dünyada, ülkemizde ve tusaş gerçekleştirilen uzay/uydu

TASNİF DIŞI
Lahika-1
DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU
ÇALIŞMALARI/PROJELERİ
1- Dünyadaki Uzay/Uydu Çalışmaları
Dünyada uzaya yönelik çalışmalar, 1950’li yıllarda başlamış ve ilk uydu Sputnik, Rusya
tarafından 1957’de yörüngeye yerleştirilmiştir. Sonrasındaki gelişmelere paralel olarak 1961
yılında Yuri Gagarin uzaya giden, 1969 yılında da Neil Amstrong aya ilk ayak basan insanlar
olmuştur. Bu yıllardan sonra uzay çalışmaları, artan bir ilgi ve ivme ile sürmüştür.
Bugün dünya yörüngelerinde 20,000 civarı insan yapımı cisim bulunduğu bilinmektedir. Bunların
3.000 adedi uydu olup, geriye kalanı ise 10 cm’den daha büyük boyutlu uzay kalıntılarıdır. Söz
konusu 3.000 uydunun 1.000 kadarının ise halen operasyonel olduğu değerlendirilmektedir.
Bunlar dünyanın çeşitli yörüngelerinde haberleşme, keşif, gözetleme, istihbarat, konumlandırma,
meteoroloji, bilimsel ve benzeri amaçlarla hizmet vermektedir. Faaliyetini tamamlamış olan
uyduların yerine ve artan uydu ihtiyaçlarını da karşılamak üzere yeni uydular da sürekli olarak
hizmete alınmaktadır.
Dünyadaki uydu üreticilerine bakıldığında, Lockheed Martin/ABD, Boeing/ABD, Airbus/Avrupa,
Thales Alenia Space/Avrupa, IAI/İsrail, MELCO/Japonya, CGWIC/Çin gibi çoğunlukla hem
havacılık hem de uydu teknolojilerinde faaliyet gösteren firmaların, uydu pazarının önemli bir
kısmını üstlendiği görülmektedir. Anılan ticari kuruluşların yanı sıra, NASA/ABD, CNES/Fransa,
DLR/Almanya, ESA/Avrupa gibi ülkelerin uzaya yönelik araştırma faaliyetlerini yürüten kuruluşlar
da bulunmaktadır. Bu kuruluşların faaliyetleri arasında; uzayın keşfi ve gezegenlerin araştırılması
ile yeni yaşam alanlarının ve enerji kaynaklarının aranması, uzayda deneyler yapılması ve
sonuçlarının insanlığa fayda sağlayacak bilim dallarında kullanılması vb. konular yer almaktadır.
2- Türkiye’deki Uzay/Uydu Çalışmaları
Türkiye’de Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, 1986 yılından bugüne kadar Avrupa
Meteoroloji Uyduları Birliğinin (EUMETSAT) kurucu üyesi olarak meteoroloji uydularından
yararlanmaktadır.
TÜRKSAT A.Ş. 1994 yılından bugüne kadar, haberleşme uydularının tedarik edilmesi, yörüngede
teslim alınması ve işletilmesi gibi görevleri başarıyla icra etmiştir. Bu kapsamda; TÜRKSAT A.Ş.
tarafından TÜRKSAT 1B, 1C, 2A, 3A ve 4A uyduları tedarik edilmiştir. TÜRKSAT 4B uydusunun
da 2015 yılı içinde fırlatılacağı bilinmektedir.
Bunun yanı sıra TÜBİTAK Uzay’ın, SSTL/İngiltere ile birlikte üretip 2003’de uzaya fırlattığı
BİLSAT ve akabinde yurtiçinde geliştirip 2011 yılında uzaya fırlattığı RASAT elektro-optik gözlem
uyduları bulunmaktadır.
İTÜ tarafından; 2000 yılında Uydu Haberleşmesi ve Uzaktan Algılama Merkezi kurulmuş, ilk kez
bir Piko-Sat uydusu geliştirilmiş ve Eylül 2009’da fırlatılmıştır. İTÜ ile TÜRKSAT A.Ş. alçak
yörünge haberleşme uydusu olarak, TÜRKSAT 3USAT’ı birlikte tasarlamış ve 26 Nisan 2013
tarihinde Çin’den fırlatmıştır. Von Karman Enstitüsü koordinasyonunda QB-50 proje kapsamında
İTÜ, Hava Harp Okulu ve Sabancı Üniversitesi tarafından “BeEagleSat” adlı küp uydu projesi
yürütülmekte ve uydunun 2016 yılında fırlatılması öngörülmektedir.
Tüm bu uydu projelerine ilaveten, GÖKTÜRK-2 Elektro-Optik yer gözlem uydusu, maksimum yurt
içi imkânlar kullanılarak geliştirilmiştir. GÖKTÜRK-2 projesi ile ilgili ayrıntılı bilgi ilerleyen
bölümlerde verilecektir.
Türkiye’de uzay/uydu alanına ilişkin olarak gerçekleştirilen belli başlı bazı çalışmalar yukarıda
özetlenmiş olmakla birlikte, çalışmalar bunlarla sınırlı olmayıp, başka kurum, kuruluş ve firmaların
da aynı alanda bazı faaliyetler gerçekleştirdiği ve kabiliyetler kazandığı bilinmektedir. Ülkemizin
uzay ve uydu konularına ilgisinin gelişmiş ülkelere nazaran daha geç başlaması nedeniyle bu
alanda yapılan çalışmalar ve kazanılan kabiliyetler, daha da gelişmeye açıktır. Ülkemizde çeşitli
kuruluşlar, kendi görev alanlarında uydulardan yararlanmaya ve uydu görüntülerini ve/veya
verilerini kullanmaya 80’li yıllardan itibaren başlamışlardır. Başlangıç aşamasında ülkemizde uzay
TASNİF DIŞI
1/4
TASNİF DIŞI
Lahika-1
DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU
ÇALIŞMALARI/PROJELERİ
sanayinden bahsetmek pek mümkün olmamakla birlikte, uydu görüntülerini ve verilerini kullanma
çalışmaları, toplamda bir ilgi odağı oluşturmuş ve işin sanayi boyutunu da ister istemez gündeme
taşımıştır.
3- TUSAŞ Uzay/Uydu Çalışmaları ve Projeleri
TUSAŞ’ın uzay/uydu teknolojilerine ve uygulamalarına ilişkin sahip olduğu imkân ve kabiliyetleri,
alt yapıları ve yürütülen önemli uydu projeleri ile halen yürütülmekte olduğu potansiyel uydu
projeleri aşağıda özetlenmiştir.
Uzay ARGE-1:
TUSAŞ, uzay alanına ilk adımını 2002 yılında MSB ARGE ve Teknoloji Dairesi Başkanlığı’nca
yürütülen Uzay ARGE-1 Projesi ile atmıştır. Bu proje kapsamında, Türkiye’nin uydu tasarım,
üretim, montaj, entegrasyon ve test alt yapı ihtiyacı araştırılmış, dünyadaki ve Türkiye’deki
teknolojik durum belirlenmiş, uydu alt sistemleri için fizibilite raporları hazırlanmıştır. Bu projede
TUSAŞ; Uydu Yapıları, Termal Kontrol Alt Sistemi, Yörünge Yönelim Belirleme ve Kontrol Alt
Sistemi ile ilgili görevler almıştır.
Dönence Projesi:
TÜBİTAK Başkanlığınca 2007-2010 yılları arasında desteklenen, öngörülen bütçe ve takvim
içinde kalınarak başarıyla tamamlanan DÖNENCE Projesi, ilk Uzay ARGE projesidir. Bu Proje
kapsamında; alçak yörünge gözlem uydularında yönelim kontrolü amacıyla yaygın olarak
kullanılan ve yüksek manevra kabiliyeti sağlayan Moment Kontrol Jiroskobu (MKJ) uçuş modeli
ve Enerji Saklayabilen Moment Kontrol Jiroskobu mühendislik modeli geliştirilmiş; ayrıca Uydu
Yönelim Kontrol Test Düzeneği Laboratuvarı oluşturulmuştur. Böylece TUSAŞ, uydularda yaygın
olarak kullanılan MKJ üreten, çok az sayıda birkaç firmadan biri olmuş ve bu proje ile ODTÜPARLAR Eğitim & Araştırma Vakfı’nın 2013 Yılı Teknoloji Teşvik Ödülünü kazanmıştır.
GÖKTÜRK-2 Uydu Projesi:
TUSAŞ ve TÜBİTAK Uzay’ın birlikte özgün olarak geliştirip ürettiği, 2012 yılında Hava Kuvvetleri
Komutanlığı’nın hizmetine sunduğu yüksek çözünürlüklü Elektro-Optik yer gözlem uydusu olan
GÖKTÜRK-2, Türkiye’deki uydu çalışmaları açısından önemli bir mihenk taşı olmuştur.
TUSAŞ’ın uzay alanında kazandığı yetenekler açısından çok önemli olan GÖKTÜRK-2 projesi,
Türk Silahlı Kuvvetleri’nin uydu görüntü ihtiyaçları başta olmak üzere diğer kamu kurum ve
kuruluşlarının gözlem ve araştırma ihtiyaçlarını karşılamak üzere, TÜBİTAK 1007 projesi olarak,
MSB ARGE ve Teknoloji Dairesi Başkanlığı tarafından 2007 yılında başlatılmıştır. GÖKTÜRK-2
uydusu, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ilk yüksek çözünürlüklü Elektro-Optik keşif gözetleme
uydusudur. Uydunun tüm tasarım, üretim, montaj, entegrasyon ve test işlemleri; TUSAŞ ve
TÜBİTAK Uzay İş Ortaklığı tarafından hem iş payı ve sorumluluklar, hem de maliyetler açısından
yaklaşık yarı yarıya bir paylaşımla ve azami ölçüde yurt içi imkanlar kullanılarak
gerçekleştirilmiştir.
GÖKTÜRK-2 uydusu Uçuş Modeli’nin entegrasyon ve testleri TUSAŞ tesislerinde tamamlanmış
ve uydu fırlatma alanına TUSAŞ tesislerinden gönderilmiştir. GÖKTÜRK-2 uydusu, 18 Aralık 2012
tarihinde uzaya fırlatılmış olup, iki yılı aşkın süredir hizmet vermektedir. GÖKTÜRK-2 uydusu ile
hiçbir kısıtlama olmaksızın dünyanın her yerinden uydu görüntüsü alınabilmektedir.
GÖKTÜRK-2 Uydu Projesi ile TUSAŞ; Isıl Vakum Test Odası (TVAC) ve Kütle Özellikleri Ölçüm
Cihazı ile birçok mekanik yer destek teçhizatı ve altyapısı elde etmiştir. Proje kapsamında
TUSAŞ; Program Yönetimi, Sistem Mühendisliği, Uydu Sistem, Alt Sistem ve Ekipman Tasarımı,
TASNİF DIŞI
2/4
TASNİF DIŞI
Lahika-1
DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU
ÇALIŞMALARI/PROJELERİ
Üretimi, Montaj, Entegrasyon ve Testi, Kalite Teminatı, Ürün Teminatı ve tedarik faaliyetleri gibi
konularda önemli bilgi birikimi, deneyim ve yetişmiş insan kaynağına sahip olmuştur.
GÖKTÜRK-1 Uydu Projesi:
İtalyan Telespazio firması ile Fransız Thales Alenia Space (TAS-F) firmasının ana yüklenici
olduğu, Göktürk-1 projesi kapsamında; metre altı çözünürlük Elektro Optik keşif ve gözlem
uydusunun yörüngede teslimi, tüm mühendislik faaliyetlerine doğrudan katılım, üç adet uydu
panelinin üretimi ve montajı ile Uzay Sistemleri Entegrasyon ve Test (USET) Merkezi’nin TUSAŞ
tesislerine kurulması öngörülmüştür.
TUSAŞ, GÖKTÜRK-2 projesinde elde ettiği deneyimlerini; GÖKTÜRK-1 projesi ile önemli ölçüde
geliştirmiş ve pekiştirmiştir. GÖKTÜRK-1 projesi kapsamında TUSAŞ; tasarım, üretim, montaj,
entegrasyon, test, fırlatma ve yörüngeye alma gibi 58 farklı mühendislik iş paketinde, 70’in
üzerinde personel, 850 adam-ay süreyle aktif katılım sağlamaktadır.
Ayrıca TUSAŞ, TAS-F firmasından European Space Agency (ESA) standartlarına göre “Uzay
Kalifiye Alüminyum Sandviç Panel Üretimi Yeterlilik Sertifikası” almış, GÖKTÜRK-1 uydusu uçuş
modelinde kullanılan üç adet yapısal uydu paneli TUSAŞ tesislerinde ve TUSAŞ personeli
tarafından üretilmiş ve TAS-F firmasına ihraç edilmiştir. Ülkemizde ihraç edilen ilk sınai uzay
ürünü, GÖKTÜRK-1 uydusunda kullanılan bu paneller olmuştur.
GÖKTÜRK-1 projesindeki diğer çok önemli bir kazanım ise, SSM ve TÜRKSAT tarafından
finanse edilen, devlet malı (SSM) niteliği taşıyan, TUSAŞ tesislerinde kurulan ve TUSAŞ
tarafından işletilecek olan USET Merkezi’dir. Dünyadaki sayılı uydu montaj, entegrasyon ve test
merkezlerinden biri olan bu tesiste, maksimum 5 tonluk birden fazla uydunun eş zamanlı olarak
montaj, entegrasyon ve test işlemleri aynı zamanda gerçekleştirilebilmektedir.
Ayrıca TUSAŞ USET Merkezi’nin, büyük kargo uçaklarının inebileceği havaalanı taksi yoluna
doğrudan bağlantısı olması, uydunun kara yolu taşımasını ortadan kaldıracağından, stratejik
açıdan çok büyük bir avantaj olarak görülmektedir.
USET Merkezi, TUSAŞ’ın bu amaçla yetiştirilen ekibi tarafından işletilmekte olup, GÖKTÜRK-1
uydusunun kalifikasyon ve nihai testleri de bu USET Merkezi’nde ve TUSAŞ personelinin aktif
katılımı ile gerçekleştirilecek ve uydu fırlatma sahasına TUSAŞ’tan gönderilecektir.
GÖKTÜRK-3 Uydu Projesi:
Ülkemizin ilk yerli Sentetik Açıklıklı Radar (SAR) uydusunun geliştirilmesini öngören GÖKTÜRK-3
projesi de, TUSAŞ ana yükleniciliğinde yürütülmektedir. GÖKTÜRK-3 projesinde ASELSAN ve
TÜBİTAK Uzay da ana alt yüklenici olarak görev almaktadır.
Proje kapsamında; görev yükü tipinin seçim işlemi tamamlanmış olup, reflektör antenli SAR görev
yükü kullanılmasına karar verilmiştir. Görev tanımlama aşamasının başarıyla tamamlandığı SSM
tarafından Eylül 2014’te onaylanmış olup, halen sistem gereksinimlerinin tanımlanması süreci
devam etmektedir.
TÜRKSAT 6A Yerli Haberleşme Uydusu Geliştirilmesi ve Üretimi Projesi:
Ülkemizde yürütülmekte olan önemli uydu projelerinden biri de, TÜBİTAK KAMAG (Kamu
Araştırmaları Destek Grubu) tarafından Eylül 2013 tarihinde Proje Çağrısı yayınlanan TÜRKSAT
6A Yerli Haberleşme Uydusu Geliştirilmesi ve Üretimi Projesi’dir.
Ülkemizde ilk defa geliştirilecek olan TÜRKSAT-6A haberleşme uydusu, TÜBİTAK Uzay, TUSAŞ,
ASELSAN ve CTECH yetkinlikleri doğrultusunda oluşturulan iş ortaklığı tarafından TUSAŞ
tesislerinde üretilecektir. Proje sözleşmesi, 15 Aralık 2014 tarihinde Gebze’de yapılan törenle
TASNİF DIŞI
3/4
TASNİF DIŞI
Lahika-1
DÜNYADA, ÜLKEMİZDE VE TUSAŞ GERÇEKLEŞTİRİLEN UZAY/UYDU
ÇALIŞMALARI/PROJELERİ
imzalanmış olup, proje başlangıç toplantısı, 29 Ocak 2015’de yapılmış, tasarım çalışmalarına
başlanmıştır. Ayrıca TÜRKSAT tarafından, yabancı bir firmanın ana yükleniciliğinde geliştirilmesi
öngörülen TÜRKSAT-5A uydu projesi kapsamında da TUSAŞ görev alacaktır.
GÖKTÜRK Yenileme Uydu Projesi:
GÖKTÜRK uydularının ileride yerine geçecek olan Yüksek Çözünürlüklü Elektro Optik Uzaktan
Algılama Uyduları’nın tümüyle yurtiçinde özgün olarak geliştirilmesi amacıyla 06 Mayıs 2014
tarihli Savunma Sanayi İcra Komitesi (SSİK) toplantısında, “GÖKTÜRK yenileme uyduları projesi
kapsamında ön tasarım aşamasına ilişkin olarak TUSAŞ-Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. ile
sözleşme görüşmelerine başlanması” kararı alınmıştır. Hazırlıklar, SSİK kararı doğrultusunda
sürdürülmekte olup, 2015 yılı içinde sözleşme çalışmaların tamamlanması hedeflenmektedir.
İMECE Uydu Projesi:
Yurt içinde geliştirilecek olan alt sistemlerin veya ekipmanların kullanılacağı ve tarihçe
kazandırılacağı İMECE uydusu hem elektro-optik, hem de hiper-spektral kamera taşıyacak ve
özgün olarak geliştirilecektir. Ayrıca deneysel amaçlar için kullanılacak olan bu uydunun ayrı bir
sözleşme kapsamında TUSAŞ sorumluluğunda geliştirilmesi öngörülmekte ve buna yönelik ön
kavramsal tasarım çalışmaları sürdürülmektedir. Bugüne kadar TUSAŞ öz kaynakları ile
desteklenen İMECE Alt Sistem Geliştirme Projesi ile ilgili olarak ise MSB ARGE ve Teknoloji
Dairesi Başkanlığı ve TUSAŞ arasında bir protokol imzalanmıştır. Protokol kapsamında, İMECE
uydusunda kullanımı öngörülen; Uydu Veri Kotarma Alt Sistemi (UVKS), Uydu Güç Alt Sistemi,
Yönelim, Yörünge Belirleme ve Kontrol Alt Sistemi ve Isıl Kontrol Alt Sistemi ile Moment Kontrol
Jiroskobu’nun TUSAŞ tarafından özgün olarak geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Altyapılar ve Potansiyel Uydu Projeleri:
Bir uydunun fırlatma sırasında, fırlatmadan sonra yörüngesine ulaşıncaya ve uzayda görev
ömrünü tamamlayıncaya kadar maruz kalacağı şartlara, etkilere ve yüklere dayanımını
doğrulamak amacıyla gereken tüm testler GÖKTÜRK-1 projesi kapsamsında TUSAŞ’a kurulan
USET Merkezi’nde tek çatı altında yapılabilmektedir.
TUSAŞ; anılan USET Merkezi’nin altyapısına ilave olarak, GÖKTÜRK-2 uydusunun montaj,
entegrasyon ve test faaliyetlerinin gerçekleştirildiği orta büyüklükte ikinci bir uzay sistemleri
entegrasyon ve test merkezini de bünyesinde barındırmaktadır.
DÖNENCE Projesi kapsamında oluşturulan Uydu Yönelim Kontrol Test Düzeneği Laboratuvarı
da geliştirme ve test amacıyla kullanılabilen bir alt yapıdır.”
TUSAŞ’ın sahip olduğu bir diğer altyapı da, Uydu Sistem Entegrasyon Laboratuvarı (Ing.
SATSIL-Satellite System Integration Laboratory)’dır. Bu altyapı ile TUSAŞ, hem uydu geliştirme
sürecinde yürütülmesi gereken yazılım geliştirme testlerini, hem de sistem ve alt sistem testlerini
gerçekleştirebilmekte; ayrıca uydunun yörüngedeki operasyonları aşamasında kullanılan
prosedürlerin denenmesi ve bu prosedürleri uygulayacak uydu operatörlerinin eğitilmesi
amaçlarıyla da kullanabilmektedir.
TUSAŞ, ülkemizin uydu yol haritasında yer alan askeri ve sivil amaçlı diğer tüm Haberleşme
Uyduları, Elektronik Destek Uyduları, Bölgesel Zamanlama ve Konumlama Sistemi Uyduları,
İhbar ve İkaz Uyduları, Elektro-Optik ve SAR Yenileme ve Hiper-Spektral Uyduları için gerekli ön
hazırlık ve planlama çalışmalarını, ilgili kurum ve kuruluşlar ile koordineli olarak sürdürmektedir.
TASNİF DIŞI
4/4