azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- ECONOMICS AND ADMINISTRATION
2013. Volume 1, Number 1
Pages 75-83
UOT 336.71
AZERBAYCAN BANKACILIK SİSTEMİNİN
FİNANSAL ANALİZİ: 2006-2011
Qahir MİKAYILOV, Şəhriyar MUXTAROV
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
qmikayı[email protected], [email protected]
ÖZET
Bağımsızlığının ilk yıllarında bir yandan siyasi istikrazsızlık, diğer yandan savaş olması Azerbaycan ekonomisini
kaosa sürüklemiştir. 1994 yılında siyasi istikrar sağlandıktan sonra yürütülen ekonomik istikrar politikaları ekonominin
hızla gelişmesine neden olmuştur. Ekonominin temel taşlarından olan bankacılık sektörü yapılan yasal düzenlemeler
sonucu hem gelişmiş, hem de reel sektörün gelişmesinin önemli aktörlerinden olmuştur.
Bankacılık sektöründe güven diğer sektörlere göre daha önemlidir. Bu çalışmada sağlanan ekonomik gelişmelerin
sürdürülmesini sağlayacak bankacılık sektörünün son altı yıldaki mali durumu analiz edilmiştir. Analizde sektörün
bilânço büyüklükleri ve finansal oranları incelenmiştir. Yapılan analizler sonucu bankacılık sektörünün ekonomik
gelişmeye paralel olarak sağlıklı geliştiği tespit edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Bankacılık, finansal analiz, finansal oranlar, karlılık, Azerbaycan bankacılık sistemi.
FINANCIAL ANALYSIS OF AZERBAIJAN BANKİNG SYSTEMI: 2006-2011
ABSTRACT
During the first years of independence, both political instability and Armenian hostile invasion brought about
deep recession for the Azerbaijan economy. After obtaining political stability in 1994, with implementing the relevant
policies economy started to recover. One of the main cornerstones of the economy, banking sector, as a result of
adequate the legal steps, not only developed but also provide strong ground for the real sector for developing.
Confidence in banking sector is relatively more important. As banking sector is crucial for sustainability of already
gained economic development, in this study, last six years of financial situation of the banking sector is analyzed.
On the analysis, balance sheet volumes and financial ratios have been investigated. As a conclusion of this research,
it has been determined that with the economic development banking sector expands in healthy direction.
Key Words: Banking, financial analysis, financial ratio, profitability, The banking system of Azerbaijan.
AZƏRBAYCAN BANK SİSTEMİNİN MALİYYƏ ANALİZİ: 2006-2011
XÜLASƏ
Müstəqilliyin ilk illərində bir yandan siyasi stabilliyin olmamması, digər yandan Qarabağ müharibəsi Azərbaycan
iqtisadiyyatını xaosa sürükləmişdir. 1994-cü ildə siyasi sabitlik əldə edildikdən sonra həyata keçirilən iqtisadi sabitlik
siyasətləri iqtisadiyyatın sürətlə inkişafına səbəb olmuşdur. İqtisadiyyatın ən önəmli qismini meydana gətirən bank
sektoru qanundakı dəyişikliklər nəticəsində həm təkmilləşmiş,həm də real sektorun inkişafına töhvə vermişdir. Bank
sektoruna olan etimad digər sektorlara nisbətən daha əhəmiyyətlidir. Bu çalışmada iqtisadi inkişafı davam etdirəcək
bank sektorunun son altı ayda maliyyə vəziyyəti analiz edilmişdir. Analizdə sektorun balans böyüklükləri və maliyyə əmsalları araşdırılmışdır.Edilən analizlər nəticəsində bank sektorunun iqtisadi inkişafa paralel olaraq sağlam
şəkildə böyüdüyü müəyyən olmuşdur.
Açar Sözlər: Bank, finans analizi, malyyə uçot dərəcəsi, mənfəətlilik, Azərbaycan bank sistemi.
Giriş
Dünyada yapılan bazı çalışmalarda genel olarak bankacılık sektöründeki başarısızlıkların
ülke ekonomilerindeki makroekonomik çevrenin zayıf olduğu dönemlerde ortaya çıktığını göstermektedir. Dolayısıyla bankacılık
Ülke ekonomisinin önemli bir kısmını bankacılık sektörü oluşturmaktadır. Bu nedenle
bankacılık sektöründeki başarı ve gelişmeler
iktisadi gelişmeyi doğrudan etkilemektedir.
75
Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov
sektöründe gösterilen performansın düşük
veya yüksek olması tüm iktisadi birimler açısından önemlidir. (Duman ve Unsal, 2005, s.1.)
1.1. Merkez Bankası
18 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını elde eden
Azerbaycan Cumhuriyeti, daha bağımsızlığını elde etmeden 25 Mayıs 1991 tarihinde
“Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Ekonomik Bağımsızlığının Esasları Hakkında Kanun”la
bankacılık sistemi ve merkez bankacılığı ile
ilgili hukuki alt yapıyı oluşturmuştur. Bu kanunda bağımsız bankacılık sistemi, milli paranın tedavülü, merkez bankasının yetkileri
ve statüsü belirlenmiştir. Buna göre merkez
bankası; para tedavülü, kredi ve döviz işlemleri konusunda devlet politikasını yürüten,
bankacılık faaliyetlerini düzenleyen bir üst
emisyon idaresi olarak tanımlanmıştır. (Aras,
2006, s.17)
Kendilerine özgü misyonları olması ile beraber genellikle, diğer ticari işletmeler gibi kar
sağlama amacı ile faaliyette bulunan bankaların geçmiş verileri incelenerek geleceğe yönelik planların yapılması için, finansal analiz
edilmesi en yaygın ve anlamlı yoldur. Çalışmanın iki belirgin boyutu vardır. Birincisi,
teorik olarak Azerbaycan bankacılık sektöründeki gelişmeleri araştırmak, ikinci ise, sektörün son 6 yıllık finansal analizini yapmaktır.
1. Azerbaycan'da Bankacılık Sistemi
Merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçen ekonomilerdeki ilk düzenlemeler
bankacılık alanında olmakta ve bu ekonomiler tek banka sisteminden iki kesimli banka
yapısına geçmektedirler. Azerbaycan da benzer bir yol izlemiş, serbest piyasa ekonomisine geçme yolundaki en önemli adımlardan
birisini oluşturan bankacılık ve merkez bankacılığı konusundaki düzenlemeleri geciktirmeden yürürlüğe koymuştur. Bununla da birinci kesimde merkez bankası, ikinci kesimde ise ticari bankaları olmakla beraber iki kesimli banka sistemi oluşmuştur. (Akdiş, www.
kisi.gediz.edu.tr,14.10.2011) Yeni oluşmuş Azərbaycan banka sisteminin yapısı Azerbaycan
Cumhuriyet Merkez Bankası (ACMB), Bankalararası Döviz Piyasası, devlet ve özel bankalardan teşkil olunmaktadır.
Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında, bankacılık sisteminin gerekli oluşumu
sağlayamamasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü bir kontrol ve denetim uygulaması
da olmamıştır. Hukuki boşluklardan yararlanan banka sayısı hızla artmıştır. Kurulan
bu bankalar genellikle spekülatif faaliyetlerde
yoğunlaşmışlardır. 11 Şubat 1992 tarihli Cumhurbaşkanı fermanıyla Sovyet döneminden
kalma Sanayi ve İnşaat Bankası ile Tarım ve
Sanayi Bankası yerine Azerbaycan Merkez
Bankası oluşturulmuştur. 7 Ağustos 1992'de
merkez bankası kanunu kabul edilmiştir. 1
Ocak 1994'te Manat ülkenin tek ödeme aracı
olarak ilan edilmiştir. (Memmedov, 1997, s.12)
12 Kasım 1995'de kabul edilen ilk anayasanın
19. maddesinde paraların tedavüle bırakılması veya tedavülden çıkarılması hukukunun merkez bankasına ait olduğu bir kez daha tasdik edilmiştir. Böylece 1992'de kurulan
merkez bankası 1995 yılında bağımsızlığını
kazanmıştır.
Şekil 1. Azerbaycan Bankacılık Sektörünün Yapısı
Finans dünyasında gelişen yeniliklere uyum
sağlamak, ortaya çıkan ihtiyaçları karşılamak
amacıyla 26 Aralık 2002'de yeni ferman imzalanırken, bunun esasında 10 Aralık 2004'de
merkez bankası hakkında kanun yürürlüğe
girmiştir. 12 Fasıl ve 66 maddeden ibaret olan
yeni kanun, merkez bankasının hukuki du-
Kaynak: www.cbaz.az, (26 Eylül 2011)
76
Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011
rumunu, maksat ve fonksiyonlarını, devlet
kurumları arasındaki yeri ve rolünü daha kesin olarak belirlemektedir. Ayrıca bankanın
sorumlulukları ve faaliyetlerini yerine getirirken şeffaflığı arttırıcı önemli mekanizmalar dikkate alınmaktadır. (Aras, 2006, s.18)
1.2.1. Devlet Bankaları
Azerbaycan'da devlet ihtisas bankaları ilk olarak 1988 yılından itibaren kurulmaya başlamıştır. O dönemde SSCB'de kurulan Agrop
rombank, Promstroybank, Sberbank, Vneshe
konombank ve Zhilstroybank gibi devlet bankaları Azerbaycan'da şubelerini açarak faaliyette bulunmuşlardır. Bunlardan Zhilstroybank adını taşıyan ve konut yapımını finanse
etmeyi üstlenen bankanın şubesi 1990 yılında
tasfiye edilmiş, diğerleri ise bağımsızlıktan
sonra Azerbaycan Cumhuriyeti'nin devlet
bankaları olarak faaliyetlerini sürdürmüşler.
(Varış, 1992, s.95)
Yeni kanun, para ve kur politikalarının belirlenerek hayata geçirilmesi, ödeme sisteminin
düzenlenerek geliştirilmesi, bankacılık denetimlerinin başlatılması, devletin uluslararası
altın ve döviz rezervlerinin idare edilmesi
gibi merkez bankasının yerine getirdiği fonksiyonlarda etkinlik sağlayıcı imkânlar oluşturmuştur. 30 Mart 2004'de yürürlüğe giren
Bankalar Yasası'nda da uluslar arası standartlara uyulmaya çalışılmıştır. Bir yandan Basel
prensiplerine tam uyum sağlanmaya çalışılırken, diğer yandan ülke bankacılığının itibarını arttırıcı yeniliklerle mevduat ve kredi
sahiplerinin çıkarlarının daha iyi korunmasına zemin hazırlanmıştır.
2000 yılında Afroprombank. Promstroybank
ve Sberbank birleşerek BUS Bank (Birleşik
Universal Bank) kurulmuş ve 29 Ocak 2005
tarihinde ismi "Kapital Bank" olarak değiştirilmiş ve daha sonra bu banka 2008 yılında
özelleştirilmiştir. Günümüzde “Beynelhalk
Bank”, tek devlet bankası olarak faaliyetini
sürdürmektedir.
1.2. Ticari Bankalar
1.2.1.1. Beynelhalk Bank
Haziran-Temmuz 1996'da kabul edilen yeni
yasalarla ülkede bankacılık sisteminin çağdaşlaştırılması ve kredi teşkilatlarının geliştirilmesi imkanı oluşturulmuştur. Yeni yasaya
göre, bankacılık sisteminin gelişmesi için, yeni bankaların kurulması ve eski bankaların
faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için asgari
sermaye şartı öngörülmüştür. Merkez Banka'nın 23 Aralık 1997 tarihli ve 010/991 sayılı
resmi yazısında bankaların asgari sermayesinin 2001 yılına kadar 5.000.000 dolara yükseltilmesi öngörülmüştür. Günümüzde hem
faaliyette olan, hem de yeni açılacak bankalar
için söz konusu rakam, asgari sermaye şarttır.
1992'de eski SSCB Vneshekonombank'ın şubesi olmaktan çıkarak, bağımsız bir devlet
bankası olmuştur. Devletin döviz işlemlerini
yönetmek, dış ticareti geliştirmek, döviz kurunun istikrarını korumak ve devletin dış işlemlerini yürütmek gibi görevleri bulunan
banka ülke dışında muhabir hesaplar açabilmektedir. Türkiye'de 10 bankada muhabir
hesabı vardır. Kuruluşunun ilk yıllarında mevduat kabul etmesi ve kredi vermesi yasaklanmış, sonradan ise devlet kuruluşlarına döviz
kredileri verebilme yetkisi kendine tanınmıştır. (Memmedov, 1999, s.206)
Beynelhalk Bank BADP'de (Bankalararası
Döviz Piyasası) aktif rol üstlenmektedir. Yabancı bankalar BADP'de işlemlerini ancak
Beynelhalk Bank aracılığı ile yürütebilirler.
Ayrıca, kuruluşunun ilk yıllarında devletin
döviz rezervlerinin muhafazasını da bu banka
yapmıştır.
Serbest piyasa ekonomisinde bankaların yapması gereken tüm fonksiyonlar Azerbaycan
Cumhuriyeti'nin bankacılık mevzuatında dikkate alınmıştır. Faaliyette bulunan ticari bankalar mevzuat belirtilen tüm fonksiyonları
yapmaktadırlar. (Mihmandarlı, 1993, s.25)
Aralık 2011 itibariyle 1 devlet, 43 ( 20 yerli ve
23 yabancı) özel sermayeli toplam 44 banka
ve 666 şube bulunmaktadır.
Beynelhalk Bank 21 Ekim 1997 tarihinde Avrupa Uluslararası Ödeme Sistemi'ne (Master
77
Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov
card, Eurocard) dahil olmuştur. Beynelhalk
Bank sadece Azerbaycan'ın değil, bütün Kafkasların en büyük bankası özelliğini taşımaktadır. Bankanın aktifleri 5.095 milyon manat
olup, %51'i Maliye Bakanlığı'na aittir. Bankanın16'si Bakü'de olmak üzere 38 şubesi, Moskova'da ise temsilciliği vardır.
üzerinden yapmaktadırlar. Bu piyasada satış
miktarı ve kur tamamen Merkez Bankası'nın
kontrolündedir. Yapılan alışlar spot valörle
bankaların Merkez Bankası veya Azerbaycan
Beynelhalk Bank nezdnindeki hesaplara aktarılmaktadır. Yabancı bankalar borsada işlemlerini Beynelhalk Bank aracılığı ile yapmak zorundalar. (Selçuk, 2004, s. 51)
1.2.2. Özel Bankalar
Ayrıca bankalar Müteşekkil Bankalararası
Döviz Piyasası ve Serbest Bankalararası Döviz Piyasası gibi ikincil piyasalarda da spot
veya forward döviz içlemleri yapabilirler. Bu
piyasalarda Merkez Bankası piyasayı alıcı ve
ya satıcı olarak düzenlemektedir. (Selçuk, 2004,
ss. 51-52.)
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde 1992 yılında
"Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Hakkında Kanun"un kabul edilmesinden sonra özel
ticari bankaların kurulmasına izin verilmiştir.
Merkez Bankası'nın ticari bankalara ilk yıllarda açtığı düşük faizli krediler sermaye yeterliliği olmayan bankaların hızla artmasına neden olmuş ve 1994 yılında sayıları 210'a çıkmıştır. 1995'te Merkez Bankası, bankaların
faaliyetleri ve denetimi konusunda bazı düzenlemelere gitmiştir. Bu yıldan itibaren özel
ticari bankalara açılan düşük faizli krediler
durdurulmuştur.
2. Azerbaycan Bankacılık
Sektörünün Mevcut Durumu
ve Finansal Analizi
Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında Azerbaycan'da bankacılık sektörünün
oluşmasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü
bir kontrol ve denetim olmamamktaydı. Hukuki boşluklardan yararlanan ticari bankalar
hızla artmıştır. Kurulan Bankalar genellikle
spekülatif işlemler yapmaktaydı.
Özel ticari bankalar Merkez Bankası'nın denetim ve teftişine tabi bulunmaktadır. Özellikle de 1995'ten sonra bu denetim ve gözetimin arttığı görülmektedir. Son yıllarda bu
bankaların asgari sermaye miktarının aşamalı
olarak artırılması, buna örnek olarak gösterilebilir.
Gerek banka sermayesinin artırılması gerek
de gerekli kanunlar çıkarılarak banka sektörünün etkin bir şekilde dentlenmesi bankaların saylarının azalmasına sebeb olmuştur.
1.3. Azerbaycan Bankalararası
Döviz Piyasası
Tablo 1. Azerbaycan'da Faaliyette Bulunan Bankalar
Azerbaycanda döviz piyasaları 1993 yılından
itibaren faaliyet göstermektedir. Döviz işlemleri Bakü Bankalararası Döviz Borsası (İnterbank), Müteşekkil Bankalararası Döviz Piyasası (Non-İnterbank) ve Serbest Bankalar
arası Döviz Piyasası kanalıyla yürütülmektedir. Azerbaycanda döviz işlemleri 21 Ekim
1994 yılında kabul olunan "Döviz İşlemlerinin
Düzenlenmesi Hakkında" kanunla düzenlenmektedir. (Memmedov, 2011, s.541)
Yıllar
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2011
Kamu
4
4
4
4
2
2
2
1
1
1
Özel
195
119
63
41
29
27
22
22
22
20
Yabancı
11
13
12
16
15
15
20
23
22
23
Toplam
210
136
79
61
49
44
44
46
45
44
Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.51.
Bakü Bankalararası Döviz Borsası 1994 yılında faaliyete başlamıştır. Sözkonusu borsada
bankalar alış ve satışlarını Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası' nın belirlediği kur
Son zamanlar banka sayılarında düşüş olsada, ekonominin finansal hizmetlere olan talebin karşılanması ve finansal hizmetlerin ar78
Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011
2.1. Bilânço Büyüklüleri
tırılması amacıyla banka şubelerinin genişlendirilmesi süreci devam etmiştir. 2010 yılında
bankaların 32 yeni şubesi açılmış, banka şubelerinn sayı 644'e ulaşmıştır. Yeni açılmış
banka şubelerinin 16'sı Bakü dışındaki ülkenin çeşitli bölgelerinde faaliyetini sürdürmektedir. 1 Ocak 2011 tarihinden itibaren toplam
banka şubelerinden 316'sı (49,1%) bölgelerde
faaliyet göstermektedir. Bu şubelerin sayılarındaki artış bölgelerde kredi hacminin artmasına neden olmaktadır. (Azerbaycan Merkez Bankası, 2010, s.49)
Ticari bir işletme olarak bankaların belirli bir
dönem içerisinde nasıl çalıştıklarını ve amaçlarına dönük olarak nasıl bir performans sergilediklerini değerlendirmenin yolu bankalara
ait temel finansal tabloları incelemektir.
2.1.1. Aktifler
Azerbaycan bankacılık sektörü konsolide aktif kalemlerinin 2006–2011 yıllarında miktarları (Milyon AZN) ve toplam aktifteki paylarının (%olarak) gelişimi Tablo 2'de gösterilmiştir.
Tablo 2. Azerbaycan Bankacılık Sektörü Konsolide Aktiflerinin Gelişimi.
2006
2007
2008
2011
Krediler
Donuk Aktifler
Diğer Aktifler
Toplam Aktifler
Likit Aktifler
Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) % Milyon(AZN) %
942,5
25
2.280,0
60,3
230,8
6,1
324,7
8,6
3.778,0
100,0
979,02
14,56
4.681,2
69,6
472,30
7,02
593,19
8,82
6.725,72
100,0
1.420,1
13,82
7.231,67
70.39
795,77
7,75
825,92
8,04
10.273.5
100,0
1.310,8
11.2
8.563,1
73,4
836,1
7,2
955,2
8,2
11.665,2
100,0
1.996,0
15
9.099,0
68,4
1070,0
8,1
1.125,9
8.5
13.290,8
100,0
2.031,6
14,3
9.574,1
67,2
1.440,8
10,1
1.212,8
8,51
14.259,18
100,0
Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.54.
kit değerlerin krediye dönüştürülerek ekonomiye kazandırılması bankacılık sektörünün
daha etkin çalıştığını göstermektedir.
Tablo 2'den görüldüğü gibi, Azerbaycan bankacılık sektörünün konsolide aktiflerinin değerleri 2006-2011 yılları itibariyle hem reel,
hem de nominal olarak artmıştır. Aktiflerin
iki kaleminde: likit aktifler ve krediler kalemlerinde önemli değişimler oluşmuştur. Likit
aktiflerin toplam aktifler içindeki payı 2006
– 2009 yıllarında %25'ten %11,2'a azalırken,
2011 yılında %14,3'e yükselmiştir. Kredilerin
payı ise, inceleme döneminde %60,3'den %
67,2'e kadar düzenli olarak yükselmiştir. Li-
2.1.2. Pasifler
Azerbaycan bankacılık sektörü konsolide pasifleri 2006–2011 yıllarında miktarları (Milyon
AZN), pasif kalemlerinin toplam pasifler içindeki paylarının (%olarak) gelişimi 3 nolu tabloda gösterilmiştir.
Tablo 3. Azerbaycan Bankacılık Sektörü Konsolide Pasiflerinin Gelişimi.
Mevduat
Mevduat Dışı Kaynaklar
Milyon
% Milyon
%
2006
59,1 536,3
19,5
2.233,1
2007
51,12 1.720,15
25,58
3.437,94
2008
39,47 3.869,5
31,78
4.055,09
2009
36,8 4.477,9
38,4
4.293,4
2010
38,9 5.141,5
38,7
5.165,3
2011
46,80 4352,0
30,52
6.673,4
Kaynak: ACMB, Statistik Bülleten, (12/2011), s.54.
Azerbaycan bankacılık sektörünün toplam
pasifleri inceleme döneminde miktar olarak
3.778,0'ten 14.259,18 milyona kadar artmıştır.
Aktiflerde olduğu gibi, pasiflerin de iki kaleminde, Mevduat ve Dış Kaynaklar kalemle-
DiğerPasifler
Milyon %
205,4
5,4
469,51 6,98
1.248,29 12,5
888,9
7,6
814,9
6,1
806,3 5,65
Öz Kaynaklar
Milyon %
603,3 16,0
1.098,11 16,33
1.704,7 16,59
2.005,0 17,2
2.169,1 16,3
2.427,5 17,02
Toplam Pasifler
Milyon
%
3.778,0 100,0
6.725,72 100,0
10.273.5 100,0
11.665,2 100,0
13.290,8 100,0
14.259,18 100,0
rinde önemli değişmeler olmuştur. Mevduatların miktarının yükselmesine rağmen, toplam pasifler içindeki payı %59,1'dan %46,80'e
düşmüştür. Mevduat dışı kaynaklar pasifler
içindeki payı aynı dönemde %19,5'den %30,
79
Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov
52'e çıkmıştır. bu da, bankaları artan kredi taleplerini topladıkları mevduatlarla karşılayamadıkları için, ulusal ve uluslararası mali kuruluşların kaynaklarlna yönelmesine neden
olmuştur.
Sermaye yeterliliği, hemen her şirket için önemlidir. Ancak konu finansal aracılar ve özellikle
bankalar olduğunda, sermaye yeterliliğinin
önemi daha da artmaktadır. Bunun en önemli
nedeni, kuşkusuz tüm finansal aracılar gibi
bankaların da finansal kaldıraç etkisini diğer
şirketlere göre çok yüksek oranda kullanmasıdır.
2.2. Azerbaycan Bankacılık Sektörünün
Finansal Oranlara Göre Analizi
Oran analiz; genel olarak işletmelerin mali
durumunun ve faaliyet sonuçlarının, finansal
açıdan yeterli olup olmadığını saptamak ve
geleceğe yönelik tahminlerde bulunabilmeye yönelik, mali tablolarda yer alan hesaplar
arasındaki ilişkilerin ve bunların yıllar içindeki gelişimlerinin incelenmesidir.
Günümüzde sermaye yeterliliği, hemen her
ülkenin bankacılık mevzuatında yer alan ve
asgari ölçüleri tanımlanmış bir oran niteliğine bürünmüştür. Bu oranın, bankanın çeşitli
nedenlerle başarısızlığa uğraması halinde bir
güvence olarak görülmesi nedeniyle; BASEL
Bankacılık Denetleme Komitesi tarafından
2001 yılında hazırlanan Yeni Basel Sermaye
Anlaşması çerçevesinde, eski sermaye yeterliliği standartlarının yetersizliğinden ötürü
düzenlenmiştir. (Tunay, 2005, s.302)
Çalışmada kullanılan rasyolar; sermaye yeterliliği, aktif kalitesi, likidite yeterliliği ve
karlılık olmak üzere dört grupta toplanarak
aşağıda Tablo 4' te verilmiştir. Sözkonusu
oranlar yardımı ile Azerbaycan Cumhuriyeti
Merkez Bankası'nın internet sayfasında yayımlanan Aylık İstatistik Bültenler ve yıllık
raporlarda yer alan veriler kullanılarak Azerbaycan bankacılık Sektörü Değerlendirlmiştir.
Birçok ülke gibi Azerbaycan'da da bu düzenleme ile belirlenen kriterler bankaların mali
yapılarının sağlamlığı için bir ölçüt olarak
kullanılmaya başlanmıştır. Kısaca BASEL Kriterleri denilen, bu sermaye yeterliliği oranları
Merkez Bankası tarafından %12 olarak belirlenmiştir.
Tablo 4. Azerbaycan Bankacılık Sektörü'nün Finansal
Oranları.
2006 2007 2008 2009 2010 2011
Sermaye Yeterliliği
Özkaynaklar /
Toplam Pasifler
(Özkaynak + Kar)/(Mevduat
+ Mevduat Dışı Kaynaklar)
Aktif Kalitesi
Toplam Krediler /
Toplam Aktifler
Donuk Aktifler /
Toplam Aktifler
Ayrılan Kredi Karşılığı /
Toplam Aktifler
Takipteki Krediler /
Toplam Krediler
Likidite Yeterliliği
Likit Aktifler /
Toplam Aktifler
Likit Aktifler / ( Mevduat
+ Mevduat Dışı Kaynaklar)
Karlılık
Net Dönem Karı / Ortalama
Toplam Aktifler (ROA)
Net Dönem Karı / Ortalama
Özkaynaklar (ROE)
Faiz Gelirleri-Faiz Giderleri/
Toplam Aktifler (NIM)
Tablo 4'ten görüldüğü gibi Özkaynaklar/Toplam Pasifler oranı inceleme döneminde yaklaşık %16-%17 civarında gerçekleşirken, (Özkaynak+Kar)/(Mevduat+Mevduat Dışı Kaynaklar) oranı ise %20,3 ile %26,1 aralığında
değişmiştir.
16,0 16,3 15,7 17,2 16,3 17,02
20,3 21,3 21,8 26,1 22,4 23,4
60,3 69,6 69,6 73,4 68,4 67,2
6,1
7,0
5,6
7,2
8,1 10,1
4,6
1,5
2,5
1,1
1,3
0,9
12,1 8,1
4,5
3,9
5,4
6,6
Aktif Kalitesi, bankaların gelir kazandıran
faaliyetlerinin performansları üzerindeki rolü
ve önemi açıktır. Bu itibarla, banka aktiflerinin kalitesi özellikle de gelir getiren aktiflerin
kalitesi önem kazanmaktadır. Kuşkusuz bu
anlamda, banka kredileri öne çıkmaktadır.
Kredilerin geri dönmemesi, yani geri ödememe riski [default risk]; verilen kredinin kalitesi ile doğrudan ilişkilidir.
18,7 19,9 17,7 11,2 15 14,3
48,4 39,0 51,9 15 19,4 18,4
1,7
2,6
2,9
2,8
1,2 1,12
Bankaların aktif kalitesini ölçmek amacıyla
çok sayıda finansal oran geliştirilmiştir. Bunlar çeşitli şekillerde ve detaylı bir biçimde ak-
12,8 23,5 22,6 19,4 8,6 6,62
6,1
5,4
6,8
4,9
3,8
3,6
80
Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011
tif kalitesini ölçmeye dönüktür. Temelde krediler olmak üzere kazanç getiren aktiflerin
toplam ve ayrı ayrı olarak toplam aktiflere
bölünmesi sıkça kullanılmaktadır. Ayrıca
kanuni ve ihtiyari karşılıkların sorunlu kredilere bölünmesiyle “kredi karşılık gücü” adı
verilen orana ulaşılmaktadır.
Grubun ikinci oranı ROE banka hissedarlarının yatırdıkları her 1 birime karşı ne kadar
getiri sağladıklarını ifade etmektedir ve ROA'
ya paralel olarak, 2006-2007 yıllarında %12,8'
den %23,5'e yükselirken, 2008 yılından itibaren düşme eğilimi göstermiş ve 2011 yılında
%6,62'e kadar gerilemiştir.
Azerbaycan bankacılık sektörünün Ayrılan
Kredi Karşılığı/Toplam Aktifler oranı 20062009 döneminde %4,6'dan %1,1'e, Takipteki
Krediler/Toplam Krediler oranı, %12,1'ten %
3,9'a düzenli olarak gerilemiş fakat 2010 yılında tekrar yükselişe geçmişler.
Net faiz marjı olarak tanımlanan (Faiz Gelirleri-Faiz Giderleri/Toplam Aktifler) oranı 20062008 dönemi boyunca düzensiz olarak değişmiş ve 2008 yılından itibaren sürekli bir şekilde düşüş yaşayarak 2011 yılında 3,6 değerine
gerilemiştir.
Likidite, aktif-pasif yönetiminin en temel ve
önemli konularından birisidir ve bankaların
karşı karşıya kaldıkları risklerin en başında
gelmektedir. Bankaların olası mevduat çekilişlerine karşı derhal ödemeye hazır yeterli
nakdi tutmaları gerekmektedir. Likidite yetersizliklerinin, bankaları iflasa kadar götürebilecek ciddi sorunlara ve finansal başarısızlıklara yol açabilir. Bankalar, gerek kanuni
düzenlemelerle mecburi olarak gerekse yönetsel gerekliliklerle gönüllü olarak kanuni
ve ihtiyari karşılıklar (birinci ve ikinci rezervler) ayırmakta ve likidite yetersizliklerinin
doğuracağı risklerden korunma çabası sergilemektedirler. (Tunay, 2005, s.307)
Sonuç
Kendilerine has misyonları ve yapıları bir yana bırakılırsa, özde diğer ticari işletmeler gibi
kar sağlama hedefine yönelik olarak çalışan
bankaların geçmiş verileri incelenerek geleceğe yönelik planların yapılması için, finansal analiz edilmesi en yaygın ve anlamlı yoldur. Çalışmanın iki belirgin boyutu vardır.
Birincisi, teorik olarak Azerbaycan bankacılık
sektöründeki gelişmeleri araştırmak, ikinci
ise, sektörün son 6 yıllık finansal analizinin
yapılmasıdır.
Gerek Sovyetler İttifakından yeni ayrılmanın,
gerekse Karabağ Savaşı'nın etkisiyle 1995 yılına kadar ciddi sıkıntılar yaşayan Azerbaycan ekonomisi, bu tarihten itibaren önemli
istikrar politikaları uygulamaya başlamıştır.
Hayata geçirilen istikrar politikaları sonucunda 1996 yılının ikinci yarısından itibaren başlayan ekonomik gelişim 1998 sonuna kadar
hızla devam etmiştir. Uzak Doğu ve Rusya
krizlerinden etkilenmekle beraber, petrol fiyatlarındaki artışlarla 2000'li yıllarda ciddi
ekonomik büyüme oranlarına ulaşılmıştır.
Azerbaycan bankacılık sektörünün Likit Aktifler / Toplam Aktifler oranı aynı dönemde
%11,2 ile %19,9 aralığında, Likit Aktifler /
(Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) oranı
ise, %15 ile %48,4 aralığında iniş çıkışlı seyir
izlemiştir.
Karlılık oranları, genelde bankaların performansları; aktiflerin getirisi (ROA), öz kaynakların getirisi (ROE) ve net faiz marjı (NIM)
olmak üzere üç unsura göre ölçülmektedir.
Bankaların ROA oranları diğer sanayi ve hizmet şirketlerine nispeten daha düşük olduğu
görülmektedir. Bankacılık sektörünün analiz
döneminde bu oran 2006 yılında %1,7 iken
2009 yılında %2,8 yükselmiş, 2010 yılında
%1,2'e ve 2011 yılında ise, 1,12'e gerilemiştir.
Azerbaycan ekonomisi, gerek ekonomik büyüme, gerek makroekonomik disiplin, gerekse yeniliklere açık olma konusunda önemli
başarılar sergilemektedir. Elbette geçiş sürecinde yaşanan bazı problemler olmuştur. Ampirik çalışmalar da göstermektedir ki; liberalize edilmiş bir finansal sistem, finansal baskının olduğu ekonomilere göre daha etkili
81
Qahir Mikayılov, Şəhriyar Muxtarov
ve ekonomik gelişmeye daha çok katkı sağlamaktadır. Bununla beraber, bir rejimden diğerine geçilirken (özellikle kontrollü bir finansal sistemden, piyasaya merkezli bir sisteme doğru), yeni davranış kalıplarının öğrenilmesi ve yeni kurumların biçimlenmesi gerektiği için istikrarsızlıklar olabilmektedir.
pasiflerdeki en önemli kalemlerden biridir.
Çalışmada yapılan analiz döneminde sektörün bu kalemi yaklaşık olarak 2 kat artmasına rağmen, pasiflerdeki payı yaklaşık olarak
%12 oranında azalmıştır. Bankacılık sektörü
kredilerdeki talepleri toplanan mevduatlarla
karşılayamadığı için, oluşan açığı kapatmak
için, bankaları ulusal ve uluslararası mali kurumların kaynaklarına yöneltmiştir. Bunu sonucu olarak sektörün pasiflerdeki mevduat
dışı kaynaklar kalemini artırmıştır.
Azerbaycan yönetiminin ülke ekonomisinin
modernizasyonu için; petrol gelirlerini petrol dışı sektörlerde sürekli kalkınma potansiyelinin dönüşümü amacıyla kullanarak rekabete dayalı bir ekonomik sistem oluşturarak halkın yaşam standardını yükseltmek gibi hedefleri benimsemiştir. Merkez Bankasının uygulayacağı politikalarda makro ekonomik istikrarı sağlayıcı uygulamaların önemini daha da arttırmış bulunmaktadır. Aksi takdirde hedeflenen dönüşümün sağlanması
mümkün gözükmemektedir. Merkez Bankası
uyguladığı politikalarda ve belirlediği hedeflerde bunun öneminin hep göz önünde bulundurmuştur.
Bankaların denetimi Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası tarafından yapılmaktadır. Azerbaycan Merkez Bankası gelişmiş ülke tecrübelerinden de yararlanarak aldığı kararlarla bankacılık sektörünün gelişmesinde
önemli aktör olmaktadır.
Son Küresel Krizle beraber Bankacılık Sektörünün çok çiddi şekilde denetlenmesi gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda yapılan
son düzenlemelerin sektörün performansı,
etkin gözetimi ve denetimi üzerine odaklandığı görülmüştür. Uluslararası standartlar
açısından Azerbaycan Merkez Bankası'nın
getirdiği kriterlerle bankacılık sektörü risk
yönetimi, sermaye yeterliliği konusunda yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Sermaye
yeterliliği rasyosu Merkez Bankası tarafından %12 olarak belirlenmiştir. Bankaların sermaye yeterliliği yasalarda ön görülen düzeyin altına düşmesi durumunda, bankaların
durumu düzeltmesi için belli bir süre verilerek sıkı bir gözetim altına alınmaktadır. Verilen sürede durum düzeltilmezse, bankalara
Merkez Bankası tarafından ciddi yaptırımlar
uygulanmaktadır. Bu da, sektörün sermaye
yeterlilik oranlarının yüksek olmasına neden
olmuştur.
Uygulanan istikrar politikalarının başarılı
olmasında bankacılık sektörünün sağlıklı faaliyet göstermesi önemli faktörlerdendir. Bu
açıdan çalışmada, sektörün son altı yıldaki
finansal durumu merkez bankasının verileri
kullanılarak incelenmiştir.
Yapılan analiz sonucu sektörün aktif ve pasiflerin değeri 2006 tarihinde 3,8 milyar iken,
2011 tarihinde 14,2 milyar AZN'e kadar yükselmiştir. Likit aktiflerin değerleri yaklaşık
olarak, 2,1 kat artmasına rağmen, toplam aktifler içindeki payları azalmıştır. Ekonomideki canlanma kredi taleplerini artmasına neden
olmuştur. Bu artış değer olarak yaklaşık 4 kat
gerçekleşirken, toplam aktiflerdeki payı sadece %8 olmuştur. Donuk ve diğer aktifler
kalemlerinde değer olarak artışların olmasına
rağmen, toplam aktiflerdeki ağırlıkları pek
fazla değişmemiştir.
Son dönemlerde reel sektördeki gelişmeler
kredi talebini artırmış ve bankaların kredi
değerlendirmelerinde daha seçici olmasını
sağlamıştır. Bankaların bu davranışı aktif kalitesinin yükselmesine neden olmuştur. Bankalar bulundurdukları fonları daha etkin kullanmalarının sonucu olarak, likidite oranlarında düşüşler olmuştur. Aynı zaman da, per-
Bankacılığın en temel görevi fon fazlası olanlardan mevduat olarak topladıkları fonları
fon ihtiyacı olanlara kredi olarak kullandırmaktır. Bu bakımdan, mevduatlar bankaların
82
Azerbaycan bankacılık sisteminin finansal analizi: 2006-2011
10. SELÇUK Hasan (2004), "Azerbaycan'da Bankacılık", Hasan SELÇUK (Ed.), Yeni Yüzyılda Azerbaycan'ın Sosyo-Ekonomik Yapısı içinde (43-70),
Tasam Yayınları, İstanbul.
formans göstericileri olan, karlılık oranları
genel olarak artmıştır.
KAYNAKÇA
1.
ACMB, Statistik Bülleten, (12/2010).
2.
AKDİŞ Muhammet, "Azerbaycan'da Bankacılık
ve Mali Kurumlar", http://kisi.gediz.edu.tr/ makdis/
en/2012/02/20/azerbaycanda-bankacilik- ve- mali-kurumlar/, (14 Ekim 2011).
3.
Azerbaycan Merkez Bankası, Yıllık Rapor 2010,
Bakü, 2010.
4.
ARAS O.Nuri,SULEYMANOV Elçin(2010), “Azerbaycan İqtisadiyyatı”, Şərq-Qərb mətbəəsi, Bakı.
5.
Aras, O., & SULEYMANOV, E. (2012). Azerbaycan'In Ekonomik Yenden Yapılanma Ve Kalkınmasında Türk Müteşebbislerin Yeri Ve Önemi (The
Role and Importance of Turkish Entrepreneurs
ın Economic Development and Reconstruction
of Azerbaijan). Available at SSRN 2180786.
6.
7.
11. TUNAY Batu (2005), Finansal Sistem Yapısı, İşleyişi, Yönetim ve Ekonomisi, Birsen Yayınevi,
İstanbul.
12. ÜNSAL Aydın, DUMAN Sibel (2005), "Türkiye'
deki Bankaların Performanslarının Temel Bileşenler Yaklaşımı ile Karşılaştırmalı Analizi", VII.
Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu,
İstanbul Üniversitesi, http://www.ekonometrider
negi.org/bildiriler/o1s1.pdf, (10.01.2010).
13. VARIŞ Meral (1992), 'BDT'de Finansal Yapının
Dünü ve Bugünü', BDT ve Orta Asya Türk Cum
huriyetleri, İSO Yayın No: 1992/11, İstanbul.
14. http://www.ekonometridernegi.org/bildiriler/o1
s1.pdf, 20.12.2008,
15. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu
k_icmal/30_09_2008/cedvel_1.pdf, (10.01.2010),
MEMMEDOV Saleh,(1997) Bank İşi, Azerbaycan
Neşriyatı, Bakü.
16. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu
k_icmal/30_09_2008/cedvel%209.pdf,
(10.01.2010),
MEMMEDOV Zahid (1999), "Türk Cumhuriyetlerinde Bankacılık Sistemi ve Türkiye ile Ticari İlişkilerin Geliştirilmesinde Bankacılığın Önemi", Türk
Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:114, İstanbul.
17. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu
k_icmal/12_31_2007/cedvel_1.pdf, (15.10.2010),
8.
MEMMEDOV Zahid Farruh (2011), Bank Faaliyetleri, Azer Neşriyyat, Bakı.
18. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu
k_icmal/12_31_2007/Cadval_9.pdf, (15.10.2010),
9.
MİHMANDARLI Nuran (1993), “Azerbaycan”,
ITO Yayın No.1993/15, 2. Baskı, İstanbul,
19. http://www.nba.az/download/melumatlar/rublu
k_icmal/01_01_2006/cedvel1.pdf, (10.11.2010),
83