teias sunu

Hazırlayan:BarıĢ ATAMAN-Mühendis
TEĠAġ 4.ĠLETĠM TESĠS VE ĠġLETME GRUP MÜDÜRLÜĞÜ
EĠH’LARI ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER
1 - E.N.Hatlarının Önemi ve Fonksiyonu :
Elektrik enerjisinin üretildiği yer ile tüketildiği yer arasını birleştiren hatta Enerji Nakil Hattı
diyoruz. Elektrik enerjisini üretildiği noktadan tüketildiği noktaya Enerji Nakil Hatlarıyla
taşıyoruz.
E.N.Hatları taşınacak enerjinin miktarına, tüketim merkez ile üretim merkezi arasındaki
uzaklığa bağlı olarak değişik gerilim seviyelerinde değişik tel cins ve kesitleriyle
taşınmaktadır.
Bu gerilim seviyeleri ile tel kesitleri uluslararası standartlarla saptanmıştır. Gerilim seviyeleri
0-1 kV arası alçak gerilim, 1-36 kV arası orta gerilim, 36-170 kV arası yüksek gerilim, 170
kv‟un yukarısı çok yüksek gerilim olarak standartlaşmıştır.
Üretim ve tüketim merkezlerinin çoğalması ve büyümesi nedeniyle üretim merkezleri
E.N.Hatlarıyla birbirine bağlanmıştır. Bu bağlantıya Enterkonnekte sistem (Ulusal elektrik
sistemi) diyoruz. Bu tip bir bağlantıdan amaç tüm üretim merkezlerini birbirine bağlayarak
tek üretim kaynağı gibi kullanmaktır.
Bir noktadan çıkan iki E.N.Hattının bir başka noktada yeniden birleşmesinden oluşan
sisteme ring sistemi diyoruz. Ring sistemi üzerinde bulunan bir tüketim merkezi birden fazla
noktadan beslenebilmektedir. Ring sistemi üzerinde bulunan bir tüketim merkezinin
arızalardan dolayı meydana gelecek kesilmelere karşı emniyeti artırılmıştır.
Ulusal elektrik sistemi Ülkemizde iki gerilim kademesinde yapılmaktadır. Bunlardan birisi 380
kV diğeri ise 154 kV dır.
Yani Ülkemizdeki üretim kaynakları bir taraftan 380 kV‟ luk sistemle birbirine bağlanırken, bir
taraftan da 154 kV‟luk sistemle birbirine bağlanmaktadır.
Daha önceleri kullanılan 66 kV luk sistemden vazgeçilmiştir. Halen kullanılanların dışında
yeniden 66 kV‟ luk sistem tesis edilmemekte, mevcutları da peyderpey iptal edilmektedir.
66 kV ve daha yukarı gerilimle çalışan E.N. Hatlarına Ġletim Hatları, bunun altındaki gerilimle
çalışan E.N.Hatlarına da, Dağıtım Hatları diyoruz.
Ülkemizde Ġletim Hatları 380 ve 154 kV‟ la standartlaşırken, Dağıtım Hatları da 33 kV‟ la
standartlaştırılmıştır. Bundan böyle 33 kV‟ un dışında dağıtım hattı yapılmamaktadır.
2- Projelendirme ve Tesis ÇalıĢmaları:
Kurumumuz tarafından yapılan yada yaptırılan Ġletim E.N.Hatlarının projelendirme ve tesis
çalışmaları belli aşamalardan geçmektedir.
Ġki nokta arasına bir E.N.Hattının yapılıp yapılamayacağı, böyle bir hattın varlığına ihtiyaç olup
olmayacağı, Kurumumuzun APK Dairesi Başkanlığı tarafından karara bağlanmaktadır.
Bu karar verilirken APK Dairesi Başkanlığı yörenin ileriye dönük gelişmesini, halihazır
durumdaki ve ileride muhtemel yük durumlarını ve buna benzer konuları araştırmaktadır.
Sözünü ettiğimiz araştırmayı yaparken başvurduğu kaynakların başlıcaları ise şunlardır.
a- APK Dairesi Başkanlığı bünyesinde görev yapan Ġletim Planlama Müdürlüğü.
b -Yük Tevzi Dairesi Başkanlığı.
c –Bölge Müdürlüklerinin talepleri.
d- Doğrudan müşterilerin istemleri.
APK Dairesi Başkanlığı yukarıda sözünü ettiğimiz kaynaklardan topladığı bilgileri
değerlendirerek iki nokta arasına yeni bir E.N.Hattının yapılıp yapılamayacağına karar verir .
Söz konusu E.N.Hattının yapılmasına karar verilmesi durumunda, bu tesisin maliyeti
hesaplanır. Hangi yıl yapılmasına karar verilmiş ise o yılın yatırım programında yer alır .
Yatırım programının onaylanmasıyla sözü edilen E.N.Hattının yapılması safhasına geçilir.
Adı geçen hat Ġletim hattıysa Enerji Ġletim Hatları Proje Tesis Dairesi Başkanlığı konuyu
üstlenir.
Bundan sonra yapılacak tesisin proje çalışmalarına geçilir. Proje çalışmaları ise, kısaca
aşağıdaki sıra takip edilerek yapılmaktadır.
Sözü edilen E.N.Hattı hangi iki nokta arasına tesis edilecekse, bu iki noktayı ve arasını
kapsayacak, 1/25000 ölçekli haritalar temin edilir. Bu haritalar birleştirilerek A noktasından B
noktasına tesis edilecek bir E.N.Hattının güzergahı seçilir.
Bu güzergahın seçiminde genellikle şu noktalara dikkat edilir:
a- E.N.Hattı mümkün olan en kısa noktadan gitmelidir.
b-Yerleşim yerlerinin (şehir,kasaba,köy v.s.)içinden geçmemelidir. Bu yerleşim merkezlerinin
civarından geçmelidir.
c-Devlet karayolu, Devlet demiryolu v.s. gibi atlamaları şartnamelerinde belirtilen açılarla
kesmelidir.
d- Aşırı derecede sarp ve kayalıklı noktalardan geçmemeli.
e-Ġmkan olduğu ölçüde karayoluna yakın noktalardan geçmeli.
f-Ormanlık, fundalık v.s. yerlerden kaçınılmalıdır.
Yukarıdaki genel hususlar dikkate alınarak A noktası ile B noktası arasındaki mümkün olan en
kısa yol seçilerek A noktası ile B noktası birleştirilir.
Yukarıda sözünü ettiğimiz hususlar yerine getirilmeye çalışılırken A noktası ile B noktası
birleştirilirken (kısa hatlar ve özel durumlar hariç) A ile B nin arası bir doğrultuda
bulunmayabilir, bu durumda güzergah kırık çizgilerden oluşur. Güzergahın kırık çizgilerden
oluşması durumunda hat güzergahının yön değiştirdiği bu noktalara SOME noktası
denilmektedir. Kelime anlamı sabit, değişmeyen olan bu noktalar 1/25000 ölçekli haritalar
üzerinde belirlenir ve A ile B noktası birleştirilirken bu SOME noktalarından geçilerek birleştirilir.
Bu işlem tamamlandıktan sonra ; topograflar saptanan bu güzergahta etütlere başlar. Daha
önce harita üzerinde saptanan some noktalarının arazideki yerlerinin uygun olup olmadığı
saptanır, değilse değiştirilir. Saptanan bu some noktalarına beton kazıklar çakılır, çakılan
beton kazıkların kaybolma ihtimaline karşın bu noktalar belirli sabit noktalara göre işaretlenir ve
çıkarılacak profil haritalarında bilgi olarak verilir.
Some noktalarının arazide saptanmasından sonra some noktaları arasındaki arazinin profili
çıkartılır .
Profili çıkartılan güzergah üzerine direklerin hangi noktalara geleceği işlenir. Bu direkler
seçilirken arazinin yapısı, direklerin mukavemeti, emniyet mesafeleri v.s. göz önünde
bulundurulur. Ġstenen koşullara uygun direkler seçilip yerlerine işaretlendikten sonra yeniden
topograflar araziye çıkarak direk yerlerinin gerçek arazideki yerleri saptanır ve direk merkez
kazıkları çakılır .
Direklerin gerçek arazideki yerleri saptanırken o noktadaki arazinin eğim durumuna göre
direğin ayak durumu tespit edilir. Yani + yada - ayak kullanılıp kullanılmayacağı, kullanılacaksa
ayak ilavelerinin ne olacağı her direk için saptanır. Bu işlem tamamlandıktan sonra direklerin
her türlü özelliği belirlenmiş olur ve böylece proje çalışması tamamlanır.
Projesi tamamlanan E.N.Hattının yapım safhasına geçilir. Daha önce saptanan direk tiplerine
göre direkler imal ettirilir.
Yeniden araziye çıkılarak daha önce yeri belirlenmiş direğin piketajı yapılır. Yani direk
ayaklarının geleceği yerler direğin durumuna göre araziye işaretlenir. Bu işlem yapılırken
hattın doğrultusu (hat aliğmanı) ve hatta dik gelecek doğrultu (konsolların geleceği doğrultu)
kazıklar çakılarak araziye işaretlenir.
Piketaj işlemi tamamlandıktan sonra direğin hafriyatı yapılarak alt montaj çalışmalarına geçilir.
Alt montajı tamamlanan direğin daha sonra üst montajı tamamlanarak revizyonu yapılıp hazır
duruma getirilir. E.N.Hattının tüm direkleri tamamlandıktan sonra tel çekme işlemine geçilir.
ENERJĠ ĠLETĠM HATLARININ
ÇEVREYE ETKĠLERĠNĠN ĠNCELENMESĠ
TÜRKĠYE‟DEKĠ GERĠLĠM SEVĠYELERĠ
ADLANDIRMA
GERĠLĠM SEVĠYESĠ
Çok Yüksek Gerilim (ÇYG)
380000 V
220000 V
Yüksek Gerilim (YG)
154000 V
66000 V
Orta Gerilim (OG)
33000 V
12000 V
Alçak Gerilim (AG)
380/230 V
Türkiye’de, Üretim ile Dağıtım Arasındaki “TEĠAġ Elektrik Ġletim” Sistemi
ELEKTRĠK ALANI, MANYETĠK ALAN, ELEKTROMANYETĠK ALAN
“Alan” kavramı, fizikte, bir nesnenin içinde bulunduğu çevre üzerinde yaptığı etkiyi
ifade etmek için kullanılır. Örneğin yerçekimi alanı, yerkürenin çekim kuvvetini belirtir.
Hepimiz astronotların “ağırlıksızmış” gibi göründükleri, yani dünyanın çekim kuvvetine
maruz kalmadıkları fotoğrafları görmüşüzdür. Yerçekimi alanının ne kadar önemli
olduğu ve tüm hayatımızı nasıl etkilediği aşikârdır.
Elektrik alanı, bir elektrik yükünün başka bir yük üzerinde yarattığı çekme veya itme
etkisini ifade eder. Her elektrik yükü (şarj) bir elektrik alanı üretir. Böylece, elektrik
alanını meydana getiren şey, elektrik yüklerinin birikmesidir (bu durum elektrik gerilimi
olarak ifade edilir). Bundan dolayıdır ki, elektrik şebekesine bağlı bir lamba, yanıyor
olmasa bile bir elektrik alanı yaratır. Bir cihazın beslenme gerilimi ne kadar yüksekse,
bunun sonucu olarak ortaya çıkan elektrik alanı da artar. Elektrik alanının yoğunluğu
metre başına volt (V/m) olarak ifade edilir. Bu yoğunluk, mesafe arttıkça hızla azalır.
Bu açıdan dikkate değer bir nokta, az da olsa iletken nitelikli küçük bir engelin bile
(bina, ağaç vb.) elektrik alanını engelliyor olmasıdır.
Manyetik alan, elektrik yükleri (şarjları) yer değiştirdiğinde, yani bir elektrik akımı
sirkülasyonu olduğunda ortaya çıkar. Lamba yandığında, elektrik alanının yanı sıra,
akımın besleme kablosundan ampule geçişinden kaynaklanan bir manyetik alan da
söz konusudur. Yoğunluğu tesla (T), veya çoğunlukla mikrotesla (μT) olarak ifade edilir.
Lamba fişe takılı ancak yanmıyor.
Burada elektrik alan mevcut ancak
manyetik alan yok.
Akım geçiyor. Elektrik alanının yanı
sıra manyetik alan da mevcut.
Akım ne kadar yoğunsa (kuvvetliyse), bunun bir sonucu olan manyetik alan da artar.
Elektrik alanında olduğu gibi, manyetik alanın yoğunluğu da mesafe ile hızla azalır.
Buna karşın, manyetik alan, elektrik alanında olduğu gibi engel teşkil eden
nesnelerce neredeyse hiç engellenmez.
Elektromanyetik alanlar (EMA), elektrik ve manyetik alanların bir araya gelmesiyle
ortaya çıkar. Burada, elektrik dalgası ve manyetik dalga ışık hızında birlikte yer
değiştirirler. Elektromanyetik alanların belirgin özelliği frekansları ve dalga
uzunluklarıdır. “Frekans”, dalganın bir saniyede titreşim (osilasyon) sayısıdır ve hertz
(Hz) ile ölçülür. Dalga uzunluğu ise bir titreşim sırasında dalganın kat ettiği mesafedir.
Frekans yükseldikçe dalga uzunluğu kısalır ve alanda yayılan enerji yükselir.
Birbirinden Farklı Ġki Kavram: Radyasyon ve IĢınım (IĢıma)
Elektromanyetik dalgaya tekabül eden “ışınım” ile parçacık yayılımı (partikül emisyonu)
anlamına gelen “radyasyon” arasındaki farkın ortaya konulmasında fayda vardır. Elektrik
şebekelerinden kaynaklanan çok alçak frekanslı (50 Hz) elektrik ve manyetik alanlar iyonize
olmayan ışınımlardır; tanecik yayılımı söz konusu değildir.
Ancak radyasyonlar ve çok yüksek frekanslı ışınımlar iyonizedir (iyonlaştırıcıdır): Yaydıkları
çok kuvvetli enerji, moleküllerin ve atomların içindeki bağların kopmasına neden olabilecek
güçtedir ve bu da canlı hücreler üzerinde kimi etkiler yapabilir.
Gündelik Hayatımız ve Çevremiz: Daimi Maruziyet
Gündelik hayatımızda elektrik ve manyetik alanlara sürekli maruz kalıyoruz. Kent yaşamının
sıradan bir gününde maruz kaldığımız alanları şöyle bir düşünelim. Prize takılı ancak sönük
olan baĢucu lambasının elektrik alanında ve saatli radyonun elektromanyetik alanında
uyuduktan sonra yataktan kalkıyoruz; kimi düğmelere basıyor, ekmek kızartma makinesini
ve elektrikli su ısıtıcısını çalıştırıyoruz. Duşumuzu aldıktan sonra belki de saçımızı saç
kurutma makinesi ile kurutuyor, dışarı çıkmadan önce evde elektrik süpürgesini
kullanıyoruz. Sonra arabayla, motosikletle veya trenle işe gidiyoruz. Bu sırada belki de çok
yüksek gerilimli bir elektrik hattının veya demiryolu katenerlerinin altından geçiyoruz.
Ġşyerimizdeki aydınlatmalar, bilgisayarlar, profesyonel cihazlar da bir o kadar
elektromanyetik alan kaynağı olduğu anlamına geliyor. Eve dönüş yolunda aynı alanlara
maruz kalıyoruz. Akşam belki televizyon izledikten, belki de salon avizesinin altında kitap
okuduktan sonra baĢucu lambamızın ve saatli radyomuzun bulunduğu odamıza yatmaya
gidiyoruz.
0-300 Hz aralığındaki alanlar çok alçak frekanslı olarak adlandırılırlar. Elektrik kullanan veya taşıyan tüm
cihazlar 50 Hz‟lik alanlar yaratmaktadır. Öte yandan, birçok elektrikli cihaz ve endüstriyel tesisat 50 Hz‟lik bu
elektriği ya (elektrokimya alanındaki sanayi uygulamalarında olduğu gibi) doğru akıma ya da (sanayide ve
konutlarda kullanılan indüksiyonla ısıtma yöntemlerinde veya mikrodalga fırınlarda (2,45 GHz) olduğu gibi
daha yüksek frekanslara dönüştürür.
Elektromanyetik alanlar frekansları esas alınarak sınıflandırır.
(mıknatıs)
Statik alanlar (elektrik ve
manyetik)
(elektrik direği)
Elektrik ve manyetik alanlar
(50 Hz)
(radyo)
Radyo dalgaları
Sıfır frekans
>
>
(lamba-civciv)
Kızılötesi ışınım
(güneş)
Görünür ışık
(solaryum)
Morötesi ışınım
>
>
>
Elektromanyetik spektrum
(cep telefonu)
Radyo frekansı ve
mikrodalgalar
>
Ġyonlaştırıcı ışınım (X
ışınları)
Yüksek frekans
ÇOK ALÇAK FREKANSLI VE ESASEN ELEKTRĠK KULLANIMIYLA ĠLĠġKĠLĠ OLAN
ELEKTROMANYETĠK ORTAM
Bu ortamda, en yaygın frekans, çok alçak frekanslar kategorisinde yer almaktadır: Bu da
elektrik şebekelerinin işleyiş frekansı olan 50 Hz„ dir. Manyetik alanların ve elektrik
alanlarının kaynaklarını birbirinden ayırmak gerekir.
Çok Alçak Frekanslı Elektrik Alanı; BaĢlıca Kaynaklar: Yüksek Gerilimli Hava Hatları
Manyetik alan, akım geçişinden ötürü meydana gelirken, elektrik alanı elektrik yüklerinin
birikmesinden kaynaklanır (bu birikme gerilim ile ifade edilir). Gündelik hayatımızda da,
elektrik alanının başlıca kaynağını ÇYG-YG-OG elektrik şebekeleri teşkil ederken, evlerde
kullanılan elektrikli cihazlar başlıca manyetik alan kaynaklarıdır.
Çok Alçak Frekanslı Manyetik Alan; BaĢlıca Kaynaklar: Elektrik ġebekeleri ve
Elektrikli Cihazlar
50/60 Hz manyetik alan kaynaklarını iki ana başlık altında sınıflandırabiliriz:
Elektrik şebekeleri. Bu şebekelerin manyetik alanı, kablolardan geçen akımla orantılıdır.
Alan, kablolara olan mesafenin karesi oranında azalır (1/d²). Bu kategoride, demet iletkenli
şebekelerin (380 V izoleli iletkenler ve 20 kV kablolar) özel bir durumu vardır zira bu
konfigürasyon manyetik alanı göz ardı edilebilecek bir seviyeye indirger.
Ġkinci kategori daha sınırlı ve lokal kaynaklara sahiptir ve bütün elektrikli ev aletlerini içerir.
Bunların manyetik alanı cihazın teknolojisine bağlı olarak değişir ve genellikle tüketilen
akımla orantılı değildir. Alan, mesafenin küpü oranında azalır (1/d³) ki bu durum, genellikle iki
metreden sonra, alanı hızla göz ardı edilebilecek bir seviyeye çeker.
ELEKTROMANYETĠK ALANLARIN BÜYÜKLÜK SIRALAMASI
Hava Hatları
Elektrik Hava Hatları Ġçin Elektrik ve Manyetik Alan (50 Hz) Örnekleri
ELEKTRĠK ALANLARI (V/m)
MANYETĠK ALANLAR (μT)
400 000 Volt hatlar
Hattın altında
Eksenden 30 metre uzaklıkta
Eksenden 100 metre uzaklıkta
: 5000
: 2000
: 200
400 000 Volt hatlar
Hattın altında ……………..
: 30
Eksenden 30 metre uzaklıkta : 12
Eksenden 100 metre uzaklıkta : 1,2
225 000 Volt hatlar
Hattın altında
Eksenden 30 metre uzaklıkta
Eksenden 100 metre uzaklıkta
: 3000
: 400
: 40
225 000 Volt hatlar
Hattın altında ……………..
: 20
Eksenden 30 metre uzaklıkta : 3
Eksenden 100 metre uzaklıkta : 0,3
90 000 Volt hatlar
Hattın altında
Eksenden 30 metre uzaklıkta
Eksenden 100 metre uzaklıkta
: 1000
: 100
: 10
90 000 Volt hatlar
Hattın altında …………….
Eksenden 30 metre uzaklıkta
Eksenden 100 metre uzaklıkta
: 10
:1
: 0,1
20 000 Volt hatlar
Hattın altında ……………..
: 250
Eksenden 30 metre uzaklıkta
: 10
Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz
ardı edilebilir
20 000 Volt hatlar
Hattın altında ……………
: 6
Eksenden 30 metre uzaklıkta
: 0,2
Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz
ardı edilebilir
230 Volt hatlar
Hattın altında …………….. ..
: 9
Eksenden 30 metre uzaklıkta
: 0,3
Eksenden 100 metre uzaklıkta : Önemsiz/göz
ardı edilebilir
230 Volt hatlar
Hattın altında ……………..
: 0,4
Eksenden30 metre uzaklıkta : Önemsiz/göz
ardı edilebilir
Eksenden 100 metre uzaklıkta: Önemsiz/göz
ardı edilebilir
Yeraltı Bağlantıları
Yatay düzlemde, sıralı konfigürasyon
Yonca tipi konfigürasyon
225 000 V yeraltı bağlantısı
Kablonun hemen çevresinde : 20μT
Eksenden 5 metre uzaklıkta : 4 μT
Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,3 μT
225 000 V yeraltı bağlantısı
Kablonun hemen çevresinde : 6 μT
Eksenden 5 metre uzaklıkta : 1 μT
Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,1μT
63 000 V yeraltı bağlantısı
Kablonun hemen çevresinde :15 μT
Eksenden 5 metre uzaklıkta : 3 μT
Eksenden 20 metre uzaklıkta :0,2μT
63 000 V yeraltı bağlantısı
Kablonun hemen çevresinde :3 μT
Eksenden 5 metre uzaklıkta :0,4μT
Eksenden 20 metre uzaklıkta:
Önemsiz/göz ardı edilebilir.
225 kV’luk bir hava hattının ve bir yeraltı bağlantısının meydana getirdiği
maksimum manyetik alan profilleri
Havai Enerji Ġletim Hattı
Yer Altı Güç Kablosu
Evde Kullanılan Cihazlar
Ev aletlerinin küçük motorları ve dönüştürücüleri, bu cihazların kablolarından çok
daha önemli manyetik alan kaynakları teşkil ederler.
Manyetik alanlar ( )
Elektrik alanları (V/m)
Tıraş makinesi:
Önemsiz
Buzdolabı
0,30
Dizüstü bilgisayar
Önemsiz
Ekmek kızartıcı
0,80
Ekmek kızartıcı
40
Müzik seti
1,00
Televizyon
60
90 000 V hatlar (Eksenden 30 metre
uzaklıkta)
1,00
Müzik seti
90
400 000 V hatlar (Eksenden 100 metre
uzaklıkta)
1,20
Buzdolabı
90
Dizüstü bilgisayar
1,40
90 000 V hatlar (Eksenden 30 metre
uzaklıkta)
100
Televizyon
2,00
400 000 V hatlar (Eksenden 100 metre
uzaklıkta)
200
Elektrikli battaniye
3,60
Elektrikli battaniye
Tıraş makinesi:
500
250
Evde Kullanılan Cihazların Elektrik ve Manyetik Alanları
ELEKTROMANYETĠK
ALANLAR VE ÇEVRE
ĠNDÜKSĠYON FENOMENLERĠ
Bir kaynaktan yayılan elektrik ve manyetik alanlar indüksiyon ile komşu yapılar üzerinde
gerilimlere veya akımlara neden olabilir.
Topraktan izole (yalıtılmış) iletken bir nesne elektrik alanına maruz kaldığında,elektrik
yükleri yüzeye doğru hareket ederek nesnenin içindeki elektrik alanını iptal edecek
şekilde dağılırlar.
Böylece nesnenin zıt yüzlerine bir elektrik gerilimi indüklenir.
Ġndüklenen gerilimlerin ortaya çıkmasını engellemenin en basit ve kesin yolu
nesnenin/cismin topraklanmasıdır.
Yüksek gerilim hattı altında bulunan,
topraktan yalıtılmış metalik suluk
örneği kapasitif kuplaj sorunlarını
engellemek için suluğun
topraklanması gerekir.
Manyetik Ġndüksiyon, Ġletken Nesnelerin Ġçinde Akım Oluşumu
Ġndüklenen
akım
Ġletken bir nesne/cisim, alternatif bir manyetik
alan içine yerleştirildiğinde, içeride indüklenen
gerilimler oluşur.
Bu gerilimler, cismin (alana maruz kalan
yüzeyine bağlı olarak değişen)
tuttuğu/yakaladığı manyetik akışla orantılıdır.
Eğer bu cisim kapalı bir devre oluşturuyorsa,
gerilimlerce üretilen indüklenen akım miktarı
devrenin elektrik direncine bağlı olarak değişir.
Bu akımların kendileri de başlangıçtaki alana
karşıt olan bir manyetik alan üretirler.
Çok alçak frekanslarda, elektrik alanının etkisi,
cismin iyi veya kötü bir iletken olmasına pek
bağlı değildir. Buna karşılık, manyetik
indüksiyon yalnızca çok iletken cisimlerde
önemli indüklenen akımlar üretir.
Manyetik indüksiyon fenomenini azaltmak için,
iletken döngülerin boyutunu küçültmek (iletken
olmayan öğeler ekleme yoluyla döngüyü
açarak veya büyük bir döngü içinde birçok
küçük döngü oluşturmak) gerekir.
Yandaki şekilde olduğu gibi, manyetik
indüksiyon sorunlarından kaçınmak için, çit
düzenli aralıklarla (örneğin metalik
direklerle/çubuklarla) topraklanmalıdır: Eğer
bu yetersiz kalırsa, çite iletken olmayan
öğelerin eklenmesi uygun olur.
50 Hz ELEKTROMANYETĠK ALANLARIN ĠNSAN BEDENĠ TARAFINDAN
ALGILANMASI
Elektromanyetik alanlar insan bedeni tarafından yalnızca çok güçlü maruziyet durumlarında doğrudan
algılanır; bu durumlar ise sadece profesyonel ortamlarda veya gönüllü bireyler üzerinde yapılan deneysel
çalışmalar sırasında ortaya çıkar. Beliren anlık etkiler, kesin ve tekrarlanabilir olduklarından uluslararası
bilim camiasınca tanınmıştır.
Elektrik Alanı: Ġyi Bilinen Algı Fenomenleri
Ġnsan bedeni elektrik iletkendir. Ayrıca, bir elektrik alanına maruz kalındığında, elektrik yükleri indüksiyon
fenomenini takiben bedenin yüzeyinde birikirler. Elektrik yüklerinin birikmesi, kendini farklı şekillerde
gösterir:
Temas sırasında cilt ile cisimler arasında oluşan mikro-kıvılcım fenomenleri: Öncellikle giysiler, ayrıca
gözlükler, kol saatleri, takılar vs.
Bu fenomenler ciltle temas eden cisimlerin iletken olduklarını gösterdikleri gibi, insan tarafından daha fazla
algılanabilir niteliktedirler.
Saçların ve vücut tüylerinin titreşmesi (=elektriklenmesi): Bu fenomen, gayet çarpıcı bir şekilde, statik
elektriklenme durumunda saçların kafa derisi üzerinde dikleşmesiyle kendini gösterir.
Bu karakteristikler elektrik alanının kişiye bağlı olarak az veya çok algılanmasını sağlar. Vücut tüyü/saç
miktarının fazlalığından ötürü özellikle erkekler kadınlardan daha duyarlıyken hayvanlardaki hassasiyet
hem kadınlardakinden hem de erkeklerdekinden fazladır.
Aynı mantık çerçevesinde, elin üzeri avuç içinden 2 ila 3 kat daha hassastır. Öte yandan, bu fenomen,
bedenin elektrik alanına nazaran pozisyonuna göre değişiklik gösterir: Kollarımızı yukarı kaldırdığımızda,
kollar ve ellerin yüzeyindeki elektrik alanını lokal olarak artırırız. Elektrik alanının lokal olarak artırılmasıyla
şimşeği üzerine çekmek üzere tasarlanan paratonerlerde de noktasal etkiye sahip bu fenomen
kullanılmaktadır.
Elektrik alanının algı eşikleri kişiden kişiye değişir:
10 kV/m altında, çok az sayıda insan ciltlerinin üzerine “üfleniyormuş” gibi hisseder,
12 kV/m itibaren, kimi insanlar derilerinde iğnelenme hisseder,
20 kV/m itibaren, insanların %5‟inden fazlası iğnelenme hissederken bazıları bunu nahoş bir his olarak
nitelendirmektedir.
MANYETĠK ALAN: ĠNSAN VÜCUDUNUN GÖRECELĠ DUYARSIZLIĞI
Elektrik alanının aksine, insan vücudu manyetik alana “duyarlı” değildir. Bununla birlikte, vücut iletken
olduğundan manyetik bir alana maruz kalması akımlara neden olur. Ancak bu akımlar oldukça düşük
yoğunluktadır ve genellikle karşılaşılan maruziyet seviyelerinde hissedilmezler bile.
Yalnızca yoğun manyetik alanlara maruz kalınması “anlık” bir algıyı beraberinde getirebilir; ancak elektrik
alanlarında olduğu gibi algı eşiği kişiden kişiye oldukça değişmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO)
tarafından benimsenen eşikler aşağıdaki gibidir:
-1 ila 10 mA/m2 (0,5 mT* üzerindeki; ve 50/60 Hz‟lik 5 mT‟ye veya 3 Hz‟lik 10-100 mT‟ye kadar olan
manyetik alanlar tarafından indüklenen) arasında, önemsiz biyolojik etkiler rapor edilmiştir;
-10 ila 100 mA/m2 (5 mT üzerindeki; ve 50/60 Hz‟lik 50 mT‟ye veya 3 Hz‟lik 100-1000 mT‟ye kadar)
arasında, sinir sistemi ve görme duyusu üzerinde etkiler tespit edilmiştir;
-100 ila 1000 mA/m2 (50 mT üzerindeki; ve 50/60 Hz‟lik 500 mT‟ye veya 3 Hz‟lik 1-10 T‟ye kadar),
uyarılabilir dokuların uyarımı gözlenmiştir ve sağlık açısından zararlı etkiler olasıdır;
-1000 mA/m2 üzerinde (50/60 Hz‟lik 500 mT veya 3 Hz‟lik 0 T üzeri) kalp karıncığı fibrilasyonu ve kalpte
anormal atımların bulunduğu ritim bozukluğu gibi şiddetli etkiler rapor edilmiştir.
* 1 mT = 1 000
ELEKTRĠKLĠ CĠHAZLAR ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLER
Elektrik indüksiyonu herhangi bir sorun teşkil etmez zira elektrik alanları bina duvarlarınca engellenir.
Standartlara uyulduğu takdirde elektrikli ve elektronik cihazlara ilişkin kayda değer herhangi bir olumsuz
etkileşime rastlanmamıştır. Alçak frekanslı manyetik alandan etkilenmeye müsait olan tek cihaz, katodik
tüplü bilgisayar ekranıdır; ekrandaki görüntünün titreşmesi bilgisayar kullanıcısını yorabilir ancak
bilgisayarın çalışmasını etkilemez. Likit kristalli düz ekranlar ise bu alanlara tamamen duyarsızdır.
KORONA ETKĠSĠ: YOĞUN ELEKTRĠK ALANLARININ KARAKTERĠSTĠK FENOMENĠ
Yoğun bir elektrik alanı, havada mikro elektrik arklarının oluşmasına neden olabilir. Doğada
fırtına bulutlarının yoğun statik elektriğinden kaynaklanan ve gemi direklerinin tepelerinde veya
dağcıların kazmalı bastonlarında ortaya çıkan ışık ve parıltılarla kendini gösterir. Yüksek
gerilim hatlarında bu olay “korona etkisi” olarak adlandırılır. Bu isim, laboratuar ortamında
gözlemlendiğinde ışıklı bir halka (ayla) şeklinde belirmesinden dolayı verilmiştir.
Çok Yüksek Gerilimli Elektrik Ġletim Hatlarına Özgü Bir Fenomen
Korona etkisi, lokal elektrik alanı normal atmosferik koşullarda 2600 kV/m‟yi aştığında ortaya
çıkan bir fenomendir. Bu değerlere Türkiye‟de yalnızca çok yüksek gerilim hatlarının
iletkenlerinde rastlanır. Bundan ötürü kabloların yüzeyindeki elektrik alanı gerilime bağlı olduğu
gibi, kabloların geometrilerine ve durumlarına da bağlıdır: Toz, çizikler, bitkisel kalıntılar veya
böcekler gibi yüzey bozuklukları nokta etkisi yaratarak elektrik alanının kısmi olarak artmasına
neden olur. Bu yüzden, elektrik hattı arızası (örneğin defolu bir izolatör) durumunda, daha
alçak bir gerilim seviyesinde de korona etkisi lokal olarak kendini gösterebilir.
Korona Etkisinin Çevre Üzerindeki Üç Etkisi: Enerji Kaybı, Radyoelektrik Parazitler ve Akustik
Gürültü
Korona etkisinin beraberinde getirdiği birçok sıkıntı söz konusudur. Çok yüksek gerilimli elektrik
iletiminde (kabloların ısınmasından kaynaklanan kayıplara ek olarak) enerji kayıplarına neden
olur. Ayrıca 150 kHz-30 MHz arası frekanslarda radyofonik yayınları bozan radyoelektrik
parazitler ortaya çıkar. Daha yukarı seviyelerde, özellikle FM (100 MHz bandı) ve televizyon
(400 ve 800 MHz bandı) yayınlarında, bu parazitler fark edilmez.
Dingin kırsal
bölgedeki gürültü
seviyesi
20-30 desibel
Sakin bir ofisteki
gürültü seviyesi
40-50 desibel
Güzel (güneşli)
havalarda hatların
gürültü seviyesi 30
desibel
Mağazadaki
gürültü seviyesi
50-60 desibel
Puslu-sisli
havalarda hatların
gürültü seviyesi
40-45 desibel
Otoyol üzerindeki
gürültü seviyesi
70-90 desibel
Yağmurlu
havalarda hatların
gürültü seviyesi 50
desibel
400 000 V hatların etrafında, en yakın kablonun 25 metre uzağında yapılan
gürültü ölçümleri, büyüklük sıralamalarının yapılmasına imkan tanır. Bu
değerler başka seviyelerdeki (yukarıdaki şekilde belirtilen) çevresel
gürültülerle kıyaslanabilir.
Radyonun geliştirildiği 1920‟li yıllardan beri bilinen bu fenomen, hem
elektrik şebekesi işletmecileri hem de radyo televizyon yayıncıları
tarafından kabul gören uluslararası standartların oluşturulmasına neden
olmuştur.
Bu radyo paraziti etkisi, hatların lokal olarak neden olabileceği “ekran
etkisi” ile karıştırılmamalıdır zira bina veya vinç gibi bütün büyük yapılar
verici ile alıcı arasında fiziksel bir engel teşkil ettikleri zaman aynı etki
ortaya çıkar.
Doğrudan algılanabilen üçüncü belirti akustik gürültüdür. Korona etkisi
aslında çok yüksek gerilimli hatların karakteristik cızırdama sesinin
kaynağıdır. Ġletkenlerde süspansiyon halindeki su damlalarının oluşması
yüzeydeki elektrik alanını epeyce artırır ve korona etkisi ortaya çıkar. Bu
akustik gürültü yağmur sesi tarafından bastırılsa da, sisli havalarda ve
sakin çevrelerde en net şekilde algılanır. Ancak sisin gürültünün
yayılmasını frenlediği ve hattan uzaklaşıldığında sıkıntının hızlı bir şekilde
azaldığı da bilinmelidir.
ENERJĠ ĠLERĠM HATLARININ SAĞLIKLI BĠR ġEKĠLDE
ĠġLETĠLEBĠLMESĠ ĠÇĠN ALINAN ÖNLEMLER
Direk Topraklamaları:
Direkte oluşacak arızalar veya yıldırım gibi nedenlerle direğin aşırı bir gerilime maruz
kalması halinde, direğin kendisinde istenmeyen gerilimler oluşur. Bu gerilim tesise zarar verebilir. Bunun
için topraklama yapılır ve topraklama direnci ne kadar küçük olursa bu gerilimin değeri o derece küçülür.
Arıca koruma iletkeni aracılığıyla tüm direkler birbirine paralel olarak bağlandığından toprak geçiş
direncide küçülmüş olur.
ĠKAZ KÜRELERĠ
Sabit ve döner kanatlı (uçak, helikopter vs.) hava araçları tarafından fark etmesine
olanak sağlamak için gece ve gündüz işaretlemesinin yapılacağı belirtilen Enerji Ġletim
Hatlarında ikaz küreleri koruma iletkenine montajı yapılarak kullanılır. Ayrıca direk
toprak kuleleri de boyanarak direklerin uçan araçlar için dikkat çekici olması
sağlanır.
GÜZERGAH KORĠDORU TEMĠZLĠĞĠ
Enerji iletim hattı koridorunda bulunan ağaçlar geçici arızalara neden
olmamasının yanı sıra, işletme esnasında oluşabilecek ark sonucu yangın
çıkmasını önlemek için belirlenen sınırlar dahilinde kesilir.
ĠZOLATÖR TEMĠZLĠĞĠ ve DĠREK TEMĠZLĠĞĠ
Yaz aylarında izolatörlerdeki toz ve kimyasal maddelerin rutubet etkisiyle iletken hale gelip
hatlarda açmalara neden olmaması için izolatörler düzenli olarak temizlenir. Ayrıca
izolatörler silikon esaslı boya ile kaplanarak kir ve su tutmaması sağlanabilmektedir.
HAT ĠHLALLERĠ
E.N.H.nın altında veya yakınında bulunan yapı ve ağaçların tellere
yaklaşabileceği mesafeler ısı değişmelerine göre hesaplanmış ve eğriler
çıkarılmıştır.
Bu hesaplamalarda:
Ġletkenin kesiti,
Direkler arası mesafe,
Hattın gerilimi,
Direklere tespit şekli (askı-gergi), dikkate alınmaktadır.
x
f α
y
α f
f
x
f
y
y
y
Emniyet Sahası Sınırı
f : sehim , α: salınım açısı
x:en büyük salınımlı durumda yatay mesafe
(X:EKAT Yön. 44.Mad. Çiz-5 Yapılar,Çiz-7 ağaçlar)
Y:en büyük salgılı durumda düşey mesafe
(y:EKAT Yön. 44.Mad.Çiz.8)
EĠH Ġletkenlerinin En Büyük Salgı ve Salınımlı Durumda
Yaklaşım Mesafeleri