Alkan DEMİR

TARIMSAL EKONOMĠ VE POLĠTĠKA GELĠġTĠRME ENSTĠTÜSÜ
TEPGE BAKIġ
Temmuz 2011 / ISSN: 1303–8346 / Nüsha: 4
TARIMSAL DESTEKLERĠN
BĠTKĠSEL ÜRÜN MALĠYETLERĠNE ETKĠSĠ
Dr. Tijen ÖZÜDOĞRU
TEPGE
Ġlkay UÇUM
TEPGE
1. GiriĢ
birikiminin yetersiz ve buna bağlı olarak
yatırımların az olması sektörde desteklemeleri ve
teşvikleri gerektirmektedir (2).
Tarımsal destekleme politikalarında amaçlar;
tarımsal ürün fiyatlarında istikrar ve ürünler
arasında denge oluşturmak, üretici gelirlerinde
kararlılık ve adil bir gelir dağılımı sağlamak,
tarımda yapısal gelişmeler ile uygun işletme
yapılarını oluşturmak, tarımsal üreticilerin
teknoloji, maliyet ve fiyat açısından dünyanın
diğer ülkeleri ile rekabet edebilir hale gelmelerini
sağlamak ve ayrıca tüketicilere de uygun fiyattan,
istenilen zamanda, istenilen yerde ve miktarda
tarımsal ürün sunulmasına katkıda bulunmak
olarak sıralanabilir (3).
Tarım politikalarının temel amaçlarından biri
üretimi artırmak olan Türkiye’de, çiftçilerin satın
alma gücünde ve girdi kullanımlarındaki
yetersizlikler dikkate alındığında, girdi maliyetlerini
azaltıcı yöndeki politikaların çiftçi için son derece
önemli olduğu bilinmektedir (4).
Sayfa1
Maliyet, üretilen mamul ve hizmetler için yapılan
fedakârlıkların (varlık, hizmet ve diğer fayda
tüketimlerinin) parasal ifadesidir (1). Türkiye’de
ortalama işletme büyüklüğünün küçük ve verimin
de düşük olması üretim maliyetinin yüksek
olmasına neden olmakta ayrıca, başta işgücü
olmak üzere, tarımsal mücadele, akaryakıt ve gübre
fiyatlarındaki gelişmeler tarımsal ürün maliyetlerini
olumsuz etkilemektedir.
Tarım sektörü doğa koşullarına bağlıdır. Buna
bağlı olarak risk ve belirsizlik fazladır. Tarım
ürünlerinin arz-talep esnekliği düşükken, üretim
periyodu diğer sektörlere göre daha uzundur. Bu
özelliklerin yanı sıra toplumda sosyal dengelerin
sağlanması ve korunmasına katkısı, ürün
muhafaza ve pazarlama olanaklarının zor ve diğer
sektörlere göre gelirin düşük olması gibi
etkenlerle tarım sektörü ülkelere göre değişmekle
birlikte, piyasa ekonomisinin en yaygın
uygulandığı ülkelerde dâhil birçok ülkede üretimtüketim zinciri içinde desteklenmektedir. Tarım
sektöründe, mevcut risk ve belirsizlikler yanında
paranın geri dönüşüm hızının düşük, sermaye
2. Bazı Bitkisel Ürünlere Verilen Tarımsal Destekler ve Maliyete Etkisi
Yapılan çeşitli çalışmalarda bitkisel üretim
faaliyetinde toplam üretim maliyeti içerisinde
işgücü maliyeti ve arazi kirasından sonra motorin
maliyeti en önemli kalem olarak karşımıza
çıkmaktadır. Özellikle hububat ve endüstri
bitkileri gibi ileri derecede makineleşmiş tarım
sahalarında bu girdinin maliyeti önemli yer
tutmaktadır. Son yıllarda, ekonomik krizler
nedeniyle çiftçilerin girdilerini temin etmede
sıkıntıya düşmesi ve tarımsal üretimde önemli bir
girdi olan motorin fiyatlarının çok artması,
hükümeti tarım sektöründe kullanılan motorin
fiyatlarının
düşürülmesi
politikasına
yönlendirmiştir.
Birim üretim maliyetlerindeki en önemli masraf
kalemleri arasında yer alan mazot ve gübreye
dekar başına verilen destekler yoluyla yapılan
üreticilere yapılan katkı önemlidir (5).
Mazot Desteği: 2002 yılından bu yana üreticilere
Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS)’ne kayıt yaptırılan
hububat, yem bitkileri, baklagiller, yumru bitkiler,
sebze, meyve, yağlı tohumlu bitkiler ve endüstri
bitkileri için dekar başına belirli bir miktarda
mazot tüketimi esas alınarak yapılır.
Çizelge 1. Mazot, Kimyevi Gübre ve Sertifikalı
Tohum Destekleri (2010)
Çizelge 2. 2010 Yılında Yapılan Fark Ödemesi
(Prim) Destekleri
(TL/kg)
Yağlık Ayçiçeği
(TL/da)
Mazot Desteği
Hububat, yem bitkileri, baklagiller, yumru
bitkiler
Yağlı tohumlu bitkiler ve endüstri bitkileri
alanları
2
3,25
5,5
Kimyevi Gübre Desteği
Süs bitkileri, özel çayır, mera ve orman emvali
ürün alanları
Sebze, meyve alanları
Hububat, yem bitkileri, baklagiller, yumru
bitkiler
Yağlı tohumlu bitkiler ve endüstri bitkileri
alanları
Toprak Analizi
3
4,25
5,5
2,5
3,5
Fiğ, korunga
3
Buğday
5
Yonca
5
Susam, kolza, aspir
4
Nohut, kuru fasulye, mercimek
6
Çeltik, yer fıstığı
8
Patates
Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
Sertifikasız
Kanola
Dane Mısır
Aspir
Zeytinyağı
Buğday
Arpa, Yulaf, Çavdar, Tritikale
Çeltik, Kuru Fasulye, Nohut,
Mercimek
Kütlü Pamuk
Sertifikalı
Sertifikasız
0,100
0,420
0,350
Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
Sertifikalı Tohum Destekleri
Tritikale, arpa, çavdar, yulaf,
Sertifikalı
20
Kimyevi Gübre Desteği: Mazotta olduğu gibi
gübre desteği de ÇKS müracaatları üzerinden aynı
ürün ve ürün gruplarına göre farklı miktarlarda
uygulanmaktadır.
Toprak Analizi Desteği: Tarımsal üretimde
amaç mümkün olan en yüksek verimi ve en
kaliteli ürünü elde etmektir. Bu amaca ulaşmak
için en etkili faktör dengeli ve düzenli gübreleme
yapmaktadır. Bu ise ancak toprak analizi ile
mümkündür. Üreticileri toprak analizi yaptırmaya
teşvik etmek amacıyla ÇKS’ye kayıtlı çiftçilerin
toprak analizi yaptırdığı arazileri için destekleme
verilmektedir.
Sayfa2
Süs bitkileri, özel çayır, mera ve orman emvali
ürün alanları
Sebze, meyve alanları
Soya Fasulyesi
0,230
0,350
0,295
0,275
0,040
0,300
0,300
0,050
0,400
Sertifikalı Tohum Desteği: Ödemeleri sadece
mahsul elde etmek amacıyla, yurtiçinde üretilip
sertifikalandırılan sertifikalı sınıftaki buğday,
arpa, yulaf, çavdar, çeltik, yer fıstığı, nohut, kuru
fasulye, mercimek, susam, kanola, aspir ve
patates tohumluklarını kullanan çiftçilere yapılır.
Fark ödemesi desteklerinde ise, devlet piyasaya
müdahale etmeyip belirlediği hedef fiyata göre
üreticiye ürünün beher kilosu için belirli bir prim
ödemek suretiyle destekleme yapmaktadır. Prim
sisteminde, serbest pazar ekonomisi kuralları
içinde devletin pazara müdahale etmeden ürünü
fiilen alıp satmadan üreticiye yardımda
bulunmaktadır. Sistemin esası, üreticinin ulaşması
hedeflenen bir fiyatın hedef fiyat veya garanti
fiyat olarak tespit ederek piyasada oluşan fiyatla
hedef
fiyat
arasındaki
farkın
üreticiye
ödenmesidir.
Tarımsal destekler ürün maliyetlerinin bir kısmını
karşılayarak üreticiye ek gelir sağlamaktadır.
Desteklerin
maliyeti
karşılama
oranlarını
hesaplamak amacı ile ÇKS’de yer alan ürünler
itibariyle desteklenen alanlar dikkate alınarak ve
üreticilerin tamamının mazot, gübre, sertifikalı
tohum, prim ve toprak analizi desteklerinden
yaralandığı varsayılmıştır. Bahse konu tarımsal
destek kalemlerinin ürünler itibariyle birim destek
miktarları hesaplanarak toplam desteğin birim
maliyete bölünmesi suretiyle, ödenen desteğin
maliyetin ne kadarına karşılık geldiği ortaya
konulmuştur.
Hesaplamalarda izlenen yol, buğday için toprak
analizi desteği örnek gösterilerek yapıldığında;
A: toprak analizi desteği: 2,50 (TL/da)
B: verim: 244 (kg/da)
A
Toprak Analizi Dest. = ---- *1000 = 10,25 TL/ton
B
şeklinde hesaplanır
Çizelge 3. 2010 Yılında Verilen Tarımsal Desteklerin Maliyeti Karşılama Oranları
Verilen Destek (TL/ton)*
Ekim
Alanı
(bin ha)
Üretim
(binton)
Verim
(kg/da)
Maliyet
(TL/Ton)
Fiyat
(TL/Ton)
Prim
Toprak
Analizi
Srtf.
Tohum
Gübre
Mazot
Toplam
Destek
/Maliyet*
(%)
Ürünler
Buğday
8.094
19.660
244
455
530
50
10,25
20,49
17,42
13,32
111
24,50
Arpa
3.033
7.240
241
383
400
40
10,37
14,52
17,63
13,49
96
25,07
D.Mısır
594
4.310
726
375
560
40
3,44
0,00
5,85
4,48
54
14,34
Ayçiçeği
551
1.170
212
801
870
230
11,79
0,00
25,94
25,94
294
36,66
Pamuk
481
2.150
448
1088
1950
420
5,58
0,00
12,28
12,28
450
41,37
Nohut
456
531
119
1389
1600
100
21,01
50,42
35,71
27,31
234
16,88
K.Mercimek
212
422
200
727
1670
100
12,50
30,00
21,25
16,25
180
24,76
K.Fasulye
104
213
206
1752
3220
100
12,14
29,13
20,63
15,78
178
10,14
Çeltik
99
860
869
740
1120
100
2,88
9,21
4,89
3,74
121
16,31
Soya
23
87
369
855
800
350
6,78
0,00
14,91
14,91
387
45,21
Desteklerin maliyeti karşılama oranları içerisinde
en büyük pay yağlı tohum grubu içerisinde yer
alan aspir’e ait olmakla birlikte maliyetin %75’i
verilen desteklerle karşılanmıştır. Diğer ürünlerde
desteklerin üretim maliyetini karşılama oranları;
kanola %49, soya %45, pamuk %41, ayçiçeği
49,07
75,27
%37, buğday, arpa ve kırmızı mercimek için
yaklaşık %25, dane mısır %14, çeltik %16, nohut
%17 ve kuru fasulye için %10 olarak
bulunmuştur. Bu oranlar çiftçilerin desteklemeden
kazançlarını net bir şekilde ortaya koymaktadır.
(Çizelge 3).
Sayfa3
31
106
341
665
674
275
7,33
11,73
16,13
16,13
326
Kanola
14
26
193
519
540
300
12,95
20,73
28,50
28,50
391
Aspir
Kaynak: TUGEM (http://www.tugem.gov.tr/document/tarimsal_destek2010.html), Erişim Tarihi: 14.06.2011, TKB, TEAE*
3. Genel Değerlendirme
Tarımsal üretimde girdi maliyetine etki eden
temel unsurlar; mazot, gübre, ilaç ve tohumdur.
Bu alandaki üretimin her aşamasında kullanılan
mazotun toplam maliyet içindeki payının
azaltılması halinde gübreleme, ilaçlama ve tohum
atma maliyeti de azaltılabilir (6). Tarımsal
üretimde girdi kullanımının bir diğer önemi de,
dışsal ekolojik koşullar dışında tarımsal ürün
arzını belirleyen en önemli faktör olmasıdır.
Dolayısıyla
üretim
maliyetini,
teknolojik
gelişmeyi ve rekabet edilebilirliği önemli ölçüde
girdi kullanımı belirlemektedir. Tarımsal üretimin
doğal koşullara bağımlılığı, tarım ürünlerinin arz
ve talep esnekliklerinin düşük olması gibi
özellikleri tarım ürünleri fiyatlarının risk ve
belirsizliğe açık olmasına dolayısıyla üretici
gelirlerinde de karasızlığa yol açmaktadır. Oysa
tarım politikalarının değişmez amaçlarından biri
de üretici gelirlerinde istikrar sağlamaktır. Girdi
kullanımına yönelik politikalar, bu amacın
gerçekleştirilmesinde önemli bir araç olarak
kullanılabilmektedir (7).
Bu çalışmada Türkiye’de verilen tarımsal
destekler sayesinde ürün maliyetlerinin önemli bir
kısmının karşılandığı ve bu sayede üreticilerin
özellikle yağlı tohumlar, pamuk ve hububat
üretiminde önemli ölçüde kazançlı oldukları
görülmektedir.
4. Kaynaklar
1. Karakaya, M. 2004. Maliyet Muhasebesi. Gazi Kitabevi, ISBN:975-8895-26-5, Ankara.
2. DPT, 2000. Tarımsal politikalar ve yapısal düzenlemeler özel ihtisas komisyonu raporu. Sekizinci beş yıllık
kalkınma planı. DPT: 2516- ÖİK:534
3. Işın, F. 2000. Türkiye’de Son yıllarda Pamukta Uygulanan Destekleme Politikalarının İzmir İlinde Seçilmiş
Bir Yörede Üreticilere Yansıması ve Üretici Görüşleri Üzerine Bir Araştırma, Üniversiteliler Ofset, İzmir.
4. Anonim, 2000, Zirai ve İkdisadi Rapor 1999-2000, TZOB, Ankara.
5. TEAE, 2008, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, ISBN: 978-975-407282-2, Yayın No: 176
6. Günay 2007, Türkiye’de Yüksek Tarım Maliyet Sorununun Çözümünde Biyodizelin Yeri, Anadolu
Üniversitesi, Uydu ve Uzay Bilimleri Arastırma Enstitüsü, Eskisehir.
7. Güneş, E., Şengül, H., Artukloğlu, M., Kızılaslan, H., 2009. Tarımsal Girdi Tarımsal Girdi
Kullanımı ve Politikaları
TARIMSAL EKONOMĠ VE POLĠTĠKA GELĠġTĠRME ENSTĠTÜSÜ / TEPGE
Sayfa4
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü
1 nolu GiriĢ (Eski APK Binası)
EskiĢehir Yolu 9. km.
Lodumlu / ANKARA
Telefon : 0.312. 287 58 33
Faks: 0.312. 287 54 58