmadan önce çalıșma prensipleri, seçimi, dalıșa hazırlanmaları,
kullanım ve bakımları ile ilgili temel bilgileri almalıdır.
MASKE
Su altında gözler ile su arasında bir hava boșluğu olușturarak net bir
șekilde görmemizi sağlayan cam, kauçuk veya silikondan yapılmıș
malzemedir. Seçiminde dikkat edilecek özellikler;
a)
Burnu kapayan ve dıșarıdan elle burnun yanlarını sıkabilecek
șekilde "burunlu" bir yapıda olması,
b)
Geniș görüș alanı ve küçük iç maske hacmine sahip olması
c)
Kırılmaz camdan (tempered glass) yapılmıș olması,
șeklinde
sıralanabilir.
Maskeler
çeșitli
șekillerde
ve
renklerde
olabilirler. Bunlar arasında tahliye valfi ( purge valf ) içeren veya
dereceli cam takılabilen modeller sayılabilir. Maske camı göze ne kadar
yakın ise görme alanı o kadar geniș olur. Bu durum aynı zamanda küçük iç
hacmi de sağlar. Küçük hacimli maskelerde su tahliye ișlemi daha
kolaydır. Geniș görüntü alanı yaratmak için bazı modellerde (triview
mask) maske yanlarına da ilave camlar konmuștur. Maske içi boșluk artan
basınç etkisinde olduğundan derinlere indikçe iç ve dıș basıncın
dengelenmesi gerekir. Maskenin basınç dengelemesi burundan hava
vererek yapılır.
33
Maske seçiminde en önemli kriter maskenin yüze iyi oturması ve
rahatlığıdır. Maskenin yüze iyi oturup oturmadığını anlamak için kayıș
takmadan maske yüze oturtulur, hafifçe yüze bastırılır ve nefes tutulur.
Maske düșmeden yüzde duruyor ise oturması ve uyumu iyidir. Maske bașa
takıldıktan sonra kayıșı ne gevșek ne de sıkı olmalıdır.
Suya girmeden önce maske içi buğulanmasını önlemek için maske
içerisinde cam üzerine özel spreyler, alkol veya deniz yosunu gibi
maddeler sürülür. En çok uygulanan pratik șekliyle dalgıçlar maske
içerisini ve camı tükürükleriyle ovmak suretiyle bu ișlemi yaparlar.
Maskeler her dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalıdır.
ȘNORKEL
Su üzerinde yüzen bir dalıcının bașını kaldırmadan nefes almasını
sağlayan özel J harfi șeklinde kıvrılmıș bir borudur. Dalıșa bașlamadan
önce ve dalıștan sonra yüzeydeki dalgıcın tüp havasını kullanmadan nefes
almasını sağlar. Șnorkellerin nefes almayı engelleyici ve içine dolan suyu
atmada zorlayıcı olmaması esastır. Bunun için çapı yaklașık 2 cm boyu
30-35 cm olmalıdır. Șnorkelin ağıza alınan kısmına "maps" denir. Burada
aleti ağızda tutmaya yarayan iki adet dișlik bulunur. Uzaktan görülmeyi
kolaylaștırmak için boru kısmının uç kısmı genelde renklidir.
Șnorkel seçiminde dikkat edilmesi gereken iki nokta; uyum ve
rahatlıktır. Bunun için șnorkel dișler arasına alınır ve nefes alınarak
boyu, durușu, uyumu ve rahatlığı kontrol edilir. Șnorkel özel bağ lastikleri
ile maskenin sol tarafında maske kayıșına bağlanır. Dalıștan sonra tatlı
su ile yıkanmalıdır.
PALETLER
Su yüzeyinde veya su içinde el kullanmadan kolayca hareket etmeyi
sağlayan geniș yüzeyli, elastik ayak kılıflarıdır. Kauçuk veya silikondan
yapılmıș olanların yanısıra topuğu kapalı veya arkası atkılı çeșitleri
vardır. Paletlerin yüzeyleri değișik büyüklükte ve uzunlukta olabilir.
Dalgıçlar cüsselerine, amaçlarına ve zevklerine göre palet büyüklüğü ve
sertliği konusunda seçim yaparlar. Seçimde en önemli noktalar; uyum ve
rahatlıktır. Atkılı paletlerin kușanmadan önce atkı ayarlarının yapılması
gerekir. Dalıștan sonra tatlısu ile yıkanmalıdır.
34
BALIKADAM ELBİSESİ
Su içerisinde giyilen, dalgıcın ısı kaybını önlemeye ve her türlü
yaralanmalar ile birlikte zehirli canlılara karșı vücudu korumaya yarayan
elbisedir. Balıkadam elbisesi sentetik kauçuk ve neopren denilen kalın ve
içi azot gazı ile kabarcıklandırılmıș (gözenekli) süngerimsi malzemeden
yapılır. Elbiselerde neopren, sade ve yalın șekliyle kullanılabilir. Ancak
(güneș, yırtılma, sıyrılma gibi dıș etkenlere karșı elbise ömrünü
uzatmak, ayrıca zevk ve kullanım rahatlığı sağlamak amacıyla genelde
neoprenin dıș ve iç yüzeyleri çeșitli jarse (lycra) veya iç yüzeyleri havlu
(plush) astar kumașlarla kaplı bir șekilde kullanılır. Elbiseler, 2-8 mm
arasında değișen kalınlıklarda ve çeșitli modellerde üretilir, Dalıș
elbiseleri tek parça olabileceği gibi genelde bașlık, ceket ve pantolon
olmak üzere üç parçadan olușur. Kabarcıklı neopren kumaș (+) yüzerlikli
olduğundan elbiseyi giyen kimseyede (+) yüzerlik kazandırır. Nitekim, bu
elbiseyi giymiș bir kișinin ilave ağırlık takmadan dalması imkansızdır.
Șekil 10. Islak ve Kuru elbise. Islak elbisede su neopren ile
vücut arasına girer, kuru elbisede neopren
ile vücut arasında hava boșluğu vardır.
Elbiselerin yaș ve kuru tipleri mevcuttur. Sportif amaçla dalanlarda
en çok yaș tip elbise kullanılır (Șekil
10). Bu tip elbisede su, elbise ile
vücut arasına girer ve elbise ile vücut arasında adeta hareket etmeyen bir
ince tabaka olușturur. Hareket etmeyen su tabakası ısıyı bașka bir yere
istemeyeceğinden bir müddet sonra kendisi de vücut ısısına ulașır ve
35
suya ilk giriște hissedilen
vücuda tam uyumu suyun
vücuda girmez, elbise ile
Hava tabakası iyi bir ısı
sularda tercih edilir.
üșüme bir müddet sonra kaybolur. Elbisenin
hareket etmesini önler. Kuru tip elbisede su
vücut arasına hava verilerek adeta șișirilir.
yalıtımı sağladığından bu tip elbiseler soğuk
Elbise tipi veya kalınlığı dalınması planlanan bölgelerdeki su
sıcaklığına ve mevsimlere göre seçilir. Suyun sıcaklığı azaldıkça
kullanılacak dalıș elbisesinin kalınlığı da arttırılmalıdır. Fazla kalın
elbise fazla ( + ) yüzerlik vereceğinden batmak için daha fazla ağırlık
kullanmak gerekir. Bu durum dalgıcın hareketlerini kısıtlar. Ülkemizde Deniz
suyu sıcaklıkları A - 29° C arasında değișmektedir. Akdeniz bölgesinde
genelde 4-5 mm, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde 6-7 mm kalınlığında
yaș elbiseler tavsiye edilir. Burada dalgıcın zayıflığı, șișmanlığı ve
haraketliliğinin üșüme duygusuna etki eden önemli kișisel faktörler
olduğununu hatırlamak gerekir. Deniz suyu sıcaklığı derinlere indikçe
azalır. Örneğin, -20 m' den itibaren denizsuyu sıcaklığı +4 ile +13 derece
olabilmektedir. Mevsimsel ortalamalara göre su sıcaklığı , O - 12° C
arasında ise. kuru elbiselerin, 12 - 22° C aralığında yaș elbiselerin
kullanılması tavsiye edilir.
Her iki tip elbisede basınç artıșı karșısında büzülür ve hacmi
küçülür. Kalınlığı azalan ve gittikçe incelen elbisenin hem ( + ) yüzerliliği
hem de ısı yalıtımı azalır. Bunun doğal sonucu olarak derinlere doğru
süzülen dalgıç gittikçe ağırlașır ve ısı kaybı fazlalaștığından soğuğu
daha çok hissetmeye bașlar. Azalan yüzerliğin tekrar kazanılması için
B.C.D.' ye zaman zaman ilave hava verilir. Ancak çıkıșta verilen havaları
tahliye ederek tekrar denge sağlanması unutulmamalıdır.
Bașlık çizme ve eldivenler elbisenin aksesuvarları olup özellikle
doğrudan su ile temas ederek derisi yumușayarak hassaslașan el ve
ayakları hertürlü tahriș ve sıyrıklara karșı korumaya yararlar. 18° C den
daha soğuk sularda bașlık giyilmesi tavsiye edilir.
Elbise seçiminde amaca uygun elbise seçmek esastır. Dikkat
edilmesi gereken önemli noktaların bașında, rahatlık ve uygunluk gelir.
Elbise, vücuda rahat oturmalı ve çok sıkı olmamalıdır. Dikișlerin esnek
olmasına, ceketin enseyi kapacak șekilde olmasına, eğer bașlık ayrı ise
bașlığın ceket yakasından içeri girecek uzunlukta olmasına dikkat
edilmelidir.
36
Elbiseler her dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalı ve gölgede
kurutulmalıdır. Zaman zaman fermuar aksam üzerine yağlayıcı silikon ile
neopren kumaș üzerine koruyucu sprey sıkılması, uzun süre
kullanılmayacaksa katlanmadan bir askı üzerinde açık bırakılarak
saklanması tavsiye edilir.
DENGE YELEĞİ (B .C.D., Buoyancy Control Device)
B.C.D. șișirilebilen bir can yeleğine benzer. Suya giriș ve çıkıșlarda
dalgıcın su üzerinde durmasını, dinlenmesini, su içerisinde ise basınçtan
dolayı değișen yüzerliğini kontrol etmeye yarayan bir teçhizattır. Șișirme
ișlemi ağızla veya tüpe bağlı bir hortum düğmesi yardımı ile olur. Șișme
kapasiteleri 5 -13 lt. arasında değișir. Hava boșaltma düğmesi șișirme
düğmesinin hemen yanında yer alır. Çeșitli modelleri mevcuttur. Bunlar
arasında tehlike anında kendi özel CO2 tüpü ile șișmeyi sağlayan
modelleri ile șișmeyi kendi özel tüplerinden yapan modelleri mevcuttur.
Üretici firmalara göre șekil ve kapasiteleri değișik olabilir. Bebe önlüğü
șeklinde olanlar, yelek șeklinde olanlar veya tüp çevresini kaplayan at
nalı șeklinde olan modelleri vardır. Hepsi de aynı amaçla kullanılır.
Aranan özellikler arasında özellikle tüpten yapılan șișirmelerde
patlamayı önlemek için fazla havayı tahliye eden bir subap ve iyi bir
kayıș sistemi bulunmasına dikkat edilmelidir. Seçiminde rahat ve
uygunluk esastır. Yelek fonksiyonlarının sade , basit ve kullanıșlı olması
kullanım kolaylığı sağlar.
Her kullanıștan sonra B.C.D.'lerin içi ve dıșı tatlı su ile yıkanmalı,
șișirme düğmelerine zaman zaman silikon yağ sürmeli, gölgede
kurutulmalı ve yarı șișik vaziyette muhafaza edilmelidir.
AĞIRLIK KEMERİ
Dalgıçlar bașta elbiseleri ve diğer teçhizatlardan kaynaklanan (+)
yüzerliğini nötr veya (-) hale getirebilmek için kullandıkları üzerine
parçalar halinde kurșun ağırlıklar takılabilen bir ucu tokalı kemerlerdir.
Bu ilave ağırlıklar olmadan dalgıcın suya batması hemen hemen
imkansızdır. Ağırlık, kemer ve tokalar çok çeșitli tipte, șekilde ve
renkte olurlar. Kemerler günümüzde 1 mm kalınlığında esnek sentetik
37
dokumadan yapılmaktadır. Kurșun ağırlıklar genelde 1-4 kg arasında
değișen parçalardan olușur. Seçiminde dikkat edilmesi gereken önemli
nokta kemerin kolayca çözülebilen bir toka ile donatılmıș olmasıdır.
Kolay çözülebilmekten gaye tek elle ve tek hareketle tokanın çabukça
açılabilmesidir. Zira bir tehlike veya kaza halinde dalgıç ağırlık kemerini
atıp acil çıkıș yapabilmelidir. Dalıștan önce ağırlık kemerinin
hazırlanması ve gerekli ağırlığın tespiti mutlaka yapılmalıdır. Takılacak
ağırlıklar dalgıcın yapısına, ağırlığına tașıdığı kușamın cinsine ve suyun
yoğunluğuna bağlıdır. Kemere takılacak ağırlık genelde insan ağırlığının
%10'u kadardır. Ağırlık tespitinde bașka bir yöntem de uygulanabilir. Buna
göre dalgıç boyundan derin suya tam teçhizatlı olarak girer, B.C.D.
tamamen sönmüș vaziyette derin nefes alarak suda dik vaziyette durur.
Dalgıç eğer göz hizasına kadar batmıș ise ve nefes verdiğinde suya
hafifçe batıyor ise, o andaki ağırlığı yeterlidir. Bu test sonu tespit edilen
ağırlık eșit aralıklarla ve tokadan 4-5 cm mesafede olacak șekilde
kemere takılır. Tokadan çıkan kemerin ucu 8-10 cm' yi geçmemelidir.
Dalgıç derinlere indikçe elbise hacminde küçülme olacağından dipte iken
kemer bollașır. Bu durum öngörülerek yüzeyde kemer bele sıkıca
bağlanmalıdır.
TÜPLER
Bir kompresör yardımı ile içerisine basınçlı hava doldurulan
silindirik metal kaplardır. Genel olarak çelik, alüminyum veya bu iki
metalin ağırlıklı alașımlarından yapılır. Değișik boyda, genișlikte ve
șekilde üretilirler. Tüp boyları 60 • 70 cm, ağırlıkları 8 •• 25 kg
arasındadır.
Üretici
firmaların
bulunduğu
ülkelerin
kullandıkları
birimlere göre "cubic feet" veya "litre" olarak iç hacim miktarlarına göre
sınıflandırılırlar ve buna dayanarak değișik boyutlarda üretilirler.
Amerikan ve ingiliz birimlerine göre tüp hacimleri 38, 50, 71.5 , 80, 92,
100 cubic feet arasında değișir. Bunlar arasında 71.5 ile 80 'lik tüpler
çok kullanılır. Avrupa tüpleri ise 10, 12, 16 ,18, 20 litrelik tüplerdir.
Hava tüplere özel yüksek basınç kompresörleri yardımı ile doldurulur.
Genellikle 100 - 150 - 200 atm (1800 - 2250 - 3000 psi ) en çok
kullanılan dolum basınçlarıdır. (1 psi =0.07 at veya 1 atm = 14.28 psi' dir )
Tüp hacimleri ve dolum basınçları bilindiğine göre bir tüpün içerisine aldığı
38
hava miktarı hesaplanabilir. 12 itlik bir tüpün 200 atm. basınçtaki hava
miktarı;
Tüp Hacmi x Tüp Dolum Basıncı = Hava Miktarı (lt)
12 x200 = 2400 It'dir
Tüm yüksek basınç tüplerinin üzerinde olduğu gibi dalıș tüplerinin
üzerinde de tüpün hüviyetini ve teknik özelliklerini belirten ișaret ve
yazılar vardır. Amerikan standartlarına göre tüpler, ancak Ulaștırma
Bakanlığının (D.O.T.) "Department of Transport" kabul ettiği standartlara
ve peryodik bakım kurallarına göre kullanılabilir. Buna göre tüplerin
üzerinde; tüpün yapıldığı malzemenin cinsi veya kodu, imalat tarihi, seri
numarası, tüp dolum basıncı, hidrostatik test basıncı, tarihi ve testi
yapan kurulușların belirtilmesi gerekir. Tüplerin her türlü darbeye ve
düșmeye karșı zarar görmesini önlemek için tabanlarına özel plastik
altlıklar takılır. Günümüzde tüpler aynı amaç için ağsı plastik kılıflarla
kaplanmaktadır.
Tüplerin bakım ve onarımı özel bilgi gerektiren ve ihmale gelmeyen
kurallar içerir. Bunlar ;
a-Tüpler ağır malzemelerdir. Tașınması ve muhafazası sırasında
düșme ve yuvarlanmalara karșı .özellikle vana üzerine gelebilecek
darbelerden korunmalıdır.
b-Tüpler vana sökme veya boyama maksadıyla kesinlikle ısıl ișleme
sokulmamalıdır.
c-Tüpler tamamen boș olarak değil içerisinde 200-300 psi hava ile
serin yerde saklanırlar. Dolu tüpler güneșe birakılmamalı tașınmaları
sırasında serin yerlerde ve yatık vaziyette bırakılmalı, dalıștan sonra
tatlı su ile yıkanmalıdırlar.
d-Vanalar kolaylıkla açılıp kapanmalı , kesinlikle zorlanmamalıdır.
e-Tüpler sadece hava ile doldurulur. Dolum sırasında tüp bir su
banyosu içerisine konur. Eğer J vana kullanılıyorsa rezerv kolu așağıda
olmalıdır.
f-Tüpler tamamen kuru hava ile doldurulmalıdır. Rutubeti alınmamıș
hava iç korozyona (paslanmaya) neden olur. Korozyon etkilerini takip
etmek için tüp içleri yılda bir defa kontrol edilmelidir. Bunun için tüp
vanası sökülür ve iç cidarın durumu bir lamba yardımıyla incelenir.
39
g- Tüpler, üzerinde belirtilen basınca kadar doldurulmalıdır. Fazla
dolumlar tüp metalinin deformasyonunu çabuklaștırır. Tüp metalindeki
deformasyonu takip etmek için beș yılda bir hidrostatik test
uygulanmalıdır (Șekil 11 ).
Șekil 11. Hidrostatik Basınç testi. Su ceketi içerisine yerleștirilen
tüp içerisine basınçlı su verilerek deformasyonu ölçülür.
Hidrostatik test uygulaması için tüpün vanası sökülür ve yerine
takılan bir boru yardımı ile yüksek basınçta su veren bir su cenderesine
bağlanır. Tüp bu vaziyette bir su ceketi içerisine yerleștirilir ve su
ceketinin kapağı kapatılır. Sıvılar basıncı aynen ilettiklerinden cendere
ile tüp içerisine su basılır. Tüp içerisine daha önce tespit edilen test
basıncı kadar su basıncı uygulanır. Basınç kuvveti karșısında tüpte bir
hacim genișlemesi olur. Bunun miktarı su ceketi yanındaki kılcal borudan
su seviyesinin yükselmesiyle takip edilir. Test basıncına ulaștıktan
sonra cendere durdurulur ve basınç düșürülür. Sağlam bir tüpte basınç
kalkar kalkmaz tüp hacmi tekrar eski haline döner. Yani tüp metali elastik
bir davranıș gösterir. Bu da kılcal borudaki su seviyesinin eski haline
gelmesiyle belli olur. Metal yorgunluğu bașlamıș ve ileri derecede
korozyonlu tüplerde basınç karșısında genișleyen tüp hacmi bașlangıçtaki
eski haline tekrar dönmez, yani plastik bir davranıș gösterir. Bu durumda
kılcal boruda yükselmiș olan su seviyesi eski seviyesine inmez . Plastik
deformasyon limitini așan bu gibi tüpler, uygulanan her basınç kuvveti
karșısında gittikçe genișler, bunun da sonunda yarılma-patlama noktasına
ulașır. Plastik deformasyon gösteren tüpler derhal imha edilmeli kesinlikle
kullanılmamalıdır.
40
Çelik tüpler basınç ve darbelere karșı daha dayanıklıdır. Ancak
korozyona karșı dayanaksızdır. Bu nedenle çelik tüplerin her yıl mutlaka
görsel olarak kontrol edilmesi gerekir. Alüminyum tüpler korozyona daha
dayanaklıdır. Ancak Alüminyum alașımları ısıl ișlemlere karșı çok
hassastır. Alüminyum alașımları 125°C den itibaren bozulmaya bașlar ve
175°C de ilksel metal dokusunu kaybeder. Bu nedenle alüminyum tüplerin
ısınmamasına çok dikkat edilmelidir. Genelde tüplerin üzerinde dolum ve
test basınçları verilmiștir. Çelik tüplerde dolum basıncı/ test basıncı = 2 / 3
iken alüminyum tüplerde bu oran 3/5 tir.
Örnek ; Bir çelik tüpte test basıncı 300 atm olarak verilmiștir. Dolum
basıncı ne olmalıdır ?.
dolum basıncı
Çelik tüplerde,
2
=
test basıncı
dolum basıncı
olduğuna göre;
3
2
=
test basıncı
3
300 x 2
dolum basıncı
=
= 200 atm olmalıdır.
3
Örnek; Bir alüminyum tüpte dolum basıncı 190 atm olarak verilmiștir.
Test basıncı ne olmalıdır?,
dolum basıncı
Alüminyum tüplerde,
3
=
test basıncı
190
olduğuna göre
5
190 x 5
test basıncı
=
= 316 atm olmalıdır.
3
41
3
=
test basıncı 5
TÜP VANALARI
Tüpün ayrılmaz parçalarıdır. Tüp bakımı için önerilen çoğu konular
vanalar içinde geçerlidir. Tüp vanaları iki çeșittir (Șekil 12) ;
K - Vana ; Açıp kapama ișlemi yapan vanadır. Yuvarlak bir kulpu ve
regülatörün oturtulup bağlandığı 0-ring'li bir yuvası
vardır.
J - Vana ; Tüpte sona kalan belirli miktarda havayı tutmaya
yarayan üzerinde bir yuvarlak kulp ve kol bulunan
vanalardır.
K vana
J vana
Șekil 12. J ve K vanaların çalıșma șeklini gösteren kesitler
Tüpteki hava 400 - 500 psi'ye indikten sonra J - vana havayı çok az
vermeye bașlar ancak kol așağıya indirildikten sonra kalan havayı tekrar
verir. Bu kola aynı zamanda rezerv kolu da denir. Dalgıç bu kol yukarıda
iken dalıșa bașlar. Havası yaklașık tüpün 1/5 kadar azaldığı zaman
regülatörden hava emiși zorlașır. Bu durumda dalgıç havasının bitmek
üzere olduğunu konusunda uyarılmıș olur. Dalgıç rezerv kolunu așağıya
çekerek kalan havayı rahatça kullanır ve yüzeye çıkar. Mağara ve batık
dalıșlarında rezerv kolu bulunmayan tüpler kullanılmamalıdır.
42
Vanaların
regülatör
bağlantı
yuvalan
üretici
ülkelerin
standartlarına göre değișik çapta olabilir. Bu nedenle bazı regülatör
bağlantıları için adaptörler kullanmak gerekir,
Tüm vanalar patlama diski denilen bir emniyet parçası ile
donatılmıșlardır. Bu düzenek, fazla dolum sırasında veya sıcaktan
genleșen tüplerin emniyetini sağlar. Vanalar darbelere karșı korunmalı,
boğaz ve regülatör yuva 0-ring leri sıkça kontrol edilmelidir.
REGÜLATÖR
Regülatör
kelimesi
"ayarlayıcı-düzenleyici"
anlamına
gelir.
Regülatörler tüpteki basınçlı havayı inilen derinliklerdeki basınca göre
ayarlayarak istenildiği anda, istenildiği kadar solunuma verir. Bu sayede
dalgıç dalıșın her safhasında rahatça soluma imkanı bulur. Regülatörler
bir veya iki kademeli olarak yapılırlar. Her kademe kendisine gelen
basıncı düșürerek verir. Tek kademeli regülatörler kullanım riskleri
nedeniyle günümüzde sportif dalıșlarda pek kullanılmamaktadır.
Çift kademeli regülatörlerde kademeler bir hortum ile birbirine
bağlıdır. Birinci kademe tüpe bağlıdır. Tüpten gelen yaklașık 3000 psi'lik
basınçlı havayı 150-160 psi' ye indirerek 1'ci kademeye verir. 2'ci
kademe ise havayı çevre basıncına indirerek verir. Regülatörlerin șematik
çalıșma prensipleri șekil 13 ve 14 te verilmiștir. Ancak unutulmamalıdır
ki gelișen teknoloji ile bu dizaynlar ve kullanılan malzeme yeni
modellerde sıkça değișmektedir.
1'ci Kademe ; Mengene, yüksek basınç (HP) odası ve alçak basınç
odası (LP) olmak üzere üç ana bölümden olușur (Șekil 13).
Șekil 13. Regülatör 1’ci kademe çalıșma prensibini gösteren kesit
43
Regülatörün Normal Durușu
Nefes Alma
Nefes Verme
Șekil 14. Regülatör 2'ci kademe çalıșma prensibini gösteren kesitler
Mengene grubu regülatörü tüp vanasına bağlar ve aynı zamanda toz
kapağını sabitlemeye yarar. 1'ci kademe yuvası ile 0-ring'li tüp vana
yuvası karșılıklı olarak birbirleri içerisine yerleștirilir ve mengene
vidası yardımı ile sıkıștırılarak bağlanır. Tüpün vana kolu açıldığında
yüksek basınçlı hava regülatöre girer. Filtre kısmından geçen hava yüksek
basınç odasındaki piston subabını iterek kapatır ve burada kalır. Bu
odadan yüksek basınç, HP (High Pressure) çıkıșı vardır ve tüp basınç
göstergesi (manometre) bu çıkıșa bağlanır. Alçak basınç odasında
pistonun diğer ucuna bağlanmıș bir yay daha vardır. Bu yay piston üzerine
baskısı ayarlanabilir bir basınç yapar. 1'ci kademeden hava çekildiği
zaman alçak basınç odasında azalan hava ile birlikte basınç düșer. Bu
sırada piston arkasındaki yayın da yardımıyla yüksek basınç odasına
doğru hareket eder ve subabı tekrar açarak hava gelișini sağlar. Ancak
baskı öyle ayarlanır ki; burada olușan hasınç 150-160 psi'yi bulduğunda
piston geri gelerek subabı kapatır. Bu șekilde 1'ci kademeden istenen hava
temin edilmiș olur. Alçak basınç odasında genelde üç çıkıș (Low
Pressure) bulunur. Bunlardan birine regülatör, ikincisine B.C.D. hortumu
üçüncüsüne ise ahtapot (octopus) tabir edilen 2'ci regülatör bağlanır.
Regülatörlerin yay ayarları, piston yüzeyleri ve hava giriș filtresi en
hassas kısımlarıdır. Bakım veya onarımları sırasında itinayla sökülüp
takılmalıdır,
44
2ci Kademe; diyafram, tahliye düğmesi (purge). ağızlık (maps) ve
egzoz diyaframı kısımlarından olușur. Diyafram elastik bir zar olup
ortasında paslanmaz çelikten yapılmıș bir plaka bulunur. Egzoz diyaframı
adeta ince elastik (silikon) bir perdedir. Normal konumda, regülatör 1'ci
kademeden gelen hava hortumunun ucu yaylı bir levye-kol ile kapalıdır. Bu
kolun diğer ucu diyaframın orta plakası ile hassasça temastadır. Dalgıç
nefes aldığı zaman regülatör içi boșlukta basınç azalması olacağından
diyafram geriye doğru çekilir (Șekil 14). Bu sırada orta çelik plakaya
dayanmıș olan yaylı kol da geriye itilir. Kolun geri itilmesi ile birlikte
hava kanalı açılır ve içeri dolan hava solunur. Nefes verme sırasında
diyafram tekrar öne itileceğinden artık hava gelimi durmuștur. Verilen
nefes egsoz yolu ile dıșarı atılır.
Su altında regülatör ağızdan çıkarıldığında içerisine su dolar. Bu
nedenle tekrar ağıza alındığında içerisindeki suyu tahliye etmek gerekir.
Bunun için eğer mümkünse içerisine hava üflemek veya tahliye
düğmesine(purge) basmak gerekir. Her dalıștan önce tahliye düğmesine
basılarak hava verip vermediği kontrol edilmelidir.
Regülatör seçiminde rahat nefes alıp verme özelliği esastır. Bunların
yanı sıra çeșitli modeller ve tali özellikler seçim kriterlerini
olușturabilir. Regülatörler kum ve çamurdan zarar görür, hatta çalıșamaz
duruma gelebilirler. Dalıștan sonra özellikle regülatör kumlu- çamurlu
ortamlardan korunmalı, tüpten ayırdıktan hemen sonra 1'ci kademenin
tozkapağı kurutularak takılmalı ve içerisine su girmemesine dikkat
edilmelidir. Regülatörler her dalıștan sonra tatlı su ile, mümkünse ılık
akar su altında yıkanmalıdırlar. Kullanımdan hemen sonra kaldırılmalı,
mümkünse özel torbası içerisinde muhafaza edilmelidir. Kullanılmayan
zamanlarda ise hortumları fazla kıvırmadan yatık vaziyette muhafaza
edilmeli, yıllık bakımları ise uzman personel tarafından yapılmalıdır.
KONSOL
Tüp basınç saati, derinlik saati ve pusulanın beraberce üzerinde
bulunduğu parçadır. Dalıșın her așamasında tüp havası, derinlik, zaman ve
yön hakkında dalgıcın bilmesi gereken tüm bilgileri birarada vermesini
sağlar. Bilgisayar donanımlı konsollar günümüz dalıș tekniğinde çok
kullanılmaya bașlanmıștır. Konsol, dalgıcın kolaylıkla görebileceği bir
șekilde B.C.D.'nin sol tarafında bulunur. Sade bir konsol üzerinde bulunan
parçalar sırasıyla; tüp basınç saati, derinlik saati ve pusuladır.
45
a)Tüp Basınç Göstergesi; Manometre veya finimetre adıyla da
anılırlar. Tüp içerisindeki hava miktarını gösterir. Dalıșın her așamasında
dalgıç bu saati izleyerek tüpündeki hava miktarını kontrol etmek
durumundadır. Dijital veya mekanik olanları vardır.
b)Derinlik Saati; Dalgıç sualtında inmiș olduğu derinliği bilmek
zorundadır. Derinlik saatları inilen derinliği her an gösterebilen ayrıca
maksimum derinliği kaydedebilen bir kadran içerir. Mekanik veya yağlı
sistemle çalıșanları vardır.
c)Pusula; Su altında özellikle görüș mesafesinin az
olduğu
ortamlarda, geçe dalıșlarında veya önceden saptanmıș belirli noktalara su
üzerine çıkmadan ulașmaya yarar. Pusulada, içi sıvı dolu bir haznede
çalıșan bir manyetik kuzey oku ile üzerinde sabit bir doğrultu çizgisi
bulunan ve 360° dönebilen bir çerçeve bulunur. Kerteriz alma, yön
belirleme ve navigasyon uygulamalarında çok kullanılır.
Konsol yüksek bir basınç hortumu ile regülatör 1'ci kademenin
yüksek basınç çıkıșına (HP) bağlanır. Bu șekilde regülatör ile birlikte
sökülüp takılır. Dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalı hortumun fazla
bükülmeden muhafaza edilmesine dikkat edilmelidir.
d)Zaman Saati; Sualtında geçen zamanın izlenmesi için
kullanılan dakika taksimatlı ve su geçirmez (water proof) saatlerdir.
Digital veya Mekanik olanları vardır. Günümüzde oldukça gelișmiș
kronometren saatler mevcuttur. Saatler kol veya konsol üzerine
takılabileceği gibi sualtı zamanı dalıș bilgisayarları tarafından da
izlenebilir.
46
BÖLÜM 3
ALETLİ DALIȘ UYGULAMALARI
Aletli dalıșlarda dalgıçların tüm dalıș malzemelerinin çalıșma
prensiplerini bilmeleri, kullanmaları ve dalıș tekniğini uygulamaları
esastır. Dalıș uygulamalarında herșeyden önce dalıș șartlarının ve
ortamın gözden geçirilmesi gerekir. Tüm teçhizatın doğru hazırlanması ve
kușanılması, donanımların kontrolü, suya giriș, yüzerlik ayarı, șnorkel
kullanma, maske temizliği, dengeleme, paletlerin kullanılması, suda
alçalma, yükselme ve basınçlı hava soluma tekniği becerilerinin uygulama
ile kazanılması gerekir. Kazanılan tüm beceriler iyi bir dalıș planlaması
ile uygulanmalıdır.
SUALTI EL
İȘARETLERİ (Hand signals)
Sualtında konușamayan dalgıçlar birbirleriyle iletișimi birbirlerine
dokunmayla, sualtı ișaretleriyle, çıkardıkları herhangi bir sesle, bir
tablet üzerine yazılan yazıyla veya bir ip yardımı ile sağlarlar. Bu amaç
için özel sualtı telefonları geliștirilmiș ise de bu pahalı sistemler
genelde profesyonel balıkadamlar tarafından kullanılır. Tüm bu iletișim
çeșitleri arasında sualtı ișaretleri her balıkadam tarafından bilinmesi
gereken çoğu uluslararası nitelikte "el ișaretleri"dir (Șekil 15). El
ișaretlerinin ne anlama geldiğinin tam olarak bilinmesi gerekir. Bu
nedenle dalmadan önce el ișaretleri dalıș arkadașları tarafından gözden
geçirilmeli ve karșılıklı olarak tam anlașma sağlanmalıdır.
DALIȘ PLANLAMALARI
Günümüzde dalma olayı genelde bir telefon konușması ile bașlar. Bir
arkadaș veya arkadaș grubu aranarak beraber dalıșa gitme teklifi yapılır.
Olumlu yanıt alınmasıyla birlikte bir dalıș grubu olușturulmuș olur. Bu
andan itibaren herkes için geçerli bir dalıș planı yapılarak
uygulanmalıdır. Dalıș planlamaları șu sıralamaya göre yapılır ;
1- İlk Planlama; Dalıș yeri ve Dalıș arkadașı seçimi yapılır. Bu
yapılırken dalıșta amaç birliği olmasına dikkat edilmelidir. Bir dalgıç
balık avlamak için dalıșa gitmek isterken diğerinin dalıșta fotoğraf
47
okey? İyimisin ?
iyiyim
dalıyorum…
dalıyoruz
bir terslik mi var ?
bu seviyede kal…
havam bitti
GECE
İyi gitmeyen șeyler var
gel
rezervimi aç !
GECE
okey… iyi misin ?
iyiyim.
dur !
çıkıyorum…
çıkıyoruz…
yavaș !
imdat !
yardım edin !
GECE (Uzaktan)
okey… her șey yolunda mı?
her șey yolunda.
Șekil 15. El İșaretleri. Bu ișaretlerin çoğu uluslar arası değișik dalıș kurumlarınca kullanılmaktadır.
48
çekmeyi amaçlaması her ikisi içinde yanlıș bir arkadaș seçimi demektir.
Aynı amacı güden ve zevki paylașan bir arkadaș seçimi, iyi bir
planlamanın ilk așamasıdır. Arkadaș, yer, tarih ve saat tespitinden sonra
o günkü hava koșullarında vb. olușabilecek olumsuzluklar göz önüne
alınarak ikinci bir yer daha tespit etmekte yarar vardır. Bu kararlar
alınırken bölgede ulașım, barınma gibi sorunlar tespit edilmeli ve
çözülmelidir.
2-Hazırlık; Bu așamada tüm dalıș malzemeleri hazırlanır ve
toparlanır. Malzemelerin önceden hazırlanmıș bir liste yardımı ile
hazırlanmasında
yarar vardır. Zira dalıș mahalline varıldıktan sonra
farkına varılan, ağırlık kemeri veya maske gibi unutulmuș bir malzeme o
anda dalıș planının sona ermesine neden olur.
3-Dalıș Öncesi Planlama; Bu așama dalıș mahalline geldikten
sonra yapılır. Dalıșın emniyetli ve zevkli yapılabilmesi bu așamadaki
planlamanın iyi yapılmasına bağlıdır. Dalıș șartları, giriș çıkıș noktaları,
el ișaretleri, dalıș ortamının özellikleri ve kullanılacak teknikler,
derinlik ve zaman planlamasına ait tüm planlamalar burada dalıș arkadașı
ile birlikte yapılır. Planlamalar
yapıldıktan sonra dalıș arkadașlarının
birbirleriyle ilk yardım ve kaza tedbirleri ve uygulamaları hakkında bir
acil durum planını konușmalarında büyük yarar vardır.
DALIȘ ȘARTLARI VE DALIȘ ORTAMI
Dalıș yerine varır varmaz, bölgeyi tanıyıp çevreyi incelemek gerekir.
Sırasıyla dalıșı etkileyebilecek tüm etkenler gözden geçirilir. Hava
raporu, dip yapısı, derinlik, varsa akıntılar ve șiddeti hakkında ayrıntılı
bilgi toplanır. Tüm veriler uygun olduğu taktirde dalıș karan verilir ve
dalıș planı buna göre hazırlanır, Havanın tüm dalıș saatleri boyunca uygun
olacağına emin olmak gerekir; zira günlük rüzgar değișimlerinin dalıșları
çok olumsuz etkilediği bilinmektedir. Dalgıç dalacağı yerin dip yapısı
hakkında bilgi edinmelidir. Dip yapısı kumlu, yosunlu, çamur veya kayalık
olabilir. Derinlik bilinmeden sağlıklı bir dalıș planı yapmak mümkün
değildir. Akıntıların yönü ve șiddeti hakkında kesin bilgi edinilmesi
gerekir. Bu bilgiler en sağlıklı olarak yerel gemici veya balıkçılardan
öğrenilir.
Pratikte tekne dalıșlarında çapa atmıș teknenin burnu akıntının
geldiği yönü gösterir. Kıyı girișlerinde dalga akıntılarının olup olmadığı
kontrol edilmelidir. Dalgalı bir kıyıdan giriș yaparken dalgalara dik ve
49
geri geri yürünür. Dalganın geldiği an hafifçe dalgaya doğru yaslanarak
denge korunur, iki dalga arasında çabuk hareket edip yüzülebilir derinliğe
ulașmaya çalıșılır, ilk fırsatta suya girilir. Giriș sırasında regülatör
ağıza alınmalı ve maske elle korunmalıdır.
MALZEMELERİN HAZIRLANMASI
Tüp, regülatör ve B.C.D.'nin hazırlanması genelde balıkadam elbisesi
giyilmeden yapılır; zira dalıș elbisesinin ısı koruması altında bu
ișlemleri yapmak çoğu kez dalgıcı kızıșma (overheating) noktasına
getirir.
Tüp - B.C.D. bağlantısı, kullanılan modellere göre değișebilir.
Günümüzde en çok kullanılan B.C.D. tipi yelek șeklinde olanlardır.
Bunlarında semerli veya semersiz- sırtlıklı olanları vardır. B.C.D.'nin tüp
bağlantı kayıșları yeteri kadar gevșetilerek tüp kalınlığına göre ayarlanır
ve tüp üzerine geçirilir. Burada tüp hava çıkıș deliğinin semere doğru
durmasına dikkat edilmelidir. Tüp bağlama yüksekliği, genelde tüp vanası
B.C.D.'nin semer kulpunun üst hizasına gelecek șekilde ayarlanır. Bağlama
tokası kilitlendikten sonra semerden tutup kaldırılarak, yani tüp adeta
tartılarak bağlantı kontrol edilir. Bağlantının gevșek olması veya yanlıș
bağlanma sonunda sıkça karșılașılan bir durum ortaya çıkar; dalıș
sırasında tüp bağlantı kayıșlarından kayarak çıkabilir. B.C.D. bağlantısı
yapıldıktan sonra tüp vanasına regülatörün 1 'ci kademesi bağlanır. Bunun
için önce tüp vanasındaki yuvarlak contanın (0-ring) yerinde olup
olmadığı kontrol edilir (Yedeklerinin mutlaka bulundurulması gereklidir).
Vana hafifçe açılarak biraz hava salınır. Böylece hava çıkıș deliğinin
içerisinde bulunabilecek toz, kum vs. temizlenir. Regülatör mengene
vidası gevșetilir, toz kapağı çıkarılır ve kapağın altındaki regülatörün
sustalı kısmı vananın o-rıng contasının üzerine gelecek șekilde ve metali
ısırtmamaya dikkat edilerek oturtulur. Bu arada regülatör 2'ci
kademesinin sağ tarafta, konsol ve B.C.D. șișirme hortumunun sol tarafta
olmasına dikkat edilir. Regülatörün mengene vidası sıkılarak tüpregülatör bağlantısı tamamlanır. Sıkma ișleminin tatlı-sıkı olmasına
dikkat edilmelidir. Tüpte J-vana kullanılıyorsa vana kolu yukarıda olmalı
ve kolu așağı çekme mili düzgün durmalıdır. Tüm kontroller yapıldıktan
sonra vana vidası yavașça ve sonuna kadar açılır ve tüp basıncı kontrol ve
tespit edilir. Bundan sonra regülatörden bir-iki nefes alarak çalıșması
kontrol edilir.
50
Kușanma, elbise altının giyilmesi ile bașlar ve bunu ceket ve bașlık
takip eder. Elbiselerin ıslatılarak giyilmesi biraz kolaylık sağlar. Giyim
sırasında elbiselerin özellikle dikiș yerleri fazla çekiștirilmemeli ve
fermuarlar zorlanmamalıdır.
Ağırlık kemeri elbise giyiminden sonra takılır. Kemer hem takarken
hem de çıkarırken serbest ucundan tutularak kaldırılır. Bu șekilde
ağırlıkların kemer üzerinden kayıp düșmesi önlenmiș olur. Kușanırken
kemerin iki ucu tutulur, üzerinden öne doğru atlayarak iki elle yukarı
kaldırılırken hafifçe öne eğilinir bu șekilde bele otutulan kemerin tokası
rahatlıkla kilitlenir. Bazı amerikan eğitim sistemlerinde toka sağ elle
açılıcak șekilde takılır. Toka kilitlendikten sonra ağırlıkların yerleri
kontrol edilir. Ağırlıkların hafifçe öne doğru yayılmasında su içi
hidrodinamiği açısından yarar vardır. Yelek tipi B.C.D, kullanmayan
dalgıçların ağırlık kemeri her türlü kayıș askı vs'nin üzerinde olmalıdır.
Dalgıçlar ağırlık kemerlerini gözü kapalı takıp çıkarabilecek derecede
alıșkın ve becerili olmalıdır.
Maske ve șnorkel suya girmeden önce takılır. Maske camının
buğulanmaması için camın iç yüzeyine buğu ilaçları, deterjan veya deniz
yosunları sürülebilir. Pratikte en çok kullanılan tükürüktür. Kullanıma
hazır hale getirilen maske önce yüze oturtulur, kayıșı diğer elle baș
üzerinden arkaya doğru çekilerek bağlanmıș olur. Maske kayıș ayarı çok
sıkı veya çok gevșek olmalı, șnorkel bağlantı yeri ağıza göre uygun
mesafede ayarlanmalıdır. Çoğu sualtı eğitim sistemlerinde maskenin
alında tașınması zor durumda olan bir balıkadamın en bariz görüntüsü
olarak kabul edildiğinden maskeyi taktıktan sonra birdaha çıkarmamayı
alıșkanlık haline getirmekte yarar vardır.
Paletler en son kușanılan malzemedir. Bu nedenle suya en yakın yerde
ve genelde bir yere veya dalıș arkadașına tutunarak giyilir. Paletler
giyildikten sonra yürüme yapılmamalı, gerekiyorsa dikkatlice arka arka
yürüme yapılmalıdır.
Malzeme ve kușanma kontrolü için sırasıyla B.C.D. bağlantıları ve
çalıșma șekli, ağırlık kemerinin rahatça çıkarılabilecek pozisyonda
olması, havanın açılması ve tüp basınç saatinin çalıșması, regülatör ve
varsa ahtapot kontrolü yapılmalıdır. Suya girmeden önce arkadașlar
birbirlerinin
değișik
marka
veya
modellerde
olabilecek
dalıș
malzemelerini, kullanma ve kușanma șekillerini de iyi tanımalıdır. Tüm
kontroller tamamlandıktan sonra dalgıçlar birbirlerine "okey" ișareti
vererek artık suya girebilirler.
51
Ancak, kușanma bittikten sonra suya girmeden önce dalıș
malzemelerinin son kontrolü bir bașkası tarafından yapılmalıdır. Bunun
için en uygun kiși dalgıca en yakın olan kiși yani dalıș arkadașıdır.
DALIȘ ARKADAȘI (Buddy)
Balıkadam eğitimi veren kurulușların çoğu sportif dalıșlar için
arkadaș sistemi uygulaması yaparlar. Balıkadamlar dalıș gayesini
kendisiyle paylașan, yardımlașan ve kendisini daha emniyette
hissetmesini sağlayan bir arkadaș ihtiyacını her zaman hissederler.
Malzemelerin hazırlanması, kușanma sırasında veya sualtında çaparize
düșme durumunda, herhangi bir beklenmedik tehlike karșısında
balıkadamın o andaki tek yardımcısıdır. Sualtına beraber inen
arkadașlarda amaç birliği esastır. Amaç fotoğraf çekme, inceleme , zevk
alma vs. olabilir. Müșterek amaç olușturulduktan sonra önceden
aralarında yapılan bir dalıș planı çerçevesinde dalıș gerçekleștirilir.
Dalıștan önce arkadașların el ișaretlerini, birbirlerini kaybetmeleri
halinde ne yapacaklarını, kaza halinde neler yapmaları gerektiğini
konușmaları gerekir. Beraberce yapılan dalıșlarda en çok karșılașılan
olaylardan birisi arkadașını kaybetmedir. Bu durumda dalgıç bulunduğu
yerden hafifçe yükselir ve arkadașının hava kabarcıklarını görmeye
çalıșır. Göremezse yüzeye çıkar ve burada kabarcık izlerini aramaya
devam ederek kendisini bekler. Doğal olarak bu durumların arkadașlar
arasında önceden konușularak, uygulama birlikteliğinin sağlanması
gerekir, Diğer dalgıç ta aynı șekilde davranırsa tekrar bulușma bu șekilde
sağlanmıș olur.
DONANIM KONTROLÜ
Kușanmadan sonra dalıș arkadașları
kontrol ederler, Kontroller șu sırayla yapılır;
12345-
B.C.D.'nin bağlantıları, çalıșması,
Ağırlık kemerinin durușu ,
Tokaların yerleri ve kontrolü,
Hava ve saatlerin kontrolü,
"okey" ișareti.
52
birbirlerinin
donanımlarını
Pratikte dalgıçlar konrol sırasını hatırlamak için "BC, ağırlık, toka,
hava, okey !" kelimelerini veya baș harflerini kısaca hatırlayıp uygularlar.
SUYA GiRiȘ (Entry)
Tüm dalıș takımlarını kușanmıș dalgıç üzerinde yaklașık 30 kilo yük
tașır. Bu șartlarda suya giriș bulunulan ortama göre değișen șekillerde
yapılır. Suya giriș basit ve en risksiz șekilde olmalıdır. Bunlar arasında
yürüyerek, hafifçe kayarak, atlayarak veya sırtüstü takla atarak yapılan
girișlerden birisi uygulanır. Hangi șekil uygulanırsa uygulansın, giriș
sırasında dalıș aletlerinin emniyeti ve kișinin dengesini kontrolde
tutabilmesi esastır. Suya giriș tercihi yapıldıktan sonra bazı noktalara
dikkat etmek gerekir. Giriș sırasında;
a - Suya giriș noktası engelsiz olmalı,
b - B.C.D. yarıyarıya șișirilmiș olmalı,
c - Regülatör ve maske emniyete alınmalı,
Suya giriși gerçekleștirdikten sonra bașka balıkadamların girișine
mani olmamak için giriș noktasından hemen uzaklașılır. Tüm bu
hareketler yapılırken, arkadașlar birbirlerini izlemeli, gerektiğinde
birbirlerini uyarmalıdır.
1 ) Yürüyerek giriș; Denize kıyıdan giriliyorsa giriș doğal olarak
yürüyerek yapılır. Bu șekilde paletler genelde su dize kadar geldikten
sonra giyilir. Bu șekil girișlerde paletle yürüme yapılmamalı eğer
yapılacaksa az mesafede, o da ters yürüyerek yapılmalıdır.
2) Kayarak girișler oturulduğunda ve ayaklar uzatıldığında su
seviyesi bilek veya dizleri kadar geliyorsa uygulanabilir (Șekil 16).
Șekil 16. Kayarak suya giriș
53
Bu șekilde dalgıç ayaklarını suya uzatmıș durumda iki elini bir
tarafında yere bastırarak ve tüm ağırlığını elleri üzerine vererek hafifçe
kalkar, sırtını suya döner ve kendisini hafifçe suya bırakır. Bu șekil aynı
zamanda kontrollü giriș olarak ta anılır.
3)Atlayarak giriș (giant stride entry) șekli atlama noktası su
seviyesinden 1-2 m yüksek ise uygulanır. Bu șekilde dalgıç ayaktadır ve
yüzü suya dönüktür (Șekil 17). Regülatör ağıza alınır sonra maske ile
regülatör üzerine sağ elin ayası ve parmaklarıyla beraberce tutulur ve
bastırılır, sol el ile B.C.D. borusu, șnorkel
ve konsol gibi sarkan aletler
tutulur, beraberce hafifçe göğüse bastırılarak korumaya alınır. Bu șekilde
suya çarpma anında malzemenin kaymaları veya düșmeleri önlenmiș olur.
Dalgıç bu șekilde öne doğru bir adım atar ve suya ayaküstü girmiș olur.
4)Ters takla ile giriș (sitting back roll entry) özellikle küçük
teknelerden yapılan bir giriș șeklidir. Dalgalı havalarda veya dengesi
hassas teknelerde en çok tercih edilen giriștir. Bu șekilde dalgıç tekne
kenarında sırtı suya dönük oturur. Kușanma ve kontrol tamamlandıktan
sonra BCD yarım șișirilir, regülatör ağıza alınır, maske ve regülatör sağ
el ile hafifçe bastırılarak tutulur, sol el ile B.C.D. hortumu, konsol,
șnorkel gibi sarkan aletler toparlanıp göğüse bastırılarak tutulur,
yavașça geriye doğru ve ayaklar çekilerek suya yuvarlanılır (Șekil 17).
Șekil 17. Atlayarak ve Ters takla suya giriș
Tekneden yapılan girișlerde bazı noktalara dikkat etmek gerekir.
Tekne
küçük
ise,
dalıș
malzemelerinin
dengeli
bir
șekilde
yerleștirilmesine özen gösterilmelidir. Denge sorunları ve yer darlığı göz
önüne alarak kușanma ișlemi dikkatlice yapılmalı, dalgıç dalıș çantasını
hemen yanında bulundurmalıdır. Dalıș sonunda tüm teçhizatla küçük
54
tekneye çıkmanın zor ve dengeyi bozucu olacağı düșünerek teknenin
sağından solundan malzemelerin așılabileceği ip, kanca vb. önceden
sarkıtmakta yarar vardır.
Tekne dalıșlarında ipten inmek iyi referanslı ve güvenli alçalma
sağlar, ipten uzaklașmadan önce çapanın takılıp takılmadığını kontrol
etmeli, gerekirse düzeltme yapılmalıdır. Acil durumlarda bir șeyler
yapabilmek için teknenin çalıștırılması ve kullanılması hakkında
bir șeyler bilmekte yarar vardır.
REGÜLATÖR TEMİZLİĞİ
Su içerisinde öğrenilmesi gereken ilk beceri regülatör temizliğidir.
Bunun için bir nefes alınarak regülatör ağızdan çıkarılır. Ağızdan
çıkarılan regülatör tekrar ağıza alındığında içerisine su dolabilir. Tekrar
nefes almadan önce, bu suyun temizlenmesi gerekir. Bu iki șekilde
yapılabilir. Birincisi; regülatör ağıza tekrar alındığında içerisine azda
olsa nefes verilir. Bu șekilde regülatör içi suyu temizlenir ve bundan
sonra rahatça nefes alınabilir, ikincisi; ağıza yerleștirilen regülatörün
tahliye(purge) düğmesine basılarak içerisine hava verilir. Regülatör
eksozlarından çıkan havayı takiben soluma yapılır. Regülatör ağızdan
çıkarıldığı zaman ciğerlerde basınçlı hava tutmamak için hava ağızdan
yavaș yavaș üflenerek tahliye edilir. Burada dikkat edilmesi gereken
nokta, heriki temizleme yönteminden sonra ilk nefesi alırken boğazımıza
bir miktar su kaçabilir. Bunu önlemek için ilk nefes sırasında dil yukarı
doğru kaldırılarak suyun nefes borusuna kaçması engellenir. Buna
kontrollü soluma denir. Balıkadamlar benzeri durumla en çok içerisine su
alan bozuk regülatör kullanılması sırasında karșılașırlar. Bu durumla
dalıș sırasında karșılașılmıș ise, kontrollü soluma tekniği ile problem
soğukkanlılıkla giderilmelidir.
ȘNORKEL KULLANMA
Su üstünde baș su içerisine yarı batık vaziyette iken, yatay
vaziyette yüzüstü durmak en rahat ve dinlendirici pozisyonlardan
birisidir. Șnorkel, su üstünde yüzerken bașı yukarı kaldırmadan nefes alıp
vermeyi sağlayan bir malzemedir. Bu șekilde yüzerek varılması istenilen
noktaya en az yorularak varılır. Dalgıç suda dik durmak istiyorsa B.C.D.'yi
55
gerektiği kadar șișirmesi gerekir. Suda dik durmak için palet kullanılması
durumunda dalgıç gereksiz yere yorulur. Șnorkel soluması yavaș ve derin
olmalıdır. Șnorkel ağızlığı diș ve dudaklar arasına gelecek șekilde ağıza
yerleștirilir. Șnorkelin açık ucu baș suda iken suya dik duracak șekilde
ayarlanır. Șnorkelde ilk nefesi alırken dikkatli olunmalıdır. Bunun için
ağızlıktan önce nefes verilir, bu șekilde içerisinde su olup olmadığı
kontrol edilir. Su var ise, kuvvetle üflenerek içerisinde bulunabilecek su
temizlenir. Su altında șnorkele su dolacağından su yüzeyine geliște ve
șnorkele geçiște bu suyun üflenerek temizlenmesi gerekir. Bunun için
șnorkele ilk nefes kuvvetlice ve üflenerek verilir. Buna rağmen șnorkel
içerisinde bir miktar su kalmıș olabilir. Bu durumda nefes alırken
kontrollü soluma yapılır. Tekrar nefes verirken aynı șekilde sert üfleme
yapılarak șnorkel içerisindeki su tekrar temizlenir. Bu ișlem birkaç defa
tekrarlanabilir.
Serbest dalıș yapan dalgıçlar dipten yüzeye doğru gelirken șnorkel
ağızda, yukarı bakacak șekilde bașı arkaya yaslar. Bu durumda șnorkelin
açık ucu yere bakacak șekilde durur. Bu șekilde yükselen dalgıç șnorkel
içerisine hafif hafif hava üfler ve bu. șekilde șnorkeldeki suyu daha su
altındayken temizlemiș olur. Yüzeye varıp bașını tekrar yatay duruma
geldiğinde dalgıç șnorkelini temizlemeden solumasına devam edebilir.
MASKE TEMİZLENMESİ
Dalıș sırasında maske içerisine az veya çok su girer. Bu durumu
gidermek
için maskenin
temizlenmesi
ișlemini
tüm
dalgıçların
uygulaması gerekir. Bunun için ilk önce sualtında maskesiz soluma
egzersizlerinin yapılması gerekir. Bunun için su içerisinde maske
çıkarılır ve bu șekilde ağızdan nefes alarak burundan verme uygulaması
yapılır. Bu șekilde dalgıç hem bu yeni duruma alıșır hem de maske
temizleme ișlemi için paniğe kapılmadan yerinde bir beceri kazanmıș
olur. Bu becerinin aynı zamanda maske camı kırılması, maske kayıșının
kopması gibi kazalar karșısında da yararlı olacağını unutmamak gerekir.
Sualtında maske içerisine giren su, dalgıcı hem rahatsız eder hem de
görüșüne mani olur. Bu suyun maske dıșına atılması gerekir. Bunun için
dalgıç hafifçe bașını kaldırır, iki elinin parmaklarıyla maskenin üst
kısmına bastırırken aynı anda alt kısmımda hafifçe kaldırır ve burnundan
maske içerisine hava üfler. Maskeye giren hava çıkıș yeri olarak maskenin
56
alt kısmını bulacağından buradan çıkarken beraberinde içeri dolmuș olan
suyu da çıkarır. Bu șekilde maske temizlenmiș olur. Burundan hava üfleme
devamlı ve yavaș olmalı ve bu ișlem mümkün olduğu kadar az nefes
harcanarak yapılmalıdır. Bu beceriyi kazanan dalgıç su altında iken
maskesini çıkarıp takabilmeli sonrada maske içerisindeki suyu rahatça
temizlemelidir.
DENGELEME/KULAK AÇMA
(Equalization)
Tüm malzemesi ile suya giren dalgıç bașını suya sokar sokmaz kulak
zarı üzerine baskı yapmaya bașlayan su basıncına karșı dengelemeye
bașlar. Bunun için bir elle B.C.D.'nin havası boșaltılırken diğer elle maske
dıșından burun sıkılarak genizden kulaklara hava verilir (Șekil 18).
Kulaklara hava verme ișlemi devamlı olmalı ve en derin dalıș noktasına
varıncaya kadar devam etmelidir. Östaki kanallarının açılmaması
durumunda ikinci deneme fazla zorlama yapmadan ve makul bir sürenin
geçmesini bekledikten sonra yapılır. Dengeleme zorluğu herhangi bir
derinlikte de olabilir Bu durumda dalgıç gerekirse yüzeye kadar tekrar
yükselir. Bu sefer dengelemeyi, devamlı yaparak yavașça alçalır.
Dengelemenin yamsıra, sinüs boșluklarında da sıkıșma olabilir. Bu durum
yine benzer ișlem uygulanarak giderilmeye çalıșılır. Tekrar deneme
sonunda bașarılı olunamıyorsa ısrar edilmeden dalıș ertelenmelidir.
Normal Durum
Artan Basınç Altında
Dengeleme
Șekil 18. Kulağın șematik yapısı ve dengeleme ișlemi. Artan basın; karșısında
kulak zarı içe doğru bükülür. Genizden üflenen hava ile içe bükülen zar
düzelir ve dengeleme sağlanmıș olur
57
SUDA ALÇALMA VE YÜKSELME (Descent and Ascent)
Dalgıçlar suda belli bir hızla alçalırlar ve yine belli bir hızla
yükselirler. Alçalma "dalıyoruz" ișareti ile bașlar. Dalgıç sol eli ile B.C.D.
hortumunu kavrar ve yukarı kaldırır, șișirme düğmesinin üzerine parmağı
ile basarak havayı boșaltır. Hava boșaldıkça ağırlașma artar ve sonunda
dalgıç batmaya bașlar. Batma olayının bașlaması ile birlikte B.C.D.'den
hava tahliyesi durdurulur. Alçalma tüm sıkıșmaları giderecek ve
dengelemeyi uygulayacak kadar yavaș olmalıdır. Dibe doğru indikçe hacim
küçülüp ağırlık artacağından, zaman zaman B.C.D.'ye tekrar hava verilerek
nötr yüzerlik sağlanır. Alçalma ayaküstü bașlamalı, dibe varılması
durumunda önce ayaklar yere temas etmelidir. Uygun yüzerlik kontrolü ile
dibe varmadan hidrodinamik yüzüș șekline geçme en uygun olanıdır. Dibe
vardıktan sonra nötr yüzerlik sağlamak için dalgıç basit bir test
uygulayabilir; bunun için dalgıç eller yanda dibe yüzüstü uzanır ve
B.C.D.'sini biraz șișirir. Öyle
ki paletlerinin ucu ile yere hafifçe
dokunurken, dalgıç nefes alıp ciğerlerini șișirdiğinde hafifçe yükselir.
Nefes verdiği zaman ise, tekrar yere alçalır. Bu durumda nötr yüzerlik
sağlanmıș olur.
Çeșitli dalıș ekolleri, yükselme hızını değișik dalıș tablolarına bağlı
olarak, değișik uygularlar. Amerikan öğretisi yükselme hızını 18 m/dk olarak
öngörürken; Avrupa ekolü bu hızı 10 m/dk. olarak uygular. Çıkmaya karar
veren dalgıç B.C.D.'sine az bir hava vererek paletlerinin yardımı ile
yükselir. Çıkıș sırasında dalgıç sağ elini yukarı kaldırır ve yukarı
bakarken 360° dönerek yavașça yükselir. Pratikte, dalgıç yükselirken
regülatöründen çıkardığı en küçük hava kabarcığını geçmeyecek bir hızla
yükselir. Yüzeye vardıktan sonra, B.C.D. șișirilerek yüzerlik sağlanır.
Yükselme sırasında kesinlikle nefes tutulmamalı ve devamlı nefes alıp
verilmesine dikkat edilmelidir. Bazı șartlarda tekneye çıkarken
malzemeleri suda çıkarmak gerekir. Sırasıyla, ağırlık kemeri ve tüp
çıkarılarak paletler en sona bırakılır.
YEDEK HAVA KAYNAKLARI VE ÇİMLENME
Sualtında hava bitme durumunda dalıș arkadașlarının birbirlerine
hava verme ve bu durumda yüzeye çıkma becerilerini kazanmaları gereklidir.
Bunun için dalgıçlar ahtapot denilen 2'ci kademe regülatörü tașırlar.
Ahtapotlar kolayca tanınmalarını sağlamak amacıyla göz alıcı renklerden
seçilirler. Hortumları ise normalden daha uzun olur. Bunun dıșında,
dalgıçların üzerlerinde tașıyabilecekleri, vana kısmında özel regülatörü
monte edilmiș olan küçük yedek hava tüpleri de (ponny bottle) vardır.
58
Ahtapot veya yedek tüp bulunmaması durumunda dalgıçlar, aynı
regülatörü ortaklașa kullanabilirler. Bu olaya "çimlenme" denir. Bunun
için havası biten 1 nolu dalgıç "havam bitti" çimlenelim ișareti vererek
ve regülatörünü ağzından çıkararak arkadașına yaklașır. Bunu gören 2 nolu
dalgıç sağ eliyle kendi regülatörünü kavrar, sol eliyle 1 nolu dalgıcın
B.C.D.'sinden tutar ve derin bir nefes alarak regülatörünü 1 nolu dalgıcın
ağzına dayar. 1 nolu dalgıç bu durumda iki derin nefes alır, üçüncü
nefesini tutar ve regülatör tekrar 2 nolu dalgıca döner. Aynı uygulama
roller değiștirilerek tekrarlanır. Çimlenme sırasında iki dalgıçta
çimlenme düzenini bozmadan suda yükselme ve yüzeye çıkma
uygulamalarını yaparlar.
ACiL DURUMLAR VE YARDIM
Dalgıçlık bilgi ve beceri isteyen bir spordur. Dalgıçların tüm dalıș
tekniği bilgilerinin yanısıra, ilk yardım bilgilerine de sahip olmaları
gerekir. Dalıș noktaları genelde sağlık merkezlerine uzak yerlerdir. Bu
nedenle acil bir durum karșısında ilk müdahele ancak bir dalıș arkadașı
tarafından yapılabilir. Alınan tüm tedbirlere ve yapılan iyi bir planlamaya
rağmen dalgıç, dalıș sırasında beklenmedik durumlarla karșılașabilir.
Dalgıcın karșılașabileceği bu durumlarda neler yapabileceğini ve nasıl
müdahale edebileceğini bilmesi ve uygulaması gerekir.
Acil durumlarda yapılması gereken ilk iki șart ; Sakin ol ...! ve
Yüzerliğini sağla...! șeklinde olmalıdır.
Acil durumlar en çok dalgıç su yüzeyinde iken olușur. Bunların
bașında așırı yorgunluk, tükenme, su yutma ve kramp olayları gelir. Su
yutma sonunda dalgıçlar hemen maskeyi ve șnorkeli çıkarma eğilimine
girerler. Bu durum maske çıkarılmadan bir-iki defa yutkunarak
geçiștirilmelidir. Deniz dalgalı ve șnorkelden hava almak mümkün değilse
regülatör kullanılmalıdır. Tükenme ve așırı yorgunluk ise; sakin ve
hareketsiz bir șekilde durma sonunda, derin ve yavaș nefes alındığında
kendiliğinden geçer. Kramplar adaleyi gevșetmek ve ovalamakla
geçiștirilebilir.
Acil durumla karșılașan bir bașka dalgıç ise; aynı müdahaleleri ona
da hemen uygulamak gerekir. Önce sakinleștirip, yüzerliğini temin
ettikten sonra, kendisini tekne veya sahile götürmek uygun olur, Yüzerlik
temini için gerekirse ağırlık kemeri atılmalıdır.
Sualtında iken karșılașılan acil durumların en önemlisi havasız
kalmaktır. Havasız kalacağını hisseden dalgıç, paniğe kapılmadan önce bir
59
an durup düșünmeli ve sonra sakin bir șekilde hareket etmelidir. Bu
durumda üç șekilde hareket edilebilir ;
1Derinlik fazla değilse, sakin bir șekilde yükselip yüzeye varılır.
Yükseldikçe tüp ve hortumlardaki hava genleșeceğinden dalgıç
regülatöründen bir miktar hava geldiğini hissedecektir.
2 - Dalıș arkadașı yakında ise, derhal ona yönelmeli ve havam bitti..!
çimlenelim ! ișaretini vermelidir, Arkadașının havasını ortak kullanarak
beraberce yüzeye çıkılmalıdır.
3 - Eğer derinlik fazla ve kendisi arkadașından uzakta ise sakin bir
șekilde "acil çıkıș" yapılmalıdır. Acil çıkıș tekniği hakkında bilgiler ayrı
bir bașlık altında ileride verilmiștir.
Tükenme (Overexertion)
Dalıș sırasında,akıntıya karșı yüzme, hızlı hareket, ağır yük tașıma
gibi çabuk ve yorucu hareketler sonucu ortaya çıkan geçici bir durumdur.
Tükenme; yorgunluk hissi, havasız kalma hissi, hızlı nefes alma,
güçsüzlük ve sıkıntı gibi belirtiler ile ortaya çıkar. Önlem alınmazsa sonu
panik ile biten hatalara neden olur. Tükenme belirtilerini hisseden dalgıç
mümkünse bir yere tutunur, sakin ve hareketsiz durarak derin ve yavaș
soluma yapar. Bu ișleme normal solunum düzenine gelinceye kadar devam
edilmelidir.
DİPTE BAYGIN DALGICA YARDIM ve KURTARMA
Dipte baygın ve hareketsiz yatan dalgıca derhal müdahale
edilmelidir. Baygın dalgıcın regülatörü ağzından düșmüș ise hiç vakit
kaybetmeden yüzeye yollanır. Regülatör ağzında ise dalgıcın önce bașı
düzgün duruma getirilir. Gerektiğinde baygın dalgıcın B.C.D.'si kullanılarak
su yüzeyine çıkarılır. Çıkıș sırasında regülatörün ağzında olmasına dikkat
edilmelidir. Bunun için bir elle B.C.D. hortumunu kullanırken diğer elle
regülatör ağızda tutulmalıdır. Kurtarıcı dalgıç beraberce su yüzeyine
çıkarken duruma hakim olacak pozisyonda olmalıdır. Su yüzeyine varır
yarmaz, önce dalgıcın yüzerliği sağlanır. Solunum kontrol edilir ve nefes
yollarının açık olması sağlanır. Bunun için baș geriye atılarak, gerekirse
suni teneffüs uygulanır. Tekne veya sahile doğru yüzülürken bu ișlem
devam eder. Daha sonra baygın dalgıç sol tarafına, baș așağı gelecek
șekilde yatırılır ve vücut sıcaklığı muhafaza edilerek oksijen verilir.
Kurtarıcı dalgıç arkadașını yalnız bırakmadan sağlık birimlerine haber
gönderir ve dalıș kazası ile ilgili teknik bilgileri gerektiğinde doktor
tarafından kullanılmak üzere bir tarafa not eder.
60
Dipte yardım isteyen veya hareketsiz yatan dalgıca derhal müdahele
edilmelidir. Kazazede dalgıcın bilinci yerinde ise yapılan ișlemlere
"Yardım", bilinci yerinde değil ise "Kurtarma" denir. Yardım amacıyla
bașlayan bir hareket çıkıș sırasında bir kurtarmaya dönüșebilir. Her iki
yaklașımda belirli farklılıklar olacağından dalgıçların yardım ve
kurtarma becerilerini iyi bilmeleri gerekir.
Yardım
Zor durumda kalmıș ve tek bașına su üstüne çıkmada zorlanan bir
dalgıca yapılır. Dipte henhangi bir nedenle yardım isteyen dalgıca doğru
yönelirken mümkünse problemin nedenleri incelemeye alınır. Yardım
kramp, zehirli balık sokması, tükenme, azot narkozu, fenalık hissetme,
çarpıntı vb. gibi nedenlerle istenmiș olabilir. Nedenleri ne olursa olsun
derhal kazazede dalgıca doğru yönelinirve sırasıyla șu noktalara dikkat
edilerek yardıma bașlanır.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Kazazede dalgıcın yanına yönelirken var ise kendi rezerv kolunu,
varır varmaz var ise kazazede dalgıcın rezerv kolu indirilir.
Kazazede dalgıç sıkıca tutulur ve yakında var ise diğer dalgıçlara
çıkıș ișaret verilir.
Kazazede dalgıcın ip, ağ gibi nedenlerle dibe takılı olup olmadığı
kontrol edilir.
Kurtarıcı dalgıç kendi B.C.D sini veya kazazede dalgıcın B.C.D ni
kullanarak hafifçe yükselir, yükselme sırasında havayı gerektiği
kadar boșaltarak 17 m/dk lık hızı geçmeyecek kontrollü yükselme
sağlanır,
Yükselme sırasında kazazede dalgıcın gözlerine bakarak her an
psikolojik olarak rahatlaması sağlanır,
Tüm göstergelerinizi her
an görebilecek konumda tutulur.
Kazazede dalgıca gerekirse hava vermeye hazır olunur,
Gerekiyor ise deko duraklaması yapılır, 3 m de biraz bekleyerek
yavașça yüzeye ulașılır
Kazazede dalgıcın havası var ise regülatörü ile , bitmiș ise șnorkel
kullanarak tekneye ulașmasına yardım edilir.
61
Kurtarma
Kurtarma ișlemi bilincini kaybetmiș baygın dalgıçlara uygulanır.
a ) Dipte bilincini kaybetmiș kazazede dalgıca rastlanılmıș ise ve
regülatörü ağzından düșmüș ise yapılacak ilk iș en çabuk șekilde
regülatörü tekrar ağızma yerleștirmektir.
b ) Kazazede dalgıcın bașı sudan çıkıncaya kadar regülatör ağızda
tutulur.
c ) 17 m/dk'lık çıkıș hızına uyun olarak yükselinir ancak deko
duraklaması yapılmaz. Yüzeye vardıktan sonra kazazede dalgıç
kendine gelirse ve
gerekiyorsa
unutulmuș dekompresyon
kaidelerini uygulayarak tekrar suya indirilir.
Kurtarma
ișlemleri
uygulanırken
dikkat
edilmesi
gereken
noktalardan birisi de baygın dalgıcın tutuș șeklidir. Değișik dalıș
ekollerinde tutuș șekilleri değișik șekillerde uygulanabilirler ancak
hepsinde müșterek ve geçerli bir nokta vardır ki o da tutușun etkili bir
șekilde olmasıdır. En çok uygulanan iki tutuș șekli așağıda verilmiștir.
62
a
b
Șekil 19. Su üstünde suni solunum uygulamaları. Tüm bu uygulamalar sırasında
baygın dalgıcın ağzının su üzerinde tutulmasına dikkat edilmelidir.
a ) Kurtarıcı dalgıç baygın dalgıcın bașını geriye atar, hafifçe
kendisine doğru çevirir, bir eli ile ensesini
hafifçe kaldırır,
hava yolu açılırken diğer eli ile burnu kapatır ve ağızdan ağza
suni solunum uygulamasına geçer.
b ) Su üstünde șnorkel kullanılarak suni solunum uygulaması.
Baygın dalgıç sırt ustu vaziyete getirilir. Kazazedeyi arkadan
bir kolu ile kavrayan kurtarıcı dalgıç șnorkelinin ağızlığını
baygın dalgıcın ağzına yerleștirir ve elinin parmakları ile
sıkıca kavrayarak ağızda tutunmasını sağlar. Diğer ucundan her
beș saniyede bir devamlı hava üfler. Bu ișlemlere sahile veya
tekneye varıncaya kadar devam edilir.
63
ACiL ÇIKIȘ (Emergency Ascent)
Sualtında havası biten ve bașka seçeneği bulunmayan dalgıç; acil
yükseliș yaparak su yüzeyine ulașabilir. Bu beceri ile 20-25 m derinlikten
rahatlıkla çıkıș yapılabilir. Dalgıç sol eli yukarıda , paletlerini kullanarak
hızlı bir șekilde yükselirken ciğerlerinde genleșen havayı boșaltmak için
regülatör ağzında devamlı "aaa...!." diye bağırır ve bu șekilde yüzeye
ulașır. Bu uygulama önce havuzun derin yerinden dik olmayan eğik bir
çıkıș ile yapılır.
EMNiYET KURALLARI
Dalıș tekniği hakkında tüm bilgi ve becerileri alan dalgıcın, tüm
dalgıçlık faaliyetlerinde emniyet kurallarını uygulaması gerekir. Bu
tedbirler aynı zamanda her türlü bilginin en doğru bir șekilde
uygulanmasını ve denetlenmesini sağlar.
Emniyet kuralları, herbiri kendine özgün özellikleri olan dört așama
halinde derlenebilir.
1-Hazırlık; Dalıș herșeyden önce sağlıklı ve beceri kazanmıș
kișilerin yapabileceği bir spordur. Devamlı dalıș yapan kișilerin izlemesi
gereken kurallar;
a ) Yılda en az bir kez sağlık kontrolü yapılmalıdır. Bu kontrollerde
dalıșa mani olabilecek problemler özellikle araștırılmalıdır.
b ) Sağlıklı vücut iyi bir beslenme, egzersiz ve form ile
pekiștirilmelidir. Bunun için protein ağırlıklı bir beslenme ve
spor yapılmalıdır.
c ) Dalıș tekniği becerilerinin unutulmaması gerekir. Bunun için sık
sık dalıș yapmalı, yapılmadığı zamanlarda ise okuyarak bilgiler
taze tutulmalıdır.
d ) Dalıș malzemeleri devamlı bakımlı ve temiz tutulmalıdır. Tüp ve
regülatörlerin yıllık bakım ve testleri düzenli bir șekilde
yapılmalı, tüp dolumları sorumlu kișiler tarafından bilinen ve
havası test edilmiș kompresörlerde yapılmalıdır.
e ) Dalgıçlar ilk yardım ve suni teneffüs yöntemlerini bilmeli ve
uygulayabilmelidirler.
64
2-Dalıș Öncesi; Bu așama dalıșın yapılmasına karar verilen andır.
Dalgıçlar hem teknik hem de psikolojik olarak bir karar almak durumundadır.
Dalıș noktasına gelindiğinde;
a . Dalgıç kendisini formda ve iyi hissettiği zaman dalıșa karar
vermelidir. Bunun için kendisini dinleyip fiziksel gücününü ve
sınırlarını hissetmelidir.
b . Dalıș ortamı ve șartları iyi incelenmelidir. Kötü șartlarda dalıș
yapmakta ısrar edilmemelidir. Soğuk sulara yorgun iken dalıș
yapılmamalıdır.
c . Dalıș
planı dalıș
noktasında dalıș
arkadașı ile
birlikte
yapılmalıdır. Dalıș profili planlanırken dekosuz dalıșlar tercih
edilmeli, derinlik ve zaman tespit
edilmelidir. Mükerrer dalıș
yapılacaksa derin dalıșın ilk dalıș olmasına dikkat edilmelidir.
d . Suya girmeden dalıș arkadașları birbirlerinin donanımını tanımalı
ve kontrolünü yapmalıdır.
e . Dalıș arkadașları acil durumlarda ve kaybolma halinde neler
yapılacağı hakkında konușmalıdır. Acil durumlarda kullanılacak
malzemelerin yeri belli ve kullanıma hazır halde olmalıdır.
3-Dalıș sırasında; Kișisel tüm bilgi ve becerilerin büyük bir
kısmının uygulandığı așamadır. Burada dalgıç hem kendini hem de
arkadașının dalıș seyrini kollamak durumundadır;
a . Suya inildiğinde nötr yüzerlik B.C.D. ile sağlanmalıdır. Dibe
varıldığında tekne ipi ve çapasının kontrolü yapılmalıdır.
b . Alçalma sırasında dengelemeye acı hissetmeden bașlanılmalı ve
sık aralıklarla devam edilmelidir.
c . Akıntılı ortamda dalıș daima akıntıya karșı olacak șekilde
bașlamalıdır.
d . Su altında hava ve derinlik kontrolü sık sık yapılmalıdır.
e . Sualtında canlılara dokunmamaya özen gösterilmeli, gidilen ve
tutulan her șeye dikkat edilmelidir.
f . Efor gerektiren güç ve çabuk hareketlerden kaçınmalı, derin ve
yavaș soluma yapılmalı, asla nefes tutulmamalıdır.
g . Alçalma ve yükselme hızına dikkat edilmeli, derinlik-zaman
limitleri zorlanmamalıdır.
65
4- Dalıș sonrası; Bașarılı bir dalıștan sonra
müddet dinlenmesi, olası problemleri önler. Bunun için ;
dalgıçların
bir
a . Dalgıçlar dalıștan sonra temiz havalı yerlerde bulunmalıdır.
b . Dalıștan sonra bol sıvı șeyler içilmeli mümkünse bir aspirin
alınmalıdır.
c . Dalıștan sonra efor gerektiren hareket ve spor yapılmamalıdır.
d . Uçak yolculuğu yapılacaksa kullanılan tablo limitlerine ve kurallarına
mutlaka uyulmalıdır.
Genel
emniyet
kurallarının
uygulanmasında
dalgıcın
kișisel
sorumluluğu ön plana çıkar. Bunun bilinci içerisinde olan dalgıçlar, dalıș
malzemelerini aletli dalıș eğitimi almamıș kișilere asla vermemelidir.
SUNİ TENEFFÜS VE KALP MASAJI (C.P.R.)
Acil durumlar çeșitli șekillerde ortaya çıkabilir. Bu durumlar
karșısında ilkyardımda bulunacak kișinin, özel bilgi ve eğitimle
donatılmıș olması gerekir. Acele ve anlamsız müdahaleler kazazedenin
durumunu daha da ağırlaștırabilir, ilk yardımı uygulayacak kiși
serinkanlı, çabuk ve mantıklı düșünerek davranmalı, sağlık birimleri
müdahale edene kadar kazazedeyi yalnız bırakmamalıdır.
Su sporlarında boğulma oldukça sık görülen bir ölüm nedenidir.
Dalgıçların herhangi bir nedenle su altında karșılașabileceği bir kaza,
kalp krizi veya bayılma gibi olayların sonunda gelen boğulma karșısında
uygulayabilecekleri ilk yardım tekniklerinin bașında suni teneffüs ve
kalp masajı gelir. Buna anglo-sakson ekolünde kısaca C.P.R
(Cardio-Pulmonary-Resuscitation) denir.
Tüm vücut dokularının yașamlarını sürdürebilmeleri için dolașım ve
solunum sistemi tarafından sağlanan oksijene ihtiyaçları vardır. Vücut
organları arasında özellikle beyin oksijeni düzenli ve bol kullanan bir
organdır. Oksijen akıșındaki kesiklik doku ve organların ölümüne neden
olur. Akciğerlerden alınan oksijenin tașınması kan dolașımını sağlayan
kalp ile olur ki kalp durması durumunda oksijen akıșı kesilir. Beyin
hücrelerinin 4-6 dk süreyle oksijensiz kalması bu organda önemli
hasarlara neden olur. Tıp dilinde solunum ve kalp atıșının durmasına
66
"Klinik Ölüm" denir. Eğer beyin 6 'dk' nın üzerinde oksijensiz kalmıș ise
büyük bir ihtimalle dönüșü olmayan büyük hasar olușur ki buna "Biyolojik
Ölüm" denir. Boğulma, elektrik șoku, havasız kalma gibi olaylarda genelde
önce solunum durur. Solunum durduğu zaman kalp çalıșmasına bir müddet
daha devam edebilir. Bu gibi durumlarda, yani solunumu durmuș ancak kalp
atıșları devam eden kazazedeye sadece suni teneffüs uygulaması
yeterlidir. Solunum durmasından sonra kalp atıșları yavaș yavaș azalır ve
sonunda oksijensiz kalan kalp kasları durur. Hiçbir șekilde kalp durduktan
sonra solunum devam etmez. Bu durumdaki kazazedeye hem suni teneffüs
hem de kalp masajı uygulamak gerekir. Kalp durması, elektrik șoku, kalp
krizi sonunda veya boğulmanın son safhasında meydana gelir.
Pratikte acil durum karșısında kișiler uygulayabilecekleri yardım
tekniklerini hatırlamakta zorluk çekerler. Bunun için ingilizce A (air), B
(breathing), C (circulation) kelimeleri ilk yarımın a.b.c'si olarak
kolaylıkla hatırlanır. A, hava yolları ve nefes durumunu ifade eder. B,
kazazede nefes almıyorsa suni solunumu ifade eder. C ise kalbin durmuș
olması durumunda dolașım sistemini çalıștırmayı; yani kalp masajını
ifade eder.
Suni Teneffüs
Solunum veya kalp durması durumunda yapılması gereken ilk
müdahaledir. Suni Teneffüs iki așamada uygulanır.
A- Solunum yollarının açılması ; Baygın bir kișide genelde dil
geriye kayarak nefes borusunu tıkar. Bu tıkanma bașka bir cisimle de
olabilir. Kazazede arka üstü yatırılır, bir elle boyun altından kaldırılırken
diğer elle alın arkaya doğru itilir. Bu durumda solunum yolunun açık olup
olmadığı kontrol edilir. Gerektiğinde dil çekilip düzeltilir veya tıkanma
yapan cisim, kusmuk, salgı, protez, vs. çıkarılıp temizlenir. Gözle
hissederek veya dinleyerek solunum kontrol edilir. Bunun için yardımcı
kazazedenin yüzüne doğru eğilir ve kulağı ile nefes sesi duymaya
çalıșırken göğüs kafesinin inip kalkma yapıp yapmadığını kontrol eder.
Eğer herhangi bir nefes alma belirtisi yoksa suni teneffüs derhal
bașlatılır.
B- Suni Teneffüs Uygulaması ; Kazazedenin bașı arkaya itilir,
ense altına bir el veya katlanmıș bir giysi konur, öteki el ile alın arkaya
itilirken baș ve ișaret parmakları ile burun sıkılarak kapatılır. Yardımcı
67
derin bir soluk aldıktan sonra dudaklarını kazazedenin dudaklarına
yapıștırarak soluğunu güçle verir. Bu ișlem sırasında kazazedenin
göğsünün yükselmesi izlenir. Soluk verildikten sonra kazazedenin ağzı
açık bırakılarak, verilmiș olan soluğun dıșarı çıkması sağlanır. Bu ișlem
iki defa yapıldıktan sonra boyun șahdamarından kalp atıșlarının olup
olmadığı kontrol edilir. Aynı ișleme, dakikada 12 veya 5 saniyede bir
defa uygulayarak devam edilir. Kazazede bir çocuk ise ișlem dakikada
20-30 defa uygulanır.
Kalp Masajı
Kalp masajı, göğüs kemiği üzerine baskı yaparak durmuș kalbin
sıkıștırılmasını sağlamaya yönelik bir müdahaledir. Bunu uygulamak için
kazazedenin kalp atıșlarının durmuș oluğunun saptanması gerekir. Kalbin
atmadığı boyun șahdamarından tespit edildikten sonra yardımcı, yatan
kazazedenin önüne diz çöker. Bir elinin bilekle birleștiği etli kısmını
göğüs kemiğinin alt yarısı üzerine koyar. Diğer elini de parmaklar
birbiriyle kenetlenecek șekilde onun üzerine koyar. Kollar gergin durumda
iken yaklașık 20-30 kg' lık bir kuvvetle göğüs kafesi üzerine bir an
bastırır ve bırakır. Bu ișlem 15 defa arka arkaya tekrarlanır. Sonra iki
defa suni teneffüs uygulayarak tekrar kalp masajına bașlar. Kalp üzerine
uygulanan baskılar saniyede bir defa olacak șekilde uygulanır. Bunun için
pratikte binbir...biniki..binüç.. șeklinde sayılarak ișleme devam edilir
(Șekil 20).
Suni teneffüs ve kalp masajı uygulaması, iki kiși tarafından
yapılabilirse daha etkili ve kolay olur. Bu durumda biri suni teneffüs
uygularken diğeri kalp masajı yapar. Bunun için bir kurtarıcı beș kere kalp
masajı uygularken diğeri bir defa suni teneffüs uygular ve bu ișlem, beș
baskı bir nefes !... beș baskı bir nefes !.,. șeklinde devam eder.
Duran kalbin ilk baskı veya darbeden sonra hemen çalıștığı çok
görülmüștür. Bunun için kalp masajına bașlamadan önce elin biri göğüs
kafesi üzerine konur. Diğer el ile yaklașık 20 cm yukarıdan göğüsteki el
üzerine adeta bir yumruk indirilir ve bu ișlem birkaç defa devam eder. Bu
șok darbeler sonunda kalp çalıșmıyorsa kalp masajı uygulaması
bașlamalıdır. Kalp masajı ve suni teneffüs uygulamaları yorucu ve uzun
olabilir. Prensipte bu ișlemlere sağlık birimlerine ulașıncaya kadar
devam edilmelidir.
68
Hava Yolu
–Boynu kaldır–bașı geriye at
–Çeneyi kaldır–dil kaymıșsa düzelt
Dinle – Hisset, solunum yoksa !
Suni Teneffüs
–Burnu sık ağzı aç–derin nefes al ve
ağzını dudaklara yapıștır
–Göğüs șișinceye kadar hava ver.
–Bu ișlemi büyükler için dakikada 12,
çocuklarda 20 defa tekrarla
Nabzı Kontrol et, atmıyorsa !
Kalp Masajı
–Göğüs kemiğinin alt yarısına dakikada 60 –
80 kere bastır
–Bir kurtarıcı ile ; 15 baskı – 2 nefes
–İki kurtarıcı ile ; 5 baskı – 1 nefes uygulanır.
Șekil 20. Suni teneffüs ve kalp masajı uygulaması
69
BÖLÜM 4
SUALTI FİZİĞİ
Tüm canlıların görme, duyma ve hissetme gibi algılama organları
yașadıkları çevreye göre uyumlu gelișmiș ve biçimlenmișlerdir,
insanların tüm duyu organları çevresini saran atmosfer tabakasının
fiziksel ve kimyasal șartları içerisinde uygun çalıșırlar. Dıș etkenlerden
gelen tüm uyarılar böyle fiziki çerçeve içerisinde rahatsızlık duyulmadan
algılanırlar. Çevremizi saran atmosferin yoğunluğu değiștirilirse ses,
ıșık ve sıcaklık algılamalarımızda hatta hareketlerimizde bariz
değișiklikler olacaktır. Bilindiği gibi ses, ıșık ve sıcaklık yayılmaları
ortam yoğunluğunun değișmesi ile büyük ölçüde değișikliğe uğrarlar.
Deniz suyunun yoğunluğu d = 1.027 gr/cm3
Havanın yoğunluğu d = 0.00129 gr/cm3 olarak alınırsa,
suya batmıș olan bir dalgıç havaya oranla yaklașık 800 defa daha yoğun
bir ortama girmiș demektir. Bu yeni ortamda duyu organlarımızın
algılama hassasiyeti değișecek ve çevremizde yeni fiziksel değișimler
gözlenecektir. Dalgıç sualtındaki bu yeni dünyaya uyum sağlamak için
olabilecek tüm değișiklikleri, sonuçlarını ve nedenlerini önceden
bilmelidir. Sualtında dalgıcın en bariz algılama değișiklikleri görme ve
ișitme duyularında olur.
SUALTINDA GÖRME (Hidro-optik)
Gözlerimiz ancak hava ortamından gelen ıșınları net olarak
algılayabilir. Bu nedenle sualtında net görebilmemiz için gözümüzün
önüne bir hava tabakası koymamız gerekir ki, bu ortam maske ile sağlanır.
Göz ile maske camı arasındaki hava tabakası, maske camı önündeki
cisimleri net görmemizi sağlar. Maskesiz su içinde göz açıldığında
cisimler birer siluet halinde ve bulutlu (flu) görülür. Maske ile
bakıldığında su içerisinde görüntü net olsa bile belli bir mesafenin
üzerinde cisimler adeta sisli-puslu bir perdenin arasında kaybolurlar.
Sualtında cisimlerin net olarak ayırt edilebildiği mesafeye "görüntü"
(visibility) veya "görüntü mesafesi" denir. Bu mesafe ne kadar çok ise,
dalgıç sualtındaki cisim ve dip yapısını o kadar net ve detaylı algılar.
Görüntü mesafesinin az olduğu ortamlarda dalgıçlar yön bulmakta güçlük
70
çekerler. Daha da önemlisi alçalma ve yükselme sırasında referanssız
kalırlar ki bu durum hız ayarlamalarını güçleștirir. Görüntüsü düșük
ortamlarda dalıș yapmak için pusulalı navigasyon becerilere sahip olmak
gerekir.
Görüntü kalitesini olușturan etkenlerin bașında ıșık miktarı ve su
kalitesi gelir. Gelen güneș ıșınlarının suya girișleri ve yayılmaları, gelen
ıșınların șiddetine, ıșık kırılma kanunlarına ve su ortamının türbidite ve
plankton gibi içerdiği mikro parçacıklara bağlıdır. Bu faktörler sonucu
ortamda görüntüyü etkileyen bir dizi olaylar olușur; bunlar sırasıyla,
Kırılma (refraction)
Ișık ıșınlarının hızları bulundukları ortama göre değișir. Ișınlar
yoğunlukları değișik bir ortama girdiği zaman hız değiștirir. Bu hız
değișikliği aynı zamanda ıșın doğrultusundan bir sapma ile (kırılma)
kendisini gösterir (Șekil 21). Sapmanın yönü fizikte kırılma kanunları ile
açıklanır. Bu kanuna göre; az yoğun (hava) bir ortamdan çok yoğun (su)
ortama geçen bir ıșık ıșının hızı azalır ve ıșın normal çizgisine
yaklașarak kırılır. Normal çizgisi; olduğu varsayılan bir çizgi olup, ıșının
değdiği düzleme dik olan bir doğru olarak kabul edilir. Tersi durumda yani
sudan havaya geçen ıșın hızlanır ve normal çizgisinden uzaklașarak
kırılır.
Șekil 21. Ișık ıșınları yoğun bir ortama geçerken kırılırlar
71
Su içerisindeki dalgıcın gözüne gelen ıșın, sudan (çok yoğun) havaya
(az yoğun) geçen bir ıșın olacağından normalden uzaklașarak kırılırlar.
Burada a açısı gelen ıșının normal doğrusu ile yaptığı açıyı, pise kırılan
ıșının normal doğrusu ile yaptığı açıyı göstermektedir. Șekil 21'de
görüldüğü gibi p açısı a 'dan büyüktür. Göz ancak kırılan ıșının
doğrultusunda cismi görür. Bu durumda P noktasında bulunan hakiki cisim
kırılan ıșınların doğrultusunda yani; O noktasındaymıș gibi görünür. O
noktasında cisim hakiki konumuna göre hem daha yakın hem de daha büyük
görünecektir. Dalgıçlar sualtında cisimleri %33 daha büyük ve
%25 daha yakın görürler. Bu nedenle sualtında ölçü alınması gereken
bazı çalıșmalarda ölçümler bir cetvel veya metre kullanılarak yapılır.
Șekil 22. Su ortamından maske içerisindeki havaya geçen ıșık ıșınları
kırılarak göze gelir. Sualtında %33 daha büyük ve %25
daha yakın görülür.
72
Sualtında Ișık ve Renk
Deniz yüzeyine gelen güneș ıșınlarının suya girișlerini etkileyen
çeșitli faktörler vardır. Bunların bașında yansıma gelir. Deniz
bilimlerinde su yüzeyine gelen toplam ıșık ile yansıyan ıșık arasındaki
orana albedo denir. Beyaz rengin albedosu 1'dir. Siyah rengin albedosu ise
O'dır. Deniz yüzeyleri çoğu zaman siyah cisimler gibi davranırlar. Su
rengi koyulaștıkça albedo sıfıra yaklașır. Gelen güneș ıșını deniz yüzeyine
ne kadar dik ise ıșınların yansıması o kadar az olur, yani albedo
düșüktür. Güneș ufka yaklaștığında ıșınlar deniz yüzeyine eğik geleceğinden,
yansıma fazlalașır ve albedo 1'e yaklașır.
Deniz yüzeyindeki dalgalar yansımayı arttırıcı bir etki yapar veya en
azından ıșığın suya homojen bir șekilde girmesini önler.Dalga hareketleri
deniz yüzeyinde konkav veya konveks yüzeyler olușturdukları zaman, aynı
bir mercek gibi ıșınların kırılıp belli bir bölgede toplanmasına veya
dağılmasına neden olurlar. Bu șekilde, dip yüzeyinde aydınlık-loș ritmik
ıșık değișimleri olușur ( Șekil 23 ).
Șekil
23. Dalgalardan ıșınların
aydınlık-karanlık görülür.
kırılması.
Dip
ritmik
olarak
Yayılma (Diffusion)
Ișınlar su içerisinde asılı olarak bulunan küçük partiküllere çarparak
yansır, yön değiștirir ve dağılırlar. Partiküllere çarparak yön değiștiren
ıșın, diğer partiküllere de çarparak her yöne yayılmıș olur ( Șekil 24 ).
73
Șekil 24. Bulanık suya giren ıșınların diffüzyonu. Ișınlar
partiküllere çarparak yansır ve her yöne yayılır.
Bulanıklılık (Turbidity)
Su içerisindeki partiküller ıșınlan geri yansıtır ve yayılmasını
önler. Bulanıklık, karasal kökenli kil boyutlu partiküller veya su
ortamının kendi ürettiği ve plankton denilen mikroskobik canlılardan
kaynaklanabilir.
Planktonların
yarattığı
bulanıklık
genelde
yeșil-kahverengi, hatta kırmızı renklerde (red-tide) olabilir.
Planktonların deniz suyunun artan sıcaklığı veya kirlilik etkisiyle
anormal çoğalabilecekleri bilinmektedir. Bazı durumlarda planktonca
zengin akıntılar berrak sular içerisine girer ve denizin içerisinde
türbiditesi değișik seviyeler oluștururlar. Turbiditesi yüksek sular loș ve
karanlık olur. Böyle bir su ortamında dalgıç aynı dalıș profili içerisinde
bu tür seviyelere rastlayabilir.
Absorbsiyon (Ișığın yutulması)
Ișığın su ortamı içerisine giriși ve dağılımını etkileyen en önemli
faktör ıșınların kendi enerjileridir. Güneș ıșınları bünyesinde tüm renkleri
bulunduran beyaz ıșık șeklinde gözümüze görünür. Beyaz ıșık bir bașka
ortama girip kırıldığı zaman tayf dediğimiz kendini olușturan renklere
ayrılır. Kırmızıdan mor renge kadar ıșınlar, kendilerine özgün dalga
boyları (X) olan dalga hareketleri ile yayılırlar. Tüm renkler bir arada
olmasına rağmen her ıșın ayrı ayrı yayıldıkları dalga boylarına göre
enerji tașırlar. Değișik ıșın dalga boyları, așağıdaki tabloda
verilmiștir.
74
Renk
Dalga Boyu (λ)
İnfraruj (kırmızı ötesi)
Kırmızı
Turuncu
Sarı
Yeșil
Mavi
Ultraviole (morötesi)
1.10 µm
0.80 "
0.70 "
0,60 "
0.50 "
0.40 "
0.30 "
Ișınların
dalga
boylan
küçüldükçe
enerjileri,
dolayısıyla
yayılma-girme güçleri de artar. Buna göre en çok enerji tașıyan ıșınlar
mavi- mor renklerdir. Bunun doğal sonucu olarak kırmızı ve turuncu
renkler yüzeyde tutulurlarken mavi-mor ıșınlar daha derinlere doğru
yayılırlar. Kırmızı ıșınlar 15 m'de absorbe olurlarken mavi ve mor ıșınlar
250 m'ye kadar gidebilir. Ay ve güneș ıșıkları için de benzer durum
söylenebilir. Aydan gelen ıșık sarı renkte olduğundan sahil kesimlerde en
fazla 150 m'ye kadar inerken güneș ıșınları 250 m'ye ulașır.
Șekil 25. Ișınların dalga boylarına göre su içerisinde
derinlerle doğru yayılma özellikleri
75
Ișık ıșınları su içerisinde
belli
bir
mesafe
aldıktan sonra doğal olarak
enerjilerini
kaybederler
ve
absorbe
olurlar
(Șekil 25). Bu durum renklerin
kaybolması
ile
kendisini
belli
eder.
Özellikle
organik moleküllerce zengin
sular
mavi
ıșınları
daha çok absorbe ettiklerinden
bu
suların
berraklığı
azalır
ve
ortamda
yeșil
rengin
hakim
olmasına neden olur .
Pratikte dalgıç derinlere
inerken,
ortamda
gittikçe
gri-mavi
ton
renklerinin
hakim
olmaya
bașladığını, hatta el veya
parmaklardaki bir çizikten çıkabilecek kanının mavi-lacivert renkte
olacağını görür. Diğer yandan, daha ilk metrelerde absorbe edilen büyük
dalga boylu ıșınlardan kırmızı ve turuncu renklerden sonra geriye kalan
küçük dalga boylu yeșil-mavi renkler, denizlerin görünen rengini
olușturur. Nitekim denizlerin ve gökyüzünün mavi rengi buradan
kaynaklanır. Denizlerin
rengi çevresel faktörlerin kontrolünde mavi
kahverengi arasında değișir. Genelde ekvator bölgesindeki denizler
mavi-lacivert, kutup bölgelerinde yeșil-mavi renktedir. Ancak kıyı
bölgelerinde
çevresel etkenlerin su rengini büyük ölçüde etkilediği
günümüzde iyi bilinmektedir. Genel bir kaide olarak yeșil - kahverengi
renkler, sudaki alg türü organizmalardan kaynaklanır. Bu durumda;
mavi-lacivertleșme oranı gittikçe artan sularda mikro organizmaların
azaldığı söylenebilir.
SUALTINDA SES (Hidroakustik)
Ses dalgaları herhangi bir cismin titreșmesi sonucunda olușan dalga
hareketleridir. Ses dalgaları içerisinde bulunduğumuz hava ortamı
tarafından iletilerek kulağımızdaki kulak zarını titreștirir. Bu șekilde
gelen ses beynimiz tarafından algılanır. Ses dalgalarının bulundukları
ortama göre yayılma hızları değișir. Ortam yoğunluğu ne kadar artarsa
ses dalgalarının yayılma hızı da o kadar artar. Az yoğun (hava) ortamlarla
mukayese edildiğinde yoğun ortamlar (su) sesi hem çabuk hem de daha
kaliteli olarak iletirler. Bunun doğal sonucu olarak su içerisinde çok
uzaklardan gelen sesleri duymak mümkündür.
Hava içerisinde sesin yayılma hızı 365 m/sn'dir. Su içerisinde
yayılma hızı, 1500 m/sn'dir. Buna göre su içerisinde ses havaya nazaran
yaklașık 4 defa daha hızlı yayılır. Genel bir kaide olarak denizlerde
tuzluluk, sıcaklık ve derinlik arttıkça, sesin yayılma hızı da artar. Ancak
bu artıș algılama açıșından önemsizdir.
Kulaklarımızın fizyolojik yapısı, hava șartlarında sesin geldiği yönü
iki kulak arasındaki uyum farkı ile bulur. Gelen ses her iki kulak
tarafından ayrı ayrı algılanırken, iki kulak arasındaki uyum-zaman farkı
sesin geldiği yönü bulmamıza yarar. Su içerisinde ses yayılma hızı fazla
olduğundan iki kulak arasındaki uyum-zaman farkı çok az olur ve bu
durumda ses ile yön bulunması zorlașır. Dalgıçlar su içerisinde
76
sesleri çok iyi duyarlar ancak sesin geldiği yönü bulamazlar. Pratikte su
altında iken sesin geldiği yönü bulmak için 360° dönerek etrafı izlemek
gerekir.
77
BÖLÜM 5
DENİZ BiLGiSi
Su ortamlarının fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri dalgıçları
doğrudan etkiler, Bu özellikler, dalıș emniyeti ve su altına uyum
bakımından dalgıçların bilmesi gereken temel bilgiler arasında yer alır.
Bunlar arasında denizlerde sıcaklık, tuzluluk, akıntılar, dalgalar ve
rüzgarlar gibi değișken özelliklerin bilinmesi ön plana çıkar. Ayrıca, su
ortamlarının genel dip yapısı, sualtı canlıları ve suların termal
tabakalașma hareketleri hakkındaki temel bilgiler, dalıș planlarının
yapılmasında ve uygulamasında çok önemli ve yararlı yer tutar.
DENİZLERDE SICAKLIK ve TUZLULUK
Deniz biliminde denizlerin ilk 100 m'lik derinliği yüzeysel tabaka
olarak kabul edilir. Güneș ıșınları, atmosferik ısı değișimleri, rüzgarlar
ve buharlașma gibi deniz suyu sıcaklığını doğrudan etkileyen en önemli
etkenler, yüzey suları denilen bu kısımda gerçekleșir. Sıcaklık
(temperature) ve tuzluluk (salinity) deniz suyunun değișmez özelliklerini
oluștururlar. Tuzluluk, bazı okyanus akıntılarının olușması, suyun
yoğunluğu ve donma sıcaklığı gibi deniz suyunun birçok fiziksel ve
dinamik özelliklerini belirleyici rol oynar. Nehirler ve yağmurlar denizin
tuzluluğunu azaltıcı etki yaparken, buharlașma ise arttırıcı etki yapar.
Kızıldeniz ve Umman denizi gibi subtropik bölgelerde buharlașma fazla
olduğundan, bu denizlerde tuzluluk
fazladır. Tuzluluk günlük meteorolojik
etkilerle değișmez. Değișse bile farklı
yoğunluklarından kaynaklanan deniz
suyunun dikey hareketleri ile çabucak
karıșıp homojen hale gelir. Akdeniz’in
yüzey
sularında
tuzluluk
batı
kesimlerde
%0.36-0.38,
doğu
kesimlerde ise %0.36-0.40 (litrede
36-40 gr) arasındadır (Șekil 26).
Ancak bu rakamlar kıș ve yaz
aylarında
değișebilir.
Mevsimsel
tuzluluk değișimleri %10 civarındadır.
Șekil 26. Akdenizde yüzey tuzluluk
eğrileri dağılımı
78
Denizlerin yüzey suları ile derin sulan arasında sıcaklıkları
farklıdır. Yüzey suları çok miktarda güneș ıșınlan etkisinde kalır. Bu
nedenle deniz suyunun gece-gündüz ve mevsimsel sıcaklıkları farklıdır.
Bu fark okyanuslarda 28° ile -1° C arasında değișir. Ortalama 17.5° C'ye
sahip olan okyanus sularının sıcaklığı -2 ile 28° C arasındadır. Akdeniz
bölgesinde yaz ve kıș aylarına göre denizsuyu sıcaklıkları (Șekil 27) de
verilmiștir Buna göre yaz aylarında denizsuyu sıcaklığı doğu Akdeniz
bölgesinde 28° C'ye ulașırken kıș aylarında 16° C ye kadar düșmektedir.
Șekil 27. Akdenizde yaz ve kıș mevsimi ortalama su sıcaklık dağılımı
Sahil kesimlerinde günlük sıcaklık değișimleri 2°-3° C arasındadır.
En belirgin yıllık değișimler ise ülkemizde Karadeniz bölgesinde 10-20°C'ye
ulașır. Akdeniz’de İskenderun-Kıbrıs-Rodos hattı batısında sıcaklık
değișim miktarı 15-20° C, bu hattın doğusunda kalan bölgelerde 20-25° C
arasındadır, «aradenizde bu değerler 10-15° C' dir. Derinliğe bağlı
sıcaklık azalmaları özellikle Akdeniz’de azdır. Pratikte dalgıçlar,
kullanacakları elbise ve kurșun kemerleri için bulundukları bölge ve
denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu hakkında genel bir bilgiye sahip
olmalıdır.
AKINTILAR (Currents)
Denizlerde akıntılar en önemli kütlevi su hareketleridir. Rüzgar,
tuzluluk ve sıcaklık, Gel-Git olayları, Boğazlar ve Dalgalar
akıntıların olușmasının en belirgin nedenleridir. Bu akıntılar dünyanın
bazı yerlerinde çok belirgindir.
79
Rüzgar Akıntıları
Rüzgarlar genelde yüzey akıntıların olușmasına neden olur.
Dünyamız ekvatordan itibaren 30° kuzey ve 30° güney enlemler
arasında alize rüzgarlarının etkisindedir. Dünyanın doğudan batıya doğru
olan dönme yönüne dik olarak esen ekvator (alize) rüzgarları büyük yüzey
akıntıları oluștururlar (Șekil 28). Rüzgarların etkisinde olușan bu
akıntılar kuzey yarımkürede soldan sağa doğru, güney yarımkürede
sağdan sola doğru hareket eder.
Șekil 28. Ekvator bölgesinde dünyanın dönme etkisi ile olușan
önemli akıntı yönleri
Tuzluluk ve Sıcaklık Akıntıları (Thermohalin currents)
Su sıcaklığı ve buna paralel olarak tuzluluk miktarlarındaki
değișimler okyanuslarda özellikle yoğun ve soğuk dip akıntılarının
olușmasına neden olur. Kutuplarda soğuyarak hacmi küçülen sular dibe
iner ve ekvatora doğru hareket eder. Soğuk dip akıntıları, ısınan ekvator
bölgesinde genișleyerek yükselir, yüzeye çıkar ve yüzeyden kutuplara
doğru hareket eder. Bu büyük boyutlardaki su akıntılarının dalgıçları
etkilemesi söz konusu değildir. Gel-git, boğaz ve dalga akıntıları dalıș
ortamlarını daha çok etkiler.
Akdeniz, Cebelitarık Boğazı ile Atlantik Okyanusuna bağlı bir tali
deniz görünümündedir. Bu iki denizin su yoğunluklarının farkından dolayı
olușan termohalin akıntılar, gel-git ve dünyanın dönme etkisi ile
yaklașık 200 m kalınlığında az yoğun bir su tabakası halinde bu boğazdan
80
Akdeniz’e girer. Bu kalınlığın
altında ise tuzlu Akdeniz
suları Atlantik’e doğru akar.
Kuzey Afrika sahilleri boyunca
ilerleyen akıntı, İskenderiye ve
İsrail açıklarından kuzeye
yönelerek
İskenderun
Körfezine ulașır. Buradan
batıya yönelir ve Mersin
Antalya çizgisini izleyerek
Girit’e ulașır (Șekil 29). Bu
akıntı Akdeniz’de izlenen ve
denizle ilgisi olanlarca bilinen
tipik su hareketidir.
Șekil 29. Akdeniz ve Karadeniz’de görülen
önemli akıntı yönleri
Gel-Git Akıntıları (Tidal currents)
Güneș, dünya ve ay uzay boșluğunda karșılıklı olarak birbirlerini
çekerler. Dünya güneș etrafında 24 saate bir döner. Güneș çekimini
dengeleyen bir hızda ve bir yörüngede yer alan dünyanın, güneșe olan
uzaklığına göre mevsimlerin olușması gerçekleșir. Ay da aynı șekilde
dünya etrafında döner. Ancak bu dönmenin hızı 24,50 saattir, buna ay
günü denir. Ay ve Güneșin çekim kuvveti etkisinde kalan dünyada hareket
edebildikleri için en çok su kütleleri (denizler) bu çekimin etkisinde kalır.
Gel-git olayı Ay ve Güneșin Dünya üzerine yaptıkları çekim etkisi sonucu
olușan su hareketidir (Șekil 30).
Düzenli olarak olușan bu hareketlerden seviye yükselmesine gel
alçalmasına git denir. Okyanuslar ve ekvatoral denizler ay çekim
kuvvetinden en çok etkilenen bölgelerdir. Çekim etkisi deniz sularının
yükselmesine neden olur. Ay ve güneș aynı doğrultuda bulundukları zaman
çekim en fazla olacağından gel-git boyutları maksimuma ulașır. Gel-git
olayının peryodu ve șiddeti Güneș ve Ayın dönme peryotlarına ve denizin
dip yapısına bağlı olarak değișir.
Coğrafi bölgesine göre karalarla çevrili iç denizlerde gel-git
sırasında denizin alçalıșı ve yükseliși 10 cm ile 1 m arasında değișebilir.
Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında bu rakam 10-20 cm arasındadır. Kuvvetli
gel-git'ler büyük okyanus kıyılarında geniș kıta sahanlığı olan sahil ve
boğazlarda görülür. Örneğin Manș denizinde, Hürmüz boğazında deniz
81
yükselmesi 5 m' yi bulur. Bu bölgelerdeki bazı iç koylarda ve kapalı
denizlerde gel-git seviye miktarı daha da yüksek olabilir. Örneğin bu
rakam, Kalifornia Körfezinde 12.3 m. , Kanada'nın Fundy Körfezinde 19.2 m.
ve Fransanın Granuille Bölgesinde 16.1 m. olarak kaydedilmiștir.
Șekil 30. Ay ve Güneș çekimi ile gel-git olayının gelișmesi
Gel-git peryodları günde bir, iki veya düzensiz olmak üzere üç
șekilde gerçekleșebilir. Örneğin; Meksika körfezinde gel-git günde bir
defa gerçekleșirken, Fransa'nın atlantik kıyılarında günde iki defa
gerçekleșir. Olayın șiddetli yașandığı bölgelerde gel-git șiddetli bir dalga
hareketi ile bașlar ve yükselen su akıntısı gel-git peryodu süresince
sahile doğru akar. Gel-git olayının en büyük etkileri bir boğaz ile açık
denizlere bağlanan iç denizlerde yașanır. Suyun yükselmesi veya
alçalması sırasında boğazda șiddetli akıntılar meydana gelir. Akıntı
gel-git peryodu dıșında da devam edebilir. Akıntıların akıș hızı, bölgesine
göre çok yavaș 5 m/sn, șiddetle hissedilen bölgelerde 250 m/sn ulașır.
Gel-git olayları sırasında su ortamı değișir ve aynı zamanda sualtı
görüș mesafesinde ani değișikliklere neden olur. Dalgıçların bölgesel
gel-git miktarları, peryodları ve olușabilecek akıntılar hakkında bilgi
sahibi olmaları gerekir.
82
Boğaz Akıntıları
Boğazlar, denizler arası ilișkiyi sağlayan geçitlerdir. Bu geçitlerde
olușan akıntılar bașlıca iki faktörün kontrolündedir. Bunlardan birincisi
iki deniz arasındaki su bilançosu farkı, diğeri ise boğazın șekli derinliği
ve pürüzlülüğüdür. Genelde boğaz akıntıları birbirine ters yönde olan iki
akıntı sisteminden olușur. Bunun tipik bir örneği İstanbul Boğazıdır. AkdenizMarmara yönünden gelen yoğun sular dipten Karadeniz’e doğru akarken, az
yoğun Karadeniz suları yüzeyden Marmara’ya doğru akar (Șekil31).
MARMARA DENİZİ
KARADENİZ
Șekil 31 İstanbul Boğazı dip yapısı ve akıntıları. Az tuzlu Karadeniz
sulan üstten Marmara’ya doğru akar
Birbirlerinden dar boğazlarla ayrılmıș denizlerin su bilançoları
farklı ise bu durum deniz seviye farklılığına neden olur. Nehirlerden az
su gelmesi ve buharlașma gibi nedenlerle, denizin biri diğerine nazaran su
kaybına uğruyorsa seviye kaybeder. Bu durumda boğazlardan düșük
seviyeli denize doğru akıntı olur. İstanbul Boğazı buna yine tipik bir örnek
teșkil eder. Zira; Akdeniz’in su bilançosundaki eksiklik nedeniyle
Karadeniz'e göre yılda 3 m seviye kaybettiği hesaplanmıștır.
Dalga Akıntıları
Açık denizde olușan rüzgar kökenli dalgalar ve akıntıların kıyıdaki
etkileri çok önemlidir. Dalgalar sahile vurdukları zaman belli bir sığlığa
gelir ve sonra kırılırlar. Gelen su kırılma bölgesinden itibaren tașınarak
sahil boyunca bir hareketin doğmasına neden olur. Suyun bir kısmı
köpüklenme zonunun altında, bir kısmıda sahil boyunca hareket eder.
Düzgün sahillerde olușan sahil boyu su hareketine "sahil boyu akıntısı"
denir. Sahil boyu gelișen akıntılar uygun yerlerde birikerek tekrar denize
83
doğru yönelir. Buna" rip akıntısı" adı verilir (Șekil 32). Bazı sahillerde rip
akıntılarının șiddetli olduğu unutulmamalıdır.
Șekil 32. Sahil ve rip akıntıları. Sahile yandan esen rüzgar küçük ölçekte
kıyı akıntılarının olușmasına neden ölür
Pratikte dalgıçların bulundukları dalıș ortamının bölgesel ve yöresel
akıntı özelliklerini bilmeleri gerekir. Dalıș planları bu özellikler göz
önüne alınarak hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Akıntının mevcudiyeti
özel dalıș planlarının yapılmasını gerektirir. Genel bir kaide olarak
akıntılı ortamlarda dalınmaması tavsiye edilir. Ancak pratikte hızı ne
olursa olsun daima akınlarla karșılașılır. Bu durumda șu kaidelere uyulur;
1 - Dalıșa daima akıntıya karșı bașlanmalı ve mümkünse akıntısız
bir çıkıș yeri belirlenmelidir.
2 - Tekne dalıșlarında teknenin burnu akıntının geldiği yönü gösterir.
Suya tekne demirinin ipine yakın yerde girilir ve ipe tutunarak
dibe inilir.
3 - Akıntıya karșı bașlayan dalıșın sonuna doğru dalgıç akıntıyı
arkasına almalıdır. Bu șekilde yorulmadan çıkıș yerine ulașılmıș
olur.
4 - Akıntılı bir ortamda açık denize çıkıș yapılmıș ise, akıntı yönüne
dik olarak kıyıya doğru yüzerek çıkıș yapılmalıdır.
5 - Akıntıya kapılıp tekneyi kaçırmamak için çıkıș noktasının
teknenin ön tarafında olmasına dikkat edilmelidir.
6 - Akıntılı ortamlara teknelerden yapılan dalıș sırasında tekneyi
sevk ve idare edebilecek bir kișinin teknede kalması önemli bir
tedbirdir.
84
Eğer göllerde veya baraj göllerinde dalıș yapılacaksa su hareketleri
ve dip yapısı önceden mutlaka bilinmelidir. Bu ortamlarda beklenmedik
girdap, ters akıntı veya dip akıntıları ile sıkça karșılașılır. Nehir
yataklarında ağaç gövdesi, dal, eski tel parçaları ve görüntüyü
maskeleyen organik döküntüler dalıșı tehlikeye sokar. Tatlı su
ortamlarındaki dalıșlar daha çok dikkat ve daha ince planlama gerektirir.
DALGALAR
Deniz yüzeyinde olușan periyodik su hareketleridir. Gemiler, su
yapıları ve insanlar için daima tehlike oluștururlar. Dalgıçların dalga ve
özelliklerini her yönü ile bilmelerinde büyük yararlar vardır.
Șekil 33. Dalga olușumunu tanımlayan geometrik boyutlar
Dalga üç boyutu ile tanımlanır. Bunlar ; Dalga Yüksekliği (H), Dalga
derinliği (h) ve Dalga boyu (L) dir (Șekil 33). Dalgaların ardarda iki
tepesinin belli bir noktadan geçiș süresine dalga periyodu (T) denir. Bir
dalganın boyu (L) ve periyodu (T) bilinirse o dalganın hızı (V);
V= L/T (cm / sn)
'den hesaplanabilir.
Bir dalganın tepesi ile çukur bölümü arasındaki mesafeye dalga
yüksekliği (H) denir. Dalga yüksekliği dalga boyuna göre artıkça dalga
kırılmaya doğru meyleder, öyle ki; H/L oranı 1/7 den büyük olduğu zaman
dalga kırılmaya bașlar. Bunun ișareti de dalga tepeciklerinin köpürmeye
bașlaması ile belli olur. Dalgalarla ilgili araștırmalar, dalga hızlarının
dalga yüksekliğine bağlı olmadığını fakat, dalga boyu ve peryodun
arttıkça, hızın da arttığını göstermiștir. Dalga hareketi içerisinde su
85
zerrecikleri dairesel bir yörüngede dönerler. Bu dairesel yörüngenin çapı
dalga yüksekliği (H) kadardır (Șekil 34). Derine inildikçe dairesel
yörüngelerin çaplan küçülür. Dalga boyunun yarısı derinliğe ulașıldığında
dalgadan kaynaklanan dairesel hareketler hissedilmez. Yani dalganın
etkisi bu derinlikte biter. Örneğin; 10 m dalga boyu olan bir dalganın
etkisi 5 m derinlikten itibaren hissedilmez.
Su
derinliği ile
dalga
șekilleri
arasında
ilișki
vardır.
Eğer
su
derinliği
dalga boyunun yarısından
fazla
ise
"Derin
su
dalgası"
buna karșın derinlik
dalga boyunun 1/20
den az ise "Sığ su
dalgası" olușur. Sığ
su
dalgalarının
en
bariz
özelliği
zeȘekil 34. Dalga Yayılma mekaniği ve dalgaların etki derinliği minden
etkilenir
olmalarıdır. 1/2 ile 1/20 arasındaki kesimde "Geçiș dalgaları" olușur.
Dalgalan olușturan kuvvetler dalgaların șekil ve davranıșlarını
etkileyen en önemli nedenleri olușturur. Bunlar sırasıyla; rüzgar
dalgaları, iç dalgalar, duran dalgalar ve afet dalgalarıdır. Bunlardan iç ve
duran dalgalar, açık denizlerde suların yoğunluk farklılıklarından,
atmosferdeki ani basınç değișikliğinden veya fırtına sonrası sakin
dönemlerde olușur. Olușan bu dalgaların boylan oldukça uzundur ve dikey
hareketler hakimdir . Afet dalgaları ise deniz diplerinde olușan deprem
heyelan veya kasırga önünde olușan, boyları 4-7 m yüksekliğe erișen hızlı
dev dalgalardır (tsunami). Bunlar arasında dalgıçları doğrudan
ilgilendiren en önemli dalgalar rüzgar dalgalarıdır.
Rüzgar Dalgaları
Deniz yüzeyinden esen rüzgar enerjisinin bir kısmını deniz yüzeyine
olan sürtünme ile harcar. Deniz yüzeyinde kaybedilen bu enerji kendini
dalga hareketleri șeklinde gösterir. Önce dalga boyu 1.73 cm den küçük
"Kapiller Dalga"lar olușur. Kapiller dalgalardan sonra "Gravite Dalgaları"
86
olușur. Bunların dalga boyu 1.73 cm'den büyüktür ve yerçekimi
kontrolünde hareket ederler. Önce olușan bu küçük dalgalar rüzgarın
hızına, esme süresine ve esme mesafesine bağlı olarak gelișip
büyürler. Deniz yüzeyinde değișik hızla esen bir rüzgardan tam bir dalga
olușabilmesi için gerekli süre ve mesafeler așağıda tabloda verilmiștir.
Doğal olarak, dalga yükseklikleri ve periyodları rüzgar hızına bağlı olarak
gelișir ve șiddetlenir.
Örneğin ; 5.1 m/sn hızla esen bir rüzgarın tam bir dalga
olușturabilmesi için en az 2.4 saat ve 18.5 km lik mesafeden esmesi
gerekir.
Esme Süresi Ortalama peryod Ortalama dalga Ortalama dalga
(saat)
(sn)
boyu (m)
yüksekliği (m)
Rüzgar hızı
(m/sn)
Esme Mesafesi
(km)
5.1
18.5
2.4
2.9
8.5
0.27
10.2
140
10
5.7
32.9
1.5
15.3
520
23
8.6
76.5
4.1
20.4
1320
42
11.4
136
8.5
Tablo 2. Rüzgar hızı, esme mesafesi ve esme süresi arasındaki ilișki
Fırtına merkezlerinde" Deniz " tabir edilen șekilsiz ve düzensiz
dalgalar olușabilir. Rüzgarın durduğu bölgelerde gelișen bu belirsiz
dalgalar yavaș yavaș tam dalgalara dönüșür. Birlikte hareket ederler ve
kopuk ve kırılma olmaksızın düzenli bir șekilde ilerlerler. Yuvarlak
tepeleri ve kavisli çukurları vardır. Düzenli olan bu dalgalara Ölü deniz
dalgaları veya Solagan adı verilir. Bu dalgalarda su nakli yoktur, dikey
hareketler vardır. Denizlerde yayılan bu tip bir dalga uzun mesafeler
kat edebilir. Dalga hareketi sırasında su zerrecikleri dikey yönde ve
dairesel olarak hareket eder. Bu dairelerin çapı derinlere indikçe küçülür.
Dalga boyunun yarısı kadar derinlikte çap % 4'e iner ve pratikte burada
dalga hareketi mevcut olmaz.
Rüzgarın etkisiyle olușan son dalga șekli "Çatlayan Dalgalar" dır.
Sahile yakın yerlerde olușan bu dalgalar kırılarak köpürürler. Burada su
zerrecikleri artık dairesel hareket etmeyip sahile doğru ilerler. Sığ
sulara ulaștığında dalganın periyodu hariç diğer boyutları değișir. Dalga
boyu kısalır, dalga derinliği azalır ve bu azalıș derinlik dalga boyunun
yarısına gelinceye kadar devam eder. Dalga boyuna eșit derinliğe
ulașıldığında dalga dairesi dibi yalamaya bașlar ve alt kısım hızını
87
kaybederek yavașlar. Bu sırada tepe kısmı ilk hızı ile hareketine devam
ettiğinden, önce dalganın yüksekliği artar, sonra tepe kısmı parçalanarak
tabana doğru dökülmeye bașlar. Dökülen su dalga çatlamasının
bașlangıcıdır ve bundan sonra köpürme ve türbülans bașlar. Köpükler
içerisinde sahile vuran su dönüș sırasında tekrar gelen dalgaların
altından veya rip akıntıları șeklinde denize geri döner.
Sahile vuran dalgaların tepe șekilleri sahilin dip yapısına göre
çeșitli șekillerde olabilir ;
a - Tepe üstü uçușan dalga; Bu tip dalgalar çok az meyilli veya düz
sahillerde oldukça yüksek șekillerde olușurlar. Dalgalar sahilden oldukça
uzakta uçușmaya dökülmeye ve parçalanmaya bașlar. Geniș surf alanları
oluștururlar ve dalga enerjileri tüm geniș alana yayılmıștır. Türbülanslı
ve akıntılı ortamlar olușturur.
b -Tepesi parçalanan dalga; Bu tip dalgalar enerjilerini çabuk ve
gösterișli bir șekilde tüketirler. Meyilli dip yapısına ișaret eder. Dalga
sahile yaklașınca tepeler kısa mesafede köpürerek dökülmeye ve
parçalanmaya bașlar.
c - Tepesi kaybolan dalga; Çok meyilli dip yapısına ișaret eder. Dalga
yükseklikleri fazla değildir. Tepeler köpük olușturmazlar. Dalga adeta
sahile vurup geri döner.
d -Ölü dalga tepeleri ; Dike yakın meyilli dip yapısına ișaret eder.
Deniz inip kalkan bir çalkalanma görünümündedir.
Dalga tepeciklerinin bazı sahillerde uzakta bir yerlerde döküldüğü,
sonra tekrar olușarak sahilde tekrar döküldüğü görülür. Bu durum ilk
dökülme yerinde topuk tabir edilen bir sığlığın oluğuna ișaret eder (Șekil 35).
Dalgalar genelde sahile paralel olarak yaklașır. Ancak sahildeki girinti,
çıkıntı șeklindeki sahil çizgisi değișimleri karșısında birtakım yön
değișikliğine uğrarlar. Konverjan veya diverjan bükülme denilen bu
olaylarla, dalga șiddeti burunlarda artar, koylarda ise azalır (Șekil 36).
Șekil 35. Sahilde görülmeyen deniz içi yükseltilerde
(topuk) dalga kırılması ve olușan kıyı akıntıları
88
Dik burunlara belli bir açı ile gelen dalgalar burada kırılarak
(diffraction) yön değiștirir (Șekil 37). Bu durumda burunların hemen
arkasında dalgasız sakin alanlar olușur. Dik sahillerde dalgaların geri
yansıması durumunda oldukça çalkantılı deniz bölgeleri olușur. Dalıș
mahalline gelindiğinde bu gözlemlere dayanarak dalgıçlar dalmadan önce
sahillerin dip yapısı ve dalgaların muhtemel hareketleri etkileri hakkında bir
bilgi sahibi olurlar.
Șekil 36. Dalgaların kıyı yapısına göre açılarak (Diverjan)
veya kapanarak (Konverjan) yön eğiștirmesi
Pratikte dalgıçlar dipten sahile doğru yaklaștıklarında önce dalga
etki derinliğine ulașırlar ve dalgayı hissederler. Sahile yaklaștıkça ileri
geri hareketlerin etkisine girerler. Ortamda görüntü azalır ve tutunmak
zorlașır. Bu durumu önceden kestirip hazırlıklı olmak veya çıkıș noktasını
bu tür etkilerden uzak yerlerden seçmek gerekir.
Șekil 37. Dalgaların kayalık burunlara
çarparak kırılması
89
DALIȘTA GiRiȘ VE ÇIKIȘ NOKTALARI
Dalıș ortamı dikkatlice incelendikten sonra dalgıçlar ilk iș olarak
suya giriș ve çıkıș noktalarını tespit ederler. Bu tespit ișleminde șu
noktalara dikkat edilir;
a - Giriș ve çıkıș noktalarının fiziksel yapısı ; Giriș tüm dalıș
malzemeleri ile kolayca erișilebilen bir noktada seçilmelidir. Giriș
noktasının tașlık, kayalık, yosunlu, kaygan v. b gibi özellikleri gözden
geçirilir. Görüș mesafesi kısıtlı sularda belirtilen özelliklerin ve su
derinliğinin tespiti zordur. Giriș noktası özellikleri araștırılırken çıkıș
noktasının yeri için de aynı gözlemler yapılır. Tekne çıkıșlarında tekne
yüksekliğine dikkat edilmelidir.
b -Dip yapısı ; Su altında dalga tesirli kayalık zeminler dalgıçlar
için tehlikelidir. Balçık, eski kazıklar, tekne ve cam parçaları dalıșı
olumsuz etkileyebilecek faktörlerdir.
c - Deniz canlıları; Dibe tutunarak yașayan deniz kestaneleri, dikenli
yıldızlar, tırtıllar ve dikenli likenler gibi canlılar dalama veya batma
halinde dalgıçlara zor anlar yașatırlar. Ayrıca sancı dolama yosun ve
bitkilere dikkat edilmelidir.
d -Su hareketleri ; Akıntı, girdap ve dalga giriș ve çıkıșları olumsuz
etkiler, özellikle șnorkelle yüzülmesi gereken mesafe varsa bu etkiler
öncelikle incelenmelidir. Dalga etki derinliğinden bir an önce ayrılmalı
veya ani etkilerine hazırlıklı olunmalıdır.
Bölgesel özellikler daima ön planda tutularak giriș ve çıkıșlarda
bölgeyi iyi bilen tecrübeli dalgıçların önerileri ve uygulama șekilleri
dikkatle izlenmelidir.
TERMAL TABAKALAȘMA (Thermocline)
Denizlerin sıcaklığı bunların ısınma ve soğumasını zıt yönlerde
etkileyen faktörlerin etkisindedir. Denizlerin sıcaklığını kontrol eden en
önemli etken güneș ıșınlandır. Ișınların önemli bir kısmı denizler
tarafından soğurulur. Deniz sularında ısı kaybına neden olan bașlıca
etkenler; buharlașma ve atmosferik ısı akıntılarıdır. Isınan denizler
mevsimine göre kendisi ısı veren bir kaynak șekline dönüșebilir.
Denizlerin verdiği ısı miktarı yüzey sularının sıcaklığına ve havanın nem
90
miktarına bağlıdır. Havanın nem miktarı ne kadar düșük ise denizlerden
atmosfere verilen ısı miktarı o kadar artar. Denizlerin sıcaklık kaybının
en önemli etkeni buharlașmadır. Öyle ki; denizler sıcaklıklarının yarısını
buharlașma yolu ile kaybederler.
Suyun yoğunluğu sıcaklığına bağlı olarak değișir. Su molekülleri
soğudukça kristalleșme eğilimine gireceklerinden su ağırlașır. Örneğin
20°C'de yoğunluğu 0.998 gr/cm3 gelen suyun sıcaklığını 0°C'ye
indirdiğimiz zaman yoğunluğu 0.999 gr/cm3 olur. Bu durumda gittikçe
soğuyan su ağırlașarak dibe doğru yönelir. +4°C'de su en yoğun haline
gelir. Donma noktasında su molekülleri arasında olușan boșluklar
nedeniyle su-buz dönüșümünde yoğunluk birden düșer. Nitekim buzun
yoğunluğu 0.91 gr/cm3 'dir ve su üstünde yüzer.
Denizlerin kazandığı ve kaybettiği ısı miktarı her denizde aynı
değildir. Bazı denizler ısınırken bazıları soğur. Ekvatordan kuzeye doğru
25'ci enleme kadar olan bölgelerde denizler ısınırken daha kuzeydekiler
soğur. Bu nedenle iki bölge arasında güneyden kuzeye sıcak su akıntıları
olușur ve bu șekilde denizlerarası ısı alıșveriși gerçekleșir.
Termoklin
Muhtelif derinliklerde meydana gelebilen soğuk su tabakasıdır. Bu su
tabakaları hem denizlerde hem de göllerde olabilir. Deniz ve göllerde
termoklin oluș nedenleri aynı olmakla beraber boyutları ve etkileri biraz
değișiktir.
Denizsuyu Sıcaklığı (°C)
Șekil
38.
Deniz suyu sıcaklıklarının derinliklere göre
mevsimsel değișimleri. En belirgin değișimler yaz
aylarında olmaktadır.
91
a) Denizler; Doğal olarak güneș ıșınlarından etkilenen denizlerin
yüzey suları daha çok ısınır. Yüzey suları ısındıkça daha derindeki soğuk
sular ile aralarında sıcaklıkları farklı iki tabaka olușur. Buna termal
tabakalașma (thermocline) denir. Yüzey sularında en bariz sıcaklık
değișimleri yaz aylarında olduğundan termal tabakalașma ençok bu
aylarda belirginleșir. Sakin ve çabuk ısınmıș sularda tabakalar arası
sıcaklık farklılıkları fazladır. Șekil 38'de Fransa kıyılarında yapılan
deniz suyu sıcaklık ölçümleri verilmiștir. Burada ağustos ayına ait eğri
dikkat çekicidir. Zira deniz yüzeyinden derine doğru ilk 50 m'de sıcaklık
değișimi
12-13
°C'yi
bulmaktadır.
Tropik
bölgelerde
termal
tabakalașmanın 15 m derinliğe kadar kadar yükseldiği görülmüștür.
Doğal olarak sıcak yüzey suları az yoğun olduklarından, yüzeyde bir
tabaka oluștururlar. Soğuk sular ise dipte bir tabaka halinde bulunur, iki
tabaka arasında kendisini 10-15 °C'ye varan ani sıcaklık düșüșleri ile
belli eden sınır bulunur. Mevsim sonunda suların soğuması ile birlikte su
yoğunluğu artmaya bașlar. +4°C 'de su en yoğun halindedir. Yoğunlașan su
yavaș yavaș dibe doğru hareket etmeye bașlar ve termal tabakalașma
sınırı gittikçe daha derinlere doğru iner. Bu arada olușan dikey
konveksiyonel akıntılar sıcak-soğuk su karıșımını sağlar. Mevsimsel
dalga hareketleri ve akıntılarda karıșıma yardımcı olur.
b) Göller; Tatlı su ortamları denizlere göre rüzgar ve akıntı
yönünden daha sakin olduklarından termal tabakalașma bu ortamlarda
daha fazladır. Ancak soğuk mevsimlerde göl yüzeylerinin buz tutması ile
yüzey sulan daha soğuk hale gelir. Bu durumda soğuk su tabakası yüzeyde
sıcak su tabakası derinlerde bulunur, ilkbaharla birlikte göl yüzey suları
ısınır ve rüzgar ve dalgaların etkisiyle sular karıșarak sıcaklık yönünden
homojenleșir. Yaz aylarında rüzgarların kesilmesi ve güneș ıșıması ile
birlikte termal tabakalașma bașlar. Bu süreçte sıcak yüzey suları ile
soğuk dip suları arasında karıșma olmadığı için, göl dibi ortamı
oksijensiz kalır. Bu durum bitki ve canlı artıklarının çürümesine ve bunun
sonucu olarakta H2S .CH4 S02 gibi zehirli gazların ortaya çıkmasına
neden olur. Bu gazların ortaya çıkması ve oksijen azlığı nedeniyle dip bir
yandan çoraklașırken, diğer canlılar oksijenin bol olduğu yüzeye doğru
akın ederler. Bu nedenle; yaz aylarında göl yüzey sularında yosun ve
plankton fazlalașır. Bu durum dalgıçların görüș mesafesini ve
hareketlerini olumsuz etkiler. Sonbaharın gelmesiyle güneș ıșıması azalır
ve rüzgarların etkisiyle göl suları tekrar birbirleriyle karıșmaya bașlar.
Bir göl ortamının șematik kesiti Șekil 39 'da verilmiștir.
92
Pratikte dalgıçlar göl dalıșlarını kıș veya ilkbahar aylarında
yapmalıdır. Dalıșların yaz devresinde yapılması durumunda termoklinlere,
zehirli su tabakalarına ve düșük görüș mesafesine dikkat edilmelidir.
Șekil 39. Göl ortamı ve muhtemel termoklin seviyesi,
(fotik zon: ıșık alan bölge, litoralzon : kıyı
bölgesi)
SUALTI CANLILARI
Sualtında yașayan canlılar kabaca bitkiler, omurgasızlar ve balıklar
olmak üzere uç büyük gruba ayrılırlar. Her grubun içerisinde insan için
zararlı veya zararsız türler vardır.
Hareket edebilen sualtı canlılarının büyük bir kısmı zararsız ve
korkaktırlar. Bu yüzden her turlu ses, ıșık ve hareketten etkilenirler
uzaklașmaya, saklanmaya veya kapanmaya çalıșırlar, intikam ve öç alma
duyguları yoktur. Her canlı gibi tehdit hissettikleri zaman korunma
mekanizmalarını harekete geçirirler. Nitekim; su içerisinde canlılar
tarafından ısırma veya sokmalarından kaynaklanan yaralanmaların büyük
çoğunluğu canlıların insana doğrudan saldırmasından çok kendisini
savunması sonucunda olușmuștur. Bu yaralanmalar en çok bir deniz
kestanesinin üzerine basma, bir vatoz veya trakunyanın üzerinde yürüme
veya kovuktaki bir mürenin ısırması șeklinde ortaya çıkmaktadır.
Unutulmaması gereken bir nokta da, sualtı canlılarının saldırıları kara
hayvanlarından daha tehlikelidir. Genel bir kaide olarak dalgıçlar sualtı
canlılarına dokunmadan hareket ederler. Hareket sırasında zeminde
yașayan canlılara sürtünmemek, kovuklarda yașayan canlıları rahatsız
etmemek gerekir. Dalgıçlar, sualtı canlılarını tanıdıkça doğal olarak
93
bunlardan gelebilecek zararları öngörerek hareket ederler. Genel olarak șu
önlemlere uyulmalıdır ;
a ) Elbiseler daima bașlık ve eldivenle birlikte giyilmelidir.
b ) Bölgede yașayan zararlı canlıları tanımalı ve ona göre hareket
edilmelidir.
c ) Bilinmeyen ve tanınmayan tipte bir canlıya yaklașmak veya
üzerine avlamak amacıyla bıçak veya zıpkın ile gitmek tehlikeli
olabilir.
d ) Dalgıç bulunduğu yeri, zemini ve canlıları inceleyerek hareket
etmelidir. Bunun için nötr yüzerlik sağlanmalıdır.
e ) Üzerinde zıpkınla avlanmıș balık, böcek veya ahtapot varken
dalgıcın etrafında olușan kan kokusu bașta köpekbalıkları olmak
üzere birçok hayvanı o bölgeye çeker. Saldırgan bir balığın
görünmesi
ile birlikte önce avlanmıș balıkları ve varsa parlak
çekici eșyaları derhal bırakıp o noktadan yavaș ve sakin
hareketlerle uzaklașmak gerekir. Sanılanın aksine balık saldırısı
ancak belirli șartlarda ve nadiren olur.
f ) Yosunlar deniz diplerinin olağan örtüșüdür. Boyları metrelerce
uzayabilen
yosunlar
dalgıçlara
dolanarak
tehlike
olușturabilirler. Dolașma durumunda sert hareket etmeden yavaș
hareketlerle kurtulmaya çalıșmak en uygun çözümdür. Dalıș
arkadașlarının da bu ortamlarda birbirlerini kollaması ve
yardımcı olması gerekir.
Zehirli Balıklar
Türkiye Akdeniz kușağında subtropik bir bölgede yer alır. Bu bölge
denizlerinde zehirli balıkların mevcudiyeti soğuk bölgelere göre daha
fazladır. Dalgıçları ve tüm yüzücüleri ilgilendiren zehirli balıklar
Akdeniz sahil șeridinde sıkça görülürler (Tablo 3). Bunların en önemlileri
kıkırdaklı balıklar sınıfından;
Rina-Vatoz (Dasyatidae familyası), Fulya-Çuçura (Myliobatidae
familyası),Kazık kuyruk (Gymnuridae familyası), Elektrik Balıkları
(Torpedinidae familyası ) gelir. Kemikli balıklar sınıfında ise , Üzgün
balıkları (Callionymidae familyası) iskorpit balıkları (Scorpaenidae
Familyası), Sokar balıkları (Siganidae familyası ), Trakonya balıkları
(Trachinidae familyası) ve Tiryaki balıkları (Uronoscopidae familyası)
94
gelir. Bu balıkların çoğu dip kumları üzerinde veya içerisinde gizlenerek
yașayan demersal türlerdir. Bu nedenle sokmaların çoğu üzerlerine basma
sonucu meydana gelir. Balıkların sokma aygıtları türlerine göre
değișebilir.
Vatoz (Rina) Balıkları ; Oval, yassı, genișliği 30 cm den 2 m ye
kadar olan ve bariz olarak yüzgeçleri görülmeyen kıkırdaklı balıklardır.
Kamçı șeklindeki kuyrukları karakteristiktir. Zehir aygıtı testere kenarlı
bir iğne șeklinde olup, kuyruk ucunda ve bir kılıf içerisinde bulunur. Bazı
vatoz türlerinin hedeflerine sahip oldukları zehrin farkında olarak
bilinçli olarak saldırdıkları bilinmektedir. Bunun için kuyruklarını
hedeflenen nesneye doğru ani olarak bükerek yaparlar. Yumușak zemini
olan sığ sahillerde, lagünlerde ve nehir ağızlarında sıkça gözlenir. 200 m
derinliğe kadar yayılım gösterirler.
Fulya- Çuçura Balıkları ; Vatozlara çok benzerler, kamçı
șeklindeki kuyrukları çok uzundur. Kafa vücuttan belli olacak șekilde
ayrılmıștır. Bu balıklar yarı pelajiktir yani tabanda veya su içerisinde
bulunabilirler. Su yüzeyinde yüzdükleri görülmüștür. Zehir aygıtları
kuyruk ucunda bulunur.
Kazık kuyruk Balıkları ; Tüm Rina balıklarının özelliklerini
tașımakla beraber kuyrukları kısadır. Demersal bir tur olup 60 m
derinliğe kadar kumlu çamurlu diplerde yașarlar.
Elektrik Balıkları ; Bu balıklar elektrik akımı üretme yeteneğine
sahiptir. 70 v 'ta kadar elektrik üretebilirler ve bu özelliklerini hem
korunma hem de avlanmak amacıyla kullanırlar. Vücutları daire șeklinde,
kuyrukları uzamıș ve yüzgeçlidir. Demersal tur olup 60 m derinliğe kadar
yayılım gösterirler.
Üzgün Balıkları ; Boyları 10-15 cm, pulsuz, solungaç kapakları
dikenli, kumlu çamurlu zeminlerde yașayan, bazı türleri 650 m derinliğe
kadar yayılım gösteren demersal balıklardır. Zehri hafif olup insanlarda
hayati tehlike olușturmaz.
İskorpit Balıkları; Ilıman denizlerde yașayan yüzlerce türü
bilinmektedir. Çoğu türleri demersal balıklardan olup kayalıklı kumlu
kıyılarda çok bulunur. Sırt anüs ve karın yüzgeçlerindeki dikenlerin tümü
zehirlidir. Boyları 20-50 cm arasında 1000 m derinliğe kadar yayılım
gösteren, zehri șiddetli balıklardır.
95
Vatoz (Dastyatis Centroura)
Çuçuna (Myliobathus aquila)
Elektrik Balığı (Torpedo torpedo)
Kazık Kuyruk (Gymnura altavela)
İskorpit (Skorpaena notata)
Sokar (Siganus rivulatus)
Üzgün Balığı (Callionymus maculatus)
96
Trakonya (Trachinus radiatus)
Sokar
Balıkları;
Yassı
vücutlu,
kuyrukları
hafif
çatallı,
boyları 10-40 cm arasında değișen balıklardır. Zehirli iğneleri sırt, karın
ve anüs yüzgeçlerinde bulunur. Zehri hafif olup insana hayati tehlike
olușturmaz. Avlanıp tüketilen balıklardandır.
Trakonyalar; Dalgıçlar ve yüzücüler için en tehlikeli zehirli balık
türleridir.
Kıyılarda
kumlu
çamurlu
zeminlerde
yașarlar.
Sıcak
mevsimlerde üremek amacıyla 5-6 cm sığlıklara kadar gelirler. Bașları
hafifçe dıșarıda kumlara gömülü olarak yașarlar. Dinlenme halinde sırt
yüzgeçleri yatıktır. Ürkmesi durumunda yüzgeçleri dikleșir, solungaç
kapakları açılır ve en ufak temasta sokar. Boyları 20-40 cm arasında
değișir. Zehirli dikenleri sırt yüzgecinde 3-5 adet ve solungaç kapağı
üzerlerinde bulunur.
Tiryaki Balıkları; Demersal et yiyici bir balıktır. Köșeli kübik
kafası ile tanınır. Gözler bașın üst kısmında yer alır. Zehirli iğnesi omuz
dikenindedir. Aynı trakonyalar gibi kumlar içerisinde baș hafifçe dıșarıda
gömülü olarak yașarlar.
Rina grubu balıklarının sokması ilk on dakika içerisinde șiddetli bir
ağrı ile bașlar. Ağrı tüm uzuvları etkiler ancak; en çok sokma yerini
çevreleyen 10 cm1 lik bir alan içerisinde keskin, spasmik veya zonklama
șeklinde hissedilir. Giderek șiddetlenen ağrı yaklașık 90 dk. sonra
azalmaya bașlar. Ancak, hafif de olsa 6 ile 48 saat devam eder. ilk 5 dk
içerisinde șiddetli ağrı nedeniyle baș dönmesi, baygınlık hatta kalp
yetmezliği görülebilir Daha așırı sendromlarda ise tansiyon düșüklüğü,
kusma, ishal, șișme, kas uyușması șeklinde gittikçe ağırlașan ve sonu
ölüme varabilen bir tablo izlenebilir.
Trakonya yaralanmaları, ilk olarak ani bir yanma veya cam
saplanması hissine benzeyen bir ağrı ile bașlar. Ağrı tüm uzuv boyunca
yayılır ve ilk yarım saat içerisinde șiddetlenerek devam eder. Ağrının
șiddetiyle çırpınmalar, bağırmalar hatta șuur kaybı görülür. Çoğu
durumlarda morfin bile ağrıyı kesmede yetersiz kalır. Acıyı azaltmak için
yarayı sopa ile dövenler, parmağını kesenler, yarayı sirkeli kağıda
sararak yakanlar bilinmektedir. Eğer hemen müdahale edilemezse ağrı
belli bir bölgede odaklanır ve hasta devamlı idrar çıkarma ihtiyacı
hissedebilir. Yara ilk yarım saat içerisinde kızarır, șișer ve tüm vücuda
yayılabilir. Șișlikler 10 gün kadar sürebilir. Bașlangıçtaki ağrı, baș ağrısı,
ateș, titreme nöbetleri, sayıklama kusma, terleme ve bayılma gibi
etkilerle
devam
eder.
Trakonya
sokmaları
sonucu
ölümlere
rastlanılmıștır.
97
BÖLÜM 6
SUALTI FİZYOLOJİSİ
DALIȘ TEHLİKELERİ. KAZALARI ve HASTALIKLARI
Bir atmosfer basınç altında yașayan insan vücudu, sualtı
derinliklerine indikçe artan basınç karșısında yașam fonksiyonlarını
doğrudan etkileyen ve tehdit eden tehlikelerle karșılașır. Sualtında etkili
olan fizik kanunları ve ortam özellikleri temel fizyolojik ișlevleri
etkiler, değiștirir ve bozar. Tüm bilgi ve becerilere rağmen unutkanlık,
yanlıș uygulama veya beklenmedik bir olay, dalıșın tüm kaide ve
uygulamalarını bozabilir veya yok edebilir. Dalgıçlar karșılașabilecekleri
bu tehlikelerin, belirtilerini, nedenlerini, sonuçlarını, önlemlerini ve
tedavilerini bilmek zorundadırlar. Dalgıçlar derinlere doğru süzülürken
artan basınç karșısında karșılaștıkları tehlikelerin benzerleriyle dalıș
sonunda yükselirken; yani azalan basınç karșısında da karșılașabilirler.
Azot Narkozu (Nitrogen Narcosis)
Su altında basınçlı hava solumak kișiye göre değișebilen davranıș ve
algılama bozukluklarına neden olabilir. Bu sendroma azot narkozu denir.
Dalgıcın azot karșısındaki etkileșimi uyușmaya kadar giden belirtiler
zinciri ile ortaya çıkar. Derinlik sarhoșluğu olarak da anılan bu durumun
nedenleri, günümüzde de kesin olarak bilinmemektedir.
Bir gaz karıșımı olan havanın esas bileșenleri % 21 oksijen ve % 78
azottur. Soluma sırasında oksijen kan hemoglobini ile bileșik yaparak
kimyasal bağlarla dokulara girerken, azot vücut dokularıyla ve kanla
bileșik yapmayan aktif bir gaz olarak kalır. Henry ve Graham kanunları
uyarınca basınç altında vücut dokuları bu gazı absorbe eder. Su altında
azot kısmi basıncı P (azot) = 3.2 atm 'e ulaștığında merkezi sinir sistemi
dokularına narkotik (uyușturucu) etki yapmaya bașlar. Solunan havadaki
azot kısmi basıncının 3.2 atm. olması için 4.1 atm.' lik bir ortam basıncı
gerekir ki bu basınç yaklașık -30 m derinliğe tekabül eder. -30 m.
derinlik azot narkozu etkisinin bașlayabileceği derinliktir. Narkoz
etkisi kișiden kișiye değiștiği gibi aynı kiși üzerinde günden
güne değișebilir. Azotun narkotik etkisi sinsi ve aldatıcı olabilir, iki
98
dalgıçtan birisi narkoz etkisine girerken diğeri girmeyebilir veya kiși
narkoz etkisine girmeden birçok defalar aynı derinliğe girmiș olmasına
rağmen son girișinde narkoz etkisinde kalabilir.
Azot gazının basınç altında sınır dokularının dıș çeperlerini
ayrıștırarak bozduğu sanılmaktadır Bu durum sinirsel uyarı-algılama
sisteminde iletișim düzensizliklerine neden olur. Algılamada ve
yorumlamalardaki düzensizlikler insan üzerinde alkol benzen bir etki ile
kendisini belli eder Bașlıca belirtileri , așırı güven hissi, kendini
neșeli ve formda hissetme ile bașlar (Öfori). Derinlere gittikçe
belirtiler daha belirginleșir ve ağırlașır. Derinliklere göre azot
etkisi Tablo 4’te verilmiștir..
Azot Narkozunun
Derinliklere Göre Etkileri
4 atm
( 30 m )
orta dereceli öfori (kendini formda
ve neșeli hissetme), geciken tepkiler
kol ve bacaklarda titreme
6 atm
( 50 m )
uyku hali, hayal görme, algılama
bozukluğu, gülme hissi, hareketlerde
koordinasyonsuzluk
8 atm
( 70 m )
neșe
ve
keyiflenme,
düșünce
bozukluğu, kontrol dıșı gülme ve
korku tepkileri
10 atm
(90 m)
tam uyușma , düșünce bozukluğu,
akli ișlemlerin durması
Tablo 4. Azot narkozu etkisi ve derinliklere göre gelișen belirtileri
Narkoz etkisinin bașlaması ile beraber, dalgıçta dalıș kurallarına karșı
lakaytlık ve anormal davranıșlar bașlar. Bu durumda iken daha derinlere
inmek sonu ölümle sonuçlanabilecek hata ve hareketlerin artmasına neden
olur. Basınç azaldığı zaman sinir çeperleri eski haline gelir ve sinirsel algılama
önceki normal haline geri döner. Bu nedenle, Azot narkozu hissedildiği
anda bulunulan derinlikten 2-3 m yükselme ile narkoz etkisi aniden
ortadan kalkar.
99
Narkotik etki, basınç arttıkça ve soluma zamanı uzadıkça daha
fazladır. Ayrıca, korku, stres, yatıștırıcı ilaçlar, alkol, soğuk su, kanda
görülen yüksek karbonmonoksit ve karbondioksit kısmi basıncı ve sualtına
25 m/dk 'dan daha hızlı yapılan inișler narkoz etkisini arttıran
nedenlerdir. Zayıf kișilerde narkoz daha fazla görülür.
Derin dalıș yapan dalgıçlar -30 m'ye yaklașırken birbirlerini dikkatle
izlerler. Arkadașında anormal bir durum hisseden dalgıç önce arkadașı
ile haberleșerek onu yakın takibe alır ve gerekirse kendisini derhal
yükselterek sığ seviyelere getirir. Genel bir kural olarak o gün mükerrer
dalıș yapılacaksa bir daha o derinliğe inilmez. Azot narkozu her șeyden
önce iyi bir dalıș planlaması ve dalıș kurallarının tam uygulanması ile
önlenebilir
Vurgun (Decompression Sickness)
Basınç altında soluma ile vücudun absorbe ettiği azot gazı basıncın
azalması ile birlikte tekrar gaz olarak açığa çıkmaya bașlar. Kanda olușan
azot mikrokabarcıklar normal solunum yolu ile dıșarı atılırlar. Eğer olușan
kabarcıkların solunum yolu atılması için yeterli zaman yoksa damarlar
içerisinde dolașmaya bașlar ve rastladığı herhangi bir damarı tıkayarak
vurgun (caisson hastalığı) denilen hastalığın olușmasına neden olur.
Herry ve Graham Kanunlarına göre azot gazının vücut dokularına
girmesi kısmi basıncı ile doğru orantılıdır. Bu basınç ne kadar çok ve uzun
sürerse dokuların azot gazına saturasyon (doygunluk) dereceleri o kadar
artar. Azotun vücut içerisindeki absorbsiyon hızı aynı zamanda dokuların
cinsine ve içerisindeki kan dolașım hızına bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında
azotu çabuk absorbe eden ve geri veren dokulara "hızlı dokular" denir ve
bunların bașında beyin dokuları gelir. Kan dolașımının az olduğu yağ ve
kıkırdak dokuları gibi "Yavaș dokular" azotu yavaș alır fakat yavaș geri
verirler. Bunlar arasında yağ dokularının azota karșı ilgisi oldukça
fazladır. Bundan dolayı daha çok miktarda azot absorbe ederler.
Yükselișe geçen dalgıcın azalan basınç karșısında vücut dokuları
azotu atmaya bașlar. Dokulardaki azot önce kana, oradan da ciğerlere
gelerek solunum yolu ile atılır. Azotun yavaș dokulardan tamamen
atılması 24 saat sürer. Kandan solunuma verilerek atılan azot miktarı
dokuların kana verdiği azottan az ise kanda azot birikmesi bașlar. Yüzey
basıncına gelindiğinde, kanda atılamayarak biriken azot kabarcıklanmaya
100
bașlar. Bu durum dip zamanı ve çıkıș hızı limitleri așıldığında veya
dekompresyon hatalarından sonra ortaya çıkar.
Dip zamanı uzun fakat derin olmayan dalıșlarda yavaș dokular yavaș
fakat çok azot absorbe ederler. Hızlı dokular ise kısmi basınç az
olduğundan hızlı fakat az miktarda azot absorbe ederler. Yükselme
sırasında, hızlı dokular azotu kolayca ve hızla gen verirlerken, yavaș
dokular azotu kolayca ve hızla geri veremezler. Yüzey basıncına
ulașıldığında yavaș dokular kana azot vermeye devam ederler. Bu son
durum kanda azot kabarcıklarının olușumuna neden olur. Bu nedenle,
vurgun olaylarının büyük bir kısmı yüzeye vardıktan saatler sonra
meydana gelir.
Kısa ve derin dalıșlarda hızlı dokular çok miktarda ve hızla azot
absorbe ederler. Bu tür dalıșlarda çıkıș hızına çok dikkat edilmelidir.
Pratikte sade bir dalıș sonrası takılan bir çapayı veya düșen bir eșyayı
çıkarmak için yapılan bu tur dalıșlar oldukça tehlikelidir. Zira kanda
birinci dalıștan kalma ve zararsız boyutta dolașan mikro kabarcıklar bu
dalıștan sonra birden büyüyerek zararlı hale gelebilmektedir. Pratikte,
herhangi bir dalıștan sonra 15 m 'nin altına kısa da olsa dalıș
yapılmamalıdır.
Vurgunu Arttıran Nedenler
Dalıș bittikten sonra solunum ile vücuttan azotun atılıșı 12 saat
süreyle ve gittikçe azalarak devam eder. Dalıș sonunda dalgıcın vücudu
gaz içeren fakat kabarçıklanmayan bir kola șișesine benzetilebilir. Bu
durumda vücutta zararsız bir seviyede bulunan azot gazının
kabarcıklanmasını teșvik edecek dıș etkenlerden kaçınmak gerekir.
Dalıștan sonra vurgun ihtimalini artırabilecek çeșitli etkenler olabilir.
Bunlar sırasıyla ;
a-Sıcak Duș, Henry kanununa göre gazların sıvılar içerisindeki
çözünmesi o gazın kısmi basıncı ile doğru, ortamın sıcaklığı ile ters orantılıdır
.Bașka bir ifadeyle, basınç arttıkça ve ortam soğudukça gazların sıvı
içerisindeki çözünürlüğü artar. Sıcak ortamlarda gazların sıvılardaki
çözünürlüğü azalır. Dalgıç, sualtından azot çözünmesini arttıran soğuk bir
ortamdan çıkmıștır. Sıcak duș altına girmesiyle vücut sıcaklığı artmaya ve
kandaki azot çözünürlüğü azalmaya bașlar. Bu durumda azot gazının kandan
ayrılarak kabarcıklanma șeklinde açığa çıkmaya bașlayabileceğini
unutmamak gerekir.
101
b-Alkol, Alkolün vücutta damar çeperlerini genișleten ve kan
dolașımını arttıran etkisi vardır. Dalıștan önce alkol alma durumunda
dokuların azot absorbsiyonu daha fazla olur. Eğer alkol dalıștan sonra
alınmıș ise damar genișletici etki azot kabarcıklanmasına neden olur.
Pratikte dalgıçların dalıștan 12 saat önce ve 12 saat sonraki zaman
aralığında alkol almamaları önemle tavsiye edilir.
c-Su Kaybı ve Hareket, Vücutta su kaybı gaz çözünürlüğünü
azaltıcı bir etki yapar. Bu durum kabarcık olușumunu teșvik eder. Dalıștan
hemen sonra yapılan așırı hareketler ve sarsıntılar kabarcıklanmayı
kolaylaștırır. Pratikte dalgıçların dalıștan önce ve dalıștan sonra bol
sıvı almaları ve dinlenmeleri gerekir.
d-Cinsiyet
ve
Yaș,
Yaș
ilerledikçe
istatistikler
vurgun
sayılarında artmalar olduğunu göstermektedir. Orta yaș üzerindeki kadın
veya erkekler vurgun tehlikesine karșı daha titiz hareket etmelidir.
Ayrıca yağ dokularının fazlalığından dolayı aynı koșullarda erkeklere göre
kadınlarda vurgun olasılığı daha fazladır.
e-Hastalık, Hastalık ve nekahet dönemleri ile ameliyat sonrası
dönemlerde vücut metabolizması zayıf ve dirençsizdir. Bu durumlarda
solunum yolu ile azotun atılması düzenli ve yeterli değildir.
f-Soğuk Algınlığı, Bașta ciğerler ve üst solunum yollarını
etkileyen bu rahatsızlık sırasında nabız ve kan dolașımı artar, bu
șartlarda vücudun azot absorbsiyonu artar. Soğuk ortamlar bir yandan bu
rahatsızlığı teșvik ederken, diğer yandan deri altındaki damarların
büzüșmesine neden olur. Damarlardaki mevzii daralma bu bölgelerde kan
dolașımını engeller. Bu durumda deri dokuları tarafından absorbe edilen
azot daha geç atılmaya bașlar.
g-Kondisyon ve Șișmanlık, Dalıș sırasında vücudun birçok
fonksiyonlarının düzenli ve dayanıklı olarak çalıșması gerekir. Dalıș
sırasında karșılașılan birçok zorluk karșısında dalgıç efor ve direnç
harcar. Böyle durumlar karșısında kondisyonu yetersiz olan dalgıçta așırı
yorgunluk ve tükenme belirtileri ortaya çıkar. Her efor daha fazla
solunum ve daha fazla azot absorbansı demektir. Pratikte dalgıçlar
düzenli beslenme ve sık antremanla formlarını koruyabilirler. Üstün bir
form kalitesi ancak vücutta gereksiz yağ dokuları içermeyen uygun bir
kilo ile mümkündür.
102
Vurgun Belirtileri
Dekompresyon hastalığının belirtileri genellikle dalıștan kısa bir
süre sonra bașlar. Ortaya çıkan belirtiler olușan azot kabarcıklarının
büyüklüğüne ve miktarına göre değișik șekillerde ortaya çıkar.
Belirtilerin en belirgin șekli kol ve bacaklarda görülen mevzi ağrılardır.
Vurgun belirtilerinin % 50'si dalıștan sonra bir saat içerisinde, % 95'i
dalıștan sonra üç saat içerisinde ve %1'i de yirmi dört saat
içerisinde ortaya çıkar. Nadir olarak dalıștan bir hafta sonra ortaya çıkan
vakalar da kaydedilmiștir. Beyin ve omurilik gibi hızlı dokularda olușan
kabarcık belirtileri ortaya çabuk çıkar. Kıkırdak ve kemik gibi yavaș
dokularda olușan kabarcıkların belirtileri daha uzun bir zaman sonra
ortaya çıkar. Vurgun belirtileri en çok rastlanılan șekilleriyle șunlardır;
a- Kol ve Bacak eklem yerlerinde görülen mevzi ağrılar (%89); Bașta
omuzlar olmak üzere sırasıyla el bilekleri, dirsekler, kalça, diz ve ayak
bileklerinde görülür. Vurgun kendisini eklem yerlerinde uyușma ve
hissizleșme ile belli etmeye bașlar ve zaman geçtikçe yerini gittikçe
artan kuvvetli ve derin acıya bırakır. Eklem yeri hareket ettikçe acı artar
ancak belli pozisyonlarda durduğu zaman acı hissedilmez. .
b- Sinir Sisteminde Olușan Kabarcıklar (%10); görme bozuklukları,
halsizlik, baș dönmesi, mide bulantısı, ișitme ve konușma güçlüğü,
bașağrısı, șuur kaybı ve bayılma gibi birçok değișik belirtiler verir.
c- Ciğer ve toplardamarlarda olușan Kabarcıklar (%1); Bu tür
kabarcıklanma nadir olarak görülür. Bu durumda nefes alma zorluğu göğüs
ağrıları ve öksürük gibi kalp krizine benzer belirtiler ortaya çıkar.
d- Deri dokusunun hemen altındaki kılcal damarlarda meydana gelen
kabarcıklanmalar kașınma, yanma ve nadir de olsa ciltte benekli
kızarıklıkların olușmasına neden olur ki, bu durum en hafif vurgun
belirtisi olarak kabul edilir.
Vurgun Tedavisi
Vurgun hastaları ancak dekompresyon odasında tedavi edilebilir.
Belirtilerin ortaya çıkması ile birlikte hasta vakit geçirilmeden
dekompresyon odasına götürülmelidir, ilk belirtiler ortaya çıktıktan
sonra ve nakliye süresince hastanın vurgun tahribatından daha çok ve
kalıcı olarak etkilenmemesi için vakit geçirilmeden șu önlemler
alınmalıdır ;
103
a- Hasta, baș așağıda olmak üzere kalça ve ayaklan yaklașık 300
yukarıda ve aynı zamanda kalbi așağıya gelecek șekilde sol tarafına doğru
15° döndürülerek bir tahta veya sedye üzerine yatırılır. Solunum kontrol
edilir, gerekirse suni teneffüs uygulanır.
b- Oksijen verilir. Oksijen uç saat boyunca devamlı verildikten
sonra beș dakika ara verilir ve bundan sonra 25'er dakikalık oksijen, beș
dakikalık hava soluması șeklinde uygulama devam eder.
c- Hastaya ağız yoluyla, mümkün değilse enjeksiyonla 1 gr aspirin
(acetyl calycilic acid) verilir ve bol su içirilir.
d- Vücut sıcaklığı korunur. Bunun için hasta bir battaniye ile sarılır.
e- Hidrocortisonelgr (veya 8 mg Dexamethasone) damardan enjekte
edilir. Bu ișlem bir doktor tarafından veya gidilecek ilk sağlık biriminde
uygulanmalıdır.
f- Serum Dextran (dektroz) 500 ml ağır damlalar halinde verilir.
Serum bağlanması sağlık biriminde veya nakliye sırasında yetkili
kișilerce uygulanmalıdır.
Oksijen solutulması akciğerlerdeki azot gazının kısmi basıncını
azaltır. Bundan dolayı kan basıncı ile akciğer havası arasındaki basınç
farkı artar ve bu durumda azotun kandan emniyetle atılması hızlanmıș
olur. Dalgıcın șuurunun kapalı veya solunumunun yetersiz olduğu
durumlarda hava yolunun açık tutulması, solunum ve dolașımın destekle
de olsa devam ettirilmesi gerekir.
Tüm bu önlemlere rağmen vurgun tedavisi ancak basınç odası
bulunan tıbbi merkezlerde yapılabilir. Vurgun olayının meydana geldiği
dalıșa ait derinlik, dip zamanı, mükerrer dalıș, çıkıș hızı gibi temel
teknik bilgilerin bir tarafa not edilerek dekompresyon odasının bulunduğu
yerdeki doktorlara bildirilmesi gerekir. Zira uygulanacak tedavi bu
bilgiler ıșığında belirlenecektir. Hasta süratle ve mümkünse bir doktor
nezaretinde bu merkezlere nakledilmelidir. Vurgun belirtileri olan kiși
uçağa binemez. Bu nedenle karayolu kullanılmalıdır. Dekompresyon odası
bir veya iki kișinin içerisine girebileceği ve içerisine istenilen basınçta
hava verilebilen kapalı bir odacıktır. Genelde oda içerisine hasta ile birlikte
doktor da girer ve ilk tedavi onun nezaretinde uygulanır. Tedavinin prensibi
oda basıncını yükselterek olușmuș azot kabarcıklarının tekrar dokular
tarafından absorbansını sağlamaktır. Bu gerçekleștikten sonra basınç
yavașça düșürülerek azotun solunum yolu ile atılması sağlanır.
104
Vurgun Belirtileri olan kiși kesinlikle tekrar su içerisine
indirilerek dekompresyona sokulmamalıdır. Zira vurgun belirtileri
bir defa bașladıktan sonra gittikçe șiddetlenerek artacağından su
altında bayılma kusma gibi olaylar etkisinde hastayı kontrol etmek ve onu
bu vaziyette uzun sure tutmak daha riskli bir durum yaratacaktır.
Oksijen Zehirlenmesi
Oksijen, bazı koșullarda insan üzerinde narkoza benzer etki yapar.
Oksijenin zehirleyici etkisi üç șekilde ortaya çıkabilir ;
1-12 metreden daha derine tüpün içerisine hava yerine saf O2
doldurarak dalmak
2-Basıncın 2 atm. veya daha büyük olduğu derinliklerde
dekompresyon için oksijen solumak.
3-Oksijen basıncının PO2 1.8 atm. olduğu deriliklere (yaklașık
-75 m derinliğe ve 8.5 atm. hidrostatik basınca karșılık gelir)
dalmak.
Oksijen
zehirlenmesi,
göz
seğirmesi,
adalelerin
titremesi,
krampların olușması, görme-ișitme bozukluğu, yorgunluk-uyku hali,
sinirlilik ve șuur kaybı gibi belirtiler ile ortaya çıkar. Oksijen
zehirlenmesi halinde, normal ve temiz havaya çıkarak solumak bu
belirtilerin tedavisi için yeterlidir. Belirtileri hisseden kiși o gün bir
daha dalıș yapmamalıdır.
Karbonmonoksit Zehirlenmesi
Karbonmonoksit (CO), tatsız, kokusuz, renksiz ve zehirleyici bir
gazdır. Amerikan standartları, havada 10 ppm'lik karbonmonoksit
içeriğini maksimum kullanılabilir limit olarak kabul etmektedir (1 ppm =
1 / 1000 000 , milyonda bir birim olarak tarif edilir). Karbonmonoksit
kan içerisinde oksijen tașıma görevini yapan hemoglobin maddesi üzerine
doğrudan etki yapar. Hemoglobin oksijene ve karbonmonoksite karșı
oldukça duyarlı bir maddedir. Her iki gaz ile karșılaștığında oksijen yerine
karbonmonoksit ile derhal birleșerek "karboksihemoglobin" olușturur ki
bu yeni madde kanın oksijen tașımasına engel olur. Solunum tam
yapıldığı halde vücut dokularında ciddi oksijen eksikliği meydana gelir.
Karbonmonoksitli havanın derinlerde basınç altında solunması hemoglobin
tahribatını daha fazla arttıracağından zehirlenme etkisi çok daha çabuk
ve fazla olur.
105
Karbonmonoksit
zehirlenmesinin
belirtileri;
kırmızı
dudaklar,
yanaklar ve kırmızı tırnak dipleridir. Kandaki karboksihemoglobin
bu kırmızı renklerin nedenidir. Belirtiler gittikçe șiddetlenerek baș ağrısı, baș
dönmesi,
zihin
karıșıklığı,
felç,
koma
ve
ölüme
varan
bir seyir izlenir
Karbonmonoksit dalgıçlar için sinsi ve tehlikeli bir gazdır.
Derinlerde, karbonmonoksitli hava soluyan dalgıç, zehirlenmenin ilk
belirtileri ile birlikte kendisini kotu hissetmeye bașlar ve çıkmak
amacıyla yükselmeye bașlar. Basınç azalması ile birlikte tüm gazların
kısmi basınçları da azalmaya bașlar. Karbonmonoksit, kanda oksijenin
yerini aldığından kandaki oksijen miktarı da düșmeye bașlar. Oksijen
seviyesinin düșmesi ile birlikte aynı hipervantilasyon olayında olduğu
gibi beyin dokuları kanda kalan az miktardaki oksijeni kendi bünyesinde
toplamaya bașlar. Bu durum bazı sinir sistemlerini yavașlatacağından
dalgıç yükselme sırasında "sığ su bayılması" denilen bir bayılma olayı ile
karșılașır. Bu durumların gerçekleșmemesi için zehirlenme belirtilerine
çok dikkat etmek, en ufak bir belirti hissedilmesinde dalıș arkadașına
haber vererek derhal su yüzeyine çıkmak gerekir. Karbonmonoksit
zehirlenmesi belirtileri gösteren dalgıç derhal temiz havaya çıkarılır ve
mümkünse oksijen solutarak tedavi edilir. Kandaki karbonmonoksitin bir
diğer kaynağı da sigaradır. Sigara dumanında az miktarda da olsa bulunan
karbonmonoksit içim sırasında kana karıșır. Yüzey koșullarında tolere
edilebilen bu miktar derinlerdeki basınç koșullarında tehlikeli olabilir. Bu
nedenle kișilerin dalmadan önce sigara içmemeleri tavsiye edilir.
Karbonmonoksit genelde kömürün veya karbon elementi içeren
hidrokarbon bileșiklerinin oksijenle birleșerek yanması ile ortaya çıkar.
Tüp içerisinden soluduğumuz hava tüp içerisine özel yüksek basınç
kompresörleri tarafından doldurulur. Motor ve kompresörlerde kullanılan
tüm yağlar ise birer hidrokarbon bileșikleridir. Yüksek basınç
kompresörleri tarafından doldurulmuș bir tüp havasının temel kimyasal
bileșenleri Tablo 5'te verilmiștir.
Tüp içerisine basılan havaya karbonmonoksit iki șekilde bulașabilir;
a- Kompresörlerin kartel yağları pistonların ve segmanların yüksek
sıcaklığı ile kısmen yanarlar ve bu sırada az da olsa karbonmonoksit
olușur. Buralardan gelen hava ancak özel filtrelerden geçirilerek tüpe
doldurulur.
106
Kullanılabilir
Maksimum Miktar
Bileșenler
Oksijen
% 20-22
Karbondioksit(C02)
1000 ppm
Karbonmonoksit (CO)
10ppm
Hidrokarbonlar
(metan ve türevleri)
50 ppm
Halojenleșmiș çözücüler
0.2 ppm
Tat ve koku
yok
Tablo 5. IAW TO USAF 42B.1.22 (USA) göre kabul edilen
standart basınçlı hava bileșenleri
Filtreler yetersiz veya zamanında değiștirilmemiș ise kompresör
pistonlarından gelen değișik yağ buharları ve gazlar hava ile birlikte tüpe
dolarlar. Bu durumu önlemek için sıcaklığa dayanıklı özel kompresör
yağları ve peryodik bakımları yapılmıș filtreler kullanılmalıdır.
b- Kompresör eğer yanmalı bir motor ile çalıșıyorsa kompresörün
emiș manifoldu motorun eksoz çıkıșlarındaki karbonmonoksitli dumanı
emerek kompresöre verir ki bu yolla gelebilecek karbonmonoksit önemli
miktarlarda olabilir (Șekil 40).
yanmalı motor
kompresör
tüp
Șekil 40. Yanmalı motor ile çalıșan Yüksek Basınç Kompresörü.
Çalıșma sırasında eksozdan çıkan dumanlar tüpe
dolarak zehirlenmelere neden olabilir
107
Tüplerin doldurulması sırasında kompresörün hava emiș manifoldu
egsoz gazlarını almayacak bir șekilde konumlandırılmalı veya en iyisi
manifolda bir hortum takarak ucunu motordan uzak temiz ve havalı bir
yerde tutmalıdır.
SOLUNUM ve DOLAȘIM SiSTEMLERi
Vücudumuzu olușturan sinir, sindirim, kas-kemik, solunum ve
dolașım sistemleri arasında dalma koșullarından en çok solunum ve
dolașım sistemleri etkilenir. Dolașım ve solunum sistemleri tüm vücut
dokularına bașta oksijen ve diğer gerekli maddeleri tașımak ve dokularda
olușan bașta karbondioksit gibi zararlı maddeleri atmak üzere beraber
çalıșan sistemlerdir. Oksijen alma - karbondioksit verme șeklinde kısaca
özetlenen bu sistemlerin çalıșmasını yakından tanımak gerekir. Zira
birçok dalıș hastalığının odaklandığı yerler bu sistemler üzerindeki
etkilerden kaynaklanmaktadır.
Solunum Sistemi
Akciğerler ve solunum yollarından olușur. Akciğerler, 12 kaburga
kemiği çiftinin olușturduğu bir kafes içerisinde yer alan simetrik iki
kanattan olușmuș süngerimsi bir organdır. Kafesi olușturan kaburga
kemikleri
arka
uçlarından
omurgaya
birleșirler.
Birbirlerine
ise
genișleyip daralabilen kaslarla bağlıdırlar. Kafesin alt tarafı kalın kas
dokusundan olușmuș bir diyaframla karın boșluğundan ayrılır. Göğüs ve
karın kasları beraberce genișleyip daralarak ciğerlerde bir vakum
olușturur ve içerisinin hava dolmasına veya tekrar havayı atmasını
sağlar. Akciğerler "Pleura" denen hava geçirmez bir zar ile kaplıdır ve bu
zar ile göğüs kafesi arasında kaygan bir sıvı bulunur. Akciğerler;
bronșlar, nefes borusu, gırtlak ağız ve burun yolu ile dıșa açılır.
Akciğerler içerisindeki ana bronșlar ağaç dallarına benzer șekilde, daha
ufak dallara (bronșiollere) ayrılarak alveol denilen küçük hava
kesecikleri ile son bulurlar (Șekil 41). Alveollerin çeperi kılcal kan
damarları ile çevrilidir. Kandaki oksijen-karbondioksit değișimi burada
gaz geçirgenliği özelliği olan alveol zarları yardımı ile olur. Nefes
alınmadığı zamanlarda ciğerlerdeki iç basınç ile dıș basınç birbirine
eșittir ve bu nedenle ne içeri ne de dıșarı doğru hava akıșı olmaz.
108
Șekil 41. Akciğerler, bronșlar ve alveollerin yapısı. Kan alveollerin çeperinde
hava ile temas eder ve oksijenlenerek tekrar dolașıma girer
Solunum hareketi kandaki oksijen seviyesinin düșmesi ve
karbondioksit seviyesinin artması ile bașlar. Beyindeki "refleks solunum
merkezleri aldıkları uyarılarla solunumu yönetirler. Sistemi harekete
geçiren uyarı oksijenin düșmesi değil karbondioksitin yükselmesi ile
gelir. Nitekim kanda karbondioksit yükselmesi ile birlikte "asidoz"
denilen ve kanın asitlik derecesini yükselten tepkimeler bașlar. Uyarıyı
alan beyin soluk alma emrini verir ve bu șekilde karbondioksit seviyesi
değișimlerine göre solunum sıklașarak veya yavașlayarak devam eder.
Solunum hızını düzenleyen merkez ne var ki yalnızca karbondioksit
seviyesine bağlı olarak uyarılmaz. Korku, Heyecan gibi ruhsal bir çok
faktörün bu merkez üzerinde etkili olduğu bilinmektedir.
Solunum hızının karbondioksit seviyesine bağlı olarak idare edilmesi
șu ilginç durumları ortaya çıkarabilir; kanda düșük oksijen fakat normal
düzeyde karbondioksit varsa solunum hızı artmadan devam eder veya
normal oksijen seviyesine rağmen karbondioksit fazlalığı varsa solunum
109
hızı artar. Karbondioksit tüm vücut metabolizması tarafından üretilir ve
hücrelerden
dıșarı
atılarak
kana
verilir.
Karbondioksitin
vücut
içerisindeki miktarı çok hassas sınırlar içerisinde tolere edilebilir. Çok
az bir fazlalık bile dıșa yansıyan ciddi sorunlar yaratır.
Karbondioksit miktarı kan içerisinde normalin
"Hypercapnia" normalin altında ise "Hypocapnia" denir.
üzerinde
ise
a)Hypercapnia durumu, așın nefeslenme veya așırı yorgunluk
sonucu meydana gelir. Karbondioksit kısmi basıncı normalin üzerinde
seviyelere ulașınca; dalgıçta zihin karıșıklığı, baș dönmesi, adale
spazmları, baș ağrısı. bulantı, göğüs adalelerinde sızı ve bayılma meydana
gelir.
b)Hypocapnia durumunda, belirtiler kaslarda titremeler ile
bașlar, bilek ve el kasılmaları, adalelerde iğnelenmeler, baș dönmesi ve
bayılma ile son bulur.
Uzun ve yorucu çalıșmalar sonunda vücudun doğal olarak daha çok
enerjiye ihtiyacı vardır. Daha çok enerji daha çok oksijen tüketimini
gerektirir ki bu durum daha çok karbondioksit üretimi demektir. Yorucu
her hareketin sonunda vücutta karbondioksit birikimi normalin üzerine
çıkar ve bir hypercapnia durumu ortaya çıkar ve durum hızlı soluma ile
kendisini belli eder. Nitekim yorucu hareketler durduktan sonra bile daha
bir süre hızlı "nefes nefese" soluma devam ederek karbondioksitin
atılması devam eder. Normal șartlarda bir kiși dakikada 10-20 nefes alıp
verir. Solunum refleks merkezi kandaki karbondioksit seviyesi normale
dönene kadar hızlı nefes ritmini devam ettirir. Ritim hızlandıkça hava
tüketiminin de artacağını unutmamak gerekir.
Kanın oksijen alımını ve karbondioksit atmasını dengeli tutabilmek
için derin ve yavaș soluma yapılmalıdır. Derin ve yavaș soluma
nefes ritmi normale dönene kadar devam etmelidir.
Akciğerlerin hava kapasitesi hakkında genel rakamlar Tablo 6'da
verilmiștir. Ölü hava boșlukları dalgıcın tidal hacminin doğrudan gaz
alıș-verișine katılmayan kısmıdır. Normalde yüz sinüsleri, ana soluk
borusu (trakea) ve bronșlarda olușan bu boșluklara aletli dalıșlarda
șnorkelin yada regülatörün ölü boșlukları da eklenir. Soluk alma sırasında
alveole ilk giren hava, bir önceki soluk vermeden arta kalan havadır. Bu
havada karbondioksit fazladır ve soluk almayla beraber gelen taze havayla
karșılașır. Yine de alveol havasında daima taze havadakinden daha fazla
110
karbondioksit vardır. Șnorkelin yada regülatörün hacimlerin eklenmesi
ile ve dalıș ortamındaki çevre basıncının göğüs kafesini sıkıștırmasıyla
ölü hava boșlukları her solunumda tidal hacmin % 15-20 sini kapsayabilir.
Tidal hacmin azalması ve olu hava boșlukların artmasıyla olu hava her
solunumun daha büyük bir kısmını olușturur ve alveol havasındaki
karbondioksit düzeyinin artmasına yol açar. Buna cevap olarak da dalgıç
daha sık ve daha derin solur. Derin ve yavaș soluma alveollerdeki havayı
rahatlıkla değiștireceğinden buralarda karbondioksit birikimi önlenmiș
olur.
Ölü Hava Boșlukları
0.25 lt
Toplam Hacim
6.5 lt.
Tidal Hacim
0.75 lt.
Soluk Alma Rezervi
2.75 lt
Soluk Alma Rezervi
1.75 lt
Rezidüel Hacim
Vital Kapasite
5.5 lt.
1.0 lt.
Tidal Hacim
Vital Kapasite
; Her solunumda akciğerlere girip çıkan hava miktarı
; Zorlu bir nefes verme sonrasındaki derin bir nefes
almada alınabilen maksimum hava miktarı
Reziduel Hacim ; Zorlu bir nefes verme sonrası akciğerlerde
kalan artık hava miktarı
Tablo 6. Akciğerlerin hava alma kapasitesi ve kullanılan hava hacimleri
Yavaș solumanın bir bașka gerekliliği de șnorkel veya regülatörden
hava alırken ortaya çıkar. Her vana, subap, ince boru veya kıvrımlı yapı hava
akımını zorlaștırıcı etki yaratır. Bu tip mekanik yapılar düzgün hava akımına
karșı birer direnç kaynağıdır. Solunum sırasında karșılașılan bu direnç
derinlerde hava yoğunlaștıkça daha da fazlalașır. Buna karșı solumanın
yavaș ve derin yapılması bu yönde olușabilecek problemleri ortadan
kaldıracaktır. Solunum direncini azaltmak için direnci az olan regülatör ile çapı
büyük ve kıvrımları sert olmayan șnorkeller kullanılmalıdır. Ayrıca ani ve
eforlu hareketlerden kaçınılarak derin ve yavaș soluma düzenini bozmamaya
dikkat edilmelidir.
111
Hyperventilation (Așırı Solunum)
Dalıș tekniğinde solunum kontrolü en önemli becerilerden birisidir.
Korku, panik, așın kızıșma veya heyecan karșısında istemeden de olsa
solunum hızı artabilir. Bu durumda solunumun șekli derin ve çabuk soluma
șekline dönüșür. Așırı oksijen geliși ile birlikte kandaki karbondioksit
seviyesi düșer, oksijen seviyesi artar. Hyperventilation devam ederse
kandaki karbondioksit seviyesi daha da düșer ki bu durumda birden
hypocapnia belirtileri ortaya çıkmaya bașlar. Hypocapnia durumunda
belirtiler
kaslarda
titremeler
ile
bașlar.
bilek
ve
el
kasılmaları. adalelerde iğnelenmeler, baș dönmesi ve bayılma
ile son bulur.
Așırı solunum yapan dalgıcın kanında oksijen kısmi basıncı artmıș
karbondioksit basıncı azalmıștır (Șekil 42).
HYPERVANTİLASYONSUZ DALIȘ
Dalıș bașlangıcı
Dalıș sırası
Dalıș sonu
HİPERVANTİLASYONLU DALIȘ
Șekil 42. Hipervantilasyon olayına neden olan kandaki oksjen ve
karbondioksit seviyelerinin durumu. Dalıș sonunda oksijen
seviyesi azalmasına rağmen nefes alma refleksi uyanılmaz
Bu șekilde derinlere inen dalgıcın yeni yüksek basınç karșısında
kanındaki oksijen kısmi basıncı daha da artar ve bu durumda oksijenin kan
içerisindeki çözünmesi biraz daha fazlalașır. Oksijen fazlalığı dalgıcın
112
nefesini daha uzun sure tutabilmesini sağlar. Yükseliș sırasında uzun süre
kullanılarak tüketilen oksijen kısmi basıncı çevre basıncının ani düșmesi
ile birden düșer. Bu düșüș belli bir değerin altına indiğinde beyin tüm
fonksiyonlarını durdurur ve bu yeni durum bayılma ile sonuçlanır. "Sığ su
bayılması" denilen bu olay (shallow water blackout) özellikle tüpsüz
dalıș yapan dalgıçlarda çok görülür. Așırı solunumdan kaynaklanan
problemler gözönüne alındığında skin dalgıçları dalmadan önce așırı
solunumu 3-4 defadan daha fazla yapmamalıdır. Devamlı dalıșlarda
arasıra dinlenerek vücudun oksijen-karbondioksit dengesini sağlamasına
fırsat verilmelidir.
Dolașım Sistemi;
Kalp ve damarlardan olușur. Görevi solunum ve sindirim istemlerinden
aldığı oksijen ve gıdayı vücut dokularına atardamarlar vasıtasıyla
iletmek, dokularda olușan karbondioksit ve diğer atıkları toplar damarlar
yolu ile dıșarıya atılacakları organlara tașımaktır. Damarlar çaplan 2 cm
ile 0.1 mm arasında değișen ve vücudu bir ağ gibi saran kanallardır.
Kılcal damarlar tüm vücut dokuları ile temasta olan ve her türlü değișimin
gerçekleștiği
yerlerdir.
Özellikle
akciğerlerdeki
kılcal
damarlar
alveollerin etrafını sararak oksijen - karbondioksit değișimini sağlarlar.
Tüm vücut organları ve dokuları arasında iletișim damarlarda dolașan kan
vasıtasıyla gerçekleșir. Kan içerisinde birçok cins hücre tașıyan bir
sıvıdır. Bunlar arasında gaz tașıma ișlevini alyuvar hücreleri yapar. Kan
dolașımı aynı zamanda organlar arasında sıcaklık iletișimini ve dengesini
de sağlar. Damarlardaki kanın dolașımını bir devridaim pompası yani kalp
sağlar. Çok güçlü ve dayanıklı bir organ olan kalp günde yaklașık yüz bin
defa atar.
Dolașım sisteminin en önemli görevlerinden birisi de solunum
sisteminden oksijen alıp karbondioksit vermesidir. Özellikle beyin ve
merkezi sinir sisteminin düzenli oksijen ihtiyacı bu yolla karșılanır. Bu
sistemlerin birkaç dakika oksijensiz kalması dokuların ölümü ile
sonuçlanır. Bu bakımdan dalıș tekniğinde dolașım fonksiyonlarının
sağlıklı çalıșması gerekir. Kan bir yandan vücut içerisinde dolașırken,
diğer yandan akciğerlere giderek tüm dokulardan topladığı karbondioksiti
burada bırakarak yerine oksijen alarak temizlenmiș olarak tekrar atar
damarlar sistemine girer.
Kan içerisindeki alyuvarlar hemoglobin içerir. Hemoglobin, gazlarla
kimyasal bileșik yapma özelliğine sahip önemli bir maddedir. Kan
akciğerlerden geçerken solunum ile alveollere dolmuș olan havadaki
113
oksijen alyuvarlardaki hemoglobine bağlanır. Kan dokulara ulaștığında
oksijen kısmi basıncı düșük bir ortamla karșılașır ve oksijeni burada
bırakarak yüksek kısmi basınçlı karbondioksiti hemoglobine bağlar. Kan
akciğere geri döndüğünde tekrar yüksek kısmi basınçlı oksijen ile
karșılașır, burada karbondioksiti bırakır ve oksijeni bağlar. Oksijen veya
karbondioksitin hemoglobine bağlanması alveol çeperlerini olușturan ve
hava-kan ayırımını sağlayan ince zar etrafında diffüzyon yolu ile olur.
Havanın büyük bir kısmını olușturan azot gazı kan tarafından absorbe
edilirler
fakat,
hemoglobin
ile
birleșmez.
Akciğerlere
bırakılan
karbondioksit solunum ile atılır.
Karotis-Sinüs Refleksi
Beyne kan tașıyan ana damar olan karotis atardamarında (șahdamar)
kan basıncını devamlı izleyen ve beyindeki kalp ritmini ayarlayan
merkeze (Kardio-İnhibitor merkez) uyarı yollayan algılayıcılar vardır
(Karotis-Sinüs reseptörleri). Vücutta kan basıncı yükseldiğinde kalp
ritmi bu yolla yavașlatılır. Eğer dalgıcın elbisesi çok sıkı ve bașlığın
boynu sıkıyorsa Karotis atardamarı üzerine gelen bu baskı reseptörler
tarafından kan basıncında artma gibi algılanır ve kalp ritmi yavașlar. Bu
durumda beyne giden kan miktarında azalma olur ve dalgıç bilincini
kaybedebilir. Nitekim bu tip elbiseler giyildiğinde hissedilebilecek
baș ağrısı, baș dönmesi ve bayılma hissi kan dolașımının iyi olmadığının
ișaretidir. Bu durumda elbise bașlık veya ceket derhal gevșetilmeli veya
çıkarılmalıdır.
Kramplar
Kramp, herhangi bir adalenin istek dıșı kendi kendine kasılması
olayıdır. Așırı olarak çalıșan kasların yüksek oksijen ihtiyacı oldukça
fazladır. Kan dolașımı ile kas dokularına gelen oksijen yetersiz kalırsa
adalelerde kramp denilen ve adeta adalenin hareketsiz kalıp kilitlenmesi,
ağrıması ve hissizleșmesine neden olan olay meydana gelir. Bu gibi
durumlarda derin ve yavaș soluma yapılırken dinlenmeli, adaleyi mümkün
olduğu kadar gevșetmeye çalıșmalı ve kramplı adaleye kan dolașımını
arttırıcı hafif masajlar yapılmalıdır. Adalenin fazla çalıșması, kan
dolașımının azlığı ve soğuk ortamlar kramp olușumunu teșvik eder.
Özellikle sert ve büyük paletlerin sıkça bacak kramplarına neden olduğu
bilinmektedir. Krampların devam etmesi halinde sudan çıkılmalıdır.
114
VÜCUTTAKİ HAVA BOȘLUKLARI
Bir dalgıcın vücudunda dıș basınç değișikliklerinden etkilenen
boșluklar
vardır.
Bunlar
bașlıca,
kulak,
sinüs
ve
akciğer
boșluklarıdır
.Diğerleri
ise
sırasıyla
diș,
mide-bağırsak
ve
maske boșluklarıdır. Böyle - Mariotte Kanunu gereği dalıș sırasında
yükselen ve alçalan basınçların etkisinde kalan bu boșluklarda üç tip
problem ortaya çıkabilir. Bunlar;
a- Sıkıșmalar (sgueezes). Basınç yükselmesi sırasında sıkıșan
boșlukların olușturduğu problemlerdir.
b- Ters sıkıșmalar (blocs). Alçalan basınç karșısında boșluk içindeki
genleșen havanın olușturduğu problemler.
c- Așırı genleșmeden dolayı yırtılmalar. Alçalan basınç karșısında
genleșen ve tahliye edilemeyen havanın neden olduğu problemler.
Kulak Boșluğu
Kulak hem ișitme hem de denge organıdır. Dalıș sırasında, kulak
içerisinde bulunan hava boșluğun çevre basıncından etkilenerek hassas
ișitme ve denge organlarının fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilememesi
gerekir. Bunun için, kulağın anatomik yapısı ve kulak sıkıșması olayına
bağlı olarak gelișen problemlerin nedenlerini, belirtilerini ve tedavilerini
bilmek gerekir. Kulak uç bolümden olușur (Șekil 43) ;
Șekil 43. Kulak iç yapısı. Dıș, orta ve iç kulakta yer alan organlar
115
a-Dıș Kulak, Kulak kepçesi ve kulak deliğinden olușur.
b-Orta Kulak, Kulak deliğini kapatan kulak zan ile bașlayıp çekiç,
örs, üzengi denilen küçük kemikler ile bunların içerisinde bulunduğu
boșluğa denir. Kulak zan ve kemikler birbirleri ile temas halindedir. Orta
kulak boșluğu ostaki kanalları denen ince borularla gırtlağa açılır.
c-İç Kulak, oval ve yuvarlak pencere membranları ile orta kulaktan
ayrılır. Uç boyutta yerleșmiș uç adet dairesel halkanın birleșmesi ile
olușmuș ve sonu beyne giden sinirle biten salyangoz denilen bir organ
içerir. Salyangozun merkezinde denge algılayıcısı sinir uçları bulunur.
Duyma olayı kulak zarının titremesi ile bașlar. Titreșim çekiç, örs,
üzengi kemikleri vasıtasıyla iç kulağa açılan oval pencere diyaframına
iletilir. Buradan algılanan titreșimler salyangoz ve sinir yolu ile beyne
iletilir. Salyangoz içi sıvı dolu olan bir organdır. Oval pencereden yapılan
bir itme alttaki yuvarlak pencerenin hafifçe dıșarı çıkması ile dengelenir.
Basınç değișimleri doğrudan orta kulak boșluğunu etkiler. Orta kulak
boșluğu içerisindeki basınç çevre basıncından düșük ise sıkıșma olayı
meydana gelir. Sıkıșma iki șekilde olur ;
1-Dalgıç derinlere doğru inerken çevre basıncı artar ve bu basınç
doğrudan kulak zarı üzerine etki yapar. Basınç etkisiyle kulak zarı içe
doğru çöker. Eğer dengeleme yapılmadan ve ortaya çıkan acıya tahammül
edilerek bu durumda kalınırsa bir miktar su zar çeperlerindeki kan
damarlarından geçerek orta kulakta birikmeye bașlar. Bu ișlem orta
kulaktaki basıncı düșürmek için doğanın basınç karșısında orta kulağı
korumak için yarattığı bir tedbirdir. Toplanan su miktarı zaman ve
basınca göre az veya çok olur. Dalgıç bu durumda su yüzeyine vardığında
orta kulağa giren su nedeniyle kulaklarında devamlı bir çınlama sesi
duyacaktır.
Bu
gibi
durumlarda
dalıșı
derhal
bırakıp
bir
Kulak-Burun-Boğaz uzmanına bașvurmak gerekir.
Eğer alçalma ani ve hızlı olursa kulak zan basınç karșısında
kendisini korumaya fırsat bulamadan yırtılır. Yırtılma sonunda büyük bir
acı ile çınlama hissedilir ve dıș kulakta kan görülür.
2-Kulak zarının diğer yırtılma nedeni östaki borularında olușmuș
tıkanıklıklardır. Östaki borularının çeperleri sümüksü (mucus) sıvılarla
kaplıdır. Grip, soğuk algınlığı, allerjik tepkiler, ve çeșitli enfeksiyonlar
bu sıvının yoğunlașmasına akmasına ve sertleșmesine neden olur ki bu
durum östaki borularının tıkanması ile sonuçlanır. Tıkanma sonunda orta
kulak boșluğunun gırtlak ile ilișkisi kesilir ve bu durumda dalgıç
dengeleme yapamaz. Dengeleme güçlüğüne karșın dalmakta ısrar edilmesi
durumunda kulak zarı gelecek basınç karșısında yırtılır. Bazı kulak-burun
açıcı ilaçlar östaki kanallarının açılmasında kullanılabilir ancak bu tip
116
ilaçların basınç altında ne tur tepki verdikleri henüz bilinmemektedir.
Ayrıca, dalıș sırasında ilaç etkisinin azalması durumunda orta kulaktaki
yoğun hava alçalan basınç karșısında genleștikçe çıkacak yer bulamaz. Bu
durum çok ciddi ve tehlikeli problemlere neden olur. Bu durumda
bașvurulabilecek en son çare burnu tıkayıp içeriye doğru kulaktaki havayı
emmeye çalıșmaktır.
Östaki borularının gırtlağa açıldığı yerlerde boru uçları küçük kaslar
yardımıyla devamlı kapalı dururlar. Bu kaslar çene hareketleri veya
esneme sırasında etkilenerek boru uçlarının açılmasını sağlayabilirler.
Ancak dengeleme ișlemine bașlamadan alçalmaya bașlayan dalgıcın östaki
uçları daha sıkı kapanır. Bu durumda dengeleme zorlașır. Biraz yükselerek
çevre basıncının azaltılması ve dengelemenin bundan sonra yapılması
uygun olur.
Dengeleme ișlemi çeșitli șekillerde yapılabilir. Yutkunma ve çeneyi
sağa sola oynatma östaki borularının açılmasını sağlayabilir. Boru
uçlarının açılmasıyla birlikte gırtlaktaki çevre basıncı orta kulak ile
birleșerek eșitlenmiș olur. Nitekim bu çeșit dengeleme metal bașlıklı ilk
aletli dalgıçlar tarafından uygulanmıștır. Burnu iki parmak arasında
sıkarak kulaklara hava üfleme ișlemi "valsalva hareketi" olarak bilinir. Bu
șekilde
dengeleme
günümüz
dalgıçlarının
çoğu
tarafından
uygulanmaktadır.
Dengeleme ișlemi sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar
sırasıyla;
a-Dalmadan önce valsalva hareketi ile östaki borularının açık olup
olmadığı kontrol edilmelidir.
b-Dengeleme baș suya girer girmez bașlamalıdır. Baș așağı
alçalmalarda bașta kan basıncı artacağından, östaki kanallarını
açmak daha güç olabilir. Bu nedenle alçalmalar ayaküstü
olmalıdır.
c-Alçalma sırasında kulaklarda ağrı hissedilirse derhal yükselip
dengeleme ișlemine yeniden bașlanmalıdır.
d-Valsalva hareketini zorlayarak yapmak iç kulaktaki oval ve
yuvarlak
pencere
membranlarına
zarar
verebilir.
Östaki
borularının tıkanıklığı büyük bir ihtimalle soğuk algınlığı
enfeksiyonlarından kaynaklanır. Bu gibi durumlarda dalıș
yapılmamalıdır.
Dengeleme yapılamadığı taktirde dıș basınç etkisiyle kulak zarı içe
doğru bükülerek çöker. Çökme orta kulak kemikleri vasıtasıyla iç kulağa
açılan oval pencere zarına iletilir ve bu zar da içe doğru çöker. Salyangoz
117
içerisindeki sıvı bu basıncı alttaki yuvarlak pencereye ileterek onun dıșa
doğru bükülmesine neden olur. Bu durumda iken yapılacak șiddetli bir
valsalva hareketi ile orta kulak kemikleri birden hareketleneceğinden ve
oval pencereye așın bükülme vereceğinden bunu dengeleyen yuvarlak
pencere dıșa doğru bükülerek patlar ve salyangoz içerisindeki sıvı orta
kulağı doldurur. Bu durumda dalgıç çınlama, orta kulakta tıkanma hissi,
ișitme kaybı ve muhtemelen vertigo hisseder.
Dıș kulak kanallarına takılan tıkaçlar dıș basıncın kulak zarına
gelmesini önler ancak çıkıș sırasında, dalıș bașlangıcında hissedilmeyen
ve orta kulakta tahliyesi kontrol edilemeyen basınç kulak zarının dıșa
bükülerek yırtılmasına neden olabilir.
Vertigo
İç kulakta bulunan salyangozun hemen üst kısmında üç adet dairesel
kanallar vardır. Halka seklindeki bu kanalların durușları adeta uç boyutlu
bir X,Y,Z eksen sistemi üzerinde duruyor gibidir. Kanalların içi sıvı
doludur ve bu sıvı boyun hareketleri veya yer çekimi etkisi ile devamlı
hareket eder. Halkaların bileșim yerlerinde her yönde sıvı hareketlerini
algılayan sinir uçları yer alır. Beyne ulașan iç kulak sinyalleri burada
görme sinyalleri ile birlikte değerlendirilir. Hareket ve denge bu șekilde
hem iç kulak hem de görme uyarılan ile birlikte sağlanmıș olur.
Görüș mesafesinin kısıtlı olduğu bir ortamda nötr yüzerlikteki bir
dalgıcın denge, görme ve hareket algılamalarında eksiklikler ve
kesiklikler olușabilir. Bu durum kaybolma hissinin olușmasına neden olur.
Bu hisle her derinlikte ve özellikle akıntılı ortamlarda sıkça karșılașılır.
Bazı durumlarda kaybolma hissi kendisini özel bir șekilde belli eder.
Dalgıç hareket etmediği halde kendisini hareket ediyormuș gibi hisseder
ve çevresinin hareket ederek etrafında döndüğünü görür. Bu duruma
vertigo denir. Vertigonun olușmasında bilinen bașlıca iki önemli neden
vardır. Bunlar, iki kulak arasında olușan basınç ve sıcaklık farklarıdır.
Her iki kulakta da aynı olan sıcaklık ve basınç herhangi bir nedenle
kulağın birinde değișirse aradaki farklılıktan dolayı vertigo olușur. Bu
durum en çok yırtılan bir kulak zarından soğuk su giriși veya dengeleme
sırasında kulaklardan birinin açılamaması sırasında ortaya çıkar,
Vertigo yaklașık otuz saniye kadar sürer ve geçer. Deneyimli
balıkadamlar
bu
duruma
girdiklerinde
soğukkanlılıkla
geçmesini
beklerler. Ancak vertigoyu bilmeyenler için o anda korku ve panik
bașlayabilir. Vertigonun etkisi aniden ortaya çıkar. Bu anda dalgıç nerede
olduğunu nereye gittiğini ve konumunu anlayabilmek için çaba sarfeder.
118
Vertigo süresince dalma ile ilgili kuralların ihmal edilmesi doğaldır, Bu
durumda derhal bir yere tutunup hareketsiz kalmalı ve bu durumun
geçeceğini bilerek sakin bir șekilde beklenmelidir.
Sinüs Boșlukları
Kafatasının on kısmında alın ve yanak bölgesini olușturan kemiklerin
içerisinde yer alan dört çift boșluğa sinüs boșlukları denir (Șekil 44).
Șekil 44. Kafatasında bulunan 4 çift sinüs boșlukları
Bu boșlukların cidarı mukoz dokularla kaplı olup ince kanallar ile
burun ve geniz boșluğuna bağlıdırlar. Boșlukların içerisinde hava vardır.
Hava burun ve genizle ilintili olarak kanallar boyunca dolașabilir. Dalıș
sırasında yükselen basınç karșısında sinüs boșluklarının dengeleme
ișlemi valsava hareketi, yutkunma veya çene hareketleri sırasında olur.
Sinüs kanallarında tıkanmalar var ise doğal olarak dengeleme yapılamaz
ve bu boșluklar basınç etkisiyle sıkıșma eğilimine girerler. Buna sinüs
sıkıșması denir ve kendisini o bölgede keskin bir acı ile belli eder.
Dengeleme yapıldıktan sonra mukoz doku kanalları tıkayabilir. Bu
durumda yükseliș sırasında genleșen hava aynen alçalmalardaki acıya
benzer bir acı hissi verir ki çoğu kez tıkanıklığı olușturan mukoz dokunun
hava ile dıșarı atılması ile geçer. Atılan mukoz doku bir miktar
kanamaya neden olur. Bu sırada dalgıcın burnundan biraz kan ve sümüksü
ifrazat gelir. Bu durum dalıșlarda olağan karșılanır. Normal durușta sinüs
boșluklarından ucu direkt olarak normal yerçekimi etkisiyle burun
boșluğuna boșalır ancak, yanak altı sinüsleri baș așağı geldiği zaman
burun kanallarına boșalabilirler. Bazı dalıșlardan sonra dalgıçların öne
eğildikleri zaman burunlarından su gelmesi bu yüzden olur. Sinüs
kanalları ince ve yaygın olduklarından mikrobik enfeksiyonlardan ve
alerjik reaksiyonlardan çok etkilenirler. Kanalların tıkalı olması
durumunda dalıș yapılmamalıdır.
119
Akciğerler
Basınç değișimleri karșısında akciğerler Böyle- Mariotte Kanununa
uyarak içi hava dolu esnek bir kap gibi davranırlar. Akciğerlerin alabildiği
hava miktarları ve alınan havanın kullanımı ile ilgili rakamlar Tablo 6'da
verilmiștir.
Aletli veya aletsiz serbest dalıcıların ciğerlerindeki havanın
davranıșı biraz farklıdır. Șimdi bu davranıșları yakından incelemek için
biri serbest dalıș yapan, diğeri aletli dalıș yapan iki dalgıcın
ciğerlerindeki olayları inceleyelim;
a-Serbest dalıcı; serbest dalıș sırasında dalgıç yüzeyde derin bir
soluk alarak ciğerlerini doldurur. Derinlere
indikçe hidrostatik basınç
etkisiyle göğüs kafesi üzerine gelen basınçla birlikte ciğer hacmi
küçülmeye ve içerisindeki hava sıkıșmaya bașlar. Dalgıç bu șekilde bir
süre dipte kalır. Tekrar yüzeye vardığı zaman ciğer hacmi bașlangıçtaki
aynı hacmine döner. Bu durumda ciğerler küçülüp tekrar eski haline
dönmüștür (Șekil 45).
Șekil 45.Serbest dalıș yapan bir dalgıcın basınç etkisi ile ciğer hacmindeki
değișimler. Dalgıcın yüzeyde 2 it gelen ciğeri -10 m'de l It'ye
küçülür, yüzeye ulaștığında tekrar 2 It'lik eski hacmine gelir
120
b-Aletli dalgıç; Dalgıç yüzeyden dibe doğru inerken regülatöründen
hava solur. Derinlere gittikçe yani çevre basıncı arttıkça o derinlik
basıncına göre sıkıșmıș hava ile nefes alıp vermeye bașlar, Bu durumda
dalgıcın ciğer hacmi aynıdır ancak içerisi sıkıșmıș yoğun hava ile dolup
boșalmaktadır. Dalgıç bir müddet sonra yükselmeye bașladığında
ciğerlerdeki sıkıșmıș yoğun hava genleșmeye bașlar. Örneğin, -10 m de
ciğerlerine hava doldurarak yüzeye çıkan dalgıcın ciğerleri genleșen
havanın etkisiyle iki katı genișler (Șekil 46).
Șekil 46.Aletli dalgıcın -20m’den nefesini tutarak yükselmesi durumunda son
10 m'de ciğerlerin genleșmesi ve yırtılması
Hava Embolizması
Basınçlı hava soluduktan sonra yükselen dalgıçlar genleșen havayı
ciğerlerinden tahliye edemezlerse ciğerler șișip genișlemeye bașlar.
Genișlemeye tahammül edemeyen alveollerin zarları așırı gerilir ve bu
durumda küçük hava kabarcıkları kana karıșmaya bașlar. Genleșme daha
ani ve șiddetli ise alveollerde olușan hava kabarcığı paketçikler halinde
ciğer dokularını yırtarak göğüs boșluğuna dolar. Kana karıșan hava
kabarcıklarının damarları rasgele bir yerde tıkaması ile hava
embolizması (=hava ile tıkanma) hastalıkları olușur. Damarları tıkayan
121
kabarcıklar o bölgede dolașımın durmasına ve dokuların ölmesine neden
olur Tıkanma beynin kılcal damarlarında ise felç kaçınılmazdır. Kalp
dokularının ölmesi ise kalbin durmasına neden olur. Hava embolizması
sonu genelde ölümle sonuçlanan ciddi rahatsızlıklardır. Bu durumu
önlemek için dalgıçlar, asla nefes tutmadan ve devamlı nefes alıp vererek
ciğerlerindeki
genleșen
havayı
devamlı
tahliye
ederler.
Hava
embolizmasının en çok görülen belirtileri șunlardır;
Bayılma, kasılmalar, denge kaybolması, kısmi felç, göğüs sancısı,
nefes almada güçlük, öksürük, görmede bozukluk, kaslarda dermansızlık,
ağızdan kan gelmesi, göz bebeklerinde farklı küçülme.
Bu belirtiler vurgun, hypervantilasyon, kulak yırtılması gibi diğer
dalıș
hastalıklarının
belirtileri
ile
benzerlik
gösterir.
Belirtileri
yakından incelemek ve en ufak șüphe halinde derhal tedaviye bașlamak
gerekir. Hava embolizmasının tedavisi ancak basınç odası ile mümkündür.
Hasta burada hekim kontrolünde tekrar basınç altına alınarak bünyedeki
kabarcıkların küçülmesi sağlanır. Hastanın basınç odasında kalma süresi
birkaç saatten birkaç güne kadar değișir. Hasta basınç odasına
nakledilirken kabarcıkların kalp ve beyne gitmemesi için, sol tarafı altta
ayaklar yukarıda ve baș așağı eğimli olacak șekilde bir tahta sedye ile
tașınır. Tașıma sırasında hastaya oksijen verilmelidir. Embolizma
belirtileri veren dalgıç dekompresyon amacıyla hiçbir șekilde tekrar su
altına indirilmemelidir.
Pnömotoraks (Akciğer Yırtılması)
Akciğerlerdeki havanın ani ve așırı genleșmesi sonunda genișleyip
șișen alveoller ve ciğer dokusu parçalanarak yırtılır. Bu șekilde
akciğerden kaçan hava, akciğer ile akciğer zarı arasına sıkıșır. Bu durum
akciğerlerin çalıșmasına kısmen veya tamamen mani olur. Sıkıșan hava
kendisini aniden gelen göğüs ağrısı, nefes alma güçlüğü ve ağızdan
köpüklü kan gelmesi ile belli eder. Bazı durumlarda genleșmenin șiddeti
akciğer zarınında yırtılmasına neden olur. Akciğerden kaçan hava göğüs
dokularına ve oradan da boyun bölgelerine gelerek ve genelde deri altında
toplanarak yayılabilir. Akciğerden kaçan havanın ciğer zarı ile göğüs
boșluğu arasında birikmesi göğüs kafesi ile ciğerler arasındaki vakumu
yok edeceğinden; bu durum gittikçe ve nefes aldıkça ciğerlerin hava ile
dolmamasına ve çökmesine neden olur. Belirtilerin ortaya çıkmasıyla
122
birlikte hasta derhal bir hastaneye götürülmelidir. Pnömotoraks teșhisi
kesinleștikten sonra göğüs ve ciğerde sıkıșan hava buradan ancak cerrahi
müdahale ile alınabilir
Hava embolizması ve Akciğer yırtılmalarını önlemek için dalgıçların
șu kaidelere uyması gerekir;
1-Yükselișlerde hız 20 m/dk'yı geçmemelidir. Acil çıkıșlarda
ciğerler mutlaka boșaltılmalıdır.
2-Yükseliș sırasında derin nefes almaktan kaçınmalı akciğerler
normal dolu olmalıdır.
3-Dalgıcın solunum problemi olmamalıdır. Bunun için bașta
akciğerlerin sağlıklı olması gerekir.
4-Dalıștan önce fiziksel formu iyi ve sağlıklı olmak, dalıș
sırasında uyanık, duyarlı ve sorumlu davranmak gerekir.
5-Hava embolizması ile ilgili kazalar daha çok yüzeye yakın
yerlerde ve çoğu zaman bir panik sonucu olușur. Nitekim en fazla
basınç/hacim değișimleri yüzey ile -10 m arasındadır. Hava
embolizması 2.90 m derinlikten itibaren tüm yükselișlerde
gerçekleșebilir. Bu kritik derinliklerden yükselirken soğukkanlı
bir șekilde nefes alıp verme düzenine dikkat edilmelidir. Acil
çıkıșlarda ise ciğerlerde genleșen havayı devamlı boșaltmak
amacıyla devamlı bağırarak yükselmek gerekir.
Diğer Boșluklar
İnsan vücudu içerisinde dıș basınç değișimlerinden etkilenen ancak
dalıș fizyolojisinde hayati fonksiyonları olmayan boșluklar vardır. Bunlar
diș ve mide-bağırsak boșluklarıdır. Maske boșluğunun basınç altındaki
davranıșı da bu bölüme dahil edilerek incelenmiștir.
Diș Boșlukları
Diș dolguları veya kaplamaları arasında kalan içi hava dolu boșluklar
yükselen veya alçalan basınç karșısında etkilenirler. Boșluk içerisindeki
hava alçalma sırasında sıkıșır ve diș sinirleri üzerine etki yapar (tooth
sgueeze). Bu durum bir diș sızlaması șeklinde kendisini belli eder. Basınç
etkisiyle bazen dolgu çeperlerinde kanamalar olabilir. Benzer durum
yükselme sırasında diș boșluğundaki havanın genleșmesi sırasında da
görülebilir. Öyle ki dalıș sonunda diș kaplamalarının veya dolgularının
genleșen havanın etkisiyle yerinden çıktığı sıkça görülen bir olaydır.
123
Dalıș sırasında olușan diș problemlerine çözüm bulmak zordur. Durum
ancak bir diș hekiminin müdahalesi ile önlenebilir
Mide-Bağırsak Boșlukları
Mide ve bağırsaklar prensip olarak içi hava dolu boșluk içermezler.
Ancak dalıș sırasında hava yutulmuș ise veya dalıștan önce gaz yapıcı
yiyecek-içecek alınmıșsa yükselme sırasında bu gazlar mide ve
bağırsaklarda genleșecektir. Bu durum dalıștan sonra dalgıca tokluk hissi
verir
Tedbir olarak dalgıçlara, dalıștan önce gazlı içeceklerin içilmemesi
ve gaz yapıcı yiyeceklerin yenmemesi önerilir,
Maske Boșluğu
Maske camı ile dalgıcın yüzü arasındaki boșluğa denir. Bu boșluk
dalıș sırasında artan basınç karșısında sıkıșır ve yüze doğru basınç yapar.
Dengeleme yapılmadığı zaman maske yüze baskı yaparak adeta yapıșır ve
bu durum dalıș sonrasında maskenin yüze oturduğu kısımlarda mor
çizgisel șișliklerle kendisini belli eder. Maske sıkıșması olarak anılan bu
olayı dengelemede geç kalındığı zaman göz yüzeyini kaplayan zarlar, göz
bebeklerini çevreleyen boșluklar ve göz kapağı kenar dokuları zarar
görebilir. Basınç etkisi ile kapak kenarlarında olușan kanamalar bazen
göz çukurlarına dolar.
Maske boșluğununda diğer vücut boșlukları gibi dengelenmesi gerekir.
Dengeleme burundan maske içerisine hava üfleme ile yapılır.
SICAK VE GÜNEȘ ÇARPMASI
Yüzücü veya dalıcıların açık kıyı veya tekneden yaptıkları dalıșlar
sırasında dikkat etmeleri gereken bir etkende güneș ve sıcaklıktır,
insanın vücut sıcaklığı birçok fiziksel etkinin karșılıklı dengelenmesiyle
korunur. Vücudun ürettiği enerji metabolizma için geçerli sıcaklığı sağlar
ve ısınan vücut bundan sonra bu ısıyı dengeli bir șekilde koruma
durumundadır. Vücut sıcaklığı daha soğuk cisimlere geçen ısı iletimi,
havaya devamlı verilen ısı kaybı, vücut sıcaklığından olușan vücut
ıșınımı, ve terleme-buharlașma yolları ile devamlı azalır. Isı kaybına
karșı metabolizma hızlanarak daha fazla ısı üretimine geçer. Titreme bu
reaksiyonlardan birisidir. Kaslar titreyerek enerji üretirler. Isı kaybı bir
124
șekilde çeșitli giysilerle önlenebilir, ancak çevre sıcaklığının yüksek
olması durumunda vücut ısı dengesini ancak terleme ile sağlayabilir. Bir
insan günde 12 lt'ye kadar ter atabilir ve her litre ter için yaklașık 580
kalori kaybeder. Sıcak, rüzgarsız ve nemli bir ortamda cilt üzerine çıkan
ter buharlașamaz. Ter buharlașmıyor ise vücudun soğuması bir șekilde
aksıyor demektir. Bu durumda vücut sadece su ve tuz kaybına uğrar. Uzun
ve așırı ter fazla tuz kaybına neden olur ki bu durum kendisini soluk ve
kuru bir deri görünümü kasılmalar, ağrılı kramplar șiddetli susama,
bulantı ve baș dönmesi gibi belirtilerle belli eder. Kișinin nabzı sık ve
zayıf atar, göz bebeklerinde büyüme ve ateș yükselmesi görülebilir. Bu
belirtiler șiddet derecesine göre sıcak krampları, sıcağa bağlı halsizlik
ve en son safhada sıcak (güneș) çarpması olarak tanımlanır.
Sıcak krampları ve sıcaklığa bağlı halsizlik belirtileri gösteren
kișiler güneșten korunarak serin bir yere yatırılmalı, tuzlu su içirilmeli,
alın ve bileklerine soğuk kompres uygulanmalıdır. Düșünülenin aksine
buzlu içecek verilmemelidir.
Sıcaklık çarpması acil müdahale gerektiren bir durumdur. Bu
durumda kiși çoğu kez baygın veya yarı baygın haldedir. Deri kuru ve
sıcaktır, önce canlı sonra gri bir renge dönüșür, nabız dolgun ve sık
atarken gittikçe yavașlar, hastanın göz bebekleri genișlemiștir ve
vücudundan kötü bir koku gelir, kasılmalar görülebilir. En önemlisi vücut
sıcaklığı 44°C kadar yükselebilir. Bu durumdaki bir hastanın vücut
sıcaklığı derhal düșürülmelidir. Hasta soğuk sulu veya buzlu bir banyoya
sokulur, ateș düșene kadar burada tutulur. 39 veya altında sıcaklığa
düștüğünde hasta ıslak bir beze sarılarak mümkünse bir vantilatör
karșısına yatırılır. Vücut sıcaklığı devamlı kontrol edilmeli, tekrar
yükselme belirtisi varsa soğuk banyo ișlemi tekrarlanmalıdır. Bu
durumdaki hastanın ilk müdahaleden sonra soğuk ve serin tutularak derhal
hastaneye ulaștırılması gerekir.
SU SICAKLIĞI ve ETKiLERi (Hydrotermie)
Hava ve su ısınma ve ısı iletme özellikleri çok farklı olan
maddelerdir. Doğal olarak litresi 1.02 kg olan deniz suyu ile litresi
0.0012 kg gelen hava arasında ısı kapasiteleri ve iletimi açısından büyük
farklılıklar vardır. Örneğin; eșit ağırlıkta su ve havayı 1°C ısıtmak için
suya 4 defa daha fazla ısı vermek gerekir. Bu gözlem bize suyun havaya
göre daha fazla ısı alabilme kapasitesine sahip olduğunu gösterir. Isı
daima fazla olan yerden düșük olan yere doğru moleküler iletișim ile
125
iletilir, iki nokta arasındaki mesafe ne kadar az ise ve sıcaklık farkı ne
kadar fazla ise ısı akıșı o kadar hızlı olur. Ancak iki nokta arasındaki
maddenin cinsi ısı akıșının az veya çok olmasını sağlar. Örneğin su ısıyı
havaya nazaran 25 defa daha fazla iletir. Bașka bir ifadeyle su. İletken
hava ise yalıtkan özellik gösterir.
İnsan vücudunun sıcaklığı 36-37 °C'dir ve normal gelișiminde hava
ile temastadır. Tüm vücut fonksiyonlarının sağlıklı çalıșabilmesi için bu
sıcaklığın sabit tutulması gerekir. Su içerisine giren dalgıç havaya göre
hem iletkenliği hem de ısı alma kapasitesi yüksek bir ortama girmiș olur.
Bu șartlarda vücudun ısı kaybı havaya göre 25 defa daha fazla olacaktır.
Nitekim 23-24 °C'lik suda bile bir müddet sonra üșüme meydana gelir.
Vücut ısısını sabit tutmak için mutlaka ısı yalıtımı sağlayan özel
elbiseler giymek gerekir. Neopren kumașlardan yapılmıș elbiseler
vücuttan suya doğru olan ısı iletimini büyük ölçüde azaltır. Yalıtımı
sağlayan uygun kalınlıktaki elbiselerle 1-2°C'lik soğuk sulara dalıș
yapmak mümkündür
Vücut ısısı beynimizin alt kısmında bulunan bir sinir merkezinden
(hypothalamus) kontrol edilir. Üșüme fizyolojisi vücutta basitçe șu
șekilde gelișir; vücudun soğuk su ile temas etmesi ile birlikte ilk tepki
olarak damarlar daralmaya bașlar ve buna paralel olarak kan dolașımı da
azalmaya bașlar. Bu durumda ısı kaybı azalmıș olur. Bu șekilde kanın
adeta gövde içerisinde kalması sağlanırken özellikle kol ve bacaklarda
kan dolașımının azlığından dolayı ısı düșmeye bașlar. Isı düșmesi daha
ileri bir așamaya geldiğinde daralan damarlar tekrar açılmaya bașlar ve
bu defa daha hizlı bir kan akıșı bașlar. Bu așamada artık ısı kaybı daha
fazla olacaktır.
Vücut ısısının sabit kalabilmesi için vücudun ürettiği ısı ile
vücuttan suya geçen ısının aynı olması gerekir. Eğer olaya enerji
açısından bakılacak olunursa bu olay ;
Vücudun ürettiği enerji = Vücutta kullanılan enerji + suya geçen enerji
șeklinde ifade edilir. Bu eșitliğin herhangi bir tarafındaki azalma veya
çoğalma dengeyi bozacaktır. Denklemin birinci tarafı fazla ise enerji
fazlalığı vücuttan terleme ve ter buharlașması șeklinde ortaya çıkar.
126
Denklemin ikinci tarafı fazla ise sudaki ısı kaybı fazla veya enerji
kaybettirici hareketler fazla olmaktadır Hem ısı kaybı hem de fiziki
hareketi fazla olan dalgıç ürettiği enerjiyi çabuk tüketir ve bu durum
üșüme ile kendisini belli etmeye bașlar.
Hipothermia (Hipotermi)
Sabit olması gereken vücut sıcaklığının ısı kaybı nedeniyle düșmeye
bașlaması olayıdır. Su sıcaklığı vücut sıcaklığından daima daha düșük
olacağından dalgıçlar elbiseye rağmen su içerisinde muhakkak ısı
kaybederler. Ancak su sıcaklığı 33°C ve daha yukarılarda ise; insan
vücudu ısı kaybını elbisesiz karșılayabilmektedir. Isı kaybı konusunda
çarpıcı bir örnek verirsek, 27°C'deki suya çıplak giren bir insanın
kaybettiği ısı miktarı 5°C hava sıcaklığında çıplak duran bir insanın
kaybettiği ısıya eșit olmaktadır.
İnsanların soğuk suya karșı duyarlılıkları bașlıca,
a-Deri altındaki yağ dokusunun miktarı
b-Vücut alanının vücut ağırlığına oranı
olmak üzere iki nedene bağlıdır. Deri altındaki yağ dokuları ısıyı diğer
dokulara göre daha az iletirler ve vücudu adeta bir izolatör gibi sararlar.
Ancak; bu durumla beraber vücut alanının vücut ağırlığına oranı da
önemlidir. Uzun boylu zayıf kișilerde vücut alanı/ağırlık oranı fazla
olduğundan ısı kaybı dolayısıyla üșüme daha fazla olur. Kısa ve șișman
kișilerde oran daha küçük olduğundan ısı kaybı daha uzun süre alır ve
dolayısıyla üșüme daha az olur. Bayanlarda vücut yüzeyi/ağırlık oranı çok
daha fazla olduğundan gelișmiș yağ dokularına rağmen ısı kayıpları
fazladır ve daha çok üșürler.
Kafa, boyun, bacak aralan, koltuk altlan ve göğüs kafesinin dıș
kısımları en çok ısı kaybı olan bölgelerdir. Ayrıca insan her nefes alıp
verișinde verdiği nefes ile bir miktar ısıyı da dıșarı atar. Soğuk
ortamlarda bașlıklı bir elbisenin yanı sıra yavaș ve derin soluma șekli de
ısı kaybını önemli ölçüde azaltır.
127
Hipoterminin Belirtileri ve Önlemleri
Vücut sıcaklığının düșmeye bașlaması ile birlikte hipotermi,
a-Titreme
b-Hareketlerde ahenk bozukluğu
c-Hissizleșme
d-Parmak, ayak ve dudaklarda morarma
ile kendisini belli etmeye bașlar Soğuk ortamda kalmaya devam edildiği
taktirde halsizleșme, așırı idrar üretimi, kalp çarpıntısı ve uyku halinde
bayılma ile sonuçlanır. Soğuk ortamların vurgun, oksijen zehirlenmesi
ve azot narkozu gibi hastalıkların ihtimallerini arttırdığını unutmamak
gerekir.
Hipotermi belirtilerini fark eden dalgıç derhal sudan çıkmalıdır.
Vücut ısısı düșmüș olan kiși kurulanır, kuru giysiler giydirilir ve sıcak
içecekler verilir. Mümkünse sıcak duș ve termofor uygulaması oldukça
yararlı olur. Tüm bu ișlemler rüzgarsız bir yerde yapılmalıdır. Zira
rüzgar altında buharlașma ile ısı kaybı çok fazla olur. Örneğin ; +4°C olan
hava sıcaklığı 10 knot'luk bir hızla esen rüzgarda altında -1 °C ye, 20 knot'luk
rüzgar altında -7°C ye inmektedir. Üșüme belirtileri tamamen
geçmeden ikinci dalıș yapılmamalıdır. Genelde dalgıçlar üșüme hissi
Vücut ısısı
>37°C
35°C
Isı kaybı düzeyi
Belirtiler
Önlemler
Üșüme
Üșüme hissi,
el ve ayaklarda uyușma,
titreme
fazla idrar
kurulanma ve kuru giysi,
rüzgardan korunma, ısıtma,
kafeinsiz sıcak içecekler,
alkol yasak
kontrolsüz
titreme
kurulanma ve kuru giysi.
rüzgardan korunma,
ısıtma,
kafeinsiz sıcak içecekler
ayaklar yukarıda yatma,
ılık banyo, masaj
Hafif hipotermi
muhakeme zorluğu,
denge kaybı,
bozuk konușma.
32°C
Ağır hipotermi
șuur bulanıklığı.
yașam fonksiyonlarının
bozulması
titreme olmayabilir
yukarıdakilere ek olarak
tıbbi gözlem
uygulanmalı
sıcak içecekler bilinç
açık ise verilmeli
Tablo 7. Hipoterminin dereceleri, belirtileri ve önlemleri
128
geçip ciltleri ısınınca kendilerini ısınmıș hissederler. Halbuki derin vücut
ısısı hala düșük olabilir. Üșüme duygusu bașladıktan sonra dalıșa ısrarla
devam edilirse hipoterminin șiddeti de artar. Hipotermi düzeyleri,
belirtileri ve alınması gereken önlemler Tablo 7' de verilmiștir.
Soğuk dalıșlar yapmayı planlayan dalgıçların fiziki form düzeyleri
iyi durumda olmalıdır Dalıștan 2 saat önce kalorili bir yemek yenmeli ve
kesinlikle alkol alınmamalıdır. Zira alkol damarların genișlemesine neden
olacağından dalıș sırasında ısı kaybı daha da fazlalașmıș olur.
Soğuk Suda Korunma
Soğuk suya girmiș ancak çıkıș noktasını veya tekneyi kaybetmiș bir
dalgıç kurtarılmayı beklerken herșeyden önce ısı kaybına karșı kendisini
korumalıdır. Zira, suyun soğukluğuna ve elbise kalınlığına bağlı olarak,
kısa veya uzun bir müddet sonra üșümeye ve titremeye bașlayacaktır. Bu
durumda yüzmek veya hareket etmek yerine en az ısı kaybedecek bir
pozisyonda hareketsiz kalarak kurtarılmayı beklemek uygundur. Gereksiz
hareketler fazla enerji tüketimi demek olduğu unutulmamalıdır. En az ısı
kaybı pozisyonu șu șekilde sağlanır, eller yüzü ve alnı kapatacak șekilde
kollar sıkıca göğüs kafesine yapıștırılır, bacaklar kasıkları koruyacak
șekilde bitișik ve karna doğru kıvrılır, baș su üzerinde, maske yüzde
takılı olarak ve B.C.D. șișik vaziyette fazla hareket etmeden durulur.
Araștırmalar bu pozisyonda yașam süresinin %50 daha fazla olacağını
göstermektedir. Genel olarak +5°C derecedeki bir suda normal yașam
süresi ilk 0.5 saati bilinçli toplam 2 saatir. Aynı durum +10°C lik suda,
ilk bir saati bilinçli 4 saattir. 15°C ve üzerindeki su sıcaklıklarında
ölüm tehlikesi yoktur, ancak, 15°C de iki saat sonra bilinç kaybı
bașlayabilmektedir.
Kızıșma (Overheating)
Sualtı elbiseleri vücut ısısını muhafazada ne kadar faydalı ise hava
sıcaklığının yüksek olduğu günlerde kușanma sırasında bazı problemlere
neden olabilir. Sıcak ve güneșli bir ortamda elbise giyildikten sonra
yapılan ve güç gerektiren yorucu ișler sonunda kan dolașımı hızlanır. Kan
bir yandan ısınan uzuvları soğutmak için pompalanırken diğer yandan da
çalıșan kaslara gerekli enerjiyi tașıma durumundadır. Kalp her iki yükü
bir müddet kaldırır, zorlanır ancak; bir müddet sonra yavașlar. Bu
129
așamada baș dönmesi. baș ağrısı, zayıf nabız, bulantı, kusma gibi belirtiler
görülür. Bu belirtilerin ortaya çıkması durumunda hasta hemen bașı
așağıda kalacak șekilde serin bir yerde yatırılmalı, üstündekiler
çıkarılmalı ve bol içecek verilmelidir.
Bu ilk mudahelelere rağmen hastanın nabzı șiddetlenir, ateși
yükselir cildi kuru bir hal alırsa, ısı șokuna (havale) girmiș demektir. Bu
durumda hastanın vücut sıcaklığı mutlaka düșürülmelidir. Bunun için
hastaya soğuk banyo yaptırılmalı ve soğuk içecekler verilmelidir.
Kadınların erkeklere göre terlemeye bașlama derecesi daha yüksektir. Bu
nedenle ısı șokuna daha hassastırlar.
Kızıșmayı önlemek için kușanmıș halde yürüyüș tırmanma vs.
yapmaktan kaçınmalı, gerektiğinde suya girerek serinlemelidir. Așırı
terlemeye karșı bol içeceğin yanı sıra, așırı terleme ile olușan tuz
kaybına karșı ara sıra tuzlu șeyler alınmalıdır.
Dalıș günleri sırasında güneș yanıklarına dikkat edilmelidir.
Özellikle beyaz tenli kișiler güneș ıșınlarına karșı hassastırlar. Sudan
çıkıșlarda vücuttaki su damlacıkları adeta bir mercek gibi davranarak
ıșınların daha etkili olmasına neden olur. Șnorkelle yapılan dalıșlarda
sırt ve ense devamlı günește kaldığından bu tip dalıșların sonunda sırt
bölgelerinde ciddi güneș yanıkları olușur. Tedbir olarak uzun sürebilecek
bu tıp dalıșlarda bir gömlek hatta bir pantolon giyilmelidir. Güneș
yanıklarına karșı vücuda önceden sürülen ıșınları önleme faktörü yüksek
kremler veya çinko oksitli merhemler iyi koruma sağlarlar. Eğer yanık
olușmuș ise üzerlerine para-amino-benzoik acid içeren özel yanık
pomadları kullanılmalıdır.
Güneș altında uzun sure kalınmıș ise görme dokularında pigmentler
kısmen tahribe uğrar. Vücut gerekli onarımını karanlıkta ve zamanla
yapar. Eğer aynı gün gece dalıșı yapılacaksa, sağlıklı görme duyusunun iyi
çalıșabilmesi için gündüz güneș gözlükleri kullanılmalıdır.
STRES
Fiziksel ve zihinsel yorgunluk sonucu olușan bir sinirsel gerilim
halidir, Dalgıçlar, așırı efor, korku ve panik duygularının etkisinde
kaldıkları veya fiziksel performanslarında düșüș olduğu zaman çoğu kez
kendilerinin de farkında olmadıkları davranıș ve sinir bozukluklarına
130
uğrarlar. Bu davranıșlar bir müddet sonra düșünme, dikkat ve algılama
yeteneğinin azalması ile belirginleșir. Özellikle deneyimsiz, fiziksel
kapasitesi bozuk, fiziksel limitlerini zorlayan, performansı düșük
dalgıçlarda bu durum daha sık görülür
Stres Belirtileri bașlıca uç șekilde ortaya çıkar ;
a- Sık nefes alıp verme,
b- Devamlı tekrarlanan hareketler ve davranıșlar,
c- Sinirlilik.
Bunlar arasında sık nefes alıp verme stresin ilk belirtisidir. Bu
șekilde bașlayarak ortaya çıkan stres kișide analiz bozukluğu, görüș
yetersizliği ve dikkat azalması gibi, dalıșta çok önemli olan
fonksiyonların aksamasına neden olur. Stresin sık nefes alıp verme
șeklinde belirginleșen hareketleri, kanda karbondioksit ve oksijen
dengesini etkileyeceğinden gittikçe daha kontrolsüz nefes alıp verme
șekline dönüșür. Bu durum doğal olarak muhakeme yetersizliği ve görüș
daralması gibi sonuçları da beraberinde getirir. Bu durumdaki bir dalgıç
herhangi bir tehlike karșısında kolayca korku ve paniğe kapılır. Korku ve
panik duygusunun kendisine ayrıca önemli bir stres kaynağı olușturur.
Stresi kontrol etmek için ,
a-Sakin olmak , derin ve yavaș nefes alıp vermek,
b-Hareketleri yavașlatarak problem varsa kaynağını bulmak ve
çözmeye çalıșmak gerekir.
Stres, paniğe yol açan önemli bir nedendir. Panik, ani ve çok büyük
bir korku șeklinde ortaya çıkar. Bu durumda düșünme, analiz, muhakeme
ve karar verme yetenekleri çok zayıflar ve kiși kontrolünü kaybeder.
Stres ve paniği önlemenin en etkili yolu uyanık ve berrak bir düșünce ile
dalıșa bașlamaktır. Buna rağmen karșılașılan problemleri çözmek için
sırasıyla; Dur, Dușun, Düzenli Nefes Al! șeklinde özetlenebilen
kuralları soğukkanlılıkla uygulamak gerekir.
131
ZEHİRLİ BALIK SOKMALARI
Önemli balık sokmaları ani ve keskin bir acı ile ortaya çıkar. Bu
durumda tüm faaliyetler derhal durdurularak yaraya müdahale edilmelidir.
Uygulanacak tedavinin büyük bir kısmı kaza yerinde kiși veya
arkadașlarınca yapılır. Cerrahi veya ilaç uygulamasının bir hekim
tarafından yapılması gerektiği unutulmamalıdır.
Zehirli Balık sokmalarında tedavi için vakit geçirilmeden ve aynı
anda uç değișik müdahale yapılabilir. Bunlar; Acıyı hafifletme , zehrin
etkisini önleme ve Enfeksiyona karșı önlem olmak üzere yapılan
tedavilerdir. Trakonya, iskorpit gibi zehir aygıtları sivri ve küçük olan
balıkların sokması sonucu olușan yara çoğunlukla küçük çaplı noktalar
șeklindedir. Zehri uzaklaștırmak amacıyla yarayı kanatmak oldukça
güçtür. Bu durumda yara steril bir kesici aletle genișletilmeli ve
kanatılmalıdır. yara tuzlu ve soğuk su ile yıkanır, mümkün olduğunca
zehirden temizlenmesi sağlanır. Soğuk damarların büzülmesine neden
olacağından hafif analjezik etki yapar. Turnike uygulamak zehrin kan
yoluyla vücuda dağılmasını önler. Ancak turnike, kan dolașımına engel
olmamalıdır Bu nedenle turnike beș dakikada bir gevșetilmelidir.
Zehirli iğne sokma sırasında kırılıp yara içerisinde kalabilir. Bu
durumda iğne çıkarılmalıdır. Yara eğer büyükse dikiș atılmalıdır. Yara
tamamen temizlendikten sonra sıcak su kompresi uygulanır. Hatta yaralı
uzvu sıcak su dolu bir kaba sokmakta yarar vardır. Su sıcaklığı yaralının
dayanabileceği kadar sıcak olmalıdır. Sıcak kompres uygulamasına 30 ile
90 dakika süreyle devam edilir. Ağrı kesici ve gerekirse, antibiyotik ile
antitetanoz ilaçlar önlem olarak verilmelidir. Potasyum permanganat,
amonyak ve hatta devamlı soğuk kompres sanıldığı gibi yararlı olmaktan
öte ters etki yapabileceğinden uygulanmamalıdır.
Zehirli balık sokmalarına karșı korunma tedbirleri oldukça sınırlıdır.
Demersal balıklar çoğunlukla kum veya çamur içerisinde gömülü olarak
yașadıklarından kazalar çoğu kez bunların üzerine basma șeklinde olur. Bu
nedenle plajlarda yürürken ayağı zemine sürümek ve bu surette balıkların
ürküp kaçmasını sağlamak çok etkili bir yöntemdir. Balıklar bir olta veya
ağ ile yakalanmıș ise çıkarılırlarken çok dikkatli olunmalıdır. Ayrıca
eriștelik tabir edilen yosunlar (Posidonia meraları) içerisinde zehirli
balıklar renkleri nedeniyle çok iyi kamufle olabildiklerinden dikkatsiz
dalgıçlar için tehlike oluștururlar.
132
BÖLÜM 7
DALIȘ TABLOLARI
Fizikteki Henry ve Graham kanunları uyarınca basınç altında
soluduğumuz hava içerisindeki azot gazı vücut dokuları içerisinde
çözünür ve yayılır. Çözünen azot miktarı derinlik ve zaman artıkça artar.
Azot miktarı dokularda doygunluk(saturasyon) değerine ulașınca normal
yükselme surecinde vücut artık bu gazı atamaz. Atması için basınç
azalması ile birlikte daha çok zamana ihtiyacı vardır. Vücut dokularındaki
azot miktarı belli bir kritik değerin üzerinde iken su yüzeyine
çıkıldığında Dekompresyon Hastalığı (vurgun) tehlikesi olușur.
TARiHÇE ve PRENSİPLER
İnsanların dalgıç çanı veya miğfer içerisinde sualtında çalıșmaya
bașlamasından bu yana ölümcül vurgun hastalıkları sıkça kayıtlara
geçmiștir .Vurgun belirtilerini ilk defa kapalı ve basınçlı tünellerde
çalıșan
maden
ișçilerinde
tanımlayan
1841
yılında
Trigger
olmuștur. 1878 yılında fizyolog Paul Bert yüksek basınçlı bir ortamdan
normal basınçlı bir ortama ani geçișlerde vücutta azot kabarcıklarının
açığa çıktığını fark etmiștir. Bu kabarcıklar kan damarlarını tıkamakta ve
hastalığa neden olmaktadır. Bu gözlemler sonunda ilk önlem olarak çıkıș
hızları yavașlatılmıștır. Ancak vurgun olayları azalmakla birlikte devam
etmiștir.
Dekompresyon hastalıkları ile ilgili ilk korunma tedbirleri bu
yüzyılın bașlarında 1905'de Dr. J.S. Haldane'nın İngiliz donanması
dalgıçları için yaptığı çalıșmalar ile bașlamıștır. Sıvılar içerisinde
gazların kabarcıklanması olayını inceleyerek gözlemlerine bașlayan
araștırmacı özellikle sıvı - gaz - doygunluk - kabarcıklanma gözlemleri
sonunda ; "sıvılar içerisinde çözünmüș gaz miktarı doygunluk limitine
ulașmıșsa, basınç azalması karșısında kabarcıklar (bubble) olușabilir,
aksi taktirde kabarcık olușmaz" sonucuna ulașmıștır. Pratikte çıkıș
sırasında dalgıçların vücudunda çözünmüș azot bulunsa bile eğer belirli
bir doygunluk limitine ulașmamıșsa kabarcık olușması söz konusu
olmayacaktır. Azotun açığa çıkıșında belli bir zaman gereklidir ve bu süre
133
vücuttaki çeșitli dokuların azot saturasyonuna bağlıdır. Saturasyon
ölçümleri için vücutta yavaș veya hızlı azot absorbsiyonu - desorbsiyonu
yapabilen çeșit doku (beyin, kas, yağ, kıkırdak .. vs. ) seçilmiș ve her
dokunun saturasyon-desaturasyon zamanlan ölçülmüștür. Bu prensipten
hareketle, Dr Haldane insan dokularının azot saturasyon derecelerini göz
önüne alarak ilk dalıș tablolarını olușturmuștur. Böylece dalgıçlar bu
tablolardan derinlik, zaman, yükselme hızı ve deko duraklarını okumaya
bașlamıștır. Bu tablo sayesinde dekompresyon kazaları büyük ölçüde
azalmıștır.
Dokuların doygunluk (saturation) prensibi günümüzde çeșitli dalıș
kurumlarının ürettiği dalıș tablolarında esas alınmıștır, ingiltere,
Fransa, A.B.D. ve Japonya'nın kendi ülkelerine özgü dalıș tabloları
vardır .Bunlara rağmen dekompresyon kazaları olmaktadır. Her tablo
basınç
odalarında
fiziksel
ve
fizyolojik
hesaplara
dayanılarak
hazırlanmıștır. Aralarındaki farklılıklar, hesaplama yöntemlerine, test
deneylerindekı değișikliklere göz önüne alınan doku sayısına ve güvenlik
sınırının büyüklüğüne dair kavram farklılıklarına bağlıdır.
Son yıllarda geliștirilen "Doppler" (=flowmeter bubble dedector)
cihazı yardımı ile sıvılar içerisinde olușan en küçük kabarcıklar bile
tespit edilebilmektedir. Bu cihaz ile yapılan gözlemler sonunda
dalgıçların kanındaki azot seviyesi ne olursa olsun içerisinde daima bir
miktar gaz mikroçekirdekleri (gas micronuklei) içerdiği ve bu mikro
çekirdeklerin normal kabarcık (bubble) olușumunun en önemli nedeni
olduğu tespit edilmiștir. "Sessiz mikro kabarcıklar" (=silent
bubbles)
olarakta adlandırılan bu kabarcıklar azot doygunluğunun az olduğu
durumlarda zararsızdırlar, zamanla kanla akciğerlere tașınarak 24 saat
içerisinde tamamen atılırlar. Ancak azot doygunluğuna ulașıldığında, iri
kabarcık olușumlarına neden olmakta ve teșvik etmektedir. Bu konuda
kandaki
CO2
seviyesinin
mikro
kabarcık
olușumuna
etkisi
araștırılmaktadır. Günümüzde mikrokabarcık gözlemlerine dayanarak
olușturulmuș
dalıș
tabloları
mevcuttur
ancak
pratikte
henüz
kullanılmamaktadır.
Dalgıçlar vurgun tehlikesini önlemek için su üstüne doğru
yükselirken, çeșitli derinlik seviyelerinde durup zaman geçirirler
Durulan
seviyelere
Dekompresyon
Durakları,
yapılan
ișleme
Dekompresyon denir. Pratikte dalgıçlar her iki kavram için "Deko"
sözcüğünü kullanırlar. Sportif amaçlı dalıșlarda dekompresyonsuz
134
dalıșlar planlamak esastır. Bu amaçla derinlik ve bu derinliklerde kalınabilecek
zamanı
gösteren
dalıș
tabloları
kullanılır.
Bu
tablolarda
derinlik-zaman değerleri güvenlik eğrisi olarak anılır ve dalgıçlar bu
limitler içerisinde dekosuz dalıșlar yapabilir. Genel olarak 10 m'ye kadar
olan dalıșlarda dipte kalma zamanı sınırlı değildir. Ancak derinlik
arttıkça dalıș zamanı azalır.
Herhangi bir derinlik-zaman dilimi içerisinde dalıș yapıldıktan sonra
vücut dokuları azot absorbe ettiğinden, dalıș sonrası bu azotun tamamen
bünyeden atılması belli bir zaman sonra gerçekleșir. Değișik tablolarda
yüzeyde bekleyerek azot sıfırlama zamanını 6-12 saat arasında
verilmiștir. Yani dalgıç ancak dalıștan 6-12 saat sonra dokularındaki
azotu sıfırlamıș olur. Bu sureyi beklemeden ikinci bir dalıș yapılmak
istenirse vücut ikinci dalıșa bir miktar azot yüklü olarak bașlar (Șekil 47).
nedenle ikinci dalıșa bașlarken birinci dalıștan sonra bünyede absorbe
edilmiș kalan azotun dikkate alınması ve gerekir. Doğal olarak ikinci
dalıșta tekrar absorbe edilecek azot ile birlikte dalıș sonrası bünyedeki
azot miktarı daha da fazlalașmıș olacaktır. Azot seviyesini güvenli
sınırlarda tutmak için geliștirilmiș tekrar dalıș tabloları vardır.
Șekil
47.Birinci dalıștan sonra
azot üzerine eklenir.
kanda
kalan
azot
ikinci
dalıștan
kalan
Çeșitli dalıș kurumlan dalgıçların büyük çoğunluğunun kabul edebildiği
minimum azot miktarına göre dalıș tabloları düzenlemișlerdir. En çok
kullanılan dalıș tabloları arasında Amerika kıtasında çok kullanılan PADI
(Professional Associatin ou Diving Instructors) ve Avrupa kıtasında çok
kullanılan Bullman/Hahn 0-250 m tabloları örnek olarak verilmiștir. Bu
tabloların her ikisi de dalgıçların uyması gereken limitleri verirler. Tablolarda
bașlıca șu bilgiler bulunur ;
135
1-Herhangi bir derinlikte dalgıcın dekompresyon
kalabileceği maximum zamanı (dk. olarak) belirtir.
yapmadan
2-Dalıștan sonra bünyede bulunan absorbe edilmiș azot seviyesini
belirtir. Tablolarda azot seviyesi A'dan Z'ye kadar harflerle
ifade edilir. A en az azot seviyesini Z ise en fazla azot
seviyesini gösterir, ikinci dalıș yapılacaksa 1'ci ve 2'ci dalıș
arasında geçen zaman aralığında solunum yoluyla vücuttan bir
miktar azot atılır. Bunun doğal sonucu olarak ikinci dalıșa
bașlarken 1'ci dalıșta absorbe etmiș olan azot miktarında
azalma olur. "Yüzeyde bekleme" bașlığı ile verilen bu tablolarda
azalan azot seviyeleri dakika olarak belirtilir.
3-İkinci
dalıș
yapılacaksa
bu
kalınabilecek maximum zamanı verir.
dalıșta
dekompresyonsuz
4-Dekompresyon gerekli ise deko durakları (m) ve zamanını(dk.)
belirtir.
Tablolardaki dalıș derinlikleri ve zamanları sağlıklı ve kondisyonlu
kișiler üzerinde uzun araștırmalar sonunda vücuttaki azot miktarları göz
önüne
alınarak
belirlenmiștir.
Dalgıçların
belirtilen
limitlere
uyması gerekir. Kondisyon yetersizliği ve basit sağlık sorunları olan ve
hatta uzun süre dalıș yapmamıș kișiler azami dalma derinliklerini
kullanmamalıdır. Aynı durum soğuk suda ve eforlu bir dalıșta da ortaya
çıkar; bu șartlarda solunum hızlanacak, dolayısıyla azot absorsiyonu
artacağından dalgıç tablolarda belirtilenlerden daha fazla azot yüklenmiș
olacaktır. Bu ortamlarda ve durumlarda tablolarda belirtilen azami
limitler yerine bir alttaki rakamlar kullanılmalıdır.
DALIȘ PROFİLLERİ
Dalgıçlar dalıș planlarını veya azot hesaplarını Șekil 48'de
görüldüğü gibi bir profil üzerinde yaparlar. Bu profilde dikey çizgiler
derinliği, yatay çizgiler zamanı gösterir. Köșeler ise azot grup harflerini
belirtir.
O gün ilk defa suya giren bir dalgıç azot grup harfi sıfır olarak A
noktasından dalıșa bașlar. B derinliğine ulaștıktan sonra dalıșa bu
derinlikte devam eder. Dipten ayrılıp yükselișe geçtiği an, yani A'dan C'ye
kadar geçen zaman hakiki dip zamanıdır. Bu zaman süresi tablolarda
belirtilen dekompresyonsuz limitlere uyuyor ise çıkıș hızı dalgıcın
kullandığı tabloya göre değișir. Dalgıç Bulleman-Hahn tablosu kullanıyor
ise en fazla 10 m/dk veya PADI tablosu kullanıyorsa 18m/dk.'lık bir hızla
136
yüzeye çıkar Su yüzeyine çıkan dalgıcın bünyesinde yuvarlak içerisinde
gösterilecek bir harf kadar azot yükü vardır Dalgıç eğer tablolarda belirtilen
dekompresyonsuz limitleri geçmiș ise tablolarda belirtilen dekompresyon
derinliğinde ve belirli surelerde durarak zaman geçirmesi gerekir. Deko
durakları tamamlandıktan sonra su yüzeyine çıkılabilir. Eğer dekolu bir dalıș
yapılmıș ise 24 saat sureyle tekrar dalıș yapılmamalıdır.
Birinci dalıșını dekosuz yapan ve tekrar dalmak isteyen dalgıçlar ikili
profil kullanır. Birinci dalıșa ait derinlik zaman ve grup harfi belirlendikten
sonra, ikinci dalıșa geçmeden önce yüzeyde geçirilen zaman belirlenir ve bu
zamana karșılık azot azalmasını belirleyen yeni grup harfi tespit edilir, ikinci
dalıșa geçen dalgıcın bünyesinde azalmasına rağmen yine bir miktar "kalıcı
azot" vardır, ikinci dalıș sırasında yükleneceği azot, kalıcı azot üzerine
eklenecektir (Șekil 48). Bu durumda doğal olarak dalgıç dekoya girmemek
için daha az derinlikte ve daha zaman dipte kalması gerekir. Bunun için dalıș
tablolarındaki ikinci dalıșlar için önceden hesaplanarak hazırlanmıș dip
zamanları veya bunları bulmaya yarayan cetveller bulunur.
1’Cİ DALIȘ
A-C
D-E
Șekil
2’Cİ DALIȘ
;
grup harfleri
E-G
;
dip zamanı
;
;
dip zamanı
yüzeyde
bekleme zamanı
H
H-I
;
;
dekompresyon durağı
dekompresyon zamanı
I-J
;
dekompresyon derinliği
48.Dalıș Profili, Dikey çizgiler derinliği yatay çizgiler zamanı
gösterir. Dalıș bașlangıcından sonuna kadar tüm așamalar,
mükerrer
dalıș
ve
dalıș
tablolarında
kullanılan
kavramlar
geometrik olarak gösterilmiștir.
137
1'ci veya 2'ci dalıșta, tablolarda belirlenen dip zamanı așılmıș ise
dalgıç tablolarda belirtilen derinlikteki dekompresyon durağında belirli
surelerde beklemek zorundadır. Belirtilen dekompresyon derinliği dalgıcın
kalp hizası ile su yüzeyi arasındaki derinliktir.
PADI DALIȘ TABLOSU
U.S. Navy modelini esas alarak ve sportif amaçlı dalıșlar için
basitleștirilerek hazırlanmıș 0-330 m rakımlar için geçerli RDP
(Recreational Dive Planner) tablosudur. Tabloda en fazla derinlik 42 m
olarak öngörülmüștür. Dekompresyonsuz limitler 10.5 - 42 m aralığındaki
derinliklerde 3'er metre arayla verilmiștir. Dalıș sonrası vücudun
absorbe ettiği azot miktarı A - Z aralığında harflerle gösterilmiștir.
PADI tablolarının sağlıklı kullanılması için ifade edilen bir takım
terimlerin ve kavramların bilinmesi gerekir Bunlar ;
a-Hakiki dip zamanı (Actuel Bootom Time), Dalgıcın suda
alçalmaya bașladığı andan dalıș sonu dibi terk edip yükselmeye
bașladığı ana kadar geçen zamanı ifade eder.
b-Grup harfi (Group Designation), Vücudun dalıștan sonra absorbe
ettiği azot seviyesini belirten harf.
c-Kalıcı azot zamanı (Residuel Nitrogen Time), Dalıștan sonra
bünyede absorbe edilmiș azot seviyesinin rakam olarak
ifadesidir Bu rakam grup harfi yardımıyla dakika olarak bulunur.
d-Tekrar (mükerrer) Dalıș (Repetitive Dive), Bir dalıștan en az
10 dakika en çok 6 saat zaman aralığı içerisinde yapılan ikinci
dalıștır. İki dalıș arasında 10 dakikadan az sure geçmiș ise iki dalıș
aynı dalıș olarak kabul edilir.
e-Toplam Dip Zamanı (Total Bottom Time), Hakiki dip zamanı ile
kalıcı azot zamanının dakika olarak toplamıdır (K.A.Z + H.D.Z =
T.D.Z). Toplam dip zamanı ikinci dalıștan sonra bünyemizin
absorbe ettiği azot seviyesini bulmaya yarar.
f-Dekompresyonsuz
Limitler
(No-Decompression
Limits),
Herhangi bir derinlikte dekompresyon yapmadan kalınabilecek
maximum dip zamanıdır.
g-Dekompresyon
Durakları
(Decompression
Stop),
Belirli
derinliklerde belirli sürelerde bekleme zamanıdır.
138
h-Ayarlanmıș
Dekompresyonsuz
Limitler
(Adjusted
no-Decompression Limits). Tekrar Dalıș tablosunda kullanılır.
Tekrar dalıșlarda vücut daha önceden azot yüklü olduğundan, ikinci
dalıș için dipte kalınabilecek zamandan daha az bir dip zamanı
bulmak gerekir. Bunun için tekrar dalıș tablosunda dip zamanları
verilirken o derinlik için geçerli hakiki dip zamanından kalıcı azot
zamanı çıkarılarak verilir Bu ikinci dip zamanlarına ayarlanmıș
dekompresyonsuz limitler denir.
g-Çıkıș hızı (Ascent rate), Dalgıcın dibi terk edip yükselmeye
bașladığı andan yüzeye vardığı ana kadar geçen sure ile
hesaplanır. Dekompresyonlu dalıșlarda çıkıș hızı hesabında ilk
deko durağına kadar olan süre esas alınır.
PADI tablolarını kullanırken ;
1-Tabloda görülmeyen tüm zaman ve derinlik rakamları için
tabloda mevcut bir üst rakamlar alınmalıdır.
Örnek ; 23m de 20 dk'lık bir dalıș yapılmıșsa tabloda 23 m
olmadığından yerine 24 m alınır. Aynı șekilde zaman sütununda
20 dk'lık dalıș olmadığından yerine 21 dk alınır.
2-Yükselme hızı en fazla 18 m/dk olmalıdır.
3-Eğer dalıș yorucu ve soğuk bir ortamda yapılıyor ise bir sonraki
fazla derinlik ve zaman değerleri alınır.
4-Mükerrer dalıșlarda derin dalıș ilk önce yapılmalıdır,
5-Azami dalıș derinliği 42 m'dir.
6-Dalıș derinliği o dalıșta inilen en fazla derinlik alınmalıdır.
PADI tablosu uç bolümden olușan cetvelleri verir (Tablo Öve Tablo 9);
1'ci cetvel; Bu bolum 10.5 m den 42 m ye kadar olan derinliklerde
dekompresyonsuz limitleri ve çıkıșta absorbe edilmiș olan azot grup
harflerini verir. 1'inci cetvelde derinlikler feet ve m olarak verilmiștir.
Derinliklerin altındaki sütunlarda dakika cinsinden zaman rakamlarını
verir. Bu zamana denk gelen dalıș sonu azot grup harfi o zamanın satır
bașında bulunur. Yukarıdan așağıya doğru zaman rakamları birer koyu
kutucukla son bulur. Buradaki rakamlar o derinlikte deko yapmadan
kalabileceğimiz maksimum zamanı verir.
139
140
141
Örnek 1: 27 m'ye yapılacak bir dalıșta dekompresyonsuz limit 25 dk'
dır. Aynı derinliğe 18 dk'lık bir dalıș yaparsak dalıș sonu grup harfi K
olur.
Örnek 2: 20 m'ye 30 dk'lık bir dalıș yapılmıștır. Cetvelde
bulunmayan 20 yerine bir sonraki rakam olan 21m, aynı șekilde 30 yerine
31 dk alınarak dalıș sonu grup harfi O bulunur.
2'ci cetvel; Birinci dalıș ile ikinci dalıș arasında bekleyen dalgıç,
birinci dalıșta almıș olduğu azotun bir kısmını solunum yoluyla atar.
Cetvel 0-6 saat aralığında beklendikten sonra bünyede kalan azot grup
harfini verir.
Örnek 1: M grubu ile yüzeye çıkmıș olan bir dalgıcın 50 dk sonra
grup harfini bulmak için M satırından 50 rakamını içeren sayı çifti
bulunur. Bu çift 0.47 ile 0.55 arasındadır. Bu sayı çifti kutucuğun
bulunduğu sütunun altında E harfi bulunur. Aranılan harf E dir.
Örnek 2: R grubu ile yüzeye çıkmıș bir dalgıcı 1 saat 45 dk sonraki
grup harfini bulmak için, R satırından 1 .45 rakamını içeren sayı çifti
bulunur. Bu çift 1.25 ile 1.46 arasındadır. Bu sayı çiftinin bulunduğu
sütunun altında C harfi bulunur. Aranılan harf C dir.
2'ci cetvele dikkat edilirse en küçük iki dalıș arası zaman aralığı 10 dk.
dır. Bundan küçük aralıklarda birinci dalıș devam ediyor kabul edilir.
3'cü cetvel; Herhangi bir grup harfi ile mükerrer dalıș yapan dalgıç
bu cetveldeki rakamları izlemek zorundadır. Cetvel, birisi alttaki renkli
kutucukta diğeri üstte bulunan iki rakam ve bu iki rakama karșı gelen
satırda bir derinlik verir. Alttaki renkli kutucuktaki rakam o derinlikte
kalınabilecek maksimum zamanı verir (Adjusted bottom time), ikinci
dalıștaki dip zamanı bu rakamı geçemez. Üstte bulunan rakam ikinci
dalıșa girerken bünyemizde bulunan kalıcı azot miktarının (K.A.Z) dakika
cinsinden rakamla ifadesidir (residuel nitrogen time). Bu rakam ikinci
dalıștaki dip zamanına (H.D.Z) eklenerek dalıș sonrası toplam dip zamanı
(T.D.Z.) bulunur. K.A.Z. + H.D.Z. = T.D.Z. 'dir. Toplam dip zamanı ikinci dalıș
sonrası azot grup harfini bulmaya yarar. . Bunun için ikinci dalıș derinliği
ve T.D.Z. rakamı birinci cetvelde yerine konarak en son grup harfi bulunur.
Örnek 1: ikinci dalıșa C grubu ile giren bir dalgıç 18 m derinliğe 30
dk'lık bir dalıș planlamaktadır. Bu dalıș dekosuz yapılabilir mi ?
142
Sorulara yanıt için 3'cu cetvelde C sütunu ile 18 m' nin bulunduğu satır
kesiștirilir. Burada; alttaki koyu ve üstteki beyaz kutucuklarda 14/41
rakamları bulunur. Alttaki koyu kutucuktaki 41 rakamı o derinlikte
dekosuz kalınabilecek maksimum zamanı verir. Dalgıç 30 dk'lık bir dalıș
planladığına göre bu dalıșı dekosuz yapabilir.
Örnek 2: Önceki örnekte verilen ikinci 18 m 30 dk 'lık dalıș eğer
yapılırsa çıkıșta dalgıcın grup harfi ne olur ?
3'cu cetveldeki C sütunu ile 18 m satırının kesiștiği yerde üstteki
beyaz kutucuktaki 14 rakamı kalıcı azot zamanıdır (K.A.Z) dalgıç bu
zamanı 30 dk'lık ikinci dip zamanına (H.D.Z) ekler yani K.A.Z+H.D.Z. = T.D.Z.
den 4+30= 44 dk bulunur. Elde edilen 44 rakamı toplam dip zamanıdır
(T.D.Z.) ve ikinci dalıștan sonra grup harfini bulmaya yarar. Bunun için 1'ci
cetvelden faydalanılır ve 18 m'ye 44 dk'lık dalıșın grubu R olarak
bulunur.
Her dalıș için aynı yöntem ve cetveller kullanılarak 3'cü ve 4'cü
dalıșlar planlanabilir.
PADI tablolarında dekompresyon durakları ve süreleri cetveller
üzerinde görülmez. Dekompresyon derinliği ve suresi tüm dalıșlar için
genel olarak verilmiștir. Buna göre dekompresyonsuz limitler 5 dk'dan az
așılmıș ise 4.5 m de 8 dk'lık bir dekompresyon duraklaması mecburidir.
Bu șekilde deko yapan dalgıç 6 saat sureyle tekrar dalıș yapamaz. Eğer
dekompresyonsuz limitler 5 dk'dan fazla așılmıș ise 4.5 m'de en az 15
dk'lık dekompresyon duraklaması gerekir. Bu șartlarda dalgıç en az 24
saat süreyle bir daha dalıș yapamaz.
BULHMANN /HAHN DALIȘ TABLOSU
İsviçre Federasyonunun resmi olarak kabul ettiği ve Avrupa kökenli
birçok dalıș bilgisayarlarında temel program olarak kullanılan bir dalıș
tablosudur. Tablo 0-250 m rakımlarda geçerlidir. Tabloda minimum
derinlik 9 m maksimum derinlik 63 m 'dir. Her 3 m derinliğe karșılık
0-zaman sureleri ve bu süreleri așan zamanlarda dekompresyon
derinlikleri ve sureleri verilmiștir. Her dalıș sonu absorbe edilmiș olan
azot miktarı mükerrer grup harfleri ile gösterilmiștir. Mükerrer dalıșlar
için yüzey zamanı ve inilecek derinlikler için dip zamanına eklenecek
kalıcı azot süreleri verilmiștir.
143
Bülhmann/Hahn tablolarının sağlıklı kullanılması için ifade edilen
bir takım terimlerin ve kavramların bilinmesi gerekir. Bunlar ;
a-Derinlik (m). Dalgıcın dalıș suresince indiği veya inmeyi
planladığı maksimum derinliktir.
b-0-zamanı (dk), Dalgıcın indiği derinlikten Dekompresyon
yapmadan kalabileceği maksimum zamandır.
c-Dip zamanı (dk). Dalgıcın dalıșa bașladığı andan çıkmak
amacıyla dibi terk ettiği ana kadar geçen süredir.
d-Deko durak sureleri, Dekolu bir dalıșta yüzeye çıkmadan önce
belirli derinliklerde belirli süreler bekleme ișlemidir. Deko
durakları 15, 9, 6 ve 3 m derinliklerde yapılır.
e-Mükerrer dalıș, 12 saat içerisinde yapılacak ikinci veya daha
fazla dalıșları ifade eder. iki dalıș arasında 10 dk'dan az bir
zaman var ise aynı dalıș kabul edilir.
f-Mükerrer dalıș grubu. Herhangi bir dalıștan sonra vücudun
absorbe etmiș olduğu azot miktarını gösteren harflerdir.
g-Çıkıș hızı, Bulhmann/Hahn tablosunda maksimum çıkıș hızı 10
m/dk'dır. Dalgıç çıkmak amacıyla dibi terk ettiği andan itibaren
bu hızı uygulayarak yüzeye veya ilk deko durağına varır.
Bulhmann/Hahn tablosunu kullanırken;
1-Tabloda görülmeyen tüm zaman ve derinlik rakamları tabloda
mevcut bir üst sayılara yükseltilmelidir. Örneğin 20 m ye 35 dk’lık
bir dalıș planmakta ise tabloda 20 yerine 21, 35 dk yerine 40 dk.
alınmalıdır.
2-Her dalıș için 3 m de 1 dk 'lık emniyet duraklaması yapılmalıdır.
3-Mükerrer dalıș yapılacak ise derin dalıș ilk yapılmalıdır.
4-Deko
duraklarında
bekleme
surelerine
mutlaka
uyulmalı
mümkünse süre biraz uzatılmalıdır.
5-Çıkıș hızı 10 m/dk dır. Bu hızı ayarlamak dalıș bilgisayarı
kullanan dalgıçlar için sorun değildir. Ancak referanssız
ortamlarda veya derin su çıkıșlarında bu hızı ayarlamak zordur.
Bu durum öngörülerek tekne dalıșlarında çapa halatı veya özel
șamandıralar referans olarak kullanılmalıdır.
6-Dalıș derinliği o dalıșta inilen en fazla derinlik alınmalıdır.
BÜHLMANN/HAHN (0-250 m.) tablosu iki bölümden olușan cetveller
verir (Tablo 10 ve Tablo 11);
144
145
146
1'ci cetvel; Bu bolum 9 rn 'den 63 m ye kadar olan derinlikleri sol
sütunda iri puntolarla ve hemen altında dk olarak 0-zaman değerlerini
verir. Çıkıșta vücudun absorbe etmiș olduğu azot miktarını sağ sütunda
mükerrer dalıș grubu harfi olarak verir 18 m'den itibaren 0-zaman
geçilmiș ise geçen zaman suresine göre dekompresyon derinlikleri ve
süreleri verilmiștir.
Örnek 1 : 30 m'ye bir dalıș yapılması planlanmakta olsun. Bu dalıșın
0-zamanı nedir?
Sol sütunda 30 rakamı bulunur. Hemen altında bulunan 17 dk bu
derinliğin 0-zamanını verir.
Örnek 2: 24 m'ye 20 dk'lık dalıș yapan bir dalgıcın dalıș sonu
mükerrer grup harfi nedir7
Soldaki dalıș derinliği sütununda 24 rakamı bulunur. Bunun hemen
sağındaki dip zamanı sütununda 20 rakamı bulunur. Bu rakamın sağında en
sağdaki sütunda C harfi vardır. Dalgıcın dalıș sonu mükerrer grup harfi
C'dir.
Örnek 3: Bir dalgıç 33m'ye 20 dk'lık
istemektedir. Bu dalıș 0-zaman ile yapılabilir mi?
bir
dalıș
yapmak
Soldaki dalıș derinliği sütununda 33 rakamı bulunur. Bunun hemen
altında 15 rakamı vardır. Bu rakam 33 m derinlik için 0-zamanı verir.
Dalgıç bu derinliğe 20 dk dalıș yapmak istediğine göre bu dalıșı 0-zaman
ile yapması mümkün değildir. Bu dalıșı yapabilmesi için sağındaki dip
zamanı sütununda 20 rakamı bulunur ve sağ satıra doğru giderken deko
durak sureleri sütununda 3 rakamı bulunur. Bu rakam 3 m derinlik
sutunundadır. Bu dalıș ancak 3 m derinlikte 3 dk beklenerek yapılabilir.
Örnek 4: Bir dalgıç 30 m derinliğe 35 dk'lık bir dalıș yapmak
istiyor. Bu dalıșı nasıl planlamalı? Dalıș sonu mükerrer grup harfi nedir?
Derinlik sütununda 30 rakamı bulunur. Bunun hemen altında 0-zaman
rakamı olarak 17 dk bulunmaktadır. Dalgıç 35 dk'lık bir dalıș yapmak
istediğine göre bu bir dekolu dalıș olacaktır. Hemen sağdaki dip zamanı
sütununda 35 dk bulunur ve satırın sağ tarafındaki deko sütunlarında 2
ve 8 rakamları bulunur. Buna göre dalgıç bu dalıșı 6 m'de 2 dk, 3 m'de 8 dk
bekleyerek yapabilir. Satırın en sağındaki mükerrer dalıș grubu sütununda
bulunan F harfi bu dalıș sonundaki mükerrer grup harfi olacaktır.
147
2'ci cetvel ; Bu cetvel iki kısımdan olușur Üstteki kısım mükerrer
dalıș grubunu belirten harf sütunu ile her harfe satırlarla karșılık gelen
yüzey zamanlarını verir. Alttaki kısım ise yüzey beklemesinden sonra
mükerrer dalınacak derinlikleri ve bu derinlikteki dip zamanına ilave
edilecek kalıcı azot zamanını dk. olarak verir. Dalgıç buradaki rakamı
mükerrer dalıșındaki dip zamanına ekleyerek veya çıkararak amacına
uygun dalıș planını yapar.
Örnek 1: Birinci dalıșından mükerrer grubu C ile çıkan ve yüzeyde 1
saat bekleyen bir dalgıç 18 m'ye ikinci bir dalıș yapmak istemektedir. Bu
dalıșı dekompresyonsuz yapabilmesi için dip zamanı kaç dk olmalı?
Dalgıcın yüzeyde bekleme süresi olan 1.00 saat rakamı C grubunun
bulunduğu satırdan sağa doğru gidildiğinde 0.25 ile 3.00 rakamları
arasına denk gelir. Bu iki rakamın arasındaki çizgi ile tablonun alttaki
ikinci kısmına inildiğinde çizgi ile mükerrer dalıș derinliği 18 m
satırının kesiștiği yerde 14 rakamı bulunur. Bu rakam kalıcı azot
zamanıdır. Birinci cetvelde 18 m nin 0-zamam 65 dk. dır. Dalgıç ikinci
dalıșı olan 18 m ye dalmadan önce 14 dk. lık bir sureyi 18 m 'nin 0zamanı olan 65 dk. dan çıkarması gerekir. 65-14 = 51 dk'dır. Bu durumda
dalgıcın ikinci dalıșında 18 m'deki 0-zamanı 51 dk dır.
Örnek 2: Mükerrer grubu F olan bir dalgıç yüzeyde 1.20 saat
bekledikten sonra 27m ye 20 dk'lık bir dekolu dalıș planlamaktadır.
Dalgıcın ikinci dalıștan sonraki mükerrer grup harfi nedir?
Dalgıcın yüzeyde bekleme suresi olan 1.20 saat rakamı F grubunun
bulunduğu satırdan sağa doğru gidildiğinde 1.15 ile 1.30 rakamları
arasına denk gelir. Bu iki rakamın arasındaki çizgi ile tablonun alttaki
ikinci kısmına inildiğinde çizgi ile mükerrer dalıș derinliği olan 27 m
satırının kesiștiği yerde 12 rakamı bulunur. Bu rakam kalıcı azot
zamanıdır, ikinci dalıșın dip zamanı 20 dk olarak planlandığına göre kalıcı
azot zamanı dip zamanına ilave edilir. 20 + 12 := 32 dk bulunur. Bu
durumda dalgıç birinci cetvelde 27 m'nin 0-zamanı olan 21 dk'dan daha
fazla olan 32 dk lık bir dip zamanı uygulamıș olacaktır. 1'ci cetvelde 27 m
satırında 32 dk'lık dip zamanı görülmemektedir Bu durumda 32 'yi bir üst
rakama yuvarlayarak 35 rakamına gelinir. 35 satırının sağındaki deko
durak sütunlarında 3 m'de 5 dk'lık bir deko ve satırın en sağında F harfi
görülmektedir. Bu dekolu dalıș sonunda dalgıcın mükerrer dalıș grubu F
dir.
148
HAVA TÜKETİM HESAPLARI
Dalgıçlar yapmıș oldukları dalıș planları çerçevesinde sualtında ne
kadar hava tüketeceklerini bilmeli ve tüketecekleri hava miktarına uygun
büyüklükte tüp kullanmalıdır. Bir tüpün içerisindeki hava ;
Tüp hacmi (lt) x Tüp basıncı (atm) = Hava miktarı (lt)
formülü ile hesaplanır.
Örneğin : 12 lt lik bir tüpte 200 atm basınç varsa tüpteki hava ;
12 (lt) X 200 (atm) = 2400 lt. 'dir.
Boyle-Mariotte Kanunu uyarınca, gazlar basınç altında sıkıșırlar ve
sıkıștıkça hacimleri küçülür, basınçları artar. Dalgıçlar doğal olarak
derinliklere indikçe ciğer hacimleri aynı kaldığı halde, o derinliğe göre
sıkıșmıș yoğun hava soluyacağından hava tüketimi daha fazla olacaktır.
Normal koșullarda bir insan deniz seviyesinde dakikada ortalama 25 lt.
hava tüketir. Bu rakam esas alındığında -30 m'ye inen bir dalgıç dakikada
25 lt x 4 atm = 100 lt hava tüketecektir (Tablo 12).
Derinlik
(m)
Basınç
(atm)
Hacim
(lt)
Yoğunluk
Tüketilen hava
(lt / dk)
0
1
1
1
25
-10
2
1/2
2
50
-20
3
1/3
3
75
-30
4
1/4
4
100
Tablo
l2.
Derinliğe göre tüketilen
inildikçe hava tüketimi artar
hava
miktarları.
Derinlere
Tablodaki rakamlar pratikte dalgıçların derinlere indikçe hava
tüketim hızlarının da artığını göstermektedir. Örneğin ; bir dalgıç -30 m.
de soluduğu zaman regülatörü kendisine 4 atm'lik yani 4 defa daha
149
sıkıșmıș yoğun hava verir ki bu rakam yüzey basıncına göre 4 defa daha
fazla hava tüketimine neden olur.
Sualtında hava tüketimi tabloda verilen rakamlardan çok daha fazla
olabilir. Derinlik dıșında hava tüketimini arttıran bașlıca etkenler
șunlardır;
a-Eforlu dalıș, sualtında fazla hareket, bedeni çalıșma ve
yorgunluk hava tüketimini arttırır. Bu artıș öngörülen normal
tüketimden 4-5 misli daha fazla olabilir.
b-Isı kaybı, ısı kaybeden ve soğuyan dalgıçta kan dolașımı
hızlanır. Bu daha fazla hava tüketimi demektir.
c-Heyecan ve stres, her iki psikolojik etki hızlı nefeslenmeye ve
dolayısıyla fazla hava tüketimine neden olur.
d-Deneyim, sualtına iyi uyum sağlayan sakin, derin ve efektif
soluma yapabilen dalgıçlar daha az hava tüketirler.
e-Yüzme șekli, Sualtında hidrodinamik yüzme șekli ile yüzen
dalgıç daha az efor sarf ederek hareket eder.
f-Fiziksel form, Sağlıklı ve kondisyonu iyi olan dalgıçlar
yorgunluğa dayanıklı olurlar ve daha az hava tüketirler.
g-Regülatörün
bakımı,
iyi
ayarlanmıș
balanslı
regülatörler
yeterli miktarda ve derinliğe göre hava verir. 1'ci ve 2'ci
kademelerdeki ayarsızlıklar regülatörün gerektiğinden fazla hava
vermesine neden olabilir.
h-Hava kaçakları , Hava ile ilgili tüm dalıș takımlarının bağlantı,
vida ve eklenti yerlerinde hava sızdırmazhğını sağlamak amacıyla 0ring denilen yuvarlak lastik contalar vardır. Bu contaların yıpranması
ile hava kaçakları olușabilir.
ı-Yüzerliğin temini, Yüzerliği pozitif (+) veya negatif (-) olan
dalgıç, kendisini su içerisinde belli bir seviyede tutabilmek için
efor sarf eder ve fazla hava tüketir
Dalgıç derinlerde tüketeceği hava miktarı hakkında bilgi sahibi
olmakla beraber yukarıda görüldüğü gibi; dalıș sırasında öngörülemeyen
birçok faktör, hava tüketimini etkileyebilmektedir. Bu nedenle dalıș
sırasında tüp basınç saati sık sık kontrol edilmelidir. Tüp basınç
göstergesi 500 psi veya 50 atm basınca geldiğinde çıkıșa bașlanmalıdır.
150
Dalgıç yüzeyden ayrılıp dibe ulaștıktan ve tekrar yüzeye ulaștığı ana
kadar dalıșın her așamasında hava tüketir. Hava tüketimi ile ilgili bazı
kavramlar ve basit hesaplar șu șekilde ifade edilebilir ;
Yedek hava = Tüp hacminin %25 dir. Dalıș derinliğine bağlı
olmaksızın ayrıca saklı tutulur. Pratikte dalıș sırasında 500 psi veya 50
atm (bar) tüp basıncına inildiğinde yedek hava sınırına ulașılmıș kabul
edilir. Bu sınıra ulașmadan dalgıçların çıkıșa bașlamıș olmaları gerekir.
Dalıș için gerekli hava =toplam hava - yedek hava'dır.
Dalıș süresi = dalıș için gerekli hava (lt) / derinlikteki soluma hızı
(It/dk) ile hesaplanır.
Dalıș planları yapılırken güvenlik tedbiri olarak tüpteki havanın
%25'i yedek hava olarak bırakılır ve bu miktar her türlü hesaplamanın
dıșında tutulur. Dalıș için gerekli havaya dekompresyon duraklarında
tüketilecek hava miktarı ayrıca eklenir.
Örnek 1; 200 atm hava içeren
kadar kalınabilir?
10 itlik bir tüp ile -30 m de ne
a- Tüp içerisindeki toplam hava ;
200 x 10 = 2000 It'dır
b- Herșeyden önce %25 yedek hava ayrılır;
2000 x 0.25 = 500 lt
c- Geriye kalan hava ;
2000 - 500 = 1500 lt
d- -30 m de hava tüketimi ;
25 x 4 = 100 It/dk'dır.
151
e-Kalınabilecek sure = dalıș için gerekli hava / derindeki soluma
hızı'dır. Yani; 1500/ 100 = 15 dk'dır.
Bu sonucu dalıș tablolarından kontrol etmek gerekir. PADl tablosunda
-30 m 'nin dekompresyonsuz limiti 20 dk, Buhlmann Tablosunda -30 'nin
0-zamanı 17 dk'dır. Bu veriler ıșığında 200 atm hava dolu olan 10 It'lik
tüp ile -30 m'ye 15 dk'lık dekosuz bir dalıș yapılabilir.
Örnek 2; Bir dalgıç -25 m de 20 dk kalmak istemektedir. Kendisine
ne kadar hava gereklidir?
a- -25 m'de mutlak basınç 3.5 atm' dir. Buna göre dalgıcın -25 m
deki hava tüketimi ; 25 x 3.5 =87.5 It'dir.
b- 20 dk boyunca tüketilecek hava ;
87.5 x 20 = 1750 lt dir.
c- Bulunan bu rakama %25'ini yedek hava olarak ilave edildiğinde
gerekli hava ;
1750 + 437.5 = 2187.5 lt olarak bulunur.
Örnek 3; Bir dalgıç12 litrelik ve 215 atm lik bir tüple - 40 m ye 12
dk'lık bir dalıș yapmak istemektedir. Bu dalıșı yapmak mümkün müdür?
a- Tüpteki hava;
12 x 215 = 2580 R dir.
b- Tüpteki havanın %25 i yedek hava olarak hesaplanır ;
2580 x 0.25 = 645 ve buradan,
2580 - 645 = 1935 lt geriye kalan ve dalıș süresince
kullanılacak havadır.
c- -40 m'deki dalgıcın hava tüketim ;
25 x 5 = 125 It/dk'dır.
Dalgıç bu derinlikte 12 dk kalmak istediğine göre ;
125 x 12 = 1500 lt hava tüketecektir.
152
d-Buhlmann tablosunda -40 m derinlikte 12 dk'lık bir dalıș için
(-40 rakamı tabloda olmadığından bir sonraki görünen derinlik
olan -42 m değerleri alınır). Aynı șekilde tabloda görülmeyen 12
dk lık zaman yerine tabloda görünen bir sonraki 15 dk 'lık zaman
alınır, -6 m de 1 dk, -3 m de 4 dk deko durak süreleri verilmiștir.
Dalgıcın 12 dk lık dip zamanını bitirip ilk deko durağı olan -6 m
ye 10 m /sn 'lik bir hızla yükselmesi en az 3.5 - 4 dk sürecektir
Bu sürede tüketeceği hava , -40 ile -6 m arasında ortalama
derinlik -20 m alınırsa ; bu ortalama derinlikteki hava tüketimi ;
25 x 3 = 75 lt dk'dan 4 dk süreyle 75 x 4 = 300 lt olacaktır.
e-Dalgıç deko surelerinde tüketeceği havayı dalıș
toplam havaya eklemek zorundadır. Buna göre ;
- 6 m'deki birinci deko durağında 1 dk 'lık sürede ;
25 x 1.6 x 1 = 40 lt.
- 3 m'deki ikinci deko durağında 4 dk. lık sürede ;
25 x 1.3 x 4 = 130 lt hava tüketecektir.
için gerekli
f-Bu dalıș için gerekli olan toplam hava;
dip zamanı için gerekli hava
1500
yükselme zamanı
300
1'ci deko
40
2'ci deko
300
------------Toplam,
2140 lt olacaktır.
g-Dalgıcın tüpünde bu dalıș için kullanabileceği hava miktarı 1935
lt idi. Halbuki planlanan dalıșın hava ihtiyacı 2140 it olacaktır.
Bu durumda planlanan dalıș yapılamaz.
UNUTULMUȘ DEKOMPRESYON
Dekolu bir dalıș sonunda dalgıçlar çeșitli nedenlerle uygulamaları
gereken gereken deko durağını yapmadan su yüzeyine çıkmıș olabilirler.
Çıkıș ihmalden, havanın bitmesinden veya öngörülemeyen çeșitli
nedenlerden olabilir. Bu durumlarda derhal "unutulmuș dekompresyon"
teknikleri uygulanır. Ancak bu uygulamanın yapılabilmesi için ;
153
a-Dalgıçta hiçbir vurgun belirtisi olmamalı,
b-Çıkıștan sonra yüzeyde bekleme suresi 5 dk'yı geçmemeli,
c-Dalgıcın tüpünde yeterli hava olmalı veya yakınında varsa yedek
tüpü hemen kușanabilmeli.
Bu șartlar mevcut ise, dalgıç tekrar dalıș yaparak unutulmuș
dekompresyon uygulamasını yapabilir. PADI öğretisine göre unutulmuș
dekompresyon șu șekilde uygulanır ;
Dalgıç -12 m'ye iner ve buradan itibaren belirtilen derinliklerde
bekleyerek yükselir. Deko sureleri ;
-12 m de
-9 m de
-6 m de
-3 m de
5 m deki deko süresinin
"
"
"
1/4 ü kadar
1/3
"
1/2
"
1x1/2 "
Örnek; 27 m'de 29 dk kalan bir dalgıç yapması gereken deko
duraklamasını unutarak su yüzeyine çıkmıștır. Bu durumda ne yapmalıdır?
27 m'ye 29 dk lık dalıș Padi cetvellerinde 5 m'de 8 dk'lık bir deko
duraklaması öngörmektedir. Buna göre, dalgıç hiç vakit geçirmeden, ilk 5
dk içerisinde tüpünde yeterli hava var ise onunla, yoksa yedek tüpü
kușanarak -12 m'ye iner ve;
-12 m de
-9 m de
-6 m de
-3 m de
8/4 dk
8/3 dk
8/2 dk
8 x 1.5 = 12 dk deko duraklarını uygulayarak su
yüzeyine çıkar.
Günümüzde dalgıçların çoğu dalıș bilgisayarları kullanırlar.
Bilgisayarların su alması veya kırılması durumunda benzer uygulama
yapılır. Bu durumla karșılașan dalgıç hemen -5 m'ye yükselerek hava
bitinceye kadar emniyet deko duraklaması yapmalıdır. Bilgisayar
kullanarak bir veya daha fazla dalıș yapılmıșken bilgisayar yüzeyde
bekleme sırasında arızalanmıș veya kırılmıș ise, dalgıç 24 saat süreyle
dalıș yapmamalıdır. Zira bu durumda dalgıcın bir daha ki dalıșı için kalıcı
azot zamanını hesaplaması mümkün değildir.
154
DALIȘTAN SONRA UÇAĞA BİNME
Dalıș tablolarının zaman limitleri deniz seviyesindeki hava basıncı
esas alınarak, yani 1 atm basınca göre hazırlanmıștır. Yüzey basıncının bu
değerin altına inmesi durumunda dalıș sonunda vücutta bulunan kalıcı
azotun tekrar kabarcık olușturması kaçınılmazdır. Bunun için dalıș
tablolarındaki tüm limitlere uyulsa bile dalıștan sonra ani basınç
düșüșlerine neden olabilecek irtifalara çıkmak sakıncalıdır. Günümüzde
bu tehlikeli durum en çok uçak yolcuğu sırasında ortaya çıkar. Önlem
olarak dalıștan sonra kalıcı azotun tehlike olușturmayacak düzeye inmesi
için beklemek gerekir. Divers Alert Network (DAN) ve Undersea
Hyperbaric Medical Society (UHMS) 'm en son tavsiyelerine göre ;
1-1-2 günlük dekompresyonsuz dalıșlar sonunda; toplam dip zamanı
2 saatten az ise uçmadan önce 12 saat beklenmelidir. Eğer toplam dip
zamanı 2 saati geçmiș ise en az 24 saat beklenmelidir.
2-2 günden fazla dalıș yapılmıș ise veya dekolu bir dalıș yapılmıș
ise uçmadan önce en az 24 saat beklenmelidir.
Bu tavsiyeler, uçuș yüksekliği en fazla 8000 ft varsayılarak
verilmiștir.
Uçuș
yüksekliğinin
daha
da
yüksek
olabileceği
unutulmamalıdır. Bunun için, ilave tedbir olarak, dekosuz dalıșlardan
sonra 24 saat, dekolu dalıșlardan sonra 48 saat beklenmesi önerilmektedir.
SAĞLIK ve DALIȘ
Dalma sporu tüm kurallarına uygun olarak yapıldığı zaman insanı
fiziksel ve ruhsal yönden rahatlatan bir spor faaliyetidir. Dalıș sırasında
bazı
durumlarda
fiziksel güç gerektiren hareketler kaçınılmazdır. Bu
nedenle dalgıçların bu sporu yaptıkları surece sağlıklı, antremanlı ve
kondisyonlu olmaları gerekir.
Alkol ve uyușturucu kullananlar basınç altında karar verme
yeteneklerini büyük ölçüde yitirebilirler ve ayrıca bu maddeler
dekompresyon hastalığını teșvik etmiș olurlar, ilaç kullanan kișilerin
dalıștan önce mutlaka durumunu hekimi ile konușması gereklidir.
Sigara sağlığa zararlı bir alıșkanlıktır. Tiryakiler hiç olmazsa
dalıștan birkaç saat önce sigara içmeyi durdurmalıdır. Bu süre bile kalp
damar sistemlerini biraz rahatlatacaktır.
Soğuk havalarda dalmak birçok tehlikeyi beraberinde getirir. Kulak ve
boğaz enfeksiyonlarında sinüs ve kulak boșluklarının sıkıșma, ters blok
155
veya dengeleme güçlüklerine neden olacağı unutulmamalıdır. Dalmaya
bașlayanların her iki yılda bir hekim kontrolünden geçmeleri tavsiye
edilir.
Deniz suyu tetanoz ve tifo mikrobunun çok bulunduğu bir ortamdır.
Bunlara karșı dalgıçların așı yaptırması yerinde bir tedbirdir. Fiziksel
egzersizlerin devamlı ve düzenli yapılması, bu sporun rahatça ve zevkli
bir șekilde uygulanmasını sağlayacaktır. Bu konuda unutulmaması gereken
kural; "Kendini iyi hisset, iyi dalıș yap !" șeklindedir.
Bayanların
mensturasyon
(regl)
dönemleri
veya
hamilelik
durumlarında özel dikkat sarf etmeleri gerekir. Regl dönemi dalıșa mani
değildir. Ancak regl dönemini veya regl öncesi dönemi (Premenstruel
Sendrom) gergin ve sancılı geçirenlerin özel bir dikkat sarf etmelerinde
yarar vardır. Her kadın rahatsızlığının șiddeti ve ciddiyetine göre güvenli
bir dalıș yapıp yapamayacağı hususunda karar verirken sorumluluğunun
bilincinde olmalıdır. Doğal olarak regl dönemlerinde dalıș yapan
bayanların özellikle soğuğa karșı önlem almaları gerekir.
Hamilelikte fetusun basınç altında nasıl etkilendiği henüz kesin
olarak bilinmemektedir. Bu nedenle anne adaylarının hamilelikleri
süresince, bilinmeyen risklere karșı dalıș yapmamaları tavsiye edilir.
DALIȘ ȘAMANDIRASI ve DALIȘ BAYRAĞI
Dalıșı daha emniyetli bir șekilde gerçekleștirmek için esas dalıș
malzemelerinin yanı sıra yardımcı malzemeler de kullanılır. Bunların
arasında en çok kullanılanları dalıș emniyetine yönelik olarak kullanılan
șamandıralar ve dalıș bayraklarıdır.
Dalıș șamandıraları sabit veya bir ip yardımı ile dalgıç tarafından
çekilen yüzer ișaretlerdir. Șamandıralar dalıș yerini belirlemeye dalıș
bayrağını tașımaya, bașka dalgıca yardım etmeye veya denizde
tutunmaya yarar. Bu amaçla en çok araba iç lastikleri, lastik veya plastik
sallar yada özel bez ile kaplanmıș renkli șișme lastikler kullanılır. Dalıș
amacına göre șamandıra dalıș yerine demirlenerek sabit tutulur veya
dalgıç tarafından bir ip yardımı ile çekilerek beraberce dolaștırılır.
Her iki durumda da șamandıranın uçuna yaklașık 15-20 m1 lik bir ip bağlı
olmalıdır. Șamandıraların uzaktan görülmeyi kolaylaștırıcı renklerde
olmalıdır. Șamandıra ipi ile dolașmayı arzu eden dalgıç șamandıra ipinin
dolașmamasına dikkat ederek ipi elinde tutmalı, vücuduna veya bir dalıș
malzemesine bağlamamalıdır.
156
Dalıș bayrağı (Șekil 49) genelde birçok deniz aktivitesinin bir arada
yașandığı bölgelerde çok kullanılır. Motorlu tekneler, su kayağı yapanlar,
deniz parașütü kullananlar dalgıçlar için tehlike oluștururlar. Bu durumda
dalgıç varlığını bașkalarına belirtmek zorundadır. Bu amaçla dalıș
bayrakları kullanılır. Bayraklar, dikdörtgen kırmızı zemin üzerinde sol
üst köședen alt sağ köșeye inen beyaz çizgi șeklinde veya sağ ucu çatallı
yarısı mavi diğer yarısı beyaz șekilde yapılmıștır Dalıș bayrakları en az
50 m uzaklıktan görülmelidir. Tekne dalıșlarında bayrak teknenin direğine
veya șamandıra üzerine çekilir. Kıyı girișlerinde ise șamandıra üzerindeki
bir direğe uzun bir ip ile asılarak dalgalanması sağlanır. Genel bir kaide
olarak tekneler șamandıra veya bayraklara en fazla 50-75 m
yaklașabilirler. Ancak bu konuda çoğu ülkede yasal düzenlemelerin eksik
olduğu bir gerçektir
Șekil 49.Dalıș Bayrakları ve șamandırası. Bayraklar tekne üzerine veya
dalıș șamandırası üzerine konur. Bayrak veya șamandıralar en
az 50 m'den görülmelidir.
157
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1-Aktaș, Ș (1996) Sığ Su Bayılması , Deniz Magazin,18, 46-48 Aylık
Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, istanbul.
2-C.M.A.S. (1995) Di ver Training Programme.
3-C.M.A.S. (1995) Standarts and Reguirements.
4-Egi, M.S (1996) Doppler Ultrason, Deniz Magazin,16, 38-40 Aylık
Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, istanbul.
5-Greeraedts, M.G.,
Asseselt, M.D.(1985) Scuba Diving, Organorama,
2, 19-24, Organon A.Ș, istanbul.
6-Gücü, C A., Güre. F. (1993) Akdeniz’in Türkiye Sahilleri Boyunca
Rastlanan Zehirli Deniz Balıkları, Zehirleme Aygıtları ve
Tedavi
Yöntemleri, Türk Zooloji Dergisi 18, 25-35, Publ. Tubitak.
7-Hizalan, l. (1997) Soğuk Su Dalıșları ve Tedavi, Sualtı Dünyası,
Mart 1997, Aylık Doğa Dergisi, Marine Eğ. ve Yay. Tic. Itd., İstanbul
8-Hizalan, l. (1995) Dalıșta Kulak Sorunları, Deniz Magazin,
3,76-77Aylık Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, İstanbul
9-Hizalan, l. (1996) Dalıșta Kulak Sorunları ve iç Kulak Sıkıșmaları,
Sualtı Dünyası,4,70-71, Aylık Deniz Magazin Dergisi, Promar A.Ș, İstanbul.
10-Hizalan, l. (1996) Dalıșta Dolașım ve Solunum Sistemleri, Sualtı
Dünyası, 5, 66-67, Aylık Doğa Dergisi, Promar A.Ș , İstanbul.
11-Hizalan, I. (1997) Soğuk Su Dalıșları ve Hipotermi, Sualtı Dünyası
Mart 1997,68,Marine A.Ș , istanbul.
12-Kocataș, A. (1986) Oseanoloji, Ege Univ. Fen Fak. Kitap. No.114,
358s.
13-Mater, S., Uçal,0.,(1989) Türkiye Deniz Balıkları Atlası, Ege Üniv.
Fen Fak. Meç. A2 (2), 85-1 12.
14-Molle, P., Rey, P. (1986) Plongee Subaquatique, Ed. Amphora,
FFESSM, (France).
15-Molle, P.(1985) La Plongee, Ed. Amphora, FFESSM, (France).
16-PADI Open Water Diver Manual, Editör, D. Richardson, Published by
PADI.1994, Santa Ana CA 92799-501 1, USA, Product no. 7001 1N.
17-PADI The Encyclopedia of Recreational Diving, Published by PADI,
1994, Santa Ana CA 92799-501 1, USA
18-SCSF Teknik Kurulu,(1992) Sualtı Sporları Balıkadam Dalıș Eğitim
Programı, SCSF Yayınları,71 s.
19 - Teleri.G. (1991) Cankurtarma Eğitim Kitabı, SCSF Yayınları,135 s.
20-Türe, G. (991) Narkoz, Mavi Dünya 2,36-39, Peryodik Sualtı ve
Çevre Dergisi, Baysan A.Ș , Ed. Saruhanoğlu, istanbul.
158